Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Caint Sgurtha - Seaghan agus Mícheál. I.
Title
Caint Sgurtha - Seaghan agus Mícheál. I.
Author(s)
Ua Séaghdha, Pádraig,
Compiler/Editor
Laoide, Seosamh (Lloyd, Joseph H.)
Composition Date
1899
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
SEAGHÁN AGUS MÍCHEÁL. I. TÁIM críonna caithte anois; táim maol; tá mo chuid féasóige liath, agus atá dronn orm. Ní rabhas riamh i gcoláisde, ná ar árd-sgoil, acht an méid léighinn atá agam, agus is beag é, fuaras é, beag nach, ó shean-mháighistir sgoile go nglaodhmaois Mícheál na Méire air. Tá an duine bocht 'san úir le fad do bhliadhantaibh, beannacht na ngrás len' anam. Do b'í siúd an aimsir do cuireadh ar bun na sgoileanna sain atá ró-fhlúirseach ar fud na tíre anois. Glaodhtar “sgola náisiúnta” mar leas-ainm ortha. Is maith is cuimhin liom an chéad lá do thóg mo mháthair — sólás na bhflaitheas dá hanam — isteach i láthair Mhichíl mé, agus an sgannradh tháinig im' chroidhe roimis. Fear beag do b'eadh Micheál; acht shaoil- eas an uair úd go raibh áirde “ghalláin na beárnan” ann. Is dócha gur éirigh an tsamhluigheacht sin do thoisg m'athar do bheith gairid — rud do fuaras amach i bhfad 'na dhiaidh súd. Chongbhuigheas greim dlúith ar bheinn mo mháthar. Bhí fhios aici, mo ghreann í, go raibh faitchíos orm agus thug sí miotóg dom anois is arís, chum meisnigh, dar léi, do chur orm. Bhí fir 'dtaobh amuigh de'n sgoil ag cur dín, fear acu ag déanamh sgolb, agus fear eile ag casadh méaróg, mar ní raibh slinn ar an sgoil úd acht díon fraoigh. Mheasas féin seal do thabhairt i dteannta na bhfear, acht bhí deabhadh ar mo mháthair bhoicht chum léighinn do chur im' leith. Bhí dorus na sgoile iadhta. “Tá dorus maith ar an sgoil seo,” ar sí, “agus bí-se béasach creideamhnach annso, a Sheáinín, mar is fearr an sgoil í seo 'ná sgoil Bhaile-an-Bhogaigh, nach bhfuil uirthi sin mar dhorus acht sgulpán. Féach tá bocáin is tuislidhe ar an ndorus so,” agus rug sí ar an laiste agus dhruid sí isteach an dorus gan chead gan chabhair. Do chrith mo chosa fúm, do luaisg mo dhranndal, do leath mo shúile orm, agus do bhodhar mo chluasa le méid geóine na ngarsún is na gcailín mbeag. Bhí Mícheál na Méire 'na sheasamh ar lár an urláir agus ranng gharsún is ghearr- chaile 'na thimcheall. Do b'fheárr liomsa go sluigfeadh an talamh mé. Do thuig sé an Ghaedhilg go dian-mhaith acht níor leig se air go raibh focal 'na phluic di. “Seadh mo bhean mhaith,” ar sé i mBéarla, “cia thusa?” Níor thuig sise gíog de'n Bhéarla. “Is breágh, go deimhin, an lá é, a dhuine uasail,” ar sí mar fhreagra air. Bhí na sgoláiridhe ag cur na súl thrínn, acht níor chuir sise suim ionnta, rud nár <L 2> bh'iongnadh. Ní mar sin domhsa; bhíos ar baill-chrith, agus cnap éigin im' sgórnach do choisg mo chuid anáile. Gidh go rabhas óg bhí mo dhóthain céille agam chum a thuigsin nach raibh mo mháthair bhocht innmheamhail ar an bhfear bhfoghlumtha so d'fhreagradh, agus bhíos ar dearg-lasadh le náire. “Cad is ainm do'n spriosán so agat?” ar an máighistir i mBeurla. “Teach deas cluthmhar is eadh é!” ar sí. Do ghigilt garsún eile, bhuail cailín beag a sál coslomnochta ar chois chailín bhig eile; “ná satail orm,” ar an dara cailín beag i nGaedhilg. Chuir garsún cnead as, is d'fhéach sé ar gharsún eile, agus chuir seisean casacht as. Do bhris gáirídhe ar an gcailín mbeag, do bhuail garsún a dhorn 'na bhéal. “Bíodh béasa agaibh,” ar an máighistir go bagarthach, acht níor bh'aon mhaitheas dó é; do rith an gáire úd ameasg na sgoláirí ar nós teine thré bharrach go ndearnadar sgearta i bhfus is sgearta thall. Bhí an sgoil go méidhreach fúmsa agus fam' mháthair láithreach. Thuig sí anois go ndearna amadán di féin, dar léi, agus mo chaithis í, chrom sí ar ghol. “Ní fhuil foghlaim agam, a dhuine uasail, agus is dócha nach tuigim thú, acht