Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Míol mara do leag cíos.
Title
Míol mara do leag cíos.
Author(s)
Ní fios,
Composition Date
1899
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
MÍOL MARA DO LEAG CÍOS. BUAIL amach fa'n gcnoc, a Sheáinín, agus tabhair beart easrach leat do'n bhuin, agus tabhair-se leat gabhail bhrosnaigh, a Sheamaisín; brostuighidh oraibh anois, a dhaltaidhe, agus gheabhthaoi cadhain mao- thaile, mar béarfaidh an druimfhionn óg anocht. “Brostócham, a mháithrín, ar an dá gharsún, mar bhí dúil acu i maothail, nós gach aon gharsúin eile. <L 366> Rug Máir' Ní Bhroin ar scuaib agus thionn- sgain sí ar scuabachán go mear, mar do b'í siúd an bhean tighe shlachtmhar ghasda. Sul a raibhe an teinnteán scuabtha aici do mhus- gail an leanbh 'sa' chliabhán. Páinteach bhreágh do b'eadh an leanbh so, i n-aois a naoi mí, agus bhain sé searradh as féin do chroith an cliabhán. Níor scuir an mháthair ó'n scuabadh acht chrom sí ar chrónán:— Dún do shúile, a rúin mo chléibh, Dún do shúile, a rúin, Tá'n taoide teacht le líon is lacht, Is Dómhnall pras ar stiúir, Tá caoin-fhear óg 'na luighe go sóghach, Is caoimh-fhear mór ar tuinn, An t-uan 'na shuan, 's a' bád 'sa' chuan 'S a líonta lán go druim; Seotha binn 'ínn a rúin, Seotha binn, a rúin. D'éaloidh an mháthair, go bog, chum an chliabh- áin, agus d'fhéach sí tar a bhárr. Bhí an leanbh 'na chodladh go sámh agus a órdóg 'na bhéal aige. Le n-a linn sinn do chualaidh sí mar a bhiadh fead ghreannamhar ghéar, 'nós sgread gaoithe is anfadh thré chuas chumhang fairrge. Phreab sí fá dhéin an doruis agus d'infhiúch sí amach ar an muir. Bhí ceóbhrán ós cionn na mara, agus an ghrian ag dul faoi. Chuir sí cluas uirthe féin, mar shaoil sí gur chualaidh sí lógóireacht mná. Anois gan amhras cloiseann sí an gol. Sceinn sí amach fá'n gcnocán. Do leath a súile uirthe. “H-aon, dó, trí, ceathair: sin bád eile fós,” ar sí. Bhí na báid ag cur na fairrge dhíobh chum puirt, na maididhe rámha ag lúbadh le tréineacht na bhfear, agus duine in gach bád acu ag cur allais de ag taosgadh an uisge shalaigh amach as úrlár an bháid. Rith sí ar n-ais chum an tighe, sciob sí an leanbh suan- mhar ar a bacalainn agus so chum siúbhail í go bruach na fairrge. Fead ghreannamhar ghéar eile, agus sruth sáile steallta 'san aér, fuirse agus fothram, agus an t-uisge buaidheartha meas- guighthe, ar fud ceathraman míle ar gach taobh de na bádaibh. Chrom na mná ar lógóireacht mar shaoileadar go raibhe na h-iasgairí caillte, acht chualadar guth Dhómhnaill Uí Bhroin ag cur meisnigh ortha. “Greadadh chugaibh, a mhná, ar chailleabhair bhar gcéill?” ar seisean, agus chuaidh na bádóirí eile i dtríthidhibh gáirídhe. “Bléidh- mhíol do b'eadh é, ó'n muir mhóir aniar,” ar Dómhnall, “go ró-cráidhidh Dia é, chaill sé a shlighe, is dócha, agus tháinigh se ag fuirseadh isteach imeasg ár líonta. Measaim gur bhris sé iad go léir agus go bhfuilmíd creachta. Is dócha gur mhothuigh sé nach raibhe an áit domhain a dhóthain, mar do léim sé is do dhamhas sé le h-eagla. Bhí a leithéid sin do bhuile ar an amadán gur shaoileas go mbrisfeadh sé ár mbáid agus go mbáidhfidhe gach aon aithid againn.” “Ní fhacas riamh fós eagla ort go dtí so, a Dhomhnaill.” “Níor bh'iongnadh go raibhe deabhadh orm le druidim as an t-shlighe nuair do chumail an t-ualach mearbhallach úd a earball dem' bhád.” “Gcloistí arís é ag séideadh uisge as, fán fada air; ní fhágfaidh sé luid d'ár líontaibh le chéile.” “Tá sé imthighthe 'sa' deireadh, agus nár éirghidh a bhóthar leis,” ar fear eile acu. Ghléasadar a mbáid arís agus so chum siubhail iad. Fuaradar na líonta go slán socair, ag lúbadh fá ualach, acht níor bh'é an míol mór do bhí ionnta, óir bhí seisean ag teicheadh le n'anam chum na fairrge coimhighthighe; acht d'fhág sé 'n-a dhiaidh lacht éisg nachar tógadh a leithéid i gcuan Bhreacrois le cuimhneadh na seanóirí; agus ar fhilleadh na n-iasgairí an cor so ní raibhe liúgh 'ná olagón as na mnáibh, acht sgéimh ar gach leacain agus smigeadh ar gach béal, mar bhí biadh agus annlann acu go fóil beag agus an fuighleach i gcómhair an mhargaidh. II. “Bhí an druimfhionn i dteinneas le h-uair an chluig,” ar Máire, “agus atá laogh <L 367> breágh boineann aici anois, buidheachas le Dia.” “Moladh le Dia,” ar Domhnall, “tá rathamhnas is séan orainn, agus gidh go bhfuil an cíos trom, támaoid, ar a shon sain féin, sásta go leór.” “Cuir síos an crocán is mó agat,” ar Domhnall an oidhche 'na dhiaidh súd, “cuir trí nó ceathair de cholmóiríbh ann; beidh Seán Dearg annso ar ball agus tuilleadh de na fearaibh, ní h-eól 'ná go dtabharfamaois ósdaidheacht dóibh.” Tháinig Seán Dearg agus Seán Ó Ceallaigh agus Mícheal Ó Fáilbhe agus móirsheisear eile, agus cuireadh fáilte fial rómpa. “Sgéal agam ort, a Dhomhnaill,” ar Seán Dearg. “Caidé an saghas sgéil do thaitneadh leat?” “Ní sgéal fiannaidheachta an cor so, acht a chlos uait gur báidheadh an míol mór úd do chuir an sgannradh ort.” Leig na fir scearta gáire asta. “Meas- aim,” ar Domhnall, agus ailp de cholmóir úr 'na dhranndal aige, “