Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Seanfhocail.
Title
Seanfhocail.
Author(s)
Ó hEidhin, Tomás,
Composition Date
1905
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
SEANFHOCAIL. Do bhailigh Tomás Ó hEidhin. I. 1. An té a leigeas a leas ar cáirde ní feáirrde é go minic é. 2. Aonach é so nach seasann abhfad : aonach an Chláir; .i. béile. 3. An té a mbíonn airgead aige bíonn codladh éadtrom air. 4. An té bhuailfeadh mo mhadadh bhuail- feadh sé mé féin. 5. As a thaithighe is fearr é. 6. An gcloiseann sibh siúd a chearca? Seo mar deireadh fear óg áirithe le haon scéal nach dtaithneóghadh leis. Bhíodh lochta na gcearc le n-a linn ós cionn doruis an tighe chomhnuidhthe. 7. Ag marcaigheacht ar an scadán. Déarfaidhe go mbeadh oileán mara nó duine a bheadh ar an muir ag marcaigheacht ar an scadán. 8. An té a buailtear sa chúl bíonn fait- chíos air. 9. An ubh chirce ag teacht ag iarraidh an ubh ghé. Bronntanas beag ag súil le nídh do b'fhearr. 10. An té nach n-iomchuirfidh a chasóg an lá breagh ní bheidh sí aige an droch-lá. 11. An té a mbíonn rud le díol aige bíonn an margadh ag déanamh tinnis dó. 12. An rud théidheas abhfad téidheann sé i bhfuaradh. 13. Ag iarraidh olann a bhaint de ghabhar. 14. An rud a sgríobhas an púca léigheann sé féin é. 15. An té cheannóghadh i n-a hóinseach í is fada bheadh sé ó n-a chuid airgid. 16. Ag lorg an ghadhair is gan fios a dhath agam. 17. Ag cur a thaoibh leis an tuinn atá sé. Sin mar d'airigheas ráidhte i dtaobh duine do phós droch-bhean. 18. Tá a thóin idir dhá stól aige. 19. Tá sé sin féin ag leigean an uisce isteach. Adéarfaidhe le duine bheadh ag dul i mbreóidhteacht agus a chuirfadh suas de bheith ag dul amach ar aontaighibh nó ar mhargaidhibh. 20. An té a mbíonn an t-ádhtha air ar maidin bíonn sé air, tráthnóna. 21. An rud a théidheas abhfad téidheann sé i síneadh. 22. An té a bhfeileann an caipín é caitheadh sé é. 23. An té a mbíonn bunóg air, caithfidh sé an braon a leigeann as. <L 828> 24. Tá a chíos íoctha aige, agus díon ar a thigh. Adéarfaidhe le duine bheadh go maith as. 25. An té a mbíonn maide aige, bíonn faithchíos roimhe. 26. An rud a d'fheilfeadh an capall d'fheilfeadh sé an duine. 27. An rud a bhíos san bhfuil is deacair a bhaint as an bhfeóil. 28. An té nach n-ólann acht uisce ní bheidh sé ar meisce. 29. An rud a leigheasfadh duine mharó- bhadh sé duine eile. 3o. An rud a h-íocthar roimh ré, rud nach n-íoctar go [héag. D'airigheas so ráidhte le tincéir a fuair airgead sula rinne sé an obair. 31. An té atá thuas óltar deoch air, An té atá thíos buailtear cos air. 32. An leigheas nach bhfaigtear 'sé fhóireas. 33. Aon mhuinntir muinntir Árd Raithin, acht nach i n-aon phóca amháin chuireann siad an t-airgead. Bhí an sean-fhochal so an- choitcheann taobh amuigh de Árd Raithin. 34. An té a mbíonn gnaoi na ndaoine air bíonn gnaoi Dé air. 35. An té nach gcuirfidh san Earrach ní bhainfidh sa bhfoghmhar. 36. An leaba thogh sé dhó féin luigheadh sé innti. 37. Tá sé go díreach glan mar ubh na circe. Teach nó nídh éigin eile bheadh geal piocaithe. 38. An chailleach nár éirig le ráithe d'éireóghadh sí suas aige sin. (Ceól maith.) 39. Ag iarraidh dhá éan a mharbhadh le haon urchar amháin. 4o. Ar chlár na himirthe. 41. An áit a mbeidh an diabhal caitfidh an deamhan a bheith ann. 42. Tá sé ar cheól na braithe anois. Go maith i n-a shláinte tar éis tinnis. 43. Ag tabhairt na gcor. Ag fagháil bháis. 44. An áit a mbíonn an droch-rún bíonn an droch-rádh. 45. Ar theangaidh beirtear ar na daoinibh agus ar adharcaibh ar na buaibh. 