Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Oghmóracht. III.
Title
Oghmóracht. III.
Author(s)
Mac Néill, Eoin,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1908
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
OGHMÓRACHT. - III. Sa dara caibidil thuas, thugamar "réim teór- annac" ar an bhfuirm úd (Cuinn, CONNI), ar a nglaodhtar "geineamhnach" agus "deilbheach" agus "geinide" agus "taoibhréim" isna leabhraibh (féach an "Ghramadach Dhá-theangthach," l. 142). Is deacair teacht ar fhocal amháin a d'oirfeadh do gach brígh dá ngabhann leis an bhfuirm sin, acht cebhé brígh do bheadh innti, tá déanmhas amháin nó éifeacht amháin ag leanamhain díobh uile. Sa bhfocal "clár," tá an chiall chomh fóirleathan fairsing 's as féidir a bheith. Is ainm "clár" do gach uile chlár. Acht anuair is "clár darach" adeirimíd, ní'l an chiall chomh fóirleathan sin. Baineann an focal sin "darach" cuid mhór den fhairsingeacht den fhocal eile. Cuireann sé teóra leis, dá dhealughadh agus dá dheighilt óna lán rudaí eile ar féidir "clár" do ghlaodhach orthu. Más "clár Chuinn" adeirthear, tá brígh eile ag gabháil leis an dara focal. An clár darach, is de dhair do rinneadh é, acht ní fhágann sin gur <L 286> de Chonn do rinneadh clár Chuinn. 'Na dhiaidh sin, is ionann déanmhas do "Chuinn" agus do "dharach", cuireann siad araon ciall chumhang i n-ionad na céille do bhí fairsing fóirleathan cheana. Ar an adhbhar sin do bhaisteamar "teórannach" ar an bhfuirm seo i n-ionad gach ainme dá bhfuaramar cheana uirthi, agus go bhfacthas dúinn nach dtugann éan ainm acu brígh nó éifeacht na fuirme leis. Dá mbadh nach bhfuighmís acht ainm amháin uirthi, níor mhaith linn a atharrach do cheapadh, agus gur dóigh linn go gcinneann gnás ar gach fáth eile i gcúrsaidhe cainnte. Acht ní'l 'fhios againn nárbh fheárr do nochtfadh "dealuightheach" nó "deighilteach" rún na fuirme, agus fágam- aoid sin faoi bhreith na n-éigeas. CONNI MAQI MUCOI LUGUNI: Is den díochlaonadh chéadna do na ceithre hainmneacha sin san Ogham-Ghaedhilg. Acht tá dhá dhíochlaonadh sa nua-Ghaedhilg ag freagairt don dhíochlaonadh sin. CONNI = Cuinn, agus MAQI = maic nó mic. Tá "I" ag teacht i ndiaidh na consaine san Ogham-Ghaedhilg; d'imthigh "I" agus d'fhág sí an chonsaine lom i ndeireadh an fhocail sa Leabhar- Ghaedhilge. MUCOI, LUGUNI, tá "I" ag teacht i ndiaidh guta acu sin (mar fuirm athchomair is eadh LUGUNI i n-ionad LUGUNII). Mar sin nuair d'imthigh "I", d'fhag sí ann an guta bhí roimpi, agus dá mbeadh na focail sin ar cleachtadh againn anois, is cinnte gur "moca" bheadh againn i n-ionad MUCOI, agus "Luighne" nó "Lughna" i n-ionad LUGUNI. Do bheadh "moca" agus "Lughna" againn chomh maith céadna i n-ionad MUCOAS agus LUGUNIAS sa réim ainmneach. Sin díochlaonadh ar leith sa Nua-Ghaedhilg, .i. ainmne agus guta ina ndeireadh, agus gan atharrughadh chuma ortha sa réim teórannach. Tá díochlaonadh eile sa Nua-Ghaedhilg, agus an réim teóran- nach ar n-a chumadh as consaine leathain nach bhfuil sa réim ainmneach. Is deismireacht nó sompla air sin "Éire". "Éireann" é sa réim teórannach. "Alba," r.t. "Alban". Rí r.t. "ríogh". "Caora", r.t. "caorach". "Cara" r.t. "carad," agus rl. An áit i bhfuil consaine leathan mar sin sa réim teórannach, do bhí an chonsaine chéadna ann san Ogham-Ghaedhilg agus -AS ina diaidh. CUNAS = con. RIGAS = ríogh. CARADAS <L 287> = carad. ALBIONAS = Alban. IVERIONAS = Éireann. Tá an díochlaonadh céadna sa Laidin agus sa nGréigis, acht an áit i bhfuil -AS i ndiaidh na consaine san Ógham-Ghaedhilg, " - is" atá 'na diaidh sa Laidin agus " - os" sa nGréigis. "Hiberionis" do