teasduigh- eann léigheann ó Sheáinín, agus fuilngeo- chad aon tsaghas easonóra ar a shon.” Cheapas féin gur fúinne do bhíodar ag gáiridhe, agus bheirim-se luighe, dá óige bhíos, gur imthigh an bhaill-chrith dhíom go grod nuair do chonnarcas na deóra ar mo mháthair. Bhí boiteallach breac-luirgneach an ghréasuidhe dhuibh im' aice i dtríthíbh — is beag é an Béarla bhí aige féin, ní bhfaghaim locht air mar gheall air sin, acht níor chóir dó bheith ag magadh fúinn — agus bhuaileas pléasg do dhorn idir an dá shúil air do leag ar phleasg a dhroma é. Chuir na garsúin liúgh asta is gáir; phreab mac an ghréasuidhe á shuidhe agus do dhein (rinne) sé orm, acht thugas falltóg fá bhun cluaise dhó, do chuir ar a thárr i n-áirde arís é. Léim Domhnall óg O Cróinín amach ar an urlár, rug sé barróg orm is do phóg sé mé; “mo chéad greann thú” ar sé, “tá braon fíochmhar ins na cuisleannaibh sin agat, ba dhual athar duit gan masla do thógaint.” “Nár mheathaidh do chuisle go deó,” ar ceann eile acu i nGaedhilg bhlasda, mar is acu súd do bhí an chaint nuair do sguireadh ó smacht an mháighistir iad. Phreab dáréag acu amach ar an urlár, rug beirt ar bhrághaid orm, beirt ar thárr orm, beirt ar iosgadaibh orm, is beirt ar throighthibh. Bhíos ag únfairt ar eagla go múchfaidís me mar do bhí cuid acu am' tharrang mar so, agus a thuilleadh mar súd; acht fuaras anál fá dheireadh ar a nguailnibh, agus dhamhsadar nós daimh óig amach an dorus liom. Níor fhan aithid ins an sgoil úd 'n-ár ndiaidh acht amháin an máighistir. Bhí mo mháthair chomh mórdhálach liom féin, gidh go raibh marcuigheacht agamsa i n-aisge. Rug Domhnall Ó Cróinín ar cheirtlín téadán do bhí ullamh ag fearaibh an dín, agus do steall sé thre fhuinneoig na sgoile í. Bhuail sí go díreach ins an bhfiar-shúil an máigistir do bhí ar buile ag féachaint amach. Chuir an máighistir béic as; chuir na sgoláiridhe liúgh shultmhar sháiseamhail asta, mar ba bheag é a ngrádh do'n mháighistir. Níor choisgeadar d'á liúghraigh go ndeachadar trí huaire ar cuairt timcheall na sgoile. “Leigidh ar mo bhonnaibh mé,” arsa mise agus do thugas truslóg amach ar an machaire. Rugas ar spalla cloiche, agus do steallas le fuinneamh thríd an bhfuinneoig í. Chuir an máighistir béic eile as, mar ba thubais- teach an t-urchur é — d'aimsigh sí an máighistir 'sa mhéir mhóir. “Leag famna fraghacha ar an spadalach,” ar mise ag déanamh ar chloich eile. “Ná basg an fear bocht,” ar cailín beag ag déanamh fám' dhéin agus ag <L 3> cur a láimhe go mánla ar mo ghualainn. Bhí an mhórdháil agus an bhuile orm, agus measaim ná stadfainn dom' mháthair — go maithidh Dia dhom é — acht do choisgeas láith- reach do'n chailín bheag deórata úd — Nóra Ní Fháilbhe do b'ainm di. Bhí gruaig bhuidhe fhada uirthi, agus súile glasa aici, agus luisneacht is leiceacht 'na gruaidh do chuir truaighmhéile ar mo mháthair, agus orm féin leis, is dóigh liom. “Tá sochraid ag gabháil mar so, an gcloistí an gol?” ar an cailín beag. “Fillimís ar n-ais,” ar sí, “chum an mháighistir. Is mór an náire dhúinn bheith chomh easumhal.” “Fillidh, a dhaltaidhe, is breágh an rud an léigheann,” ar mo mháthair. Leis sin do dhruid sí leis an ndorus chum é fhosgailt, acht bhí sé iadhta go dlúith ag an máighistir. “Imthighidh as mo radharc, a dhream Shátain, táthaoi ar tí mo mharbhtha,” ar sé thré shúil an ghlais. Thug mo mháthair geit. “Cia labhair?” ar sí. “Cia laibheóradh, acht an máighistir,” ar ceann de na díontóiríbh. “A thighearna, ní fhuil focal Gaedhilge aige!” ar sí. “Ar m'fhalluingse gur thug na garsúin deagh-chaint do,” ar an díontóir. Chas an eochair ins an nglas, leath an dorus, agus chuir an máighistir a cheann amach. “Buailidh isteach annso,” ar sé, “beidh ár dtuairisg ar fud an dúithche, agus tabharfar náire dhom; acht ní leigfead isteach an díolamhnach óg sin leat. Tóg a bhaile é, mar is olc an siut