Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Sean-fhocail. II.
Title
Sean-fhocail. II.
Author(s)
Féach bailitheoir,
Collector
Ó hEidhin, Tomás
Composition Date
1905
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
SEAN-FHOCAIL. II. Do bhailigh Tomás Ó hEidhin. 132. Comhartha na Gealaighe. Bhí sean- fhear bocht simplidhe ann fad ó a chuir a chuid airgid i bhfolach ar aghaidh na Gealaighe. Tamall n-a dhiaidh san nuair theastuigh an t-airgead uaidh chuaidh sé ar a thóruigheacht, acht ma chuaidh, níor bh'fhéidir le mo dhuine bocht simplidhe éirim ar bith do bhaint as a chomhartha. Fuair sé an gealach abhfad as an áit i n-a raibh sí an oidhche do chuir sé an t-airgead i bhfolach, agus chlis air é dhéanamh amach. Tugtar Comhartha na Gealaige ar chomhartha simplidhe ar bith mar sin ó shoin. 133. Ceannacht muc i mála. Ceannacht gan amharc ar an rud. 134. Cuairt gan fuigleach, .i. cuairt fhada. 135. Castar na daoine le chéile, acht ní chastar na cnuic ná na sléibhte. 136. Cuireadh amach le casadh an tsúgáin é. 137. Chaill sé sa chasadh é. 138. Ceann mór na céille bige. 139. Ceannuigh droch-rud is béir gan aon rud. 140. Cuairt gearr is í is fearr. 141. Codladh an Tuicín Tradhnach agat, nó codladh an Tuicín agat i Muicín an mhara. Is ionann an Tuicín Tradhnach agus an fear ar tháinic Pádraig chuige le haghaidh é iompódh chun an chreidimh fhír. 142. Comh-fada théidheas teas agus fuacht comh-fada théidheas fuath agus grádh. 143. Comh-fada gob an géidh agus gob an ghanndail. <L 845> 144. Caipín na feirge. Chuir sé caipín na feirge air féin. 145. Creidim ó dubairt tú é gur fíor dhuit é. 146. Caithfidh duine fanacht nó go mbeidh an choinneal caithte ; i. le n-a bhás. 147. Chuir mé mo náire faoi mo chosaibh. 148. Cuir do náire faoi do chosaibh 149. Cá bhfuil an sneachta mór a bhí fadó ann. Cá'il sé ? Ó, cá bhfuil an sneachta mór a bhí fadó ann. 150. Chonnaic sé Murchadh agus dhá lá an tSamhraidh. Fear a bhí an-bhocht agus tá saidhbhir anois. 151. Cuireadh scaipeadh na n-éan fionn ortha. 152. Ceangal gan scaoile ortha. 153. Cailín óg is a teanga n-a póca go bpósaidh sí. 154. Chomh cráidhte le cois deiridh cait. 155. Ceann san adhastar. 156. Chomh righin le gad. 157. Chomh bog le lus. 158. Chomh milis le mil. 159. Chomh searbh le domblas. 16o. Chomh tiugh le teara. 161. Chomh fírinneach leis an sagart. 162. Chomh cneasta leis an sagart. 163. Cuireann an fear láidir an fear lag i n-íochtar. 164. Cuimhnigh ar an arán a hithibh. 165. Coingibh an droch-dhuine leat; ní baoghal duit an duine macánta. 166. Deamhan duine bhíos go maith dhon chomharsain nach mbíonn go maith dhó féin. 167. Dhá fhaid is mhairfeas tú 'seadh is mó fheicfeas tú. 168. Dhá mhéad é t'aois 'seadh is mó fheicfeas tú. 169. Déan an obair is ná bac le do dhícheall. 170. Domhnall ar meisce is a bhean ag ól uisce. 171. Dearbhráthair do Thadhg Domhnall. 172. Déanann ciaróg ciaróg eile amach. 