Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Teoir an Ollaimh Suueet.
Title
Teoir an Ollaimh Suueet.
Author(s)
Laoide, Seosamh,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1906
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
Teoir an Ollaimh Suueet. Is eol do chuid againn um an dtaca so caidé an rud Ind-Eorpachas. Comhar teangadh is eadh é, a bhfurmhór san Eoraip & an chaol-chuid san Ásia. Comhar Eorpach é gan amhras dá ndeachaidh cuid de, .i. an roinn de go mbaineann an t-ainm Árianda ó cheart leis, thar teorainn san Ásia. Seo é an suidhiughadh do bhí & atá fós ar na teangthaibh hInd-Eorpacha: Gearmánta Lituánda Slabhónda Cealtacdha Arménda Albánda Iodálda Gréagdha Zend Sanscrít Seo clár iomlán na dteangadh:- A. Ur-Árianda nó Ásianda: (a) Teangtha Indiacha: Sanscrít, teanga naomhtha na hIndia — Pálí, teanga sgriopí- túr na mBúddhistach, & na canamhaint- eile Pracríte — Sindhí, Panjábí, Gujarátí, Hindí (nó Hindústání), Bengálí, agus na teangtha Gauracha eile, & le ceann aco so bhaineas canamhaintí éagsamhla na Giofóg- aise. (b) Teangtha Íránacha: Zend nó Sean- Bhachtrais, Sean-Pheirsis na n-insgríbhinn ndinndealbhach — Pehlebhi — Nua-Pheirsis. (c) Arméinis, acht tá an teanga so idir- mheadhónda idir Ur-Árianda & Iar-Árianda. B. Iar-Árianda nó Eorpach: (d) Gréigis,'na mbaineann an chuid is mó is fiú dá canamhaintíbh leis na trí drongaibh seo: (1) Iónacdha agus Atacdha, (2) Dóracdha, (3) Aeólacdha — leantar ar an gcanamhaint Atacdha san Nua-Ghréigis nó Rómhacdha. (e) Albáinis. (f) An drong Iodálda: Oscanda, Um- <L 247> branda, Laidin — na teangtha Rómhánda: Iodáilis, Prouençal, Frainncis, Spáinis, Portuinéalais, Rúmáinis. (g) Teangtha Cealtacdha: Gallais. An drong Ghaedhealach: Gaedhealg na hÉir- eann, na hAlban, agus Oileáin Mhanann. Drong na Cuimrige: Breathnais, Córnais, agus Breathnag na Frainnce (do tháinig ó Bhreatain). (h) Teangtha Slabhónda: Sean-Bhulgáiris nó Slabhónais na hEaglaise — Rúisis, Pól- áinis, Bóihéimis, Seirbis, Bulgáiris. (i) Teangtha Baltacdha: Létubhais, Leitis; [Sean-Phriúisis atá i n-éagaibh le sgathamh]. (j) Teangtha Gearmánta: Gótacdha. Teangtha Lochlannacha: Tuilis nó Sean- Lochlannais, Orbhuaidhis, Suainis, Danarais. Iar-Ghearmánta: Sean-sSacsais, Oland- aois nó Dúitsis, Pléimis, Frísis, Sacs- bhéarla, teangtha a bhaineas go huile do dhruing na Gearmáinise Íochtaraighe; Árd- Ghearmáinis. Hannraoi Suueet, The History of Language, 97, 98. Labhrann Hannraoi Suueet mar seo ar cheist na dteangadh so: “Tar éis ár ndíchill do dhéanamh dúinn, ag baint beachtaidheachta as na teangthaibh éagsamhla Ind-Eorpacha, le haghaidh a mbun- teanga d'fhághail & d'athdhéanamh, 'sé céad rud eile is indéanta dhúinn iad do chur ar bun comórtais le comhraibh eile de theang- thaibh neamh-Ind-Eorpacha. Teangtha mí- Ghearmánda na teangtha Slabhónda, & má's eadh féin, tá gaol aca leis na teangthaibh Gearmánda; ar an gcuma gcéadna, is féidir go bhfuil teangtha mí-Ind-Eorpacha ann do bheadh i ngaol do bhun-teangaidh na nInd-Eorpach tré n-a dteacht araon ó theangaidh shinnsearachta do labharthaoi na cianta ó shoin. 'Sé céad rud le déanamh againn chum fialas teangadh nó comhair theangadh do shocrughadh ná a bun-suidhe do fhionnachtain. Badh léir dúinn as fiadhnaise na dteangadh nInd-Eorpach féin gur dócha gurab é áit ba chomhnaidhe bunaidh dhóibh meadhon nó tuaisceart na hEorpa. Ní'l éinní i stair chainteoirí na dteangadh so do chuirfeadh 'na choinnibh sin. 