Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Tagradh ar "Aistigheacht."
Title
Tagradh ar "Aistigheacht."
Author(s)
Ó hÓnáin, Tomás, Donn na Daibhche.
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1907
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
Tagradh ar "Aistigheacht". I. Deireann "Liúdaidhe Óg" gur "follus do chách ná fuil líomhthacht ná clistacht ná deagh-labarthacht" aige: acht is ró-mhór is baoghal liom nách gcreideann sé féin an teist seo a thugann sé air féin. Pé ar bith é, is deimhneach nách gcreideann éinne eile a bhfuil eólas aige ar a aicillidheacht i noch- tadh smaointe gur fíor so, óir is baramhail liom gurab é tuairim cháich a léigheann a chuid siúd briathar pinn nach mór scríobhnóir ar mharthain d'fhéadfadh Gaedhilg níos líomhtha, níos cliste, is níos briocht-shnuighthe 'ná saothar an "Liúdaidhe" céadna so a chur de. Go deimhin, má tá locht ar domhan ar a scríobhnóireacht, is amhlaidh go bhfuil sí ró-urlabharthach, ró-ghreanta, is b'fhéidir an iomarca de bholadh na leabhar is na ngramadach innti. Faghann sé locht ar an bhfocal úd, "dráma," is aontuighim-se leis annso, óir is léir nách bhfuil ann acht lom an Bhéarla. Deir sé, ámhthach, "nuair a bhíonn guth ar ghach taobh de'n "m" ní mór an chéad ghuth do ghiorrughadh." Anois, féach ar na foclaibh seo: "máma," "ríméad," "fámaire," "súmaire," "súmóid," "sómas," "plámás," &c. Tá guth ar ghach taobh de'n "m" i ngach focal díobh so, is ní heolach dam go bhfuil an chéad ghuth díobh giorruighthe i gcor ar bith. Ní beacht gur feas dom ciaca "Aistidheacht" nó "Cluiche" chuirfeadh sé i n-ionad "Dráma," mar deir sé "Cluiche" = play, a's "Aistidheacht" = dramatic composition. A bh'feadar éinne cé'n deifridheacht atá idir "play" a's "dramatic composition"? Sér'd is glan-Bhéarla do "Cluiche" ná game; a's maidir le "húr-chluiche," sé <L 315> chuirfeadh i dtuigsint do duine ná new or original game. Ar an ádhbhar san nár bh'oireamhnaighe "Cluich'-aiste" nó "Cleas- aiste" thabhairt ar "play"? A's badh snuighte an focal "Aistidhe" ar actor. Tugann sé comhairle chiallmhar uaidh — nách bhféadfadh éinne cur 'n-a choinne — nuair a deireann go mbadh cheart do ghach duine thabharfadh fé chleas-aiste do scríobhadh, togha eólais do bheith aige ar a chéird, is a bheith lán-oilte ar ghach nídh a bhaineann le hamharclann, le léiriughadh cluiche, &c. Deir sé, "níor cheart go mbeadh fó-scéalta 'san úr-chluiche ná bain- eann le na bhun-chúis." Ní fheicim i n-aon- chor, cad chuige seo. Ní dóigh liom go ndéanfadh beagán fó-scéal is fo-chleas- aidheacht — bheadh toghtha le géar-ghliocas — # pioc dochair ná díoghbhála d'úr-chluiche, acht measaim gurab amhlaidh mhéideóghadh sé spéis an phobail innti. Ambasa, sílim gur beag úr-chluiche nó "cleas-aiste" léirigh- tear i n-aon teangain, nách mbíonn fó- scéalta is goithidhe ann nách bhfuil aon dlúth-bhaint aca le príomh-ádhbhar scéil an chluiche. Is baoghal liom gur tearc Gaedhilgeóir coitcheann do thuigfadh an focal úd "eibear" (denouement). Ní fheadar cá'r sholáthair sé é. Ní'l sé i bhfoclóir Uí Dhuinnín; acht tá "eibir" (a