Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Dualgas an Amhráin i bhFilidheacht na Gaedhilge.
Title
Dualgas an Amhráin i bhFilidheacht na Gaedhilge.
Author(s)
Béaslaoi, Piarus,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1906
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
DUALGAS AN AMHRÁIN I bhFILIDHEACHT NA GAEDHILGE. Sidí an aiste a bhuaidh an chéad duais i nIomaidheacht a Dó san Oireachtas i mbliadhna. Piarus Béaslaoi do bhuaidh. 1. — SEAN-GHAEDHIL NA hÉIREANN. Chomh fada siar is a théidheann stair agus seanchus na nGaedheal bhíodh flúirse amhrán agus lucht a gcanta age Banbain. 'San tsean-aimsir ní raibh a sárughadh de thír i nIarthar na hEórpa ar fheabhas a ceóil agus a filidheachta. Níor bh'fheárr de mhaise dhi gníomhartha gaisge a cloinne ná léigheann agus éirim, clisdeacht agus binneas a bárd agus a lucht seanma. Gach cleas agus ealadha, uaim agus siansa, nod agus cor, amus agus deise, a bhí ar eólas ag filíbh na haimsire sin, chuiridís na Gaedhil i bhfeidhm iad. Deirtar gurb' iad fé ndeara do mhuinntir na hEórpa a mhalairt de chrot do chur ar a bhfilidheacht thar mar bhí. B'iad do chuir i dtuigsint d'éigsibh eile na hEórpa slacht do chur ar a rannaidheacht. B'iad ba bhun le deisiughadh agus feabhsughadh filidhe- achta na hEórpa! Ní bladhmann na mustar atá agam dá rádh acht lom na fírinne. Gaedhil na hÉireann do mhúin “comh-fhuaim” do rann- airíbh na hEórpa. Cá beag san mar theist ortha? Is mór an ceann suas do Ghaedheal- aibh a fhios a bheith aca go bhfuil litridheacht na hEórpa fé chomaoin mhóir aca. Dá ngeóbhainn de chúram orm féin tuairisc chruinn do thabhairt uaim ar a ndeárna ár sinnsir chun léigheann agus creideamh do sgaipeadh ar fuaid na hEorpa ní baoghal go gcuirfinn leis an sgéal, mar raghadh sé dhíom a leath ná a thrian d'áireamh. <L 214> Is é tá uaim ná a chur i n-umhail go raibh an fhilidheacht ar na healadhantaibh ba mhó le rádh age sna sean-Ghaedhealaibh agus gur saothruightí go dian dícheallach í mar chéird. Is mdhó saoi agus ughdar eagnach do thug a théarma ag grafadh 's ag romhar, ag cartadh 's ag síoladóireacht i n-ithir na teangan agus is mdhó barra foghanta filidheachta do bhaineamair de thoradh a saothair. Is mdhó sáir-fhear tréitheach do chuir díograis a mheóin agus teasaidheacht a chroidhe i dtuig- sint dúinn tré rannaibh líomhtha briocht- shnuighte Gaedhilge. Ní haon iongnadh rann- aidheacht na Gaedhilge a bheith go slachtmhar 'na ndiaidh. As a gustal féin iseadh d'fhás agus d'aibidh ár bhfilidheacht, gan taobh le haon teangan eile ar dhruim an domhain. Ní fhágann san ámhthach ná go raibh eolas maith ag sgoláiríbh na hÉireann ar an Laidin agus ar an nGréigis gan trácht ar chúrsaíbh léighinn sgol iasachta. Bhíodar oilthe ar an Eabhrais, agus bhí caidreamh agus comh- luadar aca le hollamhnaibh iasachta, agus “comhar na saoithe” mar adubhairt sean- Chathal Mac Réamainn. Pé smut de'n iasacht do bhí aca dá bhárr san, níorbh' aon chomaoin ortha é. D'fhéadfaidís a dhá oiread do thabhairt uatha agus gan easbha bheith ortha dá bhárr. II. — AMHRÁIN ÁR SEAN. Dubhairt an “Craoibhín” tráth, agus daoine nach é leis, gur gein nódhachta an t-amhrán i litridheacht na nGaedheal. Dear- mhad iseadh é sin. Tá dréachta ann ar a bhfuil dul agus imtheacht an “amhráin” san tsean-Ghaedhilg féin. Tá dánta le fagháil san teangain ársa gur féidir iad do ghabháil ar fhonnaibh áirithe. Thug Eoghan Ó Comhraidhe soluídí ortha súd dúinn i n-a aitheasc ar Ghnáth-bhéasa na Sean-Ghaedheal. Ag seo ceann ó láimh Cormaic Uí Chuill- eanáin:— "In tóceb mo churchan ciar "For