'Sé an chéad rud eile le socrughadh, cad iad na comhair eile de theangthaibh do bhíodh riamh ag críochantacht le hInd-Eorpachas le linn é bheith ina aon teangaidh amháin gan deighilt. Úgrachas. Féachaimís soir anois, agus chífimíd go bhfuil na teangtha Ind-Eorpacha ag ceart-thórainnteacht leis an gcomhar mhór Úgardha 'na bhfuil an Fhinnis agus an Úngáiris mar árd-theangthaibh de. Maidir leis na teangthaibh eile, ní'l san Éastnais acht canamhaint de'n Fhinnis, & an Lapais tá sí i ngaol gairid di. Sain-bhuidhean Iar-Fhinneanta is eadh na trí teangtha seo. Iar-Fhinneantas & na dronga eile atá soir uaidh, .i. drong na Uolga agus drong na Peirme, sin é an roinn Iar-Fhinneanta. An mhór-roinn eile, .i. an tÚgrachas nó an tÚrálachas, 's iad na teangtha bhaineas leis an Úngáiris, an Ostiac, agus an Uogúl. Labhairtear na teangthacha is déidheanaighe dubhradh ar gach taobh de Shliabh Úráil, & dá bhárr sain théid siad thar teorainn isteach san Ásia: Finneanta. Iar-Fhinneanta: Finnis, Lapais Drong na Uolga Drong na Peirme Úgardha. Ungáiris Magiar Uogúl Ostiac. Ní'l aon stair fhada léighinn nó litridh- eachta i dtaobh thiar de na teangthaibh Úgar- Fhinneanta. Na sgríbhne is ársaidhe atá i <L 248> bhFinnis, ní théid siad níos sia siar 'ná a dó nó trí de chéadtaibh bliadhan. Is ársaidhe ná sain sgríbhne na hÚngáirise, acht má's ársaidhe féin, na cinn is sine dhíobh ní'l an teanga comh ceart comh neamh- thruaillighthe ionnta ar an uile shlighe le Finnis an lae indiu. Tá dearbh-chruthughadh againn nach deachaidh puinn claochlódha nó athruighthe ins an bhFinnis le sé chéad déag bliadhain nó os a chionn — is lugha d'athrughadh tháinig innti ná mar tháinig ins na teang- thaibh hInd-Eorpacha ar éin-tslighe. Is follus sain as an déanamh sean-ársaidh- eachta do choingibh sí ar a cuid focal iasachta, go mór-mhór ar an méid do fuair sí ó'n nGearmántas, m.sh., … [Tá focail sa bhreis annso uaim féin. — S.L.] Féach an focal kuningas mar shompla, mar coingbhigheadh a=o an tamhain Ind- Eorpaigh, & é caillte cheana féin sa teang- aidh Ghótacdha, an teanga is sean-ársaidhe de na teangtaibh Gearmánda go léir. Mar sin fós do'n ghuthaidhe tamhain i de kaunis = Got. skauns, Gear. schön, coingbhightear é i gceart-lár an fhocail. Taisbeánaid cuid de na foclaibh iasachta eile sean- ársaidheacht is iongantaibhe ná sain go mór. 'S é rud is ionráidhte dhúinn annso, ámh, gur cosmhail go ndeachaidh an Fhinnis i dtaithighe chomh-chonsona tosaigh do chasadh i n-éan-chonsoin amháin i bhfad roimh aimsir na n-iasacht so, ar chuma gur cailleadh an t-s tosaigh de'n skaunis bun-Ghearmánta ar an dtoirt — ní dócha gur de dheasgaibh aon athruighthe ba dhéidheanaighe ná soin do cailleadh é. 'S é an bheachtaidheacht is ionbhainte as an bhfiadhnaise go léir gurab é tuaisceart na Rúise ba chomhnaidhe bunaidh do na hÚgraibh le linn iad do bheith ina n-aon chineadh amháin gan sgapadh ionnta. Má's eadh féin, is lugha atáid siad sgaptha ó n-a chéile anois féin ná na hInd-Eorpaigh. Dá dhruim sin, ní fuláir gur chomharsnach dá chéile Ind-Eorpachas agus Úgrachas ó'n tosach. An cineál focal iasachta fuair na hÚgair ó na Gearmánachaibh, is léir asta gan amhras go bhfuil a n-urmhór ag baint le smaointibh miltneachta & córuighthe tíre. Samhluighthear dúinn go ndearbhuigheann soin, le linn iad do