173. Dhá fheabhas teach an tábhairne níl fáilte gan díol ann. 174. Dubhairt bean liom go ndubhairt bean léithi gur chualaidh sí bean dá rádh. 175. Dearmad a chlog sa chléir ort. 176. Deireadh ceatha ceó agus tosach cata gleó. 177. Dhéanfadh sé paidir seachtmaine dhé. 178. Dhá thrian galar na hoidhche. Bíonn duine tinn faoi dhó níos tinne san oidhche ná san ló. 179. Déan mar déarfaidh siad acht ná déan mar dhéanfaidh siad. (Na sagairt). 18o. Dhá fhaid é an t-ól is tart a dheir- eadh. 181. Dá ghoire dhuit do chomhursa is goire dhuit do léine. 182. D'órduigh Dia congnamh leis. 183. Deirtear gur ar an teine atá túis agus deireadh an duine. 184. Deamhan a mbeidh sa deireadh aca acht suip is sean-mhaidí. Bhíodar i ndlighe le chéile. 185. D'íosadh muc chiúin féin triosc. 186. D'imthigh a chuid airgid ar nós Lus Bhaile Uí Lighe. Is é sin le rádh, gur imthigh sé go dona. 187. D'imthigh sé mar chubhar na habhann. 188. Dhá fhaid is théidheas an rógaire beirtear air sa deireadh ar nós an tsion- aigh 189. Deirtear go bhfuil tóir ar an rud a béarfaidhe Lá Bealtaine. 19o. Dhá rud nach ceart do tabhairt fa ndeara : Bainne bó agus an rud d'itheas fear Ní mar a chéile bhíos an bainne ag an uile bhuin. B'fhéidir muna mbeadh sé tairbheach <L 846> ar thaobh go mbeadh sé tairbheach ar an taobh eile. Agus ní mar a chéile shaothruigheas an uile fhear an biadh d'itheas sé. 191. Duine i n-aghaidh an tsaoghail. Duine do dhéanfadh rud san nós ná déanfadh duine ar bith eile é. 192. Duine le Dia. 193. Déanann Dia an ceart. 194. Dhéanfadh (duine) an té a mbeadh teanga aige amach Baile Átha Cliath. 195. D'éireóghadh sé do dhuine mhór chríonna. Dá ndéanfadh páiste aon nídh do dhortadh nó do bhriseadh, nó aon phioc eile mar sin, acht gan neart do bheith aige air, adéarfaidhe leis go n-éireóghadh sé do dhuine mhór chríonna. Dá mbuailfeadh sé a ordóg i gcoinne cloiche b'féidir go ndéarfaidhe an rud céadna leis. Deir- tear é go minic ar an nós chéadna le sean-daoinibh ag déanamh grinn fútha. 196. De'n chuan an caladh. 197. Dóigh an mhagaidh ag déanamh an mhagaidh. 198 Deirtear nár dhóigh sean-chab é féin. Fear do bhí ag ól bainne bruithte adubhairt mar sin. 199. Deirtear gur maith an nídh bheith ag cuimilt do phócaíbh dhaoine uaisle. 200. Dheamhan duine bhíos ag magadh nach mbíonn a leath faoi féin. 201. D'fhás a fhiacla faoi dhó. Badh cheart dó bheith níos cliste ná mar atá sé. 202. Dá dhonacht Maol is dona Mullóg. 203 Éanachaí (éanlaith) éin-chleite coingh- ibheann siad i n-éinfheacht. 204. Éist leis an Muimhneach acht na bac leis. 205. Eidir an cupán is an balla. Ag ól. 206. Eidir chás agus neamh-chás 207. Eidir dhá chomhairle. 208. Eatortha bíodh. 209. Fhaid is bhéas an ball dubh ar an bhfeadóig. 210. Fhaid is raghas téidheadh. 211. Fhaid is mhairfeas maireadh. 212. Focal na faire. 213. Fear fuar lá te 214. Fál leis an ngáirdín tar éis na foghlach. Ag cur fál leis an ngarrdha nuair beadh an t-arbhar ithte. 215. Faitchíos na fála thuas. 216. Fan le brógaibh an tseanduine, agus b'fhéidir go gcaithfeadh sé féin iad 217. Féach romhat. 218 Fuair tú amach an dóigh. 