report, a calumny, topo- graphy) ann. Ba dhóigh liom go mb'oireamh- naighe, "rinn-iongnadh," "léir-iongnadh," "bárr-spéise," nó focal éigin mar sin a mbeadh blas Gaedhilge air. Agus i dtaobh an fhocail "mír" (act), nár bh'oireamhnaighe, so-thuigsionta, i bhfad an focal, "gníomh"? Mheasfainn go bhfuil sé ró dhian-chúiseach is ró-dhíoghraiseach nuair a deireann sé nách bhfuil "blúire maitheasa i mbriarthaibh dá líomhthacht ná i gcleasaidheacht dá chlisteacht mara mbainid le bun-chúis is le bun-eachtra an chluice." Shílfinn go mbadh sár-mhaith ann na tréithe seo, pé aca a mbainfeadh siad leis nó nách mbainfeadh. Is mór an greannmhaireacht a chuireann sé orm nuair a deir sé nách bhféadfadh an "Fear Mór", is Shakespeare a chur leis, úr-chluiche fóghanta do cheapadh ná beadh ann acht dhá mhír." Ó deir sé go bhféadfaidhe cleas-aiste aon ghníomha amháin, nó cleas- aiste trí ghniomh do cheapadh, ní fhéadfadh an Fear Mór céadna, is Aristotel do hur leis, a chur i dtuigsint dom cionnus nách bhféadfaidhe cleas-aiste dá ghníomh a cheapadh chomh maith. Ní mórán nách ionann so is a rádh gur airgead maith aon ghiní amháin, is gur airgead maith trí ghiní, acht nách airgead i n-aon chor dhá ghiní! Ó mhuise, Dia go deo linn! Deir sé nár tomadh Coiste an Oireactais i dtobar an fheasa; acht is eagal liom gur tomadh duine áirithe chomh doimhin sin i dtobar éigin gur bádhadh cuid dá mheabhair ann, cé bríoghmhar í an chuid eile dhi. Sé'n rud is aisteamhla ar fad liom ná go n-abrann sé go mbadh cheart an "fhuireann" ar fad a thabhairt isteach san gcéad ghíomh de'n chluiche. Is baoghal liom gur chaill sé an chuid is géire dá ghliocas annso. Cad chuige an riaghlughadh so i gcuma ar bith? Nár chirte is nár bh'oireamh- naghe na daoine thabhairt isteach do réir mar d'oirfeadh siad, nó mara bheadh gádh leó, chum eachtra na haiste do mhíniughadh go nádúrtha? Sé mo chruinn-thuairim nách bhfuil an giota is lugha de chéill ná d'éifeacht leis an gcomhairle, nó an teagasc so thugann sé dhúinn. Cuir i gcás go dtosnóchadh an chluich-aiste le mnaoi ag cásamh a fir, nó a mic, a bheadh i gcéin nó i bpríosún, is nách mbeadh sé seo sa bhaile <L 316> go tráth láir nó b'fhéidir deireadh an scéil. Cionnus d'fhéadfadh an fear so teacht isteach 'san gcéad ghníomh, cuir i gcás go mbeadh trí nó ceathair do ghníomhaibh san aiste? I nós éigin mar sin b'fhéidir nách mbeadh gádh ná oireamhntas acht an oiread, le cuid mhaith den fhuirinn — de réir ealadhan is nádúire an eachtra — san gcéad roinnt de. Ar na h-ádhbhraibh seo déarfainn-se, tagadh na daoine isteach fé mar atá riachtanas dlisteannach leó — pé aca i dtosach, i lár, nó i ndeireadh na dála é. Pé fo-locht atá ar shaothar "Liúdaidhe Óig" is dearbhtha gur bríoghmhar, spéis- eamhail, glic, léigheannta, urlabhartha an aiste í seo ar "Aistigheacht"; is gura minic a shuidhfidh an t-úghdar gaoismhear céadna ar dtaobh thiar de chaol-chleite ag teilgean snas-Ghaedhilge chughainn. TOMÁS Ó hÓNÁIN. Libherpúl. II. Is fada nár léigheas i n-éin-teangain aiste do thaithin chomh maith liom agus do thaithin aiste an Liúdaidhe Óig i