theacht isteach san Úgrachas, go raibh na hÚgair fá cheannsmacht na nGearmánach, cineadh bhí i bhfad ní ba spéiseamhla i gcogadh ná iad féin. Acht bhí an t-áirleagadh ar uairibh ar an dtaobh eile. Tá sé dearbh ag Anderson (Studien zur Vergleichung der Indoger- manischen und Finnisch-Ugrischen Sprach- en, Dorpat, 1879) go bhfuair na hInd- Eorpaigh focail ó na hÚgraibh foth-uair, go mór-mhór ainmneacha arm, m.sh., Slabh. toporu, “tuagh,” Finn. tappara, iarmbun- udhas díreach ó tappaa, “bualadh,” marbh- adh.” An té chuireas an Fhinnis & an Úngáiris i gcoimhmeas le n-a chéile, ní léir dó ar an gcéad amharc mórán cosamhlachta bheith eatortha; agus chífidh sé gan amhras gur mó ná sain go mór de dheifridheacht nó de shaine atá idir na teangthaibh éagsamhla Ind- Eorpacha. Ó tá sain amhlaidh, is follus gur mó ná an méid sin ar fad an deifridh- eacht badh bheithte idir Ind-Eorpachas agus Úgrachas san iomlán, ar chuma nach fuláir gur beag an méid focal is usa do haith- neóchfaidhe do bheith i ndearbh-ghaol dá chéile, agus amhras áirleaghtha ortha i gcomh- naidhe. <L 249> Acht nuair do-gheibhmíd focal isna teang- thaibh oirthearacha & iartharacha le chéile de'n chomhar Úgar-Fhinneanta, & a rádh gurab í an chiall atá leis ná smaoineadh nach iarr- fadh focal iasachta chum a nochttha, is ceart dúinn annsoin cur suas de gach aon tuairim i dtaobh áirleagtha ar cheachtar de'n dá thaobh, nó ar a laighead tamall do thabhairt ag machtnamh sul a gcuiream suas de'n tuairim gurab é an bun céadna atá fútha. 'Sé céad fhear do sgrúduigh an cheist seo go healadhanta neamhchlaon ná Anderson. Do chuir sé seo cuid de fhoclóiridheacht an dá thaobh i gcomhar le n-a chéile go mion, ar mhodh gur dhearbhuigh sé gan amhras go dtagann an tInd-Eorpachas & an tÚgrachas le chéile i n-uimhir d'áirithe fréamhacha. Cuir i gcás, an focal coit- cheann úd na Finnise sanakirja, “foclóir“ nó mír ar mhír, “focal-leabhar,” tá sé curtha le chéile as fréamhachaibh de'n tsamhail sin. Cuirtear i gcoimhmeas le sana an focal Sanscríte svana, “fuaim,” i Sean-Ghaedhlg “son,” “focal.” Tá iar- mbunudhas eile againn ó'n bhfréimh swa san tSanscrít, .i., svara, “fuaim,” Sean- tSaxbh. andswaru, “freagra”; sa sgéal so arís gheibhmíd samhaltais Fhinnise, .i. sorina, “fothram,” saarna, “seanmóir,” & mar sin dóibh. An focal kirja, “leabhar” tá ciallta eile leis fós, .i. “comhartha, eitre, gearradh,” rud do thaisbeánas dúinn gurab í bun-chiall a bhí leis greanadh litreacha i n-adhmad, dálta mar is ionann book i Saxbhéarla & bóc sa tSean-tSaxbhéarla 'na raibh dhá bhrígh leis, .i. “leabhar” & “fáighbhile,” & a rádh gurab í a bhun-bhrígh sain smut fáighbhile do greanadh i litreachaibh rúnda. 'S é is gléas cumtha dó an fhréamh Úgar-Fhinneach k-r, “gearr,” atá i ngaol do'n fhréimh Ind-Eorpaigh ker- tá sé seo ar fághail san Nua-Shaxbhéarla shear, score, plough-share = Sean-tSaxbh. sceran, scoru, scaru, 'n-ar'b ionchoimhmeasta leo na focail Finnise koro, “sgor, eag,” — kara i n-aurankara, “soc céachta. Tá an fhréamh Ind-Eorpach ar fághail leis i n-éag- muis an s., m.sh., an focal Gréigise …, “bearraim,” [& b'fhéidir “ciorraim” = gearraim i nGaedhilg]. An t-s nach bhfuil ar fághail isna foclaibh Finneacha, b'fhéidir gur bhain sain riamh leis na bun-fhoclaibh, acht b'fhéidir eile, an dligheadh sonaidheachta réamhráidhte úd nach leigeann acht aon chonsain amháin tosaigh sa bhfocal, gur