Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Sean-fhocail. III.
Title
Sean-fhocail. III.
Author(s)
Féach bailitheoir,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Collector
Ó hEidhin, Tomás
Composition Date
1905
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
SEAN-FHOCAIL. III. DO BHAILIGH TOMÁS Ó hEIDHIN. 303. Imtheóghaidh an ghuirteamas as an salann agus an charthannas as na daoine. 304. Is maith í teas na teineadh acht is fearr teas na pluide. 305. Is é leigheas na póite, é ól arís. 306. Is maith í an fhoighid. 307. Is goire cabhair Dé na an doras. 308. I ndiaidh a chéile a déantar na cais- leáin. 309. Is fearr focal sa chúirt na bonn sa sparán. 310. Is maith an t-annlan an t-ocras. 311. Is deacair girrfhiadh a chur as an tor nach mbíonn sé ann. 312. Is minic do chuir fear na luaithe fear na cruaiche amach. 313. Is milis dhá ól é, 's is searbh dhá íoc é. 314. Is minic a rug an chú mhall féin ar a cuid. 315. Is cuma cé ólfas, is é Domhnall a íocfas. 316. Is mairg a d'uaidh cuid an tsaluis. 317. Is mairg a raghadh a chodladh i n-a throscadh. 318. Is maith an scéaluidhe an aimsir. 319. Is fearr dreóilín i ndorn ná corr ar cáirde. 320. Is buaine clú ná an saoghal. 321. Imthigheann na bréaga acht fanann an fhírinne. 322. Is deas an rud an ghnaoidheamhlacht. 323. Is deas an rud an fhoghluim. Ní ualach ar dhuine í. 324. Is mairg a bhíos go holc is go bocht n-a dhiaidh. <L 6> 325. Is mairg ná leanann an bealach díreach. 326. Is mairg an té a mbíonn an droch- rún aige. 327. Is milis dá fhagháil é 's is searbh dhá íoc é. 328. Is geall le scéal gan aon droch- scéal bheith ag duine. 329. Is geall le scíthe malairt oibre. 330. I gan fhios don dlighe is fearr a bheith ann. 331. Is maith an rud cogar an pheiliúir bheith ag duine. 332. Is mó a thoirt 'na a thairbhe. 333. Is leath ar an obair í thosughadh. 334. Is mó sin 'ná mo dhícheall. 335. Is fusa cupán a dhéanamh ná dhá chupán. 336. Is fada cuimhne sean-pháiste. 337. Is deacair an sean-fhocal a shárughadh. “Ní fhaca mé bean ariamh ag teacht chuig na teineadh nach gcorróghadh sí í, agus nach gcuirfeadh sí a cuma féin uirthi.” Sin mar d'airigheas é seo. Is sean-fhocal é ar chuma ar bith i dtaoibh na mban agus na teineadh. 338. Is gránda an rud do dhuine bheith ró- mhór i n-a cheann ar clár i n-áit a mbeidh buaidhreamh. 339. Is geall iad na ballaí a bhfad uainn. 340. Is le fear na bó an laogh. 341. Is maith é an congnamh acht ní i láthair an bhídh é. 342. Is fearr an tsláinte ná na táinte. 343. Is gearr a bhíos an fear ag fás, agus is gearr a bhíos an bás dá thogaint leis. 344. Is mairg a bheadh teann. 345. Imthigheann an t-airgead agus fanann na mná. Rádh Inide. 346. Is fearr an t-ádhtha ná éirghe moch. 347. Is fuirist fuil a bhaint as ceann carrach. 348. Iad féin iad féin. 349. Is maith maith, agus ní maith ró-mhaith ar uairibh. 350. Is fada ó chíos Chluain Meala é. Adéarfaidhe le duine bheadh ag tabhairt leith-scéal uaidh mar gheall ar fhiach beag. 351. Is maith glan agus ní maith ró-ghlan. 352. Is olc an chú nach fiú í fead a leigean uirthi. 353. Is ceart dá chluasaibh bheith te. Duine a mbeifidhe ag caint air. 354. Is minic a leag bualtrach bó fear maith. B'fhéidir ná beadh sé abhfad ag síneadh duine beadh cos-nochtaithe dá seasadh sé air. 355. Is mairg a thabharfadh droch-mheas don óige. 356. Is fada ón stuaim an stucaireacht. Adéarfaidhe go minic le scéal nó le tuair- isc do bheadh abhfad ón gceart. 357. Is sean-rádh é nach ceart crúb dhúinte a thabhairt ar chrúib oscailte. Ní mholfaidhe lacha do thabhairt ar chirc. 358. Is bádhmhar lucht éin-chinidh. 