innocian nuchtlethan nán "Inraga rí richid réil "As mo thoil féin ar an sal "Imba sessach, imba seng "Imba freassach torgib drong "A Dhe an cuingene frim "A thí oc teht for lind lond?" Nach deas a thiocfadh an fonn gleóite úd "Ar Éirinn ní 'neósainn cé hí" don dán úd? Ag seo ceann eile :- "Canas tic mac legind? "Ticim ó Chluain Celbínd; "Lar legad mo legind "Tegim sis co Sord. "Indis scela Cluana "Indisfet - na cuala "Sinnaigh Ima Nuada "Etait bruana bolg?" Thiocfadh fonn “Sheán Ó Duibhir an Ghleanna” dho siúd go deas agus níor dheacair an rócán so leanas do chur i n-oireamhaint d'fhonn “An Buachaill Caol Dubh”:— "A druith na nDéisi, a cloícennd céisi "Ní bia dar ndeisi, a muig og na buaibh "A druim re seisi, nocho dum réir si "Nocho fom cheilsi do chuadh do chial; "Imthigh a dhuini'; ith im is uidi "Rioth uidi iar nuidi, adiu coróimh; "A lorcan luigi, a bolcain buidhi "For tolclar tuighi, ria nóin a niar." “Nach iongantach an sgéal é,” arsa Eoghan Ó Comhraidhe, “amhráin a bheith ar fagháil i láimh-sgríbhinn na bliadhna 1150 agus dealbh agus déanamh na nódh-amhrán ortha. Ní hé sin amháin acht d'oireamhnóchaidís na hamhráin so go maith d'fhonnaibh áirithe athá <L 215> coitchiannta i mbéalaibh na ndaoine fós, dá ársaidhe iad. Dar liom na fuil a oighre siúd de sgéal le hinnsint ar aon chineadh eile i Roinn na hEórpa.” Dubhairt an t-ollamh sár-léigheannta úd leis go mbíodh amhráin agus filidheacht dá sadhas dá gcleachtadh san linn is sia siar de stair na hÉireann. Tar éis ar thug Eoghan Ó Comhraidhe de sholuídíbh dhúinn, ní fhéadfadh éinne beó a rádh ná raibh an ghné filidheachta ar a dtugtar “amhráin” ar eólas agus ar taithighe age sean-Ghaedhealaibh na hÉireann. III. —RÉ NA nAMHRÁN. Acht níorbh' í an tsean-aimsir ré na n-amhrán. Nuair a bhí creideamh agus riaghlughadh léigheann agus oideachas dá mbaint dá mbonnaibh ag cruadhtan an tsaoghail, annsan iseadh luigheadh ar amhrán- aibh i ndáiríribh. Ba mhór an tsuim do cuirtí san amhrán i rith na hochtmhadh aoise déag. B'é crích an sgéil, ámhach, ná bíodh aon ghné filidheachta eile dá sgríobhadh ná dá chleachtadh ag éinne, agus ní deirim nach truagh san. Acht ní raibh léigheas air, mar sgéal. Bhí deireadh le sgoileannaibh na mbárd. Bhí tobar an fheasa ag dul i ndísc. Bhí “na seabhaic ná ceileadh ar fhile gach suim seóide” imthighthe thar lear nó ag tabhairt an fhéir. Chuaidh an “dán díreach” i n-éag. Tharraingeadar na filí chucha an t-amhrán mar chóir troda, agus ba mhaith an díol ortha é. Tá faghálthas againn de bhárr a saothair nár sáruigheadh fós i bhfios damh-sa ná d'éinne eile. San chéad dul síos níorbh' fholáir dóibh earraí do sholáthair do thaitnfeadh leis an bpobal. Ní dhéanfadh an dán díreach an gnó dhóibh i n-ao' chor. B'fhusa do lucht tuaithe binneas ceóil do thuiscint ná aon mhaise eile. Rud eile dhe, ar chaint na ndaoine a bhí seasamh na teangan, tar éis dos na flathaibh agus na huaislibh imtheacht uatha. Ghéilleadar na filí do'n atharrach a bhí tagatha ar an saoghal. Bhí a gcás dona go leór agus ghriog sé iad chun amhránaidheachta. Chuireadar a bhfonn 's a ndúthracht is na hamhránaibh. Chuireadar i n-umhail do'n tsaoghal na smaointe a bhí ag déanamh buadhartha dhóibh. An dóchas agus an mhuinghín a bhí aca as Dia, an tsúil a bhí aca le teacht an Stíobhardaigh, an cion do bhí aca ar a dtír féin agus a mhéid do ghoill a cruadh-chás ortha — tá a rian sain ar a bhfuil againn 'na ndiaidh. Gheibmíd a lán eólais ar ghnáth- shaoghal agus ar mheón Gaedheal na hochtmhadh aoise déag as na hamhránaibh úd. Níl pioc dá mhearthal orm-sa ná go