dá dhruim do thárlaidh dhó bheith amhlaidh. Dá dheasgaibh sin, na focail iasachta úd ó'n nGearmántas go bhfuil an déanamh so ortha san tSean-tSaxbh. dryhten, “tighearna,” & san Nua-Shaxbh. strand, 's é an chuma chuir an Fhinnis ortha ná ruhtinas, “flaith,” & ranta, “tráigh.” An sainreadh so atá isna teangthaibh Úgardha ar fad, & 'na chuideachtain sin an neamh- idirdhealughadh bunaidh idir stadanna anáile & gotha & a rádh nach fuil isna litreachaibh g, b, d acht athchumaí ar k, t, p, & fós an easbhaidh choitcheann do gheibhtear i bhfeistiughadh conson na nÚgarach, is mór a chuireas sain uile coimhmeas an dá chomhar i n-amhras & i n-éigcinnteacht. An docamhail & an chontabhairt atá ann i dtaobh ceiste na hiasachta, ní'l aon chumhacht aca sain ar cheist ghramadaighe an dá chomhar, óir, cibé rud adéarfaidhe mar gheall ar a shár-usacht do theangthaibh cumasg le n-a chéile, ní léir dúinn aon fhiadhnaise adéarfadh go bhfuil cumhacht ag allmhuracht ar bhun-ghléas gramadaighe theangadh ar bith. Is eol dúinn, an fhaid a bhí sgoláirí ag cur foclóiridheachta na dteangadh n-éagsamhail nInd-Eorpach i gcoimhmeas le chéile, nár <L 250> fhan ina n-iosgadaibh gaoil seo acht buille fá thuairim. Nuair thosnuigh Bopp & a chomharbaí ar fillte na dteangadh do chur i gcoimhmeas feistighthe go ceart cruinn, & ní go dtí sain, 's eadh do fionnadh an fíor- ghaol & an fialas a bhí eatorra, chum gur cuireadh ar bun go fíor-ealadhanta ealadha na sanasaidheachta coimhmeasta (nó na comhshanasaidheachta). Is suaichnidh le rádh é, díreach mar dob' fhearr leis an sean- dream fionntóirí saoiltíní ró-dhochreidthe i dtaobh iasachta ná admháil go cneasta go raibh léir-fhiadhnaise ann fá'n mbun céadna do bheith fá Ind-Eorpachas & Úgrachas, b'é an dálta céadna freisin do lucht coimh- measta na Laidne & na Gréigise leis an nGearmántas & leis na teangthaibh nInd- Eorpacha eile roimh aimsir na healadhán, .i. ní dheachadar súd ní ba shia ná a rádh go mb'fhéidir go raibh iasacht nó áirleagadh ann, agus fiú an dreama ba dhánaidhe dhíobh, is amhlaidh chuadar chomh fada le n-a chur i gcead go bhféadfaidhe go bhfuair an Ghréigis agus an Laidin cuid bheag dá bhfoc- lóiridheacht ó threabhannaibh borba an tuaiscirt i n-ionad an taoibh eile de'n sgéal a bheith ann. Is fusaide go mór comórtas crotha an Úgrachais agus an Ind-Eorpachais do dhéanamh na teanga Úgardha bheith fillteach, dálta mar do bhí na sean-teangtha Ind-Eorpacha. Dar ndóigh, maidir le hurnochtadh na dteangadh nIar-Fhinneanta (nó mar do thángadar chum críche), táid siad ar mhodh níos beacht-fhilltighe & níos sia ó stáid an iomtháithte ná an tSanscrít féin. Acht is follus go bhfuil fillte na Finnise i n-iom- lán, fá mar atáid fá láthair, níos seanda & níos céadtúsaighe ná na cinn is sine dár bhain riamh leis na teangthaibh hInd-Eorpacha. Is líonmhaire go mór is riaghaldaidhe cruth agus is rudamhla céadtúsaighe brígh iad ná fillte an Ind-Eorpachais. Cuir i gcás anois, tá chúig thuiseal déag ar an ainm, agus is so-thuigsinte as gach ceann aca so caidé an bhun-bhrígh áiteamhail do bhí sa tarmoir-cheann; dar ndóigh, maidir le fill- tibh na Finnise, is iad féin an bheachtaidh- eacht dob' ionbhainte dhúinn as prímheachaibh bun-teangadh na nInd-Eorpach mar dháil réamh-aimseardha dhi. I dtaobh bréithre na Finnise, is dáidhbhir rae-dhealuighthe í, acht is saidhbhir modha in- finide, & rannghabhála