219. Fágamuid súd mar atá sé. 22o. Faghann na ba bás faid is bhíos an féar ag fás 221. Féadann cat féachaint ar rígh. 222. Fonn a ghabhas fonn. 223. Fear na héan-bhó fear gan aon bhó. 224. Fhaid is bhíonn an cat amuigh bíonn an luch istigh. 225. Fáilte na saighdiúr. Níl fhios agam cia'n sórt fáilte é seo, acht is droch-fháilte é ar chuma ar bith. Fáilte cum troda, b'fhéidir. 226. Fear gan áird. 227. Gach dalta mar tóigtar. 228 Go dtéidh grian go grinneall ní raghaidh fial go hIfreann. 229. Gníomh a chruthuigheas. 23o. Gach líne ag dul i mine agus i mbréige. 231. Gach fóghmhar ag dul ag deireadh agus ag léighe. 232. Gan tú i bPoll Tighe Liabáin agus cloch ar do phíobán. 233. Glac a bhfuighidh tú acht buillí. 234. Ghníonn tart tart. 235. Gheobhaidh tú i n-aoileach na Beal- taine é. Adéarfaidhe go minic i dtaobh nídh bheadh ar seachrán san tigh. <L 847> 236. Gearradh gan smearadh. Deara gan smearadh d'airigheas annso. B'fhéidir gur b'é an ceart é. 237. Go mba túisce balbh thú ná bréagach. Adéarfaidhe le duine go mbíonn scéal maith aige. 238. Go méaduighidh Dia an mhaith, go laghduighidh Sé an t-olc. 239. Go sábhálaidh Dia a máithreacha agus na daoine slán. Déarfaidhe tar éis deoch bhainne d'fhagháil agus d'ól. 240. Go méaduighidh Dia máithreacha an bhainne agat. 241. Go neartuigidh Dia libh. 242. Go saoghaluighidh Dia sibh. 243. Go méaduighidh Dia im agus bainne agat. 244. Go ndéanaidh tú arís in do shláinte é. 245. Go mbeirimíd beó ar an am so arís. 246. Go mairidh tú is go gcaithfidh tú é. 247. Gach uile bhainbhín ag tochailt dó féin. 248. Oineach Uí Bhriain is a dhá shúil n-a dhiaidh. 249. Is fearr coigilt ar dtús 'ná ar deireadh. 250. Is dona thú ná Poll Ó Lidín. 251. I n-antráth thuigtear a leas don Éireannach. 252. Is fearr an mhaith a déantar 'ná an mhaith ná déantar. 253. Is fearr an mhaith atá 'ná an mhaith a bhí. 254. Is mairg a bhíos ag cainnt leis na cosaibh fhaid is tá an ceann le fágháil. 255. Is í is goire dhon choróin. 256. Is mó a thoirt 'ná a thairbhe. 257. Is binn béal n-a thost. 258. Is ballaí fuara dhéanas bean tighe shuarach. Teach fuar folamh déanann sé droch-bhean tighe. 259. Is fearr cara sa chuirt ná bonn sa sparán. 260. Is fearr breathnughadh romhat ná dhá bhreathnughadh 'do dhiaidh. . 261. Is fearr greim de choinín ná dhá ghreim de chat. 262. Is glas iad na cnuic abhfad uainn. 263. Is léir don dall a bhéal. 264. Is fearr suidhe gearr 'ná seasamh fada. Suidh síos má tá deifir féin ort. 265. Is goire cabhair Dé 'ná an doras. 266. Is fearr stuaim 'ná neart. 267. Is fearr mac le imirt 'ná mac le ól. 268. Ithtear iasc taréis na Cásca. 269. Is fearr éan in do láimh 'ná dhá éan ar an gcraoibh. 270. Is fearr suidhe n-a bhun 'ná suidhe i n-a áit. . 271. Is furust fuine i n-aice na mine. 272. Is fearr an troid 'ná an t-uaig- neas. 273. Is iomdha lá san gcill orainn. Duine eile. Nach mbeidh gach aon darna lá againn air. 274. Is mall 's is díreach díoghaltas Dé. 275. Is maith an marcach an fear bhíos ar an talamh. 276. Is maith an t-iománaidhe an fear a bhíos ar an gclaidhe. 