n-oirfeadh ionad dualgais árd-réimeach d'amhránaibh Bhanban, ní hé amháin i bhfilidhe- acht na hÉireann acht i litridheacht na hEórpa. IV. — LUCHT CÁINTE NA nAMHRÁN. San chéad dul síos tá orainn tábhacht agus tairbhe amhrán na nódh-Ghaedhilge do léir-mheas agus do mhion-sgrúdughadh. Cad is fiú iad? Caidé an maitheas atá ionnta? Cá feárrde sinn iad? Ní fhéadfadh éinne beo a bhréagnughadh go bhfuil amhráin na nGaedheal go ceolmhar, milis, binn-ghlórach, blasda. Níorbh' fhéidir iad a shárúghadh ar dheise fuama agus ar ghontacht cainnte. Acht ní leor san do lucht na mbreath do thabhairt. Is é an feall é go bhfuil a lán aca ann do tógadh leis an nGalldachas agus do fuair a thoradh mar bhainne cíche; agus tá a rian san ortha. Ní binneas ná ceólmhaireacht, doimhneas ná <L 216> dlúth-chiall atá uatha, acht filidheacht tuilthe d'fheallsamhnacht i dtreo 's go mbainfí ceachta aisti. Is é tá uatha ná bréag-riocht filidheachta do chur ar aitheasc ar lúbaibh croidhe an duine. Ní thuigid siad do bhréaghthacht ár n-amhrán. “Dream na Gall-Gaedhilge” do thabhar- fainn-se ortha dá mbeadh orm a mbaisdeadh. Daoine de'n tsadhas chéadna díreach a bhíonn beag-bheann ar pheictiúir mara mbíonn “innsint sgéil” ann. Dá gcuir- fidhe “Leabhar Ceanannais” os a gcomhair amach, bheidís dall air. Ba bheag an tairbhe dhóibh amharc ar na leitreachaibh snuighte snasta, an deagh-dhathughadh is an chlisdeacht phinn. Ní bheadh blúirín measa aca ar a leithéid. “Ar lí ní breitheamh fear gan súile.” Déarfaidís ná raibh ionnta súd acht gáitsí tarraiceóireachta gan bun gan bárr. Fágaim le hudhacht ná feaca oighre riamh ar mo dhream Gall-Ghaedheal acht na bioránaigh úd. Tá an bhreághthacht chéadna i sgríbhneóireacht ghleóite ár sean agus i n-amhránaibh na nódh-Ghaedheal. V. — TUAIRIM NA nUGHDAR. Ní feárr freagra do thabharfainn ar lucht cáinte go bhfuil a n-éirim 's a meabhair chinn tuilthe de Ghalldachas ná stair a léigheadh dhóibh as dornlach deagh- eolais ná luadhfar annso. Sid é é:— “Tá a lán dánta ann ná fuil ionnta acht amháin siansa fuama. Spriocaid san an léightheoir nó a lucht éisteachta chun dian-mhachtnamh; bainid siad preab as a chroidhe; léirighid siad fios fáth an sgéil do le neart a mbinnis. Tá dréachta ann gurb' iad a mbuadh ná a gceolmhaireacht; ar nós Phindar agus Sapphó, cuir i gcás. Tá dréachta ann gurb' iad a mbuadh ná a ndathadóireacht, ar nós filí d'fhilíbh na Péirse. Níl aon toradh mhachtnaimh dá chur 'na luighe orainn ag na dréachtaibh úd; ní deirtear aon-nídh go lom-díreach ionnta; acht ar a shon san féin, is féidir do dhuine an oiread smaointe agus sásamh croidhe do bhaint asta agus a mbaintear de dhathannaibh ar liathróid gloine acht é shuathadh mór-thimcheall.” A thuille dhe: “An dian-ghrádh agus an doilghéas croidhe a bí ag brúth ar Shapphó, chuir sí i bhfeidhm iad le neart fuama. Tá a rian ar a dántaibh. Níl agat le déanamh acht ceann dá haisdibh do bhéal-aithris do dhuine a bheadh aineólach ar an nGréigis agus gabhaim-se orm go dtuigfeadh sé dhá púir ó'n méid aireóchadh sé. Tá solaoidí de'n tsórt chéadna le baint as Hómer agus Bhergil, &rl.” Ní beag son. Ughdar Gallda a bhí lán- oilthe ar chúrsaidhibh filidheachta do sgríobh an méid sin. Nach follas go raghadh an chaint sin i n-oireamhaint do'n Ghaedhilg tar a bhfeacaís riamh? Má léightar “An tÉag Togarach” Sheáin Chláraigh do Bhéarlóir go bhfuil aon chluais air i n-ao' chor, ní baoghal ná go mothóghaidh sé an fuinneamh fiadhain fíochmhar garg atá leis. Tabharfaidh fé ndeara míne agus mánlacht an mharbhna úd Aodhgáin Uí Rathaille ar thriúr Cloinne Thaidhg Uí