í; &, dá n-abrainn, is saidhbhir míre iarmbunudhais leis í, & is féidir a mheas gurab asta sain do cumadh uaireanta na modh-dhealuighthe. Ta trí pearsana agus dá uimhir inntí, dálta na bréithre Ind-Eorpaighe, & 'na theannta sain tá an déidhe ar fághail i gcuid de na teangthaibh. Is léir gur forainmneacha iar- suidhighthe déidheanaigh phearsanta bréithre na Finnise. Táid na tarmoirchinn agus na forainmneacha so féin comh mór sain i gcosamhlacht leis na ceannaibh hInd-Eorpacha chomhfhreagras dóibh gur cuma sain nó ion- anntas corr-uair. Cuir i gcás, seo mar réimighthear an tásgach láithreach de'n bhréithir sanoa, “rádh” — cmh. sana, “focal.” [Cuirim féin briathar chomhfhreagarthach na Gaedhilge ar a aghaidh sin:] … Dá gcuirfidhe an clár so i gcoimhmeas, agus sin go mí-aireach, ní hé amháin leis an Sanscrít bhavámi, “bím,” iol. bhávamas (bímíd), 2p. iol. bhavatha (bíthí), acht leis na fuirmeachaibh comhfhreagarthacha do <L 251> gheibhtear i dteangthaibh mar an Nua-Iodáilis, badh leor an méid sin chum a rádh gurab aon bhun amháin atá fútha. Is léiride dhúinn an chosamhlacht sain beachtaidheacht do bhaint as fuirmeachaibh na Finnise, ag dul siar dúinn & na teangtha Úgardha eile ag cabhrughadh linn sa sgéal. Cuir i gcás, b'é bun-déidheanach ná céad phearsan uathaidh -m, & tá so ar fághail fós san Lapais i n-a ndéin -b de do réir chanamhna, & i bhfurmhór na dteangadh eile, agus an Fhinnis féin ní'l sí i n-éagmais a riain uirthi. 'Sé an déanamh atá ar an bhfras- fhorainm de'n dara pearsain (sinä) i Lapais ton, don, & léirighid na teangtha eile dhúinn gur t—tosaigh bhí ann ar dtús. Innseann an fhiadhnaise chéadna gurab é an bhun-chuma bhí ar hän, “sé, sí,” ná sana, & cuma eile sawa nó sawan le n-a chois, n-ar cosmhail go bhfuil gaol aige leis an bhforainm bhfrithfhillteach Ind-Eorpach sewe, sewo, i Laidin suus. Tá tarmoircheann eile ag an bhFinnis, .i. -pi, -vi na treas pearsan uathaidh, 'n-a samhluighthear 'na thaobh gur ceann de na p—fhorainmneachaibh bunaidh é, agus 'na theannta sain an tarmoircheann -sen, 'n-ar féidir go bhfuil an dúil fhor- ainmneach chéadna ann atá sa tarmoir- cheann Ind-Eorpach, .i. -ti. Sa treas pearsain iolraidh ní'l san h acht nua-chaoi ar s, mar atá san uimhir uathaidh. Is léir gur tarmoircheann ainmneach an ceann so na bréithre, agus a rádh nach fuil ann acht an t-uathadh -vi i saothar leis an iolradh ainme -t, cmh. kädet, “lámha.” Ní lom- áirleagadh ná aithris atá annso acht saor- thoghadh as taisgidh choitchinn de adhbhar forainmneacha. Ní beithte dhúinn súil leis an oiread sain cosamhlachta idir na hainm-fhilltibh. Tá aon docamhal mór amháin ann, .i. an rud 'n-a bhfuil deallradh air nach fuil ann acht aon tuiseal amháin, b'fhéidir gurab é rud é ná dhá thuiseal i gcumasg. Cuir i gcás, in -n a théid an gheinide & an t-áinsidh uathaidh araon i bhFinnis, acht i gcuid de na teangthaibh eile tá an tsean-fhuirm -m nó -me ar coimeád m. sh., i dtaisbeántach na Lapaise tam 'n-ar'b ionann fréamh, filleadh & ciall dó & do tam na Sanscríte. Ar mhí-ádhmharaighe an tsaoghail, ní thugaid úsáideacha an áinseadha Úgardha éan-tóir dúinn ar an mbun-bhrígh bhí ann, acht an úsáid Ind- Eorpach, .i. a t-áinsidh ag ciallughadh cuspóra an tsiubhail, is dócha gurab é bun- úsáid an Úgrachais leis é. Ag cur tarmoirchinn áinseadha an Úgrachais & an Ind-Eorpachais -m i n-ion- anntas dúinn, caithfear aon rud amháin