277. Is minic a dhéin duine a leas dá ndeóin. 278. Imthigheann an bhréag; fanann an fhírinne. 279. Is minic a bhí gránda geanamhail agus dathamhail dona. 28o. Is mairg a cailltear le uair anamh. (anfhaithe). Adéarfaidhe mar seo le fear d'oibreóghadh lá fliuch nuair bheadh an lá n-a dhiaidh go breágh. <L 848> 281. Is fearr marcaigheacht ar ghabhar 'ná coisidheacht dá fheabhas. 282. Is milis fíon; is searbh a íoc. 283. Is fearr é 'ná a luach. 284. Is minic d'ól mé coróin leat Is bonn mo bhróige briste; Acht ní ólfainn-se níos mó leat Dá mbeinn ag ól an uisce. 285. Is luachmhar an t-anam mar adubh- airt an táiliúir agus é ag rith ón ngann- dal. 286. Is maith é do ghnó go Sasana (ag magadh). 287. Is olc é do ghnó go Sasana. 288. Is dearbhráthair don mbás fios a chur ar an dochtúir. 289. Is cosmhail leat féin tu. 290. Is mairg atá faoi pheacadh. 291. Is maith an rud súil a bheith leis. 292. Is iomdha sórt ceóil a bhíos ann d'uireasbhaidh píobaireacht. 293. Is beag an dealg a dhéanfadh braon. 294. Is beag í máthair an uilc. 295. Is maith an nídh an fhoighid. 296. Is fada ó chéile an áit éirigheas an lá. 297. Is mór é ceannacht an réightigh. 298. Is iomdha caoi le cat a thachtadh seachas é thachtadh le him. 299. Is maith a cheannuigheas an druim an bolg. 300. Is beag an bóthar ná bíonn ionntódh air. 301. I láthair an chirt. I láthair an bhreithimh. 302. I ndeireadh na cúise. [Ní críoch.] GLUAIS. 132. Do chlis air, do theip air, it failed him. 133. Ceannacht, verbal noun of ceannuigh. Ceannach is the Munster form; comp. ciall cheannaigh. 134. Fuighleach, remnant, leavings. The l is broad in Munster. Would it not be be better to spell fuighlach? 136. By the twisting of the rope; by some under- hand means. The reference is to the well-known story of "The Twisting of the Rope." 141. The phrase "Codladh an Traghna ort" is used in Munster for wishing a person a restless sleep. The traghna or corncrake is supposed never to sleep. Perhaps an tuicín tradhnach might be more properly spelled an tsicín traghnach. Though muir is now generally fem., still it is often met with as masc. That it was an old neuter form may be inferred from the name Muir nIcht. 143. Also "Ní fuide gob an ghéidh ná gob an ganndail." 144. Fanacht. This form of verbal noun, with stress on 2nd syl, is used in Desmond as well as the form fanamhaint. 152. Scaoile. Should this be scaoileadh? 153. Go bpósaidh sí, till she gets married. Pres. subj. 154. In Munster the gen. sing. and nom. pl. of cat is usually, cuit. 160. Teara, tara, tar: 162. Chomh cneasta, as honest. 164. A hithibh for d'itheadh (?) past auton. Also, "badh cheart duit cuimhneamh ar an arán d'ithis." 165. "Keep the bad man on your side." 166. Dheamhan (pron. dhiún), not a man. 172. Also "Aithnigheann ciaróg ciaróg eile." 174. Applied to rumours, silly stories and such like. Also "Dubhairt bean liom go ndubhairt bean léi, go rug Seán Dhomhnaill ubh indé." A strong way of expressing one's disbelief in a story. 175. Also "Dearmhad an chléirigh ar a chlog." 