Chróinín. Tógfaidh sé a cheann go mórdhálach tréis do “am 'sceól ar árd- mhágh Fáil” do chloisint. Cuirfidh “Mac an Cheannaidhe” ag machtramh ar sgéalthaibh bróin é. Brosdóghaidh “Tá Sgéal Beag Agam” e chun aoghair agus aoibhinis agus súgradh. Ní ag dul thar fóir é a rádh gur féidir meón agus driuch aigne agus croidhe an fhile do thomhais ó'n bhfuaim féin. Tagra Ní raibh a sárughadh de thír = it was excelled by no country. <L 217> Lucht seanma = minstrels Ealadha, art. Uaim, alliteration. Siansa, melody, melodiousness. Amus, a kind of correspondence of words in dán díreach. Deise, artistic dexterity, execution. A mhalairt de chrot do chur ar a bhfilidheacht, to alter the form of their poetry. Slacht do chur ar rannaidheacht, to adorn their versificaton or metre, to make it neat, regular and elegant. Deisiughad agus feabhasúghadh filidheachta na hÉ., the improvement in execution and matter of the poetry of E. Chomh-fhuaim, vowel rhyme, assonance. Go saothruightí go dian dícheallach í mar chéird, that the art was assiduously cultivated. Saoi agus ughdar eagnach, savant and literary man. “Ughdar” does not mean “author” in the English sense of the term. Díograis a mheóin agus teasaidheacht a chroidhe, his passion of mind and fervour of heart. As a gustal féin iseadh d'fhás agus d'aibidh sí, it grew and developed independently. Cúrsaí léighinn sgol iasachta, the learning of foreign schools. Caidreamh agus comhluadar, society and intercourse, Caidreamh usually is followed by ar. Comhar na saoithe, reciprocal interchange of ideas between learned men. Gein nodhachta, an offspring of novelty, a modern development. Dréachta ar a bhfuil dul agus imtheacht an “amhrán.” poems showing the style and construction of the “lyric.” Aitheasc ar, lectures upon. An rócan do chur i n-oireamhaint do'n fhonn, to fit the song to the air. Dealbh agus déanamh na nódh-amhráin, the form and build of modern lyrics. Gné filidheachta, species of poetry. Riaghlughadh, order, regular government. “Na seabhaic ná ceileadh ar fhile gach suim seoide,” the heroes who would not hide from or deny a bard every store of treasure. This is a quotation from Seán na Raithíneach. An dán díreach, poetry in the old Irish syllabic metres. Earraí do thaithnfadh leis an bpobal, popular matter. Go n-oirfadh ionad dualgais árd-réimeach dóibh, that they are entitled to a lofty place. Gontacht cainte, beauty of language. Tuilthe d'fheallsamhnacht, loaded with philosophy. Bréag-riocht filidheachta do chur air, to clothe it in a false garb of poetry, to disguise it in the form of poetry. Aitheasc ar lúbaibh croidhe an duine, psychological probings. Ní thuigid siad do bhreághthacht ár n-amhrán, they do not appreciate the beauty of our lyrics. Bheidís dall air, it would be lost on them. An deag-dhathughadh is an chlisdeacht phinn, the beau- tiful colouring and caligraphy. Gáitsí tarraiceóireachta, artistic tours de force. Stair a léigheadh dhóibh, to read a passage to them. Dornlach deagh-eolais, a 'well' of useful knowledge. Siansa fuama, beauty of sound, harmony. A mbuadh, their strength, forte, excellence. A ndathadóireacht, their colouring. Chuir sí i bhfeidhm iad le neart fuama, she gave expression to them by means of sound. Go dtuigfadh sé dhá púir, that he would fell for her trouble. Ughdar Gallda, an English literary man. Theodore Watts-Dunstan, the well-known critic and literary man is referred to. An fuinneamh fiadhain fíochmhar garg atá leis, its wild, savage, rough rhythm or swing. —
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