é.” “Ní chorrócham cos, mar a leigfir isteach é seo,” ar Dómhnall O Cróinín. Chuir an máighistir cnead as, is do chas sé ar a shálaibh. Dubhairt an cailín beag go raibh an tsoch- raid i ngar dúinn agus sagart na paróisde ar a gceann, agus bhíomar ag baint na sála dhá chéile ag brostughadh chum na suidheachán. “A mháighistir, a laoigh,” ar mo mháthair, “bíodh foighid agat le Seáinín; tá sé óg neimhchiallmhar, acht tá sé macánta gibé nídh do chuir 'na cheann an garsún eile sin do bhualadh.” D'iompuigh sé an fhiar-shúil uirthi. “Déanfaidh sé sin an gnó anois,” ar sé, agus bhuail sí an dorus amach uainn. Do thabharfainn a dtáinig riamh is a dtiocfaidh choidhche ar í leanamhaint; acht bhí an fuadar imthighe dhíom fá'n am so, agus ní raibh cor i gcois 'ná i láimh liom le faitchíos. “Tar i leith chugam,” ar an máighistir. Dhruideas leis go mall mío-thapaidh agus mo chroidhe im' bhéal agam. “Nach deas an siadhán is an réabhrádh do rinnis dom' sgoil!” ar seisean. Ní raibh gíog as na sgoláiríbh, ní mó 'ná chuireadar cor díobh. Chloisfeá a n-anál ag teacht is ag imtheacht, agus chuala féin is mhothuigheas mo chroidhe ag bualadh. “Sín amach do bhas.” D'fhéachas ar mo dheárna, agus shíneas amach í mar adubhradh liom. Shaoileas gur cuid de'n mhúineadh é. Tháinig sé anuas de'n bhínse agus bonnsach rileóige 'na láimh aige. Thóg sé suas an tslat. D'fhéach sé orm. D'fhéachas air. D'fhéach sé ar mo bhais; d'fhéachas féin uirthi. Bhí sí ag crothadh agus ní le heagla é, mar ní raibh fhios agam cad do bhí chugam, acht le meatacht ins an áit dheórata 'na rabhas. Rith pian éigin suas mo righthe, suas m' uille, agus síos caol mo dhroma. Baineadh preab asam. D'fhéachas ar mo chrobh. Bhí rian geal tarsna mo mhéaranna; dheargadar láith- reach, agus bhí mar do bhiadh bioráin dá bpriocadh. Arís agus arís do bhuail sé an bhas so, agus fá dheireadh do thuit sí lem' thaobh gan luadháil. “A dtaithnigheann an méid sin leat?” ar sé. “Is cruaidh an rud an léigheann, agus is deacair é fhulang,” ar mise. Ghlaodhadh ar Dhomhnall Ó Cróinín, rugadh ar bhonn a chasóige air, cuireadh stiallatha ar a thárr mar ní shínfeadh seisean a bhas amach. Glaodhadh ar Nóra Ní Fháilbhe; ghoil sí go bog; chrith sí le heagla, chuir sí láimhín mhín chaol amach. Chuaidh an buille thrím' chliabh do bualadh uirthi, acht do choisg <L 4> an máighistir é féin ar an dara buille; “taoi leice,” ar sé, “agus bíodh leat an cor so gidh gur chuala tú ag gríosadh Sheáinín chum spalla eile do chaitheamh thríd an bhfuin- neóig.” Mhionnuigheas im' chroidhe gur bhréag é, acht ní raibh de mheisneach agam an t-éitheach do thabhairt dó. Do lighfinn a láimhín dá mbadh dhóigh liom go dtabharfadh sé sin sos di; acht ar mhaoin an tsaoghail ní inneosainn di gur ghoill a smachtughadh orm. Fuaras mo chéad léigheann an lá úd, agus ní ó leabhar, acht ó'n tslait, mar fágadh go haonaránach ar an suidheachán cruaidh mé ag imirt lem' mhéaraibh, agus ag faire ar an gcuid eile 'gá smachtughadh, agus 'gá gcur go mall thríd an leabhar deacair úd go nglaodhmaois “rídi-mid- éasaí” (“reading made easy”) air. “Imthighid a bhaile anois agus bídhidh annso go moch ar maidin,” ar an máighistir. Bhailigheas ar mo shlíghe a bhaile lán duirn de bhainne-bó-bleacht, i gcómhair Nóra Ní Fháilbhe; acht ar a rugadh is a ceapadh, ní thairgeochainn di an bláth so lár n-a bhárach. II. “Cionnus d'éirigh libh indiu?” ar mo mháthair. “Bhítheas go maith linn,” ar mise, gidh go rabhas leisgeamhail ar fhilleadh arís chum na sgoile, acht níor mhaith liom a leigean orm. Bhíos im' shuidhe le h-éirghe gréine agus bhuaileas dá chaorán móna fám' asgaill, agus ghluaiseas orm go mall chum na sgoile. D'fhéachas uaim ar Chnoc an Mheann- áin. Bhí uain ag damhsadh ann, agus bhí éad orm leó. Do b'fheárr liom go mbeinn im' uan ag méidhligh i measg na mbeann gan beann ar Mhicheál na Méire. Deirthear