Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Mar Buaileadh Bob ar an nGruagach.
Title
Mar Buaileadh Bob ar an nGruagach.
Author(s)
Féach ainm cleite,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1903
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
MAR BUAILEADH AN BOB AR AN nGRUAGACH. 1. "A Ghruagaigh," arsa Séamus, "an dóigh leat go bhféadfadh éinne, le draoidheacht ná le diablaidheacht cártaí do dhathughadh?" "Ní dóigh liom go bhféadfadh, a Shéamuis, cé gur minic do chualadh go ndeineadh cearrbhaigh sa tsean-aimsir é." "Ó! mhuise, creid mise nó ná creid, acht chomh siúrálta is tá an dúidín sin id' dhran- dal agat do chonnac-sa fear dá ndathughadh ar shráid Bheanntraighe lá an aonaigh seo ghaibh tharainn. Graisíneach fir cnag-aosta do b'eadh é, fiar-shúil aige, agus ciach ar a ghlór. Bhí trí chártaí ar a mbéal fútha ar chlár aige, agus cruinniughadh de mhuinntir na tuaithe 'n-a mhór-thimcheall. Níor mhór damh-sa leis bheith 'n-a measc. D'iompuigh sé suas ceann de sna cártaíbh; aon-a-hart do b'eadh é, agus leig sé ar béal fé arís é. "Cuirfead réal le héan-duine agaibh," ar sé, "ná feadair sé cad é an cárta anois é." Chaitheas síos mo réal láithreach. "Aoin-a- hart" arsa mise, "gan dabht." D'iompuigh sé an cárta suas arís os cómhair mo shúl amach, agus bheirim ó'n D-l gur bh'é seana- dheich triuth do bhí ann! "Seadh, a mhic ó," arsa mise im' aigne féin, "tá an tseamróg agat, nó rud éigin níos measa," agus d'fhágas annsoin é." 2. "Ar mo ghabháil a-bhaile ó'n aonach do bhuaileas isteach go tigh ósta Mhichíl Bháin ar an gCrois chun smúit an bhóthair a bhaint as mo scórnaigh, agus d'innseas an scéal so ann. As an gcainnt d'éirigh i measc na cuideach- tan mar gheall air, do thairg beirt ó Chúm Orcáin - Donnchadh Liath agus Diarmaid Óg, mé féin, agus mo rogha d'fhear eile ó'n gCros- taire, d'imirt éan-oidhche badh mhaith linn é. Ní thabharfainn le rádh dhóibh go ndiúlthoghainn iad cé go bhfuil a fhios agam ná fuil breith ag éin-chearrbhach sa pharóiste ar Dhonnchadh Liath chum cluiche cártaí d'imirt." "Agus cá hoin a bhéidh an imirt agaibh, a Shéamuis?" "Chuireas scéala chúcha ar maidin, bheith ar an gCrostaire anocht. Tá mult reamhar ag Seaghán na Slat le cur fé imirt." "Ní sheasoghaidh an mult i bhfad, a Shéamuis." "Ní sheasoghaidh, acht is féidir dúinn "sásamh" a thabhairt dóibh go glaodh an choiligh le sgilling an cluiche 'n-a dhiaidh sin." "Ní'l fonn oraibh an mult a leigean leó mar sin?" "Spóla dhe ní raghaidh go Cúm Orcáin leó, a bhuachaill." "Leog muinntir an Dubhrois mart leó an oidhche fé dheireadh." "Do b'bhuirisde le muinntir an Dubhrois sin. Thabharfadh cearrbhaigh dhalla mart uatha-san." "Agus leog muinntir Dhoirín an Chuilinn muc leó, agus níor airigheas riamh go raibh cearrbhaigh an bhuill chéadna dall ná caoch." 3. "Ní misde dhuit sin do rádh. Agus cé gur thug Donnchadh an mhuc leis, agus go raibh mo chuid agam-sa dhi, ní mhaoidhim air í; mar ní le feabhas a imeartha thug sé leis í, acht tré phoinnte spriúnluighthe d'imirt ar Sheana- Shéamus. Bhíos-sa im' chúil-chearrbhach le cois mhuinntir Chúim Orcáin an oidhche sin. Bhí ochtar chun na muice - ceathrar chearrbhach agus ceathrar cúil-chearrbhach. I dtaobh easnamh fir do bheith ortha d'iarr Donnchadh orm-sa luighe isteach ar a thaobh féin." "Bhí imirt mhaith aca, is dócha?" "Is aca bhí sí. Bhíodar maide ar mhaide go dtí an cluiche deirionnach, acht bh'é toil an tsaoghail gur cheileabhair Seana-Shéamus, mar ní'l an radharc