Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Gearr-chunntas ar Dhéantús Bréide agus Plainín.
Title
Gearr-chunntas ar Dhéantús Bréide agus Plainín.
Author(s)
Ó hUalacháin, Domhnall,
Compiler/Editor
Ó Donnchadha, Tadhg
Composition Date
1903
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
GEARR-CHUNNTAS AR DHÉANTÚS BRÉIDE AGUS PLAINÍN. Is 'mdhó fagháltas do-gheibhtear de bhárr na caorach. Cé gur suarach, amadánta- mhail, dímheasta í le féachaint uirthi, ní'l ainmhidhe eile ar dhruim an talaimh chómh tairbheach ná chómh úsáideach do'n chineadh daonda 'dir íseal is uasal. Níor bh'fhur- aiste do'n fhear bhocht gabháil tre n-a chúrsaíbh féin mura mbeadh í, agus geallaim-se dhuit gan bhréag, gur breagh, súgach do luighfeadh fear an oll-mhaithis mhóir na chúil- fhiacla ar phíosa caoir-fheólach nuair theang- mhóghadh sé leis; agus is é bheadh go sásta ar aimsir an dúbhluachair nuair beadh léine plainín le n-a chneas aige agus triúr de'n bhréidín ag déanamh fothana dá phlaicíbh. <L 206> Is í an olann an toradh is fearr agus is tairbhighe do-gheibhmíd de bharr na caorach agus is di ghníthear an bhréid agus an plainín. Ní héin-bheirtín gan chúram iad so do chur ar bun mar is 'mdhó cor agus cuirín do chaithfear a chur de'n olainn sula mbíonn sí 'n-a héadach, oireamhnach le caitheamh. Bearrthar na caoirigh ar dtúis le deimheas. Ball acra is eadh an deimheas so atá déanta ar nós siosúir, acht é bheith i bhfad níos mó agus níos treise. Leagthar na caoirigh ar a mbolg i n-áirde nuair bhítear chum iad do bhearradh agus badh mhaith an mhaise d'éinne fiche caora do bhearradh mar obair éan-lae amháin. Bíonn dhá bhearradh gach bliadhain - bearradh na Bealtaine agus bear- radh na Samhna. Is é bearradh na Samhna an bearradh is fearr, mar is san uair sin a bhíonn an toradh go dlúth trom, tar éis saosúir na bliadhna. Ní mar sin do bhear- radh na Bealtaine mar a mbeadh duine i gcruadh-chás. Aithneoghadh duine feabhas iongantach ar olainn na gcaorach a bheathuightear i dtalamh fóghanta saidhbhir, i gcomparáid le toradh chaorach sléibhte is cnuic. Bíonn sí dlúth, fada, mín, plúrach, agus tagann sí de sna caoirigh i n-éan-scraith amháin. Bíonn plúr na holna i gcliatháin agus i ndrom na caorach; ní bhíonn acht greisc bheag timcheall na gcos agus an bhuilg. Tar éis a bearrtha do'n olainn, níghtear í i dtobán i n-uisce bhog le galúnaigh chum an alluis agus an salachair do bhaint aisti. Leathtar amach annsoin í chum tirmighthe, agus nuair bhíonn sí tirim i gceart piocthar aisti pé dúradáin nó píosaí cipíní bhíonn daing- nighthe innti. Is sia a sheasóghaidh an olann agus is lugha a thiocfaidh fúithi í chur i leath- taoibh gan nighe gan ghlanadh, seachas í chur sa chúil tréis an alluis do bhaint aisti. Má tá éan-chuid de'n olainn le dathughadh, caithfear é dhéanamh roimh a nighe. Tá scéal fada ar dhathughadh olna. Gorm an dath is minicí chuirtear uirthi, agus ní féidir éan-olann do chur gá dathughadh i n-aimsir na gealaighe. Seo mar dheintear an obair: Socruightear corcán mór san gcúinne le hais na teineadh agus ní cuirtear acht meath- theine fé ar dtúis. Cuirtear fáscadh guirm san deoch sa chorcan agus síos leis an olainn annsoin. I gceann trí lá 'n-a dhiaidh sin tógtar aníos arís í, déantar í fháscadh, agus bíonn dath liath-ghorm uirthi annsoin. Leathtar amach fé'n aer í agus má iompuigheann sí glas-uaithne, tá fhios againn go bhfuil an obair ag dul chun cinn i gceart. Séidthear <L 207> béilthigheach teineadh leis an gcorcán anois, cuirtear fáscadh maith guirm innti agus seo síos leis an olainn arís. Sé is fearr a bhaileóghadh sí an gorm le braon leamhnachta a chaitheamh innti anois. Bíonn sí gorm go leór i gcionn a trí nó a ceathair de lae- theantaibh eile. Ní ceart an clúdach do thógaint de'n chorcán le linn guin na rae; agus ní dearmhadthar gan pinginn nó leath- phinginn do chaitheamh i n-íochtar an chorcáin san chéad tosnughadh, pé brigh atá leis. Nuair bhíos an olann cíortha glan, tabhar- thar dá chéile í go breagh, agus déantar í íliughadh i gcóir an chárduighthe. Ní'l éiníle chómh maith le him leachta acht go mbíonn sé ró-shabhasáltha. Scoithtear i slámaibh í annsoin agus deintear roiléitheacha dhi le cárdaibh. Is maith an obair lae do mhnaoi punnt beag an cheannuidhe d'olainn do chárdáil. Gléastar an túrann anois i gcóir an t-sníomhracháin. Is binn a ghlór le hais na teineadh ins na hoidhcheanta fada fuara, scolb teann giúiseach ag