do chongbháil siar. Is de'n fhirinsgne gan amhras tam na Sanscríte & é ar aghaidh na baininnsgne anonn, & tá an tarmoircheann -m mar chomhartha ar ainmnidh uathaidh na neimhinnsgne nó an neodair leis. Ní mar sin do'n Lapais, ní'l teora ar bith le tam na teangadh sian, óir, an Lapais, dálta na dteangadh nÚgrach eile, ní heol di aon innsgne ghramadamhail ag baint léi féin. Acht cé go ndubhradh gurab é seo argúint is treise i n-aghaidh ionanntais an dá chomhar, ní'l ann acht fíor-dhearbhadh ar na teangthaibh hInd-Eorpacha bheith i n-éag- mais aon innsgne bunaidh san tosach. Tar éis an méid sin, ní haon iongnadh, leis, iarmír dheimhne -sa do fhághail i gcuid de na teangthaibh hÚgracha, cé nach fuil aon alt deimhne aca. Sin é an fáth gur coing- bhigheadh -s isna foclaibh iasachta ó'n nGear- mántas, .i. “kuningas,” “kaunis,” &rl. Deir Anderson agus Suueet leis gurab ionann tarmoircheann roinnteadha na Finn- <L 252> ise, .i. -ta, agus an déidheanach neodair agus fóxladha so atá ag na teangthaibh hInd- Eorpacha, .i. -d bunaidh. Sompla air sin kaukaa, “i gcéin” kaukata & i Sanscrít acvád Laid. equó(d), i Saxbhéarla it, that, what. Dá shiocair sin is dóigh leo gurab aon fhocal amháin roinntidh na Finnise tätä & thata na Gótaise, that i Saxbhéarla — ó'n bhfréimh chéadna thig tam na Lapaise & na Sanscríte, mar adubhramar romhainn. Deir Suueet, muna bhfágaidh an méid sin & cosamhlachta eile go bhfuil an bun céadna fá'n dá chomhar, nach fágfaidhe bun ná bárr ar an sgéal atá dearbh anois go bhfuil comhar Ind-Eorpach ann, sin é, nár cheart do na sanasaidhthibh a rádh, d'éis beachtaidheacht do bhaint as na teangthaibh hInd-Eorpacha go léir, gurab aon bhun- teanga amháin dob' athair dóibh. “A rádh,” ars' eisean, “nach iontuigthe dhúinn as an gcosmhaileacht ghramadamhail atá idir na teangthaibh seo go raibh Ind-Eorpachas aondachta ann tá tuairim le deich míle bliadhain ó shoin.” “'Sé an bac is mó le n-a mheas gurab aon teanga amháin is bun do'n Ind- Eorpacas & do'n Fhinnis, go bhfuil fiadhnaise chinidh i n-aghaidh fiadhnaise teangadh. Ar fionnadh de ársaidheacht an tsaoghail le déidheanaighe, taisbeánann sé gur d'aon chlódh amháin na hInd-Eorpaigh roimh aimsir a sgaptha, & go rabhadar éagcosmhail ar fad leis na Mongólaibh ceannchora (brachi- cephalda) buidhe, agus go bhfuil an príomh-chlódh Ind-Eorpach ar coimeád fós isna rannaibh tuaithe de'n tSuain; na hInd-Eorpaigh bhunaidh, ba chineadh árd ceannfhada (dolichocephalda) iad, a súile gorm, folt fionn ortha agus a n-éadan bán-dearg. Ní hé amháin nár chineadh Ásianda iad, acht deall- ruigheann an fhiadhnaise go léir gur bh'iad ba shinnsir dóibh fir fhiadhaina aoise na cloiche, .i. céad fhuireann áitreabhtha na hÉorpa. Ní dócha gur bh'é an tInd-Eorpachas a dteanga dhúthchais féin. Ba theanga ias- achta é, teanga Ásianda do réir bhunaidh. I n-ionad na hInd-Eorpaigh do theacht ó'n Ásia Mheadhóin & na Finnigh do ruagadh as an Eoraip, mar do cheapadh go dtí so, is amhlaidh do rinne na Finnigh gabháil nó cunncais ar an Eoraip & d'fhág a dteanga ar labhairt ag cineadh eachtrannach. Cionnus a thárla annsain do na Suain- eachaibh, Ind-Eorpaigh atá chomh glan d'fhuil & de theangaidh le cách, go bhfuil clódh fíor- Eorpach nó fíor-Chaucasach ortha? Is furus an cheist sin do réidhteach. Neart an aeir fhuair fá ndear é. Táthar ar éan-fhocal anois gur cineadh bánuighthe nó tuartha na