ar fóghnamh aige, agus <L 223> chuir Diarmaid Óg a lámh i bpaca láithreach. Annsoin dubhairt Donnchadh gur bh'éigint do pháirtidhe Shéamuis toradh na dlighe céadna d'fhagháil, "mar," ar sé, "ní'l i gcearrbhach is a pháirtidhe acht mar lánamha phósta: is éinne amháin iad." Agus chuir sé lámh an pháirtidhe i bpaca leis. Annsoin, nuair ná raibh éinne 'n-a gcoinnibh, thóg sé féin agus Diarmaid an cluiche agus an fheóil i dteannta a chéile." "Bhí an poinnte suarach go leór, a Shéamuis. Is dócha go raibh Seana-Shéamus cráidhte." "Cráidhte! bí sé ag gol go bog, agus ní i ndiaidh na muice é, acht le huabhar agus i dtaobh é bheith le rádh ag Donnchadh Liath gur thug sé an bhuntáiste sin dó le breith air." "'Bhfuil Diarmaid Óg 'n-a chearrbhach mhaith?" 4. "Ní hé a chruinneas, ná a ghliocas, ná a mheamhair is fearr, acht tá sé an-ádhmharach. Agus dar ndóigh ní hiongnadh soin, mar deirthear nár imir sé cluiche, go raibh leigheas aige air ó phós sé, gan snáthad. Ní thuigeann tú mé. Dá gcuireadh bean phósta dhuine snáthad i gan fhios do'n bhfear i bhfolach 'n-a chuid éadaigh is é ag dul ag imirt, ní thiocfadh sé abhaile gan chuid de'n tsloid aige. Do chonnac féin Diarmaid ag imirt uair, agus ní raibh bluiche nár chuaidh 'n-a choinnibh, go dtáinig a bhean taobh thiar de. D'fhan sí ann tamall agus a dá láimh ar a ghuailnibh aici, agus as soin amach níor leog sé cárta thairis gan bualadh. Do sheasuigheas féin san áit chéadna 'n-a dhiaidh sin, agus bhí, a mhic ó, ropaire de snáthaid rímhir sáithte fé bhun chába a chasóige." "Tá eagla orm, a Shéamuis, má's fíor leath a ndeirionn tú, go leanfaidh an mult an mart agus an mhuc go Cúm Orcáin." "A gcualaís gur thug éinne riamh muc ná mart ó'n gCrostaire leis?" "Admhuighim ná cualadh." "Béidh an t-admhughadh céadna choidhche le déanamh agat: ní chloisfir go deó acht chomh beag. Agus anois ó tá tú chomh fada ó bhaile, ar ghrádh an tsaoghail is fan againn anocht go bhfeicfir an dalladh do thabharfam do Dhonnchadh. Is fada thú ag geallamhaint go dtiocfá ag scoraidheacht chughainn. Ní bhead-sa nóimeat ag gearradh duirnín asrach, agus beam abhaile le cois a chéile." "Bíodh 'n-a mhargadh mar sin, a Shéamuis." 5. D'éis na hoidhche thuitim bhuaileamar isteach go tigh Sheagháin na Slat. D'aith- neoghadh éinne go raibh rud éigin le bheith ar siubhal ann. Bhí an t-urlár chomh scuabtha san nár mhisde dhuit min do chriathairt air. Bhí bléightigheach teineadh thíos, agus bord scriosta ar thaoth an teinteáin; trí coinleóirí 'n-a seasamh air agus coinle ionnta; dá chomhartha soin féin ní raibh ar an dá Chrostaire acht na trí coinleórí céadna, agus coinneal eile sáithte i mbuidéal. Bhí an mult ar crochadh cois an dorais, agus is é bhí go geal, slachtmhar, mar ba mhaith an sás sceine d'oibriughadh Seaghán. Bhí an drisín séidthe, ceangailte, ar crochadh idir a dhá chois deiridh, agus an ceann barra-dhóighte scriosta 'n-a aice ar sheilp an drosúra. Bhí beirt nó triúr de bhuachail- líbh an bhaile 'n-a suidhe ar na suidheacháin, acht ní raibh muinntir Chúim Orcáin tagtha fós. Cuireadh fáilte romhainn, agus tharraing Seaghán dá chathaoir chum na teineadh dhúinn. D'éis bheith i n-ár suidhe dhúinn d'fhiafruigh sé de Shéamus cia bheadh mar pháirtidhe aige. "Tú féin, gan amhras, a Sheagháin," arsa Séamus. "Im briathar féin ná bead, a Shéamuis, ní id' eiteach é. Tá mo mhóide tabhartha agam-sa gan bhreith ar chúig chárta im' thigh <L 224> féin go deó. Agus go deimhin beidh mo dhóthain feadhma orm riair do