nIRIS- LEABHAR an Mhárta. Dá mba ná beadh ann acht feabhas na haiste féin do thuill an té do sgríobh í gach aon mholadh. Acht tá rud eile ann chun áthais a chur ar an nGaedheal a léigheann í. Tasbáineann sí go solusmhar gur féidir ceisteanna leitiridheachta do chur trí chéile i nGaedhilg chomh maith le haon teangain eile. Is fada támaoid ag éisteacht le daoine go bhfuil Gaedhilg acu ag cur síos ar neithe dhen tsórt san i mBéarla, agus is maith an sgéal é go bhfuiltear ag tosnú' ar an nGaedhilg bhocht a chur chuig an ghnótha sa deireadh. Deir an sean-fhocal go mbíonn gach tosnú' lag, acht má bhíonn neart sa chuid eile den obair againne do réir an nirt a bhí sa tosnú' do dhein an Liúdaidhe, níl baoghal ná go ndéanfamaoid gnó. Tá an ceart ar fad ag an Liúdaidhe sa méid adubhairt sé i dtaobh an fhocail sin "dráma". Ba dheachair focal a chumadh a bheadh níos aindeise 'ná é. Tá go leór focal Gaedhilge ann, ámhthach, go bhfuil "m" ionnta agus guth fada roimhe agus guth eile 'na dhiaidh. Féach "lóma," "súmaire," "fámaire," "fráma," agus "Séamus". Ní fhágann san ná gur gránna an focal é "dráma," go mór-mhór nuair atá focal breágh Gaedhealach againn a dhéanfadh an gnó go háluinn. Maidir le riaghlacha Aristotail agus le cluichidheacht na nGréagach, na filí do bhíodh ag cumadh cluichí san nGréig fad ó, is ar an aon chuma amháin nách mór do dhealbhuighdís go léir a gcuid saothair. Do sgrúduigh Aristotal na cluichí do bhí sgríobhtha acu san, agus thug sé fén' aire na nósa do bhídís a chleachtadh. Sgríobh sé leabhar annsan ag léiriú' na nós san don phobal. Sé mo thuairim nár thug sé féin "riaghlacha" ortha i n-éan-chor, agus ní call a rádh nách a d'iarraidh riaghlacha do leanmhaint a bhíodh Aeschilus nó Sophoclés nuair a bhídís ag sgríobh cluichí. Ní raibh ós na filí sin acht an phuiblidheacht a shásamh, agus do cheap- adar a gcluichí ar an gcuma is feárr a thaithin le muintir na haimsire agus na dúithche sin. Ní dóigh liom go mba mhaith an rud dúinne dul ag déanadh aithris ar a mbéasaibh sin. Ní mar a chéile an Gréagach agus an Gaedheal, ná ní mar a chéile an saoghal atá ann anois agus an saoghal a bhí ann cheithre céad bliadhain roim Chríost. Caithfimíd ár gcluichidheacht a chur i <L 317> n-oireamhaint don tsaoghal agus do'n phuiblidheacht atá i nÉirinn fé láthair. Dein- eam ár gcluichí do dhealbhú' as ár meabhair chinn féin, gan aon chabhair choigchríche do lorg. Sin é thug an buadh do chluichidheacht Shasana agus na Spáinne. Tógaimís-ne pátrún leótha san agus ná bacaimís leis an aithris. Ag déanadh aithris a bhí muinntir na Rómha agus na Fraince nuair a loit- eadar a gcuid cluichidheacht ortha féin. Leasmuich den méid sin, b'ana-thuis- geanach an chomhairle thug an Liúdaidhe dhúinn ar cionnus is ceart an obair a dhéanadh. Dubhairt sé focal ámhthach, agus ní réidhtighim-se leis. Sé sin gurab éigean- tach don sgríbhneóir "eachtra do thuit amach" a tharraingt chuige mar ádhbhar cluiche. Ba dhóigh liom riamh ná raibh de dhualgas ar aon ealadhntóir acht aiteas a thabhairt do dhaoine le breaghthacht a chuid saothair. Dá ránguigheadh ná beadh