177. The phrase "Paidir shamian" is also used for "paidir sheactmhaine." Perhaps some reader could throw further light on it. 178. Dá dtrian is the more correct from. Bíonn duine tinn, "a sick person is twice as sick during the night as he is in the day." 180. "However long the drink, thirst is the end of it." Also, tart, deireadh an óil." 181. Also "Dá ghoire dhuit do chóta." 183. Also, tosach is deireadh an duine, chun na teine triallann." 185. "Even a quiet pig would eat (brewer's) grains. Also, "Ná muca ciúine iseadh itheann an triosc." 187. Cubhar na habhann, the froth of the irver. 189. A béarfaidhe Lá Bealtaine, that would be born on May-day. 197. Also "Dóth an mhagaidh a dheineann magadh," Dóth an mhagaidh, a likely subject for ridicule. Num- ber 199 might well be taken along with this. 202. There is none so bad that somebody worse may not be found. 203. Éanachaí, a usual Western double plural form. <L 849> 206. "Between regard and indifference," between two minds. 213. A good-for nothing. 215. Fáladh, displeasure, (Dinneen). 218. An dóigh, the correct, likely, manner. 222. Fonn, desire pleasure, humour. 226. A man not worth speaking of, a worthless person. 228. Grinneall, the bottom of the sea. 229. "It is action that tells." 230. "Every line (generation) getting smaller and more prone to untruth." 231. Every Autumn getting later and less reliable." These two proverbs are useful as being a Western version of the couplet generally attributed to the "prophet" Mac Amhlaoibh: Gach bliadhain dá dtiocfaidh ag dul i bhfliche is i ndéidheannaighe 'S gach dream dá dtiocfhaidh ag dul i mine is i mbréagaighe. 235. That is, when the manure is being cleared out. 236. A clean cutting. D and G often interchange. Comp. dreas and greas. 248. Tabharthus Uí Bhriain, in Muns. Oineach, generosity. 250. Perhaps Pól Ó Lidín. Any variants? 251. I n-antrath, too late. A very true and trite sayng. 256. A thoirt, Its bulk, size. 263. Also, "aimsigheann an dall a bhéal." 267. That is: "Better be a gambler than a drunkard." 270. Also, "Is fearr suidhe i n-aice rud 'ná suidhe in' ionad." 271. "It is easy kneading, beside the meal," that is where meal is plenty. 273 Gach aon darna lá, every second day. Gach ré lá. 277. Da indeóin, in spite of himself. 279. Gránda, an ugly person. Dathamhail, a hand- some person. Adjectives used as nouns. 280. Comp. "Is mairg a bháidhtar i n-am an anfhaithe, mar tagann an ghrian i ndiaidh na fear- thainne." 281. Gabhar here means a horse. 282. Fios a chur ar, to send for. 291. Súil a bheith leis, to be expecting it. 292. D'uiresbhaidh píobaireacht, besides pipe-music Pro. guireasa in the West. Same as seachus. 293. "It is a small thorn that would make a drop." 294. Also, "Ní lugha froigh 'na máthair an uilc." 297. Ceannacht an réidhtigh, the buying of (praying for) peace. 299. The drum is supposed to do work, the bolg takes the enjoyment. 300. Ionntódh, a turn; also ionntáil. Comp. iom- pódh and iompáil.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