Caucasaigh — go dtáinig finne an chinidh sin ó bheith leis na ciantaibh fá ghreim an fhuachta fhír-ghéir do bhí ann le linn na n-oighreagán mór, fuacht d'fhan sgathamh fada eile, nídh nach iongnadh, d'éis teora na n-oighreagán do dhul i ndiaidh a cúil síos go leithinnse Lochlann.” “Rud eile atá i bpáirt Lochlann do bheith i n-a bhaile céad-chomhnaidhe & altroma ag an gcineadh Ind-Eorpach, gaol canamhna an Ind-Eorpachais dá chomhgusaibh. Dá mbadh i n-éan-áit ar an dtaobh theas de Lochlann do thiocfadh an tInd-Eorpachas chum críche — dá mbadh ar chlár nó i bpláinéad na Létubha, (Liotubháine), an tuairim eile is mó is inchreidthe, do gheobhmaois mórán nasganna ann idir Úgrachas & Ind-Eorpach- as, .i. a lán de chanamhnaibh idirmheadhónda. Acht ní hamhlaidh atá an sgéal; tá an dá chomhar deighilte ó n-a chéile comh beacht comh bithchinnte & is féidir dóibh a bheith i n-a <L 253> ngléas crotha, siúd & gurab aon bhun amháin atá fútha. Cuireann sain i léire dhúinn tonn fhada aonracánaighe & uathadh ar gor, mar adéarfaidhe, do dhul ar an gcanamhaint úd de'n Úgrachas dá ndearna céad dáil theangadh na nInd-Eorpach; & ní féidir an dáil seo do shásamh, do réir a bhfuil d'eolas againn, acht ar an gcuma so, a ghabháil chugainn de theoir & de thuairim gurab í Lochlainn ba bhaile dúthchais bhunaidh do chineadh & do theangadh na nInd-Eorpach. Sin é teoir Phenca do bhailigh le chéile mórán de dhearbhthaibh troma i dtaobh na teora so ó stair & ó bhéal-oideas na gcineadh n-éagsamhail nInd-Eorpach féin.” Deir Suueet mar an gcéadna gur ó'n Ásia do tháinig sean-tsíbhialtacht na nEorpach, & dá bhárr sain gurab inmheasta na Finnigh do thabhairt a dteangadh i n-éin- fheacht le n-a síbhialtacht isteach san Eoraip. Tagra. Words explained in a previous article (G.J. No. 183) are not included. Teoir, theory. Gearmánta, Germanic. Cealtacdha, Celtic. Lituánda, Lithuanic. Slabhónda, Slavonic. Iodálda, Italic. Albánda, Albanic. Gréagdha, Hel- lenic. Arménda, Armenic. Ur-Árianda, East-Aryan. Ásianda, Asiatic. Indiach, Indian. Giofógais, Gipsy language. Íránach, Iranian. Sean-Pheirsis, Old Persian. Nua-Pheirsis, New Per- sian, or Modern Persian. Arméinis, Armenian. Iar- Árianda, West-Aryan. Albáinis, Albanian. Oscanda, Oscan. Umbranda, Umbrian. Rómhánda, Romanic, Romance. Gallais, Gaulish. Cuimrig, Cymric. Sean-Bhulgáiris, Old Bulgarian. Rúisis, Russian. Póláinis, Polish. Bóihéimis, Bohemian. Baltacdha, Baltic. Létubhais, Lithuanian. Leitis, Lettish. Sean- Phruisis, Old Prussian. Gótacdha, Gothic. Tuilis, Icelandic. Sean-Lochlannais, Old Norse. Orbhuaidhis, Norwegian. Suainis, Swedish. Danarais, Danish. Iar-Ghearmanta, West-Germanic. Mí-Ghearmánda, non-Germanic. Úgrachas, Ugrian, i.e. Ugrian family, grammar or usage. Ag ceart-thórainnteacht le, exactly marching with, “in direct contacht with.” Úgardha, Ugrian or Ugric. Finnis, Finnish. Úngairis, Hungarian, Éast- nais (nó Estóinis), Esthonian. Lapais, Lappish. Iar-Fhinneanta, West-Finnic. Iar-Fhinneantas, West- Finnic (family, language or usage). Drong na Peirme, the group of Perm, the Permian group. Tamhan, stem. Comh-chonsona, consonant groups. Bun-Ghearmánta, original or primitive Germanic. Úgraibh, dat.pl. of úgar, an Ugrian; úgair, n.pl. Áirleagadh, borrowing; gen. áirleagtha. Iarmbun- udhas, a derivative. Úgar-Fhinneanta, Ugro-Finnic. Foclóiridheacht, vocabulary, i.e. the words of