gur breágh í beatha an gharsúin, gan cúram aige cá bhfaghfar an biadh bhíonn ullamh dó le haghaidh teacht a bhaile dhó; gan suim aige cia acu bheidh an t-earrach fliuch no tirim, no gaoth mhór nó taitneamh gréine ins an bhfóghmhar, acht measaim nach bhfuil cuimhne ar a n-óige ag na feallsamh- naibh do chuireas a leithéid seo do ráiméis síos. Tá intinn an gharsúin neimhriarach, agus gach cosg agus smachtughadh do chuir- fear air, goillid air go géar. Sin é mar do chím-se beatha an gharsúin. Is furus an rud do rádh nuair fhéachamaoid siar ar an óige: “Ba bhreágh an uain í siúd!” B'fhéidir go raibh sí breágh compór- dach ag duine annso is annsúd, acht gidh go bhfuilim aosda anois, ní thabharfainn mí de'n bheathaidh láithrigh ar mhí de'n aimsir do chaitheas ar sgoil. D'fhoghluimeas mo litreacha i gcruadh- chás. D'fhoghluimeas sgríbhneoireacht le peann slinn ar lic, agus i gcionn tamaill cuireadh cleite im' láimh idir mo mhéaraibh, agus rinneas iarracht ar sgríobhadh ar pháipéar. Bhíos ar sgoil lá áirithe. Bhí an lá úd fuar fliuch, agus mise chómh fuar is chómh fliuch leis. Bhí radharc ar an dteinidh agam, acht sin a raibh gidh gur thugas dá chaorán tirme móna liom mar ba ghnáthach. Rinneas an lá úd iarracht ar an litir “d” do dhéanamh; rinneas “o” ar dtús; bhí fhios agam go raib cleith ag fás as taobh dheas de'n “o” chum “d” do dhéanamh dhi. Bhí mearbhall orm; bhí mo phluc leis an bpáipéar is mo theanga amach agam. Rin- neas an “d” mar so — 9. Gháir Nóra Ní Fháilbhe bhí 'dtaobh thiar díom ar shuidheachán eile. Chualaidh an máighistir í. Dhein sé orm. “Dhubhart leat “d” do dhéanamh,” ar sé, “acht rinnis an uimhir — “9”; agus leis sin do bhuail sé lán-bhuille tarsna na ruitíní orm. Ropas m'órdóg im' béal, agus phreabas im' shuidhe le teinneas. Bhí an órdóg leónta, acht níor chuir an méid sin cosg le Mícheál. “Suidh mar a rabhais; an measann tú troid liom?” ar sé, agus bhuail sé stiall eile tarsna na slinneán <L 5> orm. Chrapas mé féin suas ó na buillíbh, agus bhuail sé arís agus arís eile mé. Fá dheireadh thiar thall, chuir Nóra Ní Fháilbhe sgread aiste. “Dún do bhéal,” ar sé, “nó ghéabhair féin an oiread céadna.” Tháinig dorchadas im' radharc; b'féidir gur thuit saghas laigeacht nó fanntaise orm, mar ba gheárr 'na dhiaidh súd gur mhothuigheas Dómhnall O Cróinín is Nóra Ní Fháilbhe ag stealladh uisge orm as sruthán do bhí i ngar do'n sgoil. “An bhfuil feabhas ort anois?” ar an cailín beag. Dubhairt sí é seo chómh mánla macánta, gur tháinig brígh im' anam, agus chromas ar gháiridhe. “Tá an órdóg attha,” ar sí, agus rug sí uirthi. Níor mhothuigheas an phian ar an láthair sin, acht mhothuigheas mar do bhiadh mo chuid fola ag snámh fám' ghruaigh, agus as sin síos caol mo dhroma. Bhíos ar dearg- lasadh le náire, acht shaoil sise gur le pian é. “An bhfuilim ad' ghortughadh?” ar sí. “Ó, tarraing leat,” ar mise go súgach, agus rug an liaigh beag álainn seo ar righthe orm agus ar ionga m'órdóige. Thug an t-alt cnag, agus bhí an mhéar slán ar an nóimit sin. “Ná leig ar sileadh leat fós í,” ar sí. Fuair sí biorán reamhar agus sháith sí threm' mhuiniltre é, agus annsin cheangail sí an mhuiniltre le brághaid mo chasóige chómh gasda 's dá ndíolfainn dorn airgid as an gcleas úd. “Dá leath-mharbhadh Micheál na Méire mé,” ar mise liom féin, “ní chuirfidh sé garra-bhuaic orm feasda, acht go mbeidh Nóra Ní Fháilbhe 'sa sgoil.” Bhi áthas ar an máighistir nuair do chon- nairc sé sinn ag filleadh ar n-ais, mar do shaoil sé go ndeachaidh an slat-bhualadh ro- dhian ormsa. Níor ghabh sé riamh ó shoin orm. “Suidh annsin anois cois na teineadh, a Sheáinín, agus bí id' bhuachaill mhaith feasda,” ar seisean. Bhí deilbh an h-Eórpa ar an bhfalla i bhfogus dúinn. Thug an máighistir cuaille do Nóra, agus dubhairt se léi na hiatha do mhúineadh dhomhsa. Bhí sí beagán níos sine 'ná mise, agus