Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Cath Bhéal an Átha Bhuidhe.
Title
Cath Bhéal an Átha Bhuidhe.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1906
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
CATH BHÉAL AN ÁTHA BHUIDHE. Seo gearr-chunntas ar chath Bhéal an Átha Bhuidhe. Do b'é seo an cath ba chródha, ba thréine, agus ba chomh-chruinne dar buaileadh idir Chlannaibh Gaedheal agus buidhin namhad- amhail, neamh-thruaghach na nGall, ó chur Strongbow, an chéad chaonuidhe dhíobh, a phearsa thoirmeascamhail mhailíseach cheithre céad go leith bliadhain roimhe ar oileán iath-ghlas aoibhinn na hÉireann; do b'é ba chródha, agus ba mhisneamhla dar buaileadh ar feadh cheithre mbliadhna déag agus dá fhichid i n-a dhiaidh-san nuair a bhí Cromull i n-a ull-phiast árrachtach ar fuid na mbailte is na ngleann so na hÉireann, gan croidhe do cheapadh do rás na cine daonda, acht mar bheithidheach allta, ag traochadh, agus ag marbhughadh ban agus daoine aosta, agus ag díol na leanbh i n-a ndílleachtaíbh gan treó, gan súil le filleadh go bráth. Do b'é seo an cath d'réir admhála na nGall féin, is mó thug cáil do mhuintir na hÉireann, ó chuir Sasana aithne ar a meón ar dtúis. Ba chath é seo i n-a bhfeacathas os cionn céad agus chúig míle de sna fearaibh ba chródha, is do b'fhoghlumtha chum cogaidh dar fhéad Éire chur le chéile; agus iad fá stiúrathóireacht an phríonnsa ba chliste is ba neamh-eaglaighe dar aduigh Dia riamh tír-ghrádh 'n-a chroidhe. Do b'é sin Aodh Ó Néill. Ón dtaobh eile (taobh na nGall) do bhí timcheall céad fear breise, ná raibh ag Ó Néill, agus bhí an sluagh tar éis a gcómhacht do chur i n-umhail go sár-mhaith i dtíorthaibh iasachta. Bhí timcheall chúig céad díobh gléasta i gcótaíbh iarainn, agus iad ceartuighthe, le gunnaí móra (nidhthe ná raibh fagháil ag Ó Néill ortha), fá stiúrathóireacht Bheagnal. I mí na Lughnasa, i mbliadhain a 1598, bhí an sluagh so fá órdughadh na han-chúinse, ba nimhe agus ba shainteamhla chum Clanna Gaedheal do chéasadh, dar chruthnuigh Dia riamh chum coróinn ríoghamhail do chur ar a ceann. Do bhí an mhaidean go ciúin is go haoibhinn, arsa Ó Súilleabháin, agus tháinig an bhuidhean Ghallda ar aghaidh ó Árd Macha roimh éirighe na gréine a mbratacha dathann- acha aca dá luascadh, 's dá séideadh go hárd san aer, a ndrumaí aca dá mbualadh, agus a ngall-trumpaí ag fuaimniughadh i ndeallramh áilneacht, agus i bhfuirm chogaidh; acht níor tháinig a mbuidhean tosaigh puinn thar leath-mhíle ar aghaidh nuair thosnuigh mion-dronga de Chlannaibh Gaedheal ar chaitheamh leó, is ar iad do chéasadh, is do chrádh, tré sna hóg-choillthibh ar gach taobh. Ní'l aon chunntas is bríoghmhaire ná is cruinne dá bhfaighmíd ar na gníomhartha do deineadh ann, 'ná tuairiscí is fógraí oifigeamhla na nGall féin. Tháinig ranng tosaigh na buidhne ríogh- amhla ar aghaidh go croidheamhail cródha, agus tar éis troda go dian neamh-eaglach, thógadar seilbh ar na clasachaibh ba ghiorra dhóibh, mar a raibh beagán den tsluagh Gaedhealach cóirighthe chum catha. D'oibrigh- eadar a slighe i n-a dhiaidh-san ar aghaidh gur shroicheadar árdán mar thug na slóighthe Gaedhealacha cath dhóibh go neartmhar namhdamhail, agus thiomáineadar thar n-ais thar na clasacha arís iad. Do b'é Beagnal an t-árd-stiúrathóir do bhí ar na slóighthe Gallda an lá so, agus ní raibh i n-a stiúrathóireacht ná i n-a riaghlacha acht obair gan bhrígh. Do dheighil sé na sluaighthe 'n-a dtrí ranng, acht d'fhág sé ró- fhadha ó n-a chéile iad, chum cabhrughadh le n-a chéile i n-am an ghábhaidh. <L 182> Do b'é an ranng tosaigh an ranng ba thréine do bhí aige, acht do bhí sé sin briste gearrtha 'n-a smúdar sula raibh uain ag an ranng ba ghiorra dhó ar theacht chum é fhuascailt. Tháinig an Gall-stiúrathóir féin ag ceann a bhuidhne catha, agus d'oibrigh le misneach éachtach. Thóg sé seilbh na claise an tarna huair. Do bhí an bhuidhean Gaedhealach san am so, ag oibriughadh go dian ag troid camthaí an ríogh, agus bhí an cath chomh dian chomh te mar a raibh Aodh Ruadh Ó Domhnaill agus Maguibhir ag coimheascar leis an dtreibh Gallda is nár bh'fhéidir an aicme a bhí coingibhthe ar gcúlaibh aca chum iad do neartughadh i n-am an ghábhtair do chur ag cabhrughadh leis an mbuidhin tosaigh. D'árduigh Beagnal an cathbharra dá shúilibh chum infhiúchadh níos géire ar imtheachta an chatha, nuair a chuaidh piléar ghunna bhig go cruinn trí lár a éadain, agus do