sgríobhadh Pádraig féin tré Laidin i n-ionad "Ibherionis" .i. Éireann. CUNAS san Ogham - Gh.., agus "cunos" san nGréigis. Is le linn na sean-ogham do cailleadh an smotán sin -AS. Ar dtús do sgoith sé S. D'fhág sin CUNA i n-ionad CUNAS. Annsin d'imthigh A, agus fágadh an chonsaine i ndeireadh an fhocail mar tá sí anois, agus í leathan de dheasgaibh an ghuta leathain do bhí lena hais uair .i. A.. Ní teóir ná tuairim an méid sin, acht tá gach fuirm dhíóbh ar lorg a chéile le feicsin go follusach ar na liagaibh oghaim. Díochlaonadh eile san Nua-Ghaedhilg, .i. "-a" do chur leis an ainm sa réim teórannach. "Cath," r.t. "catha". "Flaith," r.t. "flatha." I n-ionad "-a" so na Nua-Ghaedhilge, is gnáthaighe "-o" dhá sgríobhadh isna sgríbhnibh is ársaidhe. (Uaireannta, tar éis dá chonsaine go mórmhór, tá "-a" anois againn san áit i bhfuil "-e" isna sean-sgríbhnibh, acht ní bhaineann sin don díochlaonadh dá bhfuilmíd ag tagairt faoi láthair). An áit i bhfeicimíd "-a" sa réim teórannach anois, agus "-o" ina ionad sin sa Sean-Ghaedhilg, is -OS do chímíd san Ogham-Ghaedhilg. Deismireacht air sin Eochaidh .i. ainm fir, "Eochadha" a réim teórannach sa Nua-Ghaedhilg, "Eochado" sa Sean-Ghaedhilg, IVACATOS san Ogham-Ghaedhilg. "Lugh" (Lámhfhada), r.t. (Sliabh) Logha; Logo sin sa Sean-Ghaedhilg; LUGOS san Ogham-Ghaedhilge féin, acht níor sgoitheadh "O". Cé an fáth ar mhair an "O" so i ndiaidh na n-ogham agus gur cailleadh an "A" do bhí sa smotán úd "-AS"? Tá, gur O fada do bhí sa smotán -OS, agus A gairid do bhí sa gceann eile. Do cailleadh an guta gairid, agus do rinne guta gairid den ghuta fada. Is le giorrughadh agus le lagughadh na bhfuamann a d'fhás Gaedhilg na leabhar as Gaedhilg na n-ogham, acht amháin an guta do bhíodh sa gcéad shiolla den fhocal, níor giorruigheadh é sin. <L 288> Is cinnte go raibh dhá dhíochlaonadh ar leith uair sa díochlaonadh so (-OS, -o, -a). Ceann acu, do bhí -IS sa réim ainmneach ann, mar tá "flaith" ó VLADIS (féach go bhfuil Vladislas agus Vladimir agus Vladivostock, agus rl., isna teangthachaibh Slábhánacha - Vladivostock .i. ban-fhlaith an oirthir). Sa gceann eile bhí -US sa réim ainmneach, mar tá "cath" ó CATUS (CATUVIRI .i. Cathair, ainm fir). Tá díochlaonadh eile ann, nó is dá dhíochlaonadh ó cheart agus ó bhunadh atá ann, ina gcuirthear "-e" leis an ainm sa réim teórannach, mar tá "inghean, inghine," agus "feis, feise." Is "-e" bhí isna foclaibh seo, "inghine, feise," sa Sean-Ghaedhilg mar tá anois ionntu. -IAS do bhí ionntu san Ogham-Ghaedhilg. Cailleadh "-AS" acht áit ar bith i mbíodh A i ndiaidh I ghairid san Ogham-Ghaedhilg, rinne "e" den I sin sa Sean-Ghaedhilg agus sa Nua-Gaedhilg. Ar an adhbhar sin atá "e" isna foclaibh sin anois i n-ionad -IAS. MATIAS = maithe (réim teórannach, aonarach, bain-innsgne), ó MATIS = maith sa réim ainmneach. MAILIAS = maoile, ó MAILA = maol. Na hainme do gheibhmíd isna liagaibh oghaim, is sa réim teórannach do gheibhmíd iad uile acht fíor-bheagán. Ar an adhbhar sin, beidh dhá dtrian na hoghmórachta againn má éirigheann linn eólas do dhéanamh ar dhá ní. An chéad ní dhíobh, na crotha ba ghnáthach ar an réim teórannach san ogham, agus cóimhmeas do dhéanamh idir na crothaibh sin agus na crotha do chin uatha ó shin ale. An dara ní, an nós litrighthe ba ghnáthach sa ogham, agus cóimhmeas do dhéanamh idir an litriughadh sin agus litriughadh na sgríbheann nGaedhilge ó shin ale. Ní ó litriughadh na n-oghamh, ámh, a d'fhás litriughadh na sgríbheann, acht is amhlaidh do cumadh as an nua sgríbhneóracht na Gaedhilge le linn an chreidimh do theacht i nÉirinn