fírinne na staire oireamhnach chuige sin, tá ceaduighthe dhon ealadhntóir an sgéal a dh'athrú' chun a thoile féin. An té bíonn ag sgríobh staire is deacair dhó, maise ealadhntóireachta chur ar a chuid saothair, óir tá d'ualach air leanamhaint go cruinn den fhírinne. "Beatha an staraidhe an fhírinne," acht sé beatha an ealadhnnóra an bhreaghthacht. Ná lorgam eachtra do thuit amach air, acht eachtra dh'fhéadfadh tuitim amach. "Ní hí an fhírinne atá uainn," a ndubhairt an Francach, "acht an rud is cosmhail leis an bhfírinne." Táim ar aon intinn ar fad leis an Liúdaidhe nách féidir cuma na maitheasa do bheith ar chluiche do bheadh ar dtaobh leis an dá mhír. Ní mór tosach agus meadhon agus deireadh do bheith ins gach aon obair leabhardha. Níor bh'fhuiriste na trí codcha san a chuimsiú' nó a chur isteach i ndá mhír, ar aon tslacht. Maidir le Gaedhilge an Liúdaidhe isé locht is mó bhraithim air ná an iomarca dhe sna focail chruadha bheith aige. Cá bhfuil an Gaedhilgeóir tuaithe anois do thuigfadh "iath," "go nuige seo," nó "is annsa leó?" Ní fheaca tú riamh acht an mí-mhisneach a chuireann focail den tsórt sin ar mhuintir na tuaithe nuair a théigheann siad ag léigheamh Gaedhilge, agus níl rud is mó dh'oirfadh do Chonnradh na Gaedhilge anois 'ná na caint- eóirí atá n-a mbeathaidh do chur ag léigheamh na teangan as leabharthaibh. Tá locht nó dhó eile ar chaint na haiste. Ba cheart "Gaedhealaibh" a chur i n-inead "Gaedhilibh" sa cheathramhadh líne 's trí fichid. Deir sé "ar thaisbeántaibh na n-amharclann" sa líne 'na dhiaidh sin. Sé brígh atá le "taisbeánadh" i nAmhráin Phiarais Mhic Gearailt ná "ticket" mar adéarfá — "gan permit, gan pas, gan teasbánadh ar bith eile." Deir sé "cluiche gan beárnadh gan scoilteadh" i líne a seacht déag is cheithrre fichid is céad. Ní fhéadfá rud a bheárnadh mara mbainfá greim as. Sé an chiall a bheadh le trí sgair a dhéanadh de rud ná é roinnt idir thriúr. Badh cheart "dheireadh an tarna míre do chur i n-inead "deireadh an tarna mire," agus "i gcaitheamh na céad míre" i n-inead "i gcaitheamh an chéad mhíre." B'fhearr liom "nochtadh" nó "radharc" go mór 'ná "amharc." Tá an deifiríocht chéadna idir "amharc" agus "radharc" 's atá idir "féachaint" agus "feiscint". Badh cheart "is Éireannaigh do scríobh iad" a chur in-inead "is iad Chireannaigh do scríobh iad." D'indheóint na locht mbeag san ní fhéad- fadh éinne a rádh ná go raibh an aiste ar fheabhas. Tá súil agam go leanfaidh cách a lorg as so amach, agus ná feicfimíd lucht <L 318> Gaedhilge ag déanadh meastóireacht ar leabhartha nó ag cur síos ar leitiridheacht i dteangain na nGall. Pé leath-sgéal a bhí acu go dtí so, níl faic le rádh acu anois ó dhein an Liúdaidhe an gnó chomh maith sin. DONN NA DAIBHCHE. [Níor shroich aon aiste a b'fhiú duais sinn an mhí seo, agus is mór an náire dár scríbhneóiribh soin. Bros- tuighdís ortha agus ná téidheadh na duaiseanna i bhfásach. Do roinneadh an duais eile idir an dá aiste thuas. Ní baoghal ná go mbeidh rud éigin le rádh ag an Liúdaidhe n-a dtaobh. — F. an I.]
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