thuit sé go lag-bhríoghach chum tailimh. San am chéadna do thóg cart phúdair teine i measc na nGall, agus do scaip, is do mhairbh, is do leóin mórán dá raibh timcheall air. Chuaidh ceann de sna gunnaíbh móra isteach i dtrínse, nó i bpoll portaigh agus do theip ortha é réidhteach. Dubhairt Ó Néill go raibh an lá ar a dtaobh. Do bhí scannradh i gcroidhthe na buidhne Gallda um an dtaca so, agus do dhein Ó Néill suas le caogad marcach, is go comhgarach 'n-a dhiaidh camtha d'fhearaibh gléasta le sleaghthacha. Le liúgh árd do léim sé 'n-a gcorp-lár, agus do chuir briseadh agus teicheadh ar an namhaid. Ar feadh na haimsire seo go léir, do bhí an cath chomh dian, chomh te 'n-a measc 's nár fhéad an bhuidhean Ghallda, do réir a gcunntas féin, dul ar aghaidh ceathramhadh mhíle i n-uair go leith a chluig, agus ní raibh fhios aca ar mharbhughadh an árd-stiúrathóra san áit nuair a thosnuigh an cath. Do dhein Maolmhuire Ó Raghallaigh, an té ar a nglaedhtí Ó Raghallaigh na Banríoghna (do thoisc bheith dílís don choróinn) a lán dícheall ar an mbuidhin Ghallda do ghríos- ughadh níos géire, acht do torchradh é féin gan moill i measc na ndaoine marbha. Timcheall a haon a chlog bhí an teicheadh go hiomlán ins gach áit, agus ba mhó de thrúigh mí-áidh agus aicíde do sna heach- trannaibh na puill is na clasacha a bhí feadh na slighe 'ná fiú mar a dheineadar ar a dteacht ó Árd Macha ar maidin. Do chaith an lucht cabhartha nua a n-airm uatha, agus mara mbeadh go rabhadar chomh comhgarach d'Árd Macha, ní raghadh fear innsithe scéil saor. Féibh mar bhí, ní raibh an cath ró- fhada. Bhí stór púdair is piléar na nGaedheal nach mór caithte, agus do dhún an roinnt fear leóinte dár mhair den arm Ghallda iad féin suas san cheall-phort daingean. D'fhágadar a gceann-uraid, triúr oifigeach ar fhichid, agus míle is seacht gcéad fear marbh ar an bpáirc, i dteannta a ngunnaí móra is ullmhaitheas, is mór-chuid dá ngunnaí beaga, a mbratacha dathannacha is a ngléas ceóil i seilbh na nGaedheal. Sé ar áirímheadh gur marbhuigheadh ar an dtaobh Gaedhealach, ó n-a seacht go dtí ocht gcéad; agus riamh roimhe sin, ó shealbhuigh an Sasanach talamh tirm na hÉireann ní bhfuair sé a leithéid de bhrúth ná de chur faoi chois. MAOL-LOCH. Gluais. Cath Bhéal an Átha Bhuidhe, the battle of the Yellow Ford. Ba chomh-chruinne, most decisive. <L 183> Caonuidhe, a solitary individual. Toirmeascamhail, interfering. Ull-phiast arrachtach, a gaunt monster. Gan croidhe, without pity. Dílleachtaí gan treó, wandering orphans. Admháil, confession, admission. Do b'fhoghlumtha chum cogaidh, most expert in war. Ba neamh-eaglaighe, most fearless. Aduigh, kindled. Céad fear breise, one hundred men in excess. I dtíorthaibh iasachta, in foreign countries. I gcótaíbh iarainn, in coats of mail. An-chúinse, a monster. Sometimes masc. Ba nimhe, most deadly and vengeful. Dar chruthnuigh, dar chruthuigh, of all that God created. Ó Súilleabháin, .i. A.M. Sullivan. Gall-trumpaí, war trumpets. Deallramh, splendour, sheen. A mbuidhean tosaigh, their foremost company. Mion-dronga, small companies. Óg-coillte, young woods. Fógraí oifigeamhla, official commands. Thógadar seilbh, they seized the trenches which were nearest to them. Cóirighthe, dressed, ready. Mar ar thug, where the Irish hosts gave battle to them; mar do thug, as they gave. Árd-stiúrathóir, chief commander. Do dheighil sé, he divided. Smúdar, dust, powder. Camthaí, companies, hosts. Coinghibhthe ar gcúlaibh, kept behind them. Cathbharra, helmet. Pron. Cafara. Imtheacht an chatha, the progress of the battle. Lag-bhríoghach, powerless, faint. Cart púdair, a powder waggon. Poll portaigh, a bog hole. Do dhein Ó Néill suas, O'Neill came up. Go comhgarach, soon. 'N-a gcorp-lár, right into their midst. Ar a nglaedhtí, who used to be called. Imperf. auton. Ó Raghallaigh na B., the Queen's O'Reilly. A lán dícheall, his level best. Do torchradh, he was slain. Go hiomlán, complete. De thrúigh mí-áidh, a greater cause of confusion. 'Ná fiú mar, than even what they made. Fear innsithe scéil (innste), a narrator of the tidings. Féibh mar bhí, as it was. San cheall-phort daingean, in the stout stronghold. A gceann-uraid, their commander. Also ceann úird; cf. fearr, fearra; párthas, parathas, etc. Ull-mhaitheas, wealth, treasure. Ar áirímheadh, all that was reckoned. Cur fé chois, trampling, beating.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