choimeád annso, i dteannta aire thabhairt do'n teinidh agus do'n tsolas faid bhéidh sibh-se ag imirt." "Faigh Seán Fhinnín," arsa mise. 6. Do scearteadar uile ar gháiridhe. Do chuir soin iongnadh mhór orm, mar bhí ainm Sheáin Fhinnín amuigh le feabhas a chuid imeartha. "Ná cualais cad d'imthigh air, a Ghruagaigh," arsa fear an tighe. "Óinseach de bhuachaill aimsire atá ar an nDoirín Bhuidhe do chasadh isteach chuige an oidhche eile, agus bhí na cártaí ar an mbord, mar nár bh'annamh leó bheith. Thosnuigh Seán Fhinnín ar an mbuachaill do mhúineadh, mar ní rug an rúmaire céadna ar chúig chárta 'n-a dhorn riamh roimhe sin. Nuair bhí an cheacht mhúinte aige dhó, dubhairt an buachaill go raibh aon leath-phinginn amháin aige, agus go gcuirfeadh sé síos í. Chuir Seán Fhinnín leath-phinginn 'n-a coinnibh mar chaitheamh aim- sire, agus má chuir, do rug an buachaill. D'imthigh an cleas céadna ar cheann eile, agus <L 225> ar cheann eile. Annsoin do dhúbluigheadar an stáca, agus b'é críoch an scéil é go rabhadar ag dúbailt, agus ag cur síos, agus ag imirt go breacadh an lae, agus nuair d'éirigh an buachaill chum dul abhaile go raibh trí púint deich d'airgead Sheáin Fhinnín 'n-a phóca aige. ""Cá bhfuileann tú ag dul?"" arsa Seán Fhinnín. ""Táim ag dul a-bhaile, má's mithid dam é,"" ar san buachaill. ""A chladhaire! an amhlaidh a mheasfá im- theacht lem' chuid airgid-se? An tiubaist cos do chorróghair as so go n-imrir an phinginn bheag is an phinginn mhór de liom-sa, a bhioránaigh." "Do léim an buachaill chum an dorais do bheith aige; acht má léim bhí Seán Fhinnín roimis ann. Do lámhaigh sé ar scórnaigh é, agus bhain sé crothadh as. "Suas ar an lochta leat," ar sé go diair, "bhain díot na bal- caisí ort, agus téirigh a chodladh ann, agus ná bíodh éin-deabhadh ag éirighe ort acht chómh beag." 7. "Dhein an buachaill bocht rud air go ciúin, mar bhí scannradh air. Nuair bhraith an fear eile go raibh sé sa leabaidh chuaidh sé suas agus rug sé leis éadach an bhuachalla, agus chuir sé fé ghlas iad. I meadhon lae i mbáireach nuair airigh sé an buachaill ag únfhairt san leabhaidh, mar bheadh fonn éirighthe air, thug sé suas chuige cóta agus sean-ghúna le n-a mhnaoi, agus cúisín le cur ar a cheann. D'éirigh sé agus tháinig anuas. Bhí iongnadh ar leanbhaíbh an bhaile cia'r bh'í an tsean-bhean stróin- séara bhí i dtigh Sheáin Fhinnín, acht níor chuir na cómhursain éan-tsuim ionnta, óir shílea- dar gur bhean siubhail éigin í. "Nuair tháinig an oidhche chuir fear an tighe an balltha ar an ndoras, agus chuir sé na trí púint deich ós comhair fhir na caipe ar an mbord; fuair sé na cártaí agus luigheadar ar imirt. Chum scéil ghearr a dheanamh dhe, bhí sé trí oidhche 'n-a dhiaidh sin sular leigeadh an buachaill a-bhaile agus seacht is réal de'n airgead aige. Níor bh'é sin ba mheasa dhe acht níor fhág máighistir an bhuachalla poll san abhainn gan cuardach dhó, óir shíl sé gur bh'amhlaidh a bádhadh é ag crosadh na tuile. Bhí sé chum é chur fé ghuidhe an phobail an Domhnach bhí chuige. Chuaidh an scéal ó bhéal go béal gur deineadh béithé de Sheán Fhinnín, i gcás gur spalp sé an Leabhar Breac ná himreoghadh sé cluiche cártaí i rith a shaoghail arís." "Ní hé seo acht é siúd, a fhir an tighe," arsa Séamus, acht cá bhfuighead-sa pháirtidhe anocht?" "A scéal féin, scéal gach éinne," arsa Seaghán, "sin é an Gruagach annsoin agat, agus cuirfead-sa geall nár chaill sé an seana- chiúta fós." "Tá eagla orm gur chailleas, a Sheagháin, acht pé aca chailleas