which a language is made up, as found after philological examination. Ciallta, senses, meanings, Rúnda, runic. Ionchoimh- measta, to be compared. Dligheadh sonaidheachta, phonetic law. Sainreadh, peculiarity. An neamhidirdhealughadh bunaidh, “the want of any original distinction.” Feistiufhadh con- son, “consonant system.” Fillte na dteangadh, the inflexions of the languages. Comhshanasaidheacht nó sanasaidheacht choimhmeasta, comparative philology. Fíonntóirí, investigators. Saoiltíní ró-dhoichreidte, “the most improbable hypotheses.” Borb, rude, barbarous. Comórtas crotha, “morpho- logical comparison.” Urnochtadh, development. Níos beacht-fhilltighe, “more rigorously inflexional.” Ó stáid an iomtháithte, “from the agglutinative stage.” Níos céadtúsaighe, “more primitive.” Is rudamhla céadtúsaighe brígh iad, they are more concrete and primitive in meaning. Tarmoircheann, termination. Prímheachaibh, roots, beginnings. Dáil réamhaimseardha, “prehistoric stage.” Rae-dhealuighthe, “tense distinctions.” Rannghabhála, participles. Míre iarbunudhais, “derivative ele- ments.” Modh-dhealuighthe, “mood distinctions.” An déidhe, the dual. Forainmneacha iarsuidhighthe, suf- fixed pronouns. Déidheanaigh phearsanta bréithre na Finnise, “the personal endings of the Finnish verb.” Tarmoirchinn, terminations. Gur cuma sain nó ion- anntas corr-uair, “that it amounts to identify in some cases.” Seo mar réimighthear an tásgach láith- reach de'n bhréithir sanoa, “rádh,” “thus the present indicative of sanoa, ‘to say’, is conjugated.” Iol. = iolradh, plural. 2p. iol. = an dara pearsa de'n iol- radh, the second person plural. Bun déidheanach, original ending. Na céad phear- san uathaidh, of the second person singular. Fras- fhorainm, independent pronoun. Frithfhillteach, reflex- ive. I saothar leis, compounded with. Lom-áir- leagadh, blind borrowing. Ainm-fhilltaibh, noun-inflexions. An gheinide, the genitive. An t-áinsidh, the accusa- tive. Firinnsgne, masculine gender. Baininnsgne, fem- <L 254> inine gender. Ainmnidhe uathaidh, nominative singular. Innsgne ghramadamhail, grammatical gender. Iarmír dheimhne, a definite suffix. aon alt deimhne, any definite article. Roinntidh, gen. -teadha, partitive (a case of the Finnish language). Fóxlaidh, gen. -adha, ablative. Ceannchor, round-headed. Brachycephalda, brachy- cephalic. Príomh-chlódh Ind-Eorpach, primitive Aryan type. An tSuain, Sweden, apparently borrowed from A.S. Sweon. Ceannfhada, long-headed. Dolicho- cephalda, dolichocephalic. Fir fhiadhaine aoise na cloiche, “the savages of the stone period” (stone age). Suaineachaibh, Swedes. Fíor-Chaucasach, pure Cau- casian. Caucasaigh, Caucasians. Oighreagán, a glacier. Pláinéad, plain. Létubha or Liotubháine, Lithuania. Aonracánaighe, isolation. Uathadh ar gor, “solitary incubation” (Prof. Sweet here, through originality, uses “incubation” in a way that it was probably never used before in English; I have followed him by translating “ar gor” —“Béarlachas!” some per- son may say. Nevertheless, the metaphor un- doubtedly belongs to Irish: An Chloch 'na mbí an ghorta ar gor! ‘The stone-fortress (Cloghastooken) in which famine is hatching!’ — The Tribes of Ireland, p.40, l. 16. Tá an ghorta riamh ar gor san gCill, ‘Starvation is ever hatching in the Church.’ —lb., p.54, l.2. …
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