46. An dá thráigh. 47. Bean as do bhaile féin a dhéanfadh é. 'Sé sin le rádh go mba dhual dithi é dhéanamh. 48. Bainne na bó duibhe. Uisce. 49. Buail an cholann; seachainn an ceann. 5o. Bhíodh leath an dúil ar a thuargaint aca. D'airigheas súd i leith daoine do thigeadh ar cuaird ag aodhaire agus do thugadh lán mór leó ag teacht. Thugadh an t-aodhaire áit cholpa nó dhó nó b'fhéidir níos mó dhóibh a gan-fhios. 51. Bíonn fios ag gach uile dhuine cá mbíonn an tochas air féin. 52. Ba mhaith an stíobhard an lá. Bhí sé fuair. 53. Ba é an troscadh taghdach é. Is é sin troscadh mór fada. 54. Bhain sé lán na mbonn asam. Chuir sé eagla orm. 55. Bronn rud do dhuine agus bíodh a bhuidheachas agat. Is fearr sin ná leigeann do dhuine é árdughadh leis a gan-fhios gan buidheachas ar bith. 56. Bíonn an donus i ndiaidh na críonn- achta is an sonus i ndiaidh na sraoilidheachta. 57. Bíonn an t-airgeadh milis. 58. Bíonn an grádh cáoch. 59. Barra faoi chac circe; adéarfaidhe nuair chuirfidhe gléas mór iomchuir faoi ruidín beag suarach. 60. Bí tláth léithi agus beidh sí tláth leat. <L 829> 61. Bí lághach léithi agus beidh sí lághach leat. 62. Beir ar an rud nó béarfaidh sé ort. 63. Ba cheart do fhear na foghlach cluas bhodhar a bheith aige. Is é sin le rádh, nár cheart dó bheith ró-thapa ag tógaint suas na rudaí adéarfaidhe leis. 64. Bhainfeadh sé an ceann díot agus chuirfadh sé ort arís; adearfaidhe le duine uailleach do chuirfeadh uaill as agus a bheadh i n-a charaid maith i n-a dhiaidh sin. 65. Báisteach ó Dhia againn agus lá breag 'na dhiaidh. 66. Bíonn comhairle ar dhuine ó aois go bás. 67. Bíonn ádh ar amadán. 68. Beatha dhuine a toil, dá dtéidheadh sé a chodladh 'na troscadh. Nó, a chomhairle féin do mhac Anna, an chomairle is measa a fuair sé assamh. 69. Bíonn blas ar an mbeagán. 70. Buille faoi thuairim, bualadh faoi bhean gan spré. 71. Bíonn leacracha tighthe mór sleamhain. 72. Bean, muc, is múille, an triúr is deacra do mhúnadh. 73. Bíonn a chiall féin ag an amadán. 74. Bhí an cioth ós a gcionn. 75. Ba leór dom féin é sin do dhéanamh. 76. B'fhearr do dhuine an madadh leis 'ná n-a aghaidh. 77. Beidh sé ar nós spunógaí Úna ar fagháil ar ball , adéarfaidhe le rud do bheadh ar iarraidh agus nach bhféadfaidhe fagháil. 78. B'fhusa dhuit dul ag cainnt leis an gcéad fhear 'ná leis. Bhí sé an-onórach. 79. Briseadh na Bóinne. 8o. Bruith birín dom agus bruithfidh mé birín duit. 81. Buille fá thuairim. 82. Bíonn na cipíní go maith nó go dtosuigheann an pota ag fiuchaidh. 83. Bíonn caraid i n-ifreann, deirthear go mbíonn ar chuma ar bith. 84. Bíonn an cathughadh ann. 85. Beidh sean-bhothán le déanamh suas fós. D'airigheas so uair a bhítheas as móin agus a raibh maidí dá ndógadh. 86. Beidh an taobh geal dá shúilibh amach mar sciathán phighid. 87. Beidh sí maidin Luain gan iad. 88. Bionn meas ag gach uile éan ar a éinín beag féin. 89. Ca bhfhios dithi ná fásfadh na sméara arís. Ní maith an nídh cos do bhualadh ar dhuine do bhrisfidhe ins an saoghal dá mbadh cheart a dhéanamh féin, óir is minic a éirigheas a leithéid arís, agus a mbíonn cumhacht aige ath-uair. 9o. Coir chneasta bheith bocht. 91. Cat bradach a gheobhadh brabach air. 92. Cia'n maith duine bheith bodhar muna n-aithnighthear é. 93. Cuir an dubh ar an ngeal dóibh. 94 Cothugadh na stoirme leigean faoi an tráthnóna. 95. Chomh giogach le bean bhocht ar aonach. 96. Cogain do chíor san áit i n-ar oibrigh tú. 97. Cat is dá errball. Dá ndéanfadh cainnt dó é dhéanfadh sé cat is dá errball. 