ní bhfuaras riamh ó shoin ceacht do b'fhearr 'ná fuaras uaithi. Deirthí go raibh intinn neamh-ghnáthach aici, agus is maith do chreidim é, mar níor hinnseadh riamh aon nídh dhi ná cuimhneóchadh sí air, bhí a meabhair chomh maith sin. Níor labhair sí focal Béarla liom an lá úd. Dubhradh gur bh'iongantach an bhean a máthair le géar-inntleacht, agus gur mhúin sí stair na hÉireann d'á clainn. Pé i n-Éirinn é, bhí eólas ag Nóra tar gach mnaoi óig nó críonna d'ar buaileadh riamh liom i bhfus nó thall. Do thaisbeán sí an Spáinn dom, an Fhrainc, is an Eadáil; thug sí tuairisg ar rí Philib dom, is ar bhainríoghain Eilís na Saxan, ar “ár luingis na Spáinne,” ar bhás thruaighmhéileach Aodha Ruaidh, agus ar a ghrádh d'Éirinn. Ghoil sí féin go foluightheach, agus shileas-sa féin na deóir 'na teannta. Thais- beán sí an Róimh dom mhar a bhfuil O Néill — sgiath na nGaedheal — curtha; agus na machairidhe cosgartha as sin go Frainc, mar ar throid na “géanna fiadhaine” go borb. D'éisteochainn go bráth na beathadh leis an gceacht úd, agus níor chailleas riamh ó shoin a lán de, acht cuireadh deireadh leis go hobann. Stad gleó na sgoláiridhe. Bhí ciúineas ins an sgoil. D'fhéachas thorm. Bhí fear 'na sheasamh ar mo chúl, agus an máighistir ag féachaint air ar critheagla. Do b'é an feadhmannach sgrúdtha an fear úd. Bhí culaidh mhín-éadaigh air, agus bolatha luibhneach meala aiste, mar do bhiadh as blátha ag fás 'measg guirt aibidh fhéar- uaine. Shaoileas an uair sin gur chómhartha duine uasail na bolatha úd, acht fágaim le hudhacht gur tháinig athrughadh méine orm 'na <L 6> dhiaidh súd. Acht aon nídh amháin, bhí gruaim air siúd. Ní dócha gur chuir sé gáire riamh as. Mar dubhart, bhí faitchíos mór ar an máighistir roimhe. “Cá bhfuil do leabhar fiadhnaise?” ar an fear deórata i mBéarla. Ní fheadar an é an sgannradh do chuir an mearbhall ar an máighistir, acht d'fhreagair sé i nGaedhilg — “Tá sé ullamh annso agam, a dhuine uasail.” “Cad í an saghas úrlabhra í sin agat? ní thuigim thú, a dhuine,” ar an feadhmannach sgrúdtha. “Ó, gabhaim pardún agat,” ar an máighis- tir, go fann, “shaoileas go rabhas ag caint le garsún aca so.” “Do dhubh is do dhearg ag an bhfeadhman- nach sgrúdtha. “A! is annamh do cuirthear suas is anuas le páisde mé,” ar seisean, go socair, acht go bagarthach, “agus geall- aim duit go ndíolfair as an easonóir sin; agus go mórmhór cuireadh ins an áit seo thú chum Béarla do mhúineadh do na páisdíbh seo, acht do réir d'admhála féin is gnáthach leat teanga allta éigin eile do chleachtadh.” Chonnarc glúine Mhichíl ar crith, a bhéal ag corruighe, acht gan gíog as. “D'airigheas go raibh beirt ag an dteinidh i ndío- mhaoineas,” ar an feadhmannach. Chuir Micheál bocht casacht as; tháinig an t-úrlabhra chuige, acht gibé mí-ádh bhí air, ní i mBéarla d'fhreagair se. “Ní fhuil an garsún ar foghnamh agus atá an gheirrseach leice,” ar sé. D'fhéach an feadhmannach air go cruinn. “Á! bhís ag ól indiu!” Rinne Micheál iarracht ar fhásgadh thabhairt dá sgórnaigh, acht i n-ionad an ubhaill do chumailt, cad do dhéanfadh sé acht breith ar chluais air féin; “Á! tuigim,” ar an feadhmannach, “ataoi bodhar.” D'áirimh sé na cinn, d'áirimh sé na h-anmanna ins an leabhar fiadhnaise. “Tá mar do shaoileas,” ar sé, “tá deich gcinn is trí fichid láithreach, acht ceithre fichid do réir an leabhair seo; an máighistir bodhar ar meisge, gan smacht ar na páisdíbh 'ná rian múinte!” Dhruid Micheál leis, agus dath bán-ghorm air. Rug sé ar earball casóige air. Chas an feadhmannach air go tapaidh. “Ná cuir aighneas orm; fág mo radharc,” ar sé go feargach. Chas Micheál bocht ar a chois go lúbtha briste, agus do shnáimh sé an dorus amach. Rug an feadhmannach ar bhlúire chailce. Dhein sé ar an gclár dubh, agus do sgríobh sé ceist air. “Féachaidh orm,” ar sé, leis na sgoláiríbh. Níor ghábhadh dhó an t-órdughadh