agus ina dhiaidh, ag déanamh aithrise ar litriughadh na Laidne. Tá fuirm amháin de réim theórannach san Ogham-Ghaedhilg nach eól dúinn fuirm ag freagairt di i nGaedhilg na Leabhar, acht níl acht a trí nó a ceathair d'ainmneachaibh a bhfuil an fhuirm sin ionntu. -AIS atá i ndeireadh na bhfocal so sa réim teórannach, agus níl a fhios nach -IAS do bheadh ann ó cheart, óir is ionann do sgríobhfaidhe AI agus IA san ogham acht amháin nach dtiocfadh dealughadh na bhfleasg san áit chéadna. <L 289> AI = I IIIII IA = IIIII I Cuirfimíd síos anois go hathchomair an méid atá ráite againn thuas i dtaobh díochlaonta na n-ainmneach. An Chéad Díochlaonadh: Conn = CONNAS: Cuinn = CONNI. Mac = MAQAS: Mic (maic) = MAQI. An Dara Díochlaonadh: Ciara = QERAAS: Ciara = QERAI. Luighne = LUG- UNIAS: Luighne = LUGUNI. [Acht is Cérai nó Ciarai do sgríobhfaidhe sa Sean-Ghaedhilg i n-ionad Ciara sa réim teórannach, agus Lugni i n-ionad Luighne. Is follus nach bhfuil san dá dhíochlaonadh so thuas acht én díochlaonadh amháin san Ogham-Ghaedhilg.] An Treas Díochlaonadh: Gamhchu = GAMICUS: Gamhchon = GAMICUNAS. [Ainm fir is eadh Gamhchu .i. cú geimhridh. Tá sé ar fagháil i Leabhar Bhaile an Mhúta. Tá GAMICUNAS i n-ogham dá bhfuil i leabhar R.A.S. Mhic Alasdair.] An Ceathramhadh Díochlaonadh: Eochaidh = IVACATIS: Eochadha = IVACATOS. Trianlugh = TRENALUGUS: Trianlogha = TRANALUGOS. [Eochado, Trénlogo, do gheobhfaidhe sa Sean-Ghaedhilg i n-ionad Eochadha, Trianlogha sa réim teórannach. Ní féidir linn IVACATIS do mhíniughadh, acht gurab ainm fir é. TRENALUGUS ó TRENAS .i. tréan, agus LUGUS .i. Lugh .i. dia do bhí ag Gaedhealaibh san aimsir gheintlidhe. Níor ghnáthach leó ainm an dé seo do thabhairt ar dhuine dá gcloinn gan focal éigin eile do tháthadh leis mar seo: Tréanlugh, Fionn- lugh, Aodhlugh, Lughthréan, Lughthighearn, Lughcreth, Lughaidh. Na Críostaidhthe fós i nÉirinn, ní thugaidís ainm naoimh ar mhac nó ar inghin leo. Ní bheadh sé de dhánaidheacht acu Pádraig nó Colum do bhaisteadh ar dhuine, acht ina ionad sin, is Maol <L 290> Phádraig nó Giolla Pádraig nó Colmán nó Maol Choluim nó Giolla Coluim do bheiridís air.] An Cúigeadh Díochlaonadh: Earc = ERCA: Eirce (Earca) = ERCIAS. Anbhlomaidh = ANAVLAMATIS: Anbhlomaithe = ANAVLAMATIAS. [Earc, Erc .i. ainm mná isna sean-leabhraibh. Erca nó Ercae is mó do chímíd sa réim teórannach, de bhrígh go dteipeann ar "-e" go minic caolughadh do thabhairt ar dhá chonsaine an éinfheacht. Tá Erc ann fós mar ainm fir, agus Eirc sa réim teórannach (= ERCI). ANAVLAMATIS ó ANABLAS .i. anbhal .i. anmhór nó an-láidir, agus MATIS .i. maith. Tá Anbhlomaidh (.i. ainm fir) i Leabhar Bhaile an Mhúta, agus tá Anfolmithe i Leabhar Árda Macha (litriughadh Sean-Ghaedhilge sin ar Anbholmaithe). Tá ANAVLAMATIAS i leabhar Mhic Alasdair. -VLAS .i. VALAS .i. validus nó valens .i. láidir, tréan.] Ní hionann an t-eagar nó an t-ord do chuireamar ar na díochlaontaibh seo leis an eagar is gnáthach do bheith orthu ag lucht na ngramadach, acht ní dóigh linn go gcuirfidh sin ceist ar mhacaibh léighinn ag a bhfuil gnáth-fhuirmeanna na ndíochlaonta de mheabhair acu. EÓIN MAC NÉILL. Ní dheachaidh acht ceathrar le ceól Ar bhainis Sheóin isteach, 'S ní lugha 'ná sé fir déag Táinig de lucht téad amach. Is maith an duine aga mbí muc, Do bhíodar muca agam féin; Is fearr an mhuc atá beó, 'S ní'l acht ceó sa mhic andé. Dá mbeadh rósta ar bórd, is fíontaí ag cách, Arán cróch go leór, nó fígidhe a sáith, Ceann gach sóirt do nós mar líontaí clár, Anois, dar leó, ní sógh gan snaoisín d'fhagháil.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