98. Ceanglóchaidhe fear a b'fhearr ciall 'ná é. 99. Céard do dhéanfadh mac an chait acht luch a mharbhughadh. Ba dhual dó an droch- bhraon bheith ann. 100. Cómhaireamh na sicíní is gan iad amuigh. 101. Cúram Úna - cúram gan chion. Bíonn cuid mhaith ag déanamh tinnis do shean-dhaoinibh san gclúid agus gan mórán cion ar a gcomrádh go minic. 102. Chuirfeadh siad cosa crainn faoi chearcaibh. Cuirfeadh, dá ndéanfadh cainnt é. 103. Cómhar na gcomhursan An cong- <L 830> namh agus an t-ath-chúiteamh do thugann siad dá chéile. 104. Cur na gcnámh thríd an gcraiceann. Ag obair go cruaidh. 105. Ceangail don droch-rud agus ceanglóidh sé dhuit. 106. Chomh glic leis na beachaibh. 107. Chomh geal leis an fhalla (eala). 108. Comhrádh cois teineadh. 109. Comhrádh ban díomhaoineach. Is ionann ciall don dá shean-focal so, agus baineann siad le comhrádh simplídhe. 110. Cainnt a bhaineas cainnt. 111. Chomh geal leis an bhfiach dubh. Deirthear gur ab é seo rádh an fhéich dhuibh. Is é a chiall, a mhian féin don uile dhuine. 112. Chomh mór le sean bhó is coca féir. (Mór .i. grádhach.) 113. Cuimhnigh ar na gcois tinn. Ná caith do chuid ar fad i n-éinfheacht. Dearc romhat. 114. Chomh cliste le Dáithí na méaracán. 115. Chomh dona leis an tóin thiar de dhardaol. An-nimhneach. 116. Chomh buidhe leis an mbuidhe mór. 117. Chomh glas le geamhar. 118. Chomh dearg le fuil. 119. Chomh dubh le sméar. 120. Chomh árd leis an spéir. 121. Chomh doimhin le Poll Tighe Liabáin. 122. Caitheann fear an mhí-áidh féin a bheith ann. 123. Cailín ag Mór is Mór a d'iarraidh déirce. 124. Connachtach lághach - Muimhneach bladarach. 125. Cuirfidh mise thú san áit nach gcuir- fidh an mhuc an dorus isteach ort .i. san bpríosún. 126. Chomh mór le sliabh is caisleán. Adéarfaidhe go minic le rud d'fheicfidhe san oidhche. 127. Cuirfidhe bréag ar dhuine is é i n-a chodladh ar a leabaidh. 128. Cia'n mhaith bó ar bith a dhoirteas a cuid bainne. 129. Caitheann an díth céille a chuid féin d'fhagáil. 130. Congbhuigh do chroidhe, a dhuine, is tú féin a chaith d'aois. 131. Cur na gcaorach thar an abhainn; adéarfaidhe go minic le leith-scéal. (Ní críoch.) GLUAIS. 1. Leig ar cáirde, to put off. Ní feáirrde é, he is not the better for it. 3. A mbíonn. This a must be distinguished from the rel. particle a, which causes aspiration. This form is much used instead of the dative relative "ag a mbíonn." Go mbíonn is used in Munster. 6. Nach dtaithneóghadh leis, that would not please him. Lochta na gcearc, the hen-loft. 9. An ubh chirce, the hen-egg. Ubh is masc, in Munster. Ag súil le nídh do b'fhearr, expecting something better. 11. Ag déanamh tinnis dó, troubling him. 12. Téidheann sé i bhfuaradh, it grows cold. "Téidh- eann sé i bhfuaire," Muns. 13. "Trying to get wool off a goat." Muns., "A d'iarraidh olann ar ghabhar nó abhrus ar phocán." Abhrus, yarn. Engl., "blood out of a turnip." 16. Ag lorg an ghadhair, looking for the hound. 17. Ag cur a thaobh le, putting his dependence on (?). Compare "Dob' aithnid dam féin tu ag taobh le caidhp bheag," I know you when you had only, or were depending on, a little cap, C. an Mh Oidhche. 19. A chuirfadh suas de, who would give up. 20. An t-ádhtha, good fortune, a form of an t-ádh. 22. A bhfeileann an caipín é, whom the cap fits. Muns., "go n-oireann an caipín dó." Comp. also feileamhnach = Mus., oireamhnach. 23. Bunóg, a drip (?) 