sin, mar do bhíomar go léir ag cur na súl thríd. “Ar fhoghlamabhar an Roinnt, nó go h-áirithe, an dream is sine agaibh?” Níor chuir aithid acu a lámha i n-áirde mar ba ghnáthach leo nuair d'fhiafruigheadh Micheál ceist díobh. “An bhfuil éinne' annso do réidhteochadh an cheist sin dom!” Níor chuir éinne' acu cor díobh. “Is dall-intinneach an dream sibh, acht is dócha nach oraibh atá an locht, acht ar bhar múinteóir.” “Léighfead an cheist díbh” — Roinn céad is cheithre leath-phinginnidhe go codromach idir sé bacachaibh déag, is tabhair domhsa an fuighleach.” “Tabhair leath-raol do gach bacach is congaibh féin taisdiún,” ar guth beag, go leath-eaglach. “Tigeadh an freag- arthóir im' fhiadhnaise,” ar an feadhmannach, agus bhuail Nóra Ní Fháilbhe go mánla, go ciúin, fá n-a dhéin. Chuir sé ceist uirthi, agus ceist eile, agus ceist eile fós, acht d'fhreagair sí iad ar fad, go réidh, go mín. D'imthigh an ghruaim dá cheannachaibh. “Caidé an t-aos tu, a leinbh?” ar sé. “Deich mbliadhna,” ar sí. “Is mór í a cuid inntleachta,” ar sé go h-íseal. “Mhúin an máighistir go maith mé, ní bhiadh aon mhait ionnam mar a mbiadh é.” “'Seadh, b'fhéidir é,” ar an feadhmannach, “acht measaim go bhfuil níos nó id' cheann- <L 7> sa, 'ná 'na cheann féin.” Tháinig meisneach ar an gcailín mbeag, agus ar tí leith- sgéil an mháighistir do ghabháil, labhair sí suas go meidhreach. “Do réidhteochainn ceasta níos cruaidhe 'ná do chuiris orm.” “Is maith do chreidim thu,” agus chuimil sé a pluc le n-a bhais. “Tabhair maitheamhnas do'n mháighistir bhocht! tá sé meata, acht ní fhuil sé bodhar 'ná meisge. Tá sé foghlamtha leis; do réidhtigh sé ceist domhsa do theip ar mhórán eile.” D'fhéach an feadhmannach go carthannach uirthi, is do gháir sé; b'fhéidir go raibh cailín beag ins an mbaile aige féin. “Cloisfead an cheist úd, is réidh- teóchad í,” ar sé go módhmharach. Rug sí ar cheirt, chuimil sí an clár dubh, ghlan sí é, is sgríobh sí air mar leanas, agus an feadhmannach 'gá faire: — Cuirim ceist ort, a sgol-mháighistir: Dá mbiadh agat cupa bhiadh déanta de chárthann That would contain five pints de ghéar- mheidhg, nó bhláthach, I demand how many solid inches do bhí 'san árthach? D'fhéach an feadhmannach ar Nóra; d'fhéach sé ar an gclár dubh; mhachtnuigh sé ar feadh tamaill; ghlaodhuigh sé ar gharsún i bhfus is thall; léigheadar os a chomhair. “Good”, ar seisean, acht saoilim nár chualaidh sé gíog uatha, mar do bhí a shúile ceangailte do'n chlár dubh. Fá dheireadh do chríochnuigh sé a chuid ghnótha. “Sgaipidh anois,” ar sé, “agus imthighidh a bhaile, is bíodh sult agaibh; agus má tá naoidhean 'sa bhaile id' dhiaidh-se, a Nóra, tabhair an leathchoróin seo dhó, agus abair led' mháthair go gcuirim teachtaireacht chuici aire mhaith do thabhairt duit.” Chuimil sé a héadan is a leaca. Bhí éad orm leis. D'fhéach sí idir an dá shúil air. Bhí deór ar a gruaidh. “Cad tá uait?” ar sé. “An máighistir,” ar sise; bhain sé beag nach greim as a bhéal íochtair le n-a fhiaclaibh. “Bíodh leis an cor-so,” ar seisean. D'umhluigh sí dhó. III. Bhíomar go moch lá'r na bhárach cruinnighthe ag dorus na sgoile. Bhí Domhnall Ó Cróinín, is a dhrom leis an ndorus ag canadh leath- bheann do shaghas dáin — “sgoláirídhe na sgoile, d'íosadh na clocha, dá bhféadfaidhe a gcogaint.” Sgiob duine éigin a bhairéad de Dhomhnall; bhuail duine speach ar an mbairéad, is rinneamar liathróid coise dhe go tapaidh. Níor thaithnigh sé sin le Domhnall, agus rug sé ar chúl cinn ormsa go feargach. “Bog díom,” ar mise. “Ní bhogfad, go mbéarfair sásamh dom,” ar sé. Bhí iongnadh orm, mar do réidhtigheas-sa is Domhnall le chéile go dian-mhaith i gcómhnuidhe, acht an cor so bhíomar ag sanntughad a chéile go fíochmhar mar do bhí na garsúin eile 'ár ngríosadh. Comhnaos do b'eadh sinn. Fá dheireadh do bhuaileamar a chéile go teann, acht i lár an achrainn