tabhairt teas agus soluis do'n tigh; fear an tighe ag tocharais cheirtlín agus ceann de sna páistíbh ag coimeád na mbuilcíní. Shníomhfadh banabhairseach mhaith suas le dhá phunnt olna sa ló. Is gléas acharannach, cóimheasctha an túrann agus is iad so a bhuill acra: na cosa; an ceap (is é seo cobhail agus neart an túrainn agus is ann atá na cosa daingnighthe); an slinneán (maide cam is eadh é seo atá 'n-a sheasamh ar an gceap 'n-a dheireadh thiar); an bháideóg (buailte isteach sa tslinneán agus is air do chasann an roth); an roth; fleasc an rotha; an mol (bosca an rotha); an chluas (i n-acharann san gceap ó'n dtosach); na rotháin, an fearsad agus an tromán (i n-acharann sa chluais); agus an sreang. Tá an sreang ag gabháil timcheall an rotha agus ritheann sí sa tromán, agus le casadh an rotha tairngthear an roiléith agus sníomhthar an snáth 'n-a bhuilchíní sa bhfeirsid. Dein- tear an snáth do thochrais 'n-a cheartlíníbh, annsoin. Dlúthuighthear nó cuirtear síos dhá cheart- lín de annsoin sa chranndealbha, chum dhá' shnáth a beith ann i gcóir déanamh an éadaigh. Déanfear deilbh dhe annsoin. Mara mbeadh cranndealbha agat láithreach d'fhéadfá ceann do dhéanamh sa bhfalla le cipínibh. Is é an dlúth do chuirtear sa cranndealbha; cuirtear an t-ionach fé. Cuirtear treis ar a dhá cheann sa chranndealbha agus ceangal- tar le tuíntíbh iad chum a gcoimeád ó chéile. Is ag an treis a chóirightear na céadta; deineann chúig lánmhnacha fichead, céad; agus pé leithead a oireann duit a bheith san éadach, cuireann tú síos céadtha dá réir. Bíonn leithead áluinn ag píosa dhá chéad déag. Cuirtear banndlámhacha ann do <L 208> réir fhaid an phíosa atá agat le déanamh. Tá an dlúth déanta suas i saghas slabhraidh tar éis a thógaint de'n chranndealbha. Cuir- tear chum an fhígheadóra an dlúth agus an t-ionach agus cuireann seisean i gcothrom iad sa mheádh. Má bhíonn cothrom ag an dlúth cuireann sé sa tseól iad, dhá gcasadh ar an garamain ar dtúis. Líonann sé barra fiteáin (tá túrann beag aige chuige seo), agus cuireann sé fiteán isteach sa spól mar oirfidh dhó. Caitheann sé an spól idir an dá shnáth, oibrigheann sé na maidí cos fáisceann sé an snáth chuighe leis an slinn agus scaoileann sé ar éadach do dhéanamh leis an dá láimh. Is de'n olainn bháin a dheintear an plainín; is féidir bréid do dhéanamh d'olainn dhuibh, nó d'olainn bháin is d'olainn dhuibh, nó fós arís d'olainn bháin is d'olainn ghuirm. Ball acra = a handy useful implement. Cuisne an earraigh = the keenest and most rigorous cold of Spring. I n-éan-scraith amháin = in one swath. Ní bhíonn acht "greisc" bheag timcheall a gcos; greisc = the thin, poor, and worthless stuff. Galúnach = soap. Dúradáin = little black bits of dirt. Ní cuirtear acht meath-theine fé = only a slow fire. Liath-ghorm = grisly-blue. Glas-uaithne = green. Béilthigheach teineadh = a large fire. An clúdach do thógaint do'n chorcán le linn guin na rae = change of moon. Im leachta = melted butter. Bíonn sé ró-shabhsáltha = too costly (saucy). Scoithtear i slámaibh í = is drawn out into soft spongy masses, after two or three turns in the cards. The first carding. Roithléitheacha = rolls. Scolb teann giúiseach = a stout splinter or log of bog-pine. Ag tocharais ceartlíní = winding up thread-balls. Ag coimeád na mbuilcíní = holding the spindles of thread. Banabhairseach = a spinster. Na cosa, legs; a ceap, the body; an slinneán, the shoulder; an bháideog, axis of wheel; an roth, the wheel; fleasc, the rim; an mol, hub of wheel; an chluas, the front standard; na rotháin, usually made of rush-bark, and used for attaching spindle to the front standard, woven like a trace; an fearsad, spindle; an tromán, a spindle and reel in one piece or block; an sreang, the string. Crann dealbha, a warping frame; deilbh, the thread warped on frame; dlúth agus ionach, warp and woof; treis, a kind of separation made between the two threads in warping, so as to keep them asunder in the weaving process; tuíntí, threads; na ceadta, the hundreds; lánamhnacha, couples; banndlámh, bandle; seól, loom; spól, shuttle; slinn, a rect- angular frame with parallel strings running in the direction of the width. In weaving, the threads of the warp run between these strings. Fiteán, an affair on which the thread is wound before weaving. It fits into the shuttle, and is hollow in the middle. Domhnall Ó hUalacháin.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