359. Is geall le scíthe malairt ghnó. 360. Is fearr dhúinn dul i n-olainn na gcaorach. Is ionann so agus dul fá'n bpluid. 361. Is fearr an té éirigheas 'ná an té thuiteas. 362. Is fearr an mhaith atá ná an mhaith a bhí. 363. I ndeireadh na bliadhna a rugadh thú. Adéarfaidhe le duine thiocfadh isteach agus an béile ionann is bheith thart. 364. Is iomdha craiceann a chuireas an óige dhe. 365. Is láidre 'ná Dia an té a chuireas faid siar as a thigh. Deirthear ná fuil sé <L 7> ádhthamhail do dhuine faid do chur siar as a thigh. 366. Is mairg a thóigfeadh ar an gcapall a n-íosfadh sé. Adeirthear go minic nuair cítar chomh réidh agus dhéanann sé obair nach mbeadh ró-fhuirist le déanamh i n-éaghmuis an bhídh. 367. Is beag an rud is buaine 'ná an duine. 368. Is mór an chuideacht do dhuine a dhíthcéille. 369. Is maith é Dia le haghaidh bróga a thabhairt uaidh, acht ní faghtar iad gan airgead. 370. Is mór an magadh é. 371. Is mór an scéal é. 372. I mBaile Átha an Ríogh bhí, i nGaillimh atá, agus i nÁrainn bhéas. Tairngreacht bheag i dtaoibh na Gaillimhe. 373. Lá Chonchubhair. Is ionann so agus droch-lá fuar garbh. 374. Lámh ag dóghadh agus lámh ag tártháil. 375. Lá idir dhá thuinn. Deirthear mar so nuair thagann lá fliuch agus lá breagh gréine i n-a dhiaidh go mbeadh cosamhlacht bháistighe air. 376. Lá a mbeárrtha. 'Sé sin lá a gcómhairimh. 377. Lámh láidir i n-uachtar, agus muinéal lag i n-íochtar. 378. Labhair a Cháith Ní Chéirín. 379. Leagaim lámh ort nó ná leagaim má's tú atá i ndán dam is tú bhéas agam. 380. Lá do phósta nó lá do thórraimh 'seadh aithneóghas tú do chara. 381. Leag Dia a lámh air. 382. Labhair Dia romhainn. 383. Mair a chapall agus gheobha tú féar. 384. Má mheathann ceann tiocfaidh ceann. 385. Muna mbeidh cleas agat ní bheidh bean agat. 386. Má's cam nó díreach an ród 'sé an bóthar mór an t-aithghiorra. 387. Maran bréag é is mór an scéal é. 388. Má's maith leat bheith buan caith fuar agus te. 389. Mol an óige is tiocfaidh sí. 390. Mo léan is mo léan, is fada ó n-a chéile bheas ar n-éirighe gach lá. Bean do bhí ag smaoineamh ar an tsíoruidheacht adubhairt mar siúd. 391. Muna mbeidh tú thuas beidh tú thíos. 392. Marbhadh an chuinín, buille sa chúl. 393. Mara bhfuair sé n-a im é fuair sé n-a bhainne é. 394. Mór gránna nó beag deas. Rádh Inide. 395. Muna ndéanfaidh sé lá prátaí bhaint, déanfaidh lá cártaí imirt. 396. Má dhéin Dia dílleacht dithi dhéan sé treóruidhe maith dhithe. Atá sí i n-ann a cuid do sholáthar. 397. Má ghabhann sise amach fágfaidh ceirt an phota ag an mnaoi thiocfas isteach. Is ionann sin agus a rádh go bhfágfaidh sí an teach lom n-a diaidh. 398. Muna mbéad ins an mbaile do bhí béad ins an mbaile beag eile is goire dhó. Bhí bainis bheag le bheith ann agus fiafruigh- eadh d'fhear éigin a mbeadh sé ann. Dubhairt seisean mar atá thuas. Bhí dúil san ngloine aige. 399. Mar a chéile iad — éanacha; éin- chleite. 400. Mise an chloch nirt. Pé duine dhéanfas rud as an mbóthar is orm-sa leagfar é. 401. Má chuirfidh tú, tóigfidh tú arís iad. Sin mar adubhairt fear le n-a mhnaoi uair. D'fhiafruigh sí dhe an gcuirfeadh sí na fataí <L 8> síos, nó ar an teinidh, agus adubhairt seisean mar atá thuas. Shíl sise gur ró- luath a bhí sé; d'fhan sí tamall beag eile agus d'fhiafruigh sí arís dé an gcuirfeadh sí síos iad, acht dubhairt seisean mar dubhairt sé i dtosach: “má chuireann tú síos iad tógfaidh tú arís iad.” Bhíodar mar sin go raibh an lá caithte agus gur thuig an bhean faoi dheireadh gur ag déanamh grinn a bhí an fear. 402. Muna bhfuil mé toirteamhail atá mé poirteamhail. Seo mar adubhairt cailín óg nach raibh ro-árd ná ró-thoirteamh- ail. 403. Má labhrann an chuach ar chrann gan duilleabhar, díol do bhó agus ceannuigh arbhar. Comhartha droch-bhliadhna é seo. 404. Maith i n-aghaidh an uilc. 405. Maoidhe na mugail fallamha. 