cia thiocfadh thar cúinne na sgoile a ndeas orainn acht Micheál na Méire, go súighte seirgthe. Rug sé ar bhárr cluaise orm-sa is ar Dhomhnall, is do sguir sé sinn go tiugh. Do chogar garsún le garsún eile — “Tá éad ar Dhomhnall le Seáinín.” “An bhfuil Nora Ní Fháilbhe annso?” ar an máighistir. “Ní fhuil is ní bheidh go fóil,” ar sé go hatuirseach, 'gá fhreagradh féin, “agus ní bhfuilim-se féin ar fóghnamh indiu leis.” “Téidhidh a bhaile anois,” ar sé, “is bíodh seachtmhain saoire agaibh. Reidhtighidh le n-a chéile; ná cloisim go mbeidh aon troid eadraibh, nó bainfead an croiceann d'fhear na bruighne ins an tseachtmhain seo chugainn.” D'fhéach Domhnall go h-easumhal easaon- ta orm-sa, is d'fhéachas air ins an riocht chéadna; acht aon nídh amháin, do chuir an máighistir sguab im' láimh, is dubhairt sé liom an luaithreadh is an deannach do sguab- adh amach, gidh gur dóigh liom anois go <L 8> ndéanfadh sé é so i gcás nach mbiadh aith- ghreas agam féin agus ag Domhnall. Shuidh sé féin ar a chathaoir; chuir sé a dhá dheárna fá na smeigín agus thosnuigh sé ar chaint leis féin. Níor chuir sé suim ionn- am-sa. Shuidheas ar mo chora-ghiub is d'fhaireas é. “Fuair an cailín beag a guidhe ó'n mbodach úd,” ar sé, “agus tá sí féin 'na luighe, cloisim. Is beag an léigheann atá 'na phlaosg súd. Ní fhuil ann acht gaigín glugarach. Tuigeann sé an Ghaedhilg go dian-mhaith, acht tá breis mhórdhála air a leigean air. Deirtheas liom gur peata tabhartha é, acht buidheachas le Dia, ní gein drúise mise;” bhain sé glór as an suidh- eachán le n-a dhorn. D'éirigh sé 'n-a shuidhe annsin; dhruid sé leis an ndorus; chualas glór na h-eochrach; ghlaodhas go h-uamhnach — “ná cuir an glas orm.” Chas an eochair ins an dorus, agus chuir seisean a cheann isteach, “Á! a Sheáinín, níor chuimhnigheas ort, sceinn a bhaile anois, mo bhuachaill maith,” agus geallaim duit gur dheineas deabhadh. IV. “Tá Nóra Ní Fháilbhe breoite,” ar mo mhathair. “Fuacht is dócha?” ar mise go neamhshuimeamhail, gidh go raibh mearán im' cheann agus crith im' bhallaibh. Chuir mo mháthair mias prátaidhe ar m'aghaidh amach agus greim éisg, acht níor bh'fhéidir liomsa a mblaiseadh. “Mhaise cad tá ort, nó cár ghaibh do ghoile?” ar sí. Chromas ar ghol. “Mo ghrádh thú, ataoi breóite, is baoghalach; tá t'éadan ar dearg- lasadh.” Bhuail sí crocán uisge ar lúib ós cionn na teineadh. “Caithfead do chosa d'fhoth- rughadh agus tú chur a chodladh.” “Ní chaithfir,” ar mise go dána droch-labharthach, “acht caithfead Nóra Ní Fháilbhe d'fheicsin; Bhí sí go maith liom ar sgoil, agus ní fhuil pioc orm acht sgeón, mar dubhairt an máighistir ná biadh sí i bhfad ar an saoghal so.” Ní dubhairt an máighistir a leithéid seo, acht is dócha gur mheallas mé féin go ndubh- airt. “Mhaise ciorrbhadh air, nár leig duit,” ar sí. Le n-a linn sin tháinig m'athair isteach. “Atá an cailín beag úd ag dul ar gcúl,” ar seisean, “ní chuirfidh sí an tseacht- mhain di. Ba dheas an leanbh í; chonnarc go minic ag an bpobal í le cois a máthar, agus muna mbiadh radharc id' chúl do chífeá go raibh galar a hathar ag gabháil di. Thug sí an Snaoi uaidh, beannacht na ngrás le n'anam. “Shaoileas nach raibh sí droch-shláinteach ar aon chor, agus go raibh snódh breágh folláin uirthi i gcómhnuidhe,” ar mo mháthair. “Meal- lann an dath daoine,” ar seisean. Thuit mo chroidhe im' chliabh. Do thabhar- fainn mé féin ar a son. Bhí liúgh im' chluais, is rinnce im' inchinn. Chuireas cnead asam. D'fhéach m'athair orm go géar. “Tar i leith chugam,” ar sé. Bhuail sé lámh ar mo mhalainn; rug sé ar chuislinn orm. “Cuir a chodladh an leanbh so, tá mar a bhiadh fiabhras air,” ar sé. Ní leigfeadh eagla dhom a rádh leis nach raibh éinnídh orm, agus do b'éigean dom géilleadh dhó go lom láithreach. “Fán fada ar an máighistir. Chuir sé sgannradh ar an leanbh bocht,” ar mo mháthair. Cuireadh a