nó nár chailleas, tá tin- neas cinn anocht orm, agus -" "Má tá, mhuise, ní heólach dhamh-sa leigheas is fearr air 'na tú do shuidhe ar an dtaobh eile de'n bhord soin ar aghaidh Dhonnchadh Léith amach, agus tú féin do chosaint air ar feadh logonoidhche. Geallaim-se dhuit nach ag cuimhneamh ar thinneas cinn do bheir." "Dein a -" 8. "Dia annso isteach!" arsa Donnchadh ar an nóimeat gcéadna, ag preabadh chughainn thar társaigh, agus Diarmaid Óg go ciúin ag éalamh 'n-a dhiaidh. Scriosúlnach fir do b'eadh Dhonnchadh; muineál reamhar air; carabhat dearg fé, agus srón bhriste aige. Níor mhar sin do Dhiar- maid Óg. Siomach fad-ruitheach do bhí ann; agus is minic thugadh na garsúin caol-ghadhar air. Bhí sé brith-bhalbh; agus bhí nós an- ghreannmhar aige: siúd is gur Gaedhilg go labhradh sé i gcomhnuidhe, is ainm Béarla chuireadh sé ar éin-nídh mór, nó foghanta, nó rud do thaithneadh go maith leis. <L 226> Do bheannuigheamair uile dhóibh araon, agus fuair fear an tighe suidheacháin dóibh. Do shuidh Diarmaid Óg go cúthail cois na teineadh. "Is b-breagh an f-f-fire atá 'gaibh," ar seision. Ní raibh éin-deabhadh ar Dhonnchadh ag suidhe; thug sé casadh dhó féin ar an urlár; do luigh a shúil go tapaidh ar gach éinne againn fé leith, agus níor dhearmhaid sé tuise an té bhí ar crochadh cois an dorais go thógaint leis an gcat-súl soin. "Beir-se thar cnoc anocht agam-sa," ar sé i n-a aigne féin. "Béarfaidh an Fear Mór mise ar dtúis leis," arsa mise i m' aigne-se. Shuidh sé annsoin go sásta san gcathaoir. "A Sheagháin, nach breagh fada an drisín do bhí ann. Dá mbeadh sí lán d'ór ag an nGruagach anois, b'fhéidir dó an "Tobar" do dhúnadh."" "Bheadh s-s-stake buan-aige-pé-scéal-é," arsa Diarmaid. "Nár mhaith an carabhat do dhéanfadh sí, a Dhonnchadh?" arsa mise. "Nó crios do Dhiarmaid?" arsa Séamus. "Ní fheadar an 'mdhó uair a raghadh sí tim- cheall air." "Chím gurab é an Gruagach atá chum imirt leat, a Shéamuis" arsa Donnchadh. "Níor theip do ghéarchúiseacht riamh ort, a Dhonnchadh: is é, muna bhfuil éan-chur suas agat-sa dhó." "Ní'l giob, a mhic ó; is dócha ná fuil draoidheacht ar a chuid airgid." "Ní'l, ná ar a dhúil i gcaoir-fheóil. Tá sé, chomh cíocrach la seana-chat chúichi." "Ní c-c-cothughadh fir-go-mate," arsa Diarmaid. "Suidh isteach mar sin," arsa Seaghán na Slat," agus soláthair í." (Ní críoch). Gluais. 1. Diablaidheacht, devilry, sleight-of-hand. Cártaí do dhathughadh, to "colour" cards. Cearrbhach, -aigh, a gambler, a card-player. Siúrálta, sure, certain. Drandal, the upper and lower front teeth, and the jaws holding them. Graisíneach fir, laparóigín suarach, a small, mean-looking man. Cnag-aosta, middling old. Applied to an un- married woman it means of a certain age. Fiar-shúil, a squint eye. Ciach ar a ghlór, hoarseness in his voice. Ar a mbéal fútha, turned downwards. Cuirfead réal le, agus rl. I'll bet sixpence, agus c. 2. Smúit an bhóthair, the dust (stain) of the road. Do thairg siad sinn d'imirt, they challenged to play us. Ní'l breith ag, agus rl. No gambler in the parish can come near D. Mult seamhar, a fat wether. "Sásamh," satisfaction, chance of getting even with. Glaodh an coiligh, cock-crow, just before day- break. Spóla, meat, or a piece of meat. "Ní leogfar spóla de'n fheóil leat." "Ní'l spóla ar na cnámha aige." Applied to a human being spide is used, i.e., "Ní'l spide air." 3. Ní mhaoidhim air í, I do not grudge it to him. Feabhas a imeartha, the excellence of his play. Imirt; gen., imeartha. Poinnte spriúluighthe, a niggardly point (deed). I dtaobh easnamh fir, as they were o.e. man short. Maide ar mhaide, game by game. Ceileabhair S., S. reneaged. Cuir D. a lámh i bpaca. C. "put up" his hand. Gur bh' éigint do pháirtidhe, that Seamus' partner should get the same treatment. Suarach, trifling. 