24. Muns., "Tá a chíos díolta." Bheadh go maith as, who would be well off. 26. D'fheilfeadh, would suit. Muns., d'oirdadh dho. 30. Íocthar roimh ré, is paid (for) before hand. 32. Muns., "An luibh ná fachtar, fóireann." 33. Muinntir Ard Raithin, the people of Ardrahan, Co. Galway. Aon mhuinntir, one family. 34. Gnaoi na ndaoine, the good-will of the people. 35. Nach gcuirfidh, who will not sow. 36. Luigheadh, let him lie. Imper. 3rd sing. 37. Go piocaithe, tidy, spruce. 40. Na himirthe (himeartha), of the play. 44. "Where the bad thought is, there is the bad speech. <L 831> 45. Beirtear ar, are caught. 46. This probably has reference to the sean-fhocal: "ní thagann an dá thráigh leis an ngobadán." 47. Ba dhual dithi, "'twas kind for her." 52. An stíobhard, steward. One had to work in order to keep oneself warm. 53. Ar dhuine, is used in Leath Mhogha. 56. I ndiaidh na críonnachta, following thriftiness. Sraoilidheacht, untidiness. 60-61. Tláth, soft, easy. Lághach, courteous, friendly. 63. Fear na foghlach, the thief. Toghlach is gen. of foghail. 64. Duine uailleach, a loud-voiced person. 66. "One may accept advice even until the day of one's death." 68. Da dtéidheadh sé, if he were to go; past subj. N-a throscadh, fasting. 72. Múille, a mule. Irish is particularly rich in triads such as this. We shoudl be glad to get hold of them. Will some readers send us lists of them? 77. Spunógaí, spiúnóga, Muns., spoons. Do bheadh ar iarraidh, that one would be looking for. 78. An-onórach, very haughty. 79. The battle of the Boyne. Any great calamity. 81. Applied to guess-work, shot in the dark. 83. Caraid for cáirde, friends. 84. Cathughadh, danger, sorrow. 86. Sciathán phighid, a magpie's wing. 87. Maidin Luain - i.e., some day. 89. "How does she know but that the blackberries may grow again. Cos do bhualadh ar, to trample on. Ath-uair, again, a second time. 90. Coir chneasta, an honest crime. 91. A gheobhadh brabach air, that would get the advantage of him, get the better of him. 92. Muna n-aithnighthear é, if it be not known. 94. Leigean faoi, to rain (?) 95. Giocach, talkative (?) 96. "Chew your cud where you have worked." Keep the advantage you have gained. 97. Applied to one who boasts of what he could do. 99. An droch-bhraon, the bad drop; the evil nature. 101. Mórán cion ar a gcomhrádh, much pity for their complaining. 102. Cosa crainn, wooden feet. Cuirfeadh, yes, if talk would do it. See no. 97. 103. Comhar na gcomhursan, the help which neighbours give each other. We have heard it used in connection with the Spring work in one-horse farms. 109. Ban díomhaoineach, of idle women. 110. "Talk brings on talk." 111. Rádh an fhéich dhuibh, what the raven said. Is é a chiall, it means, let each have according to his desire. "Is geal leis an bhfiach dubh a gearrcach fhéin," the raven loves it own young is said. 113. "Think of the sore feet." Look before you. 114. Dáithí na Méaracán, Daithi of the thimbles. Can any reader say who or what he was. 115. Dardaol, a black beetle. Nimhneach, venomous, peevish. 122. Fear an mhí-áidh, the unfortunate man. 124. Bladarach, flattering. "Connachtahc lághach, Muimhneach bádhach," atá san Mhumhain. Bíodh a rogha ag an léightheóir. 125. Nach gcuirfidh, where the pig will not drive in the door on you. 127. Cuirfidhe bréag ar, would be belied. 129. Díth céille, nonsense, foolishness. 130. Is tú féín a chaith d'aois, it is yourself who have spent your age. Do not worry. 131. "Sending the sheep across the river."
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