chodladh mé. “Ní thuitfidh néal orm,” ar mise liom féin, acht mar sin féin ní rabhas i bhfad im' luighe go rabhas im' chnap codlata. Taidhbhreadh dom an oidhche úd go raibh Nóra ag múineadh abhráin dom ar inse cois abhann; go raibh blátha ag fás ann; gur bhailigheas lán duirn díobh, agus gur dheineas fleasg do Nóra dhíobh; go raibh baitín agam, agus gur thochas síos fá <L 9> fhréamhaibh an chluthairicín; go bhfuaras an t-ubhaillín milis ann, agus gur sguibheas di-se é. Sul do bhí an t-ubhaillín, dar liom, sguibhthe agam, do tháinig Micheál na Méire le slaitín draoidheachta, is do bhuail sé ise léi ins an mbathas — “Amach go flaitheamhnas leat, a Nór' Ní Fháilbhe,” ar sé. Do rinneadh, dar liom, colúr geal di, is do leath sí a sgiatháin, agus d'eiteall sí go néalaibh neimhe. Do mhúsglas as mo chodladh le geit. Chualas anál codlata mo mháthar go réidh socair, agus bhí m'athair ag sranntarnaigh go sámh mar ba ghnáthach. D'éaluigheas as an leabaidh; tharraingeas an maide builg as an ndorus; d'árduigheas an laiste go bog breágh, is do sgeinneas amach fá dhrúct na hoidhche. D'fhágas ar dearg-leathadh an chómhla im' dhiaidh. Bhí áit chómhnuidhe Nóra timcheall dá mhíle uaim ar an dtaobh theas de'n Abhainn Riabhach. Chonnarc i bhfad uaim léas soluis agus dheineas (rinneas) air. Ní raibh néamhaireacht, ná eagla púcaidhe orm an cor so, gidh go rabhas meata go leór ar uairibh eile. Leanas ar m'aghaidh síos an currach ag preabadh ó thúrtóig go túrtóig, agus má éirigh cearc fraoigh le gáir, nó naosgach le sgread, níor chuireas suim ionnta. Do shroiseas fá dheireadh an fhuinneóg mar a bhfaca an solus. Bhí corrán gealaighe ins an domhan thiar, agus gaoth ionnfhuar ag séideadh a ndeas. Ní raibh puínn éadaigh orm. Do shnámhas suas ar chró bó 'dtaobh thiar de'n tigh, agus d'fhéachas go cruinn isteach thríd an fhuinneóig. Sin í annsain í gan amhras agus a gruaig bhreágh bhuidhe ag sileadh léi, a máthair ag tabhairt dighe dhi anois is arís, agus ag gabháil paidrín go dúthrachtach, agus Nóra ag caint is ag baoth-chaint léi féin. Dá óigeacht do bhíos bhí fhios agam go raibh an rámhaill uirthe, mar ar uairibh do chuir sí a láimhínidhe míne geala amach thar an gcuilt, agus do thos- nuigh sí ar chómhaireamh ar na frathacha. D'fhéachadh an mháthair uirthe go brónach, agus chídhinn go gcuireadh sí cros an phaidrín le n-a béilín tanaidhe. D'fhéachas suas ar an spéir agus shaoileas go bhfacas Nóra ann, mar a taidhbhreadh dom. Bí an traighdín go lonnrach 'sa domhan theas — d'aithnigheas go dian-mhaith na réalta sin mar is gnáthach le daoinibh nach bhfuil clog ná uaireadóir acu, féachaint i ndeireadh na hoidhche ar an dtraighdín nuair do theastuigheas uatha breith go moch ar aonach nó aifreann. Thuit réiltín agus earball teineadh leis thríd an spéir 'sa domhan thoir; leig sgata géanna ar mhachaire i ngar dom glaodh asta, is chuir ganndal 'na measg há-dá-dá géar árd as mar rabhadh go raibh rud éigin ag teacht. D'fhéachas fá dhéin na ngéanna. Chonnarc fear ag cur de chugam go tiugh tréan. D'fhaireas é go géar-radharcach ag déanamh orm. D'fhéach sé i bhfus is tall. Dhruid banaltra Nóra an choinneal chum na fuin- neóige, thuit an solus ar m'aghaidh, agus chonnairc m'athair mé. Rith sé chugham - “A chaithis, cad tá agat 'gá dhéanamh annso?” agus do sciob sé ar a bhacalainn mé. Bhíos im' luighe ar feadh dhá mhí. Dubhradar go raibh an rámhaill orm féin, agus go rabhas ag glaodh ar Nóra. Tháinig a máthair go minic am' fheicsint. Fuaras sos fá dheireadh, acht bhí Nóra 'sa chill agus bhí an saoghal dubh dorcha. Tá sí ós cionn caogad bliadhan 'san úir. Is ait an saoghal é. Tá dlaoi dá gruaig bhuidhe fós agam, agus níor chailleas riamh an ceacht úd do mhúin sí dhom ar dheilbh na hEórpa an lá earraigh úd fad ó i sgoil an Doirín. Pádraig Ua Séaghdha.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