406. Meas magaidh. Mar mheas magaidh a bhí aici seo orm. 407. Mise mé féin, acht cia hé thusa? 408. Mí na mbréag, an Inid. 409. Maran é seo é, is é siúd é. 410. Má's maith atá tú anocht go mba seacht fearr a bhéas tú bliadhain ó anocht. 411. Muna mbeidh tú cineálta le do bhuachaill ní bheidh sé cineálta leat. 412. Muise, b'ait léithe gach uile shórt do chuireadh Mór i n-a póca. 413. Mair má fhéadair. 414. Mo náire thu. 415. Mo ghoirm thu. 416. Mo ghrádh go deo thu. 417. Ní bheidh sé ag báistigh a gcomhnuidhe. Baineann so le mí-ádh. 418. Níor dheineadar pioc an chéad lá acht sáthadh isteach mar dhéanfadh muc i bpoll fataí. Leis na Comhairlightheóiríbh nua dubhradh mar seo. 419. Ní thuigeann an fear sáthach an fear leath-sáthach. 420. Ní dhéanfaidh tú níos óige choidhche é. 421. Ní hé gach uile am a mharbhuigheas Páidín fiadh. 422. Ní fhéadfainn bheith ag feadghail is ag ithe mine. Bean a bhí ag ithe agus gur tairgeadh pinse snaoisín dithi adubhairt mar seo. 423. Ní bhíonn brabhach ar bith ar urlár lom. 424. Na trí baill de dhuine is fusa do ghortughadh —a ghlúin, a uillinn agus a shúil. 425. Ní measa leis an rígh a mhicín ná leis an gcat a phisín. 426. Ní'l duine ar bith gan a locht féin. 427. Ní déarfaidh dada mar dubhairt an bhean a chuir an baile thrí na chéile. (Ní Críoch). GLUAIS. 303. An ghuirteamas, the saltiness, bitterness. The abstract forms of -as, are sometimes lengthened out to -amas, -adas. These words in -as, though given in grammars, as masculine, are very often feminine in speech; an ghuirteamas, an charthannas, an mhaitheas, &c. Perhaps their near relation to derivatives in -acht may account for this. In MSS. -acht is contracted to -as. It is hardly necessary to mention that carthannacht is used, perhaps more generally than carthannas. 304. Teas na pluide, the heat of the blanket. 305. leigheas, cure(for drinking). 306. An fhoighid, patience. 309. See No. 259. 312. Fear na luaithe, the man of the ashes, the poor (saving) man; fear na cruaiche, the man of the stack (corn, &c.), the rich man. 313. Dá íoc, to pay for it; dá dhíol in Munster. 316. D'uaidh, past tense of ithim, I eat. Cuid an tsaluis, perhaps some Western reader will explain this saying. 318. That is, “Time will tell.” 320. Also “Is buaine bládh 'ná saoghal.” 322. Gnaoidheamhlacht, politeness, good breeding. 326. Droch-rún, a bad thought, evil intention. 327. See No.313. 328. “It is almost as good as bringing news, not to bring bad news.” <L 9> 329. “Change of work is as good as a rest.” 330. It is bad to have anything to do with the Law. 331. Dá íoc, to pay for it; dá dhíol in Munster. 332. Toirt, size, bulk. 334. “That will give him more than enough to do.” 337. Do shárughadh, to excel, beat. Nach gcorróghadh, but she would stir it, and fix it according to her own way. I dtaobh na mban, about women, and the fire. 338. I n-a cheann ar clár, one who presides at a feast. “It is an ugly thing to be too ostentatious where there is trouble.” 339. Also, “Is glas iad na cnuic abhfad uainn.” 341. I láthair an bhídh, in the presence of food. 342. Táinte, flocks, herds. Also, “Is fearr an tsláinte 'ná táinte ar chnoc.” 343. Dá thógaint leis, taking him off. 344. Teann, obstinate. 345. Rádh Inide, a Shrove-tide saying, an advice to look to personal beauty. 346. “Good luck is better than getting up early.” 