4. Cruinneas, sureness. reliability. An-ádhmharach, very lucky. Sloid, booty. Cába a chasóige, his coat collar. Admhughadh, confession, admission; also admháil. Dalladh, blinding by exterior means; caochadh, blinding from infirmity. Duirnín asrach, a fistful of littering. 5. Min do criathairt, to remove the shells of the corn from the meal after it has been ground. Bléightigheach teineadh, a roaring fire; also béilthigheach. Dá chomhartha soin féin, "by the same token." Ba mhaith an sás, agus rl. S. was a good hand at working the knife. Drisín, the anus. Barra-dhóighte, with the wool burned oft. Ní raibh muinntir, agus rl. The C. people had not yet arrived. Ní id' eiteach é, not refusing you. Tá mo mhóide tabhartha, I have sworn. Mo dhóthain feadhma (gen. of feidhm) enough of care, business. Riair do choimeád, to keep order. <L 227> 6. Mar nár bh'annamh, where they often were. Do rug an buachaill, the boy won. D'imthigh an cleas céadna ar, the same happened to, agus c. Dhúbluigheadar an stáca, they doubled the stake. An tiubaist cos, the dickens a foot you'll stir out of here. Bioránach, a youth, a stripling. Dó lámhuigh, he caught (handled) him by the throat and shook him. Balcaisí, old clothes. 7. Ag únfhairt, turning (rolling) in the bed. Cúisín, a little shawl worn by women on the head. Ag crosadh na tuile, crossing the river (torrent.) É chur fé ghuidhe an pobail, to get him prayed for. Béithé, one pionted out as a fool by being publicly jeered at. Spalp sé an Leabhar Breac, he swore. An seana-chiúta, the old knack; ciúta, a dexterous way of doing things - e.g. wheeling a blackthorn Logonoidhche, ló go n-oidhche, a day and a night, also means "a piece of the night." 8. Preabadh, jumping. Thar társaigh, over the threshold. Sgriosúnach, a tall person. Siomach, a weak-backed, slim fellow. Fad-ruitheach, fleet-footed. Brith-bhalbh, having a stammer in speech. Tuise an té, the measure of that which was hanging. Cat súl, a sharp, quick glance. Géarchúiseacht, quickness of perception. Cur suas dó, an objection to him. Cothughadh fir, food for man. AINMNEACHA NA gCÁRTAÍ. 1. Spades - Aon spéarthaid, dó spéarthaid, agus c., righ spéarthaid, banríoghan spéarthaid, cuir- eata spéarthaid. 2. Hearts - Aon a hart, dó'n hart, agus c. 3. Diamonds - Aon muileat, dó muileat, agus c. 4. Clubs - Aon triuth, dó triuth, agus c. Mádh, a trump; mádh mór, the best trump; cíonádh, the five of trumps; cearrbhach, a player; chúil- chearrbhach, sharer in the loss or profit of the game, but does not play. Gruagach an Tobair Seo rann to cheap duien éigint de mhuinntir Ríordáin ar bhás Dhonnchadh Dhuill Uí Laoghaire: - "Is fearrde Deasmhumhain cailleamhaint Dhonncadh Chaoich. Bard na bhfear úr bhflaitheamhail, b'ursa le laoidh, Ba gránda spaideamhail easnamhail cogaidh do bhíodh Fáisc é a leac fút, taisc chughat, coigil led' chroidhe." Agus sid é an freagradh do thug Pádraig Mac Dháith Ó hIarfhlatha air:- "Tá fé'n lic seo duine caoin gan ghruaim, Fáidh is file suilt is saoi glan tsuairc, Grádh agus cumann tug do chill is tuaith, 'S ní bás do rug é acht dul ar aoibhneas uainn."
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