347. Carrach, scabbed. 348. They are “all one.” They know what they are about, and do it. 349. “It is good to do a thing well, but it is not good to do a thing too well sometimes.” 350. Ag tabhairt leath-sgéil, “making an excuse about some small debt.” 351. See No. 349. 352. Nach fiú, “that is not worth whistling to call.” 354. bualtrach, a cow's droppings. 355. A thabharfadh droch-mheas, “would not esteem at its proper value.” 356. “Rudeness is far from cleverness.” 357. Crúb dúinte, a shut fist, denoting enmity. Crúb oscailte, an open hand, friendship. 358. Bádhmhar, loving. 360. Fá'n bpluid, under the blanket, to bed. 363. “At the end of the year your were born.” Ionann is, almost over. 364. That is, “there are many changes during youth.” 365. Faid siar, to build an addition at the back. Ná fuil sé adhthamhail, that it is not lucky. 366. A thóigfeadh ar, that would grudge the horse what it eats. I n-éaghmuis an bhídh, without the food. 367. Is buaine, that is more lasting. 368. “One's nonsense makes great company for one.” “Is mór an óige ar dhuine bheith gan chiall tamaill.” 369. Le haghaidh bróga, bor bestowing shoes. Ní fhaghtar, they are not got. 372. “In Athenry (it) was, in Galway (it) is, and in Aran (it) will be.” Tairngreacht, a prophecy.” 374.”One hand burning and the other saving.” 375. Dhá thuinn, two waves. Cosamhlacht bháistighe, a likelihood of rain. a likelihood of rain. 376. A mbeárrtha, of their sheering (sheep). 377. I n-uachtar, uppermost; i n-íochtar, under- neath. 379. Leagaim, whether I place my hand on you or not; first sing. imper. I ndán dam, in store for me. 380. La do thórrraimh, the day of your wake. 384. Má mheathann ceann, if one decays. 386. An t-aithghiorra, the short cut. 387. Maran (murar) bréag é, it it be not an untruth. 390. Mo léan, my sorrow, alas. Is fada ó n-a chéile, far from each other. This is a line of the old and very popular folk-song “Is aoibhinn do na heinínibh.” Ag smaoineamh, meditating on eternity. 392. The way in which a rabbit is killed. 395. “If it be not a day for digging potatoes, it will be a day for playing cards.” 396. “If God made an orphan of her.” Treóruidhe, a guide, director. Do sholáthar, to provide. 397. Gabhann amach, goes out. Ceirt an phota, the pot-cloth. 398. Dúil san ngloine, mind for the “glass.” 400. An chloch nirt, a stone for “casting.” Orm-sa leagfar é, I shall be blamed. 401. “If you do you will lift them off again.” An gcuirfadh sí na fataí síos, nó ar an teinidh, “would she put the down potatoes, i.e. on the fire.” ag déan- amh grinn, joking. 402. Toireamhail, big, bulky. Poirteamhail, portly, tidy. 405. Will some reader explain this. 406. Meas magaidh, wish to poke fun at. 408. “Month of lies; Shrove.” Perhaps well- deserved. 409. Maran (murab) é seo é, if this be not him. 410. Or “seacht bhfearr,” seven times better. 411. Cineálta, kind, gentle. 412. B'ait léithi, badh mhaith léi, she liked. 417. “It will not be always raining.” This refers to misfortune (ill-luck). 418. Sáthadh isteach, driving or thrusting in. Na comhairlightheóirí nua, the new Councillors (Local Government). 419. Sáthach, full, satisfied. Also, “Ní thuigeann an sáthach an seang.” 422. Bheith ag feadghail, to be whistling. Tairgeadh pinse snaoisín dithi, a pinch of snuff was offered to her. 423. Brabach, an advantage. 424. Is fusa, which are most easily hurt. Uilinn, the elbow. 425. A mhicín, his son. Pisín (puisín and piscín), a young cat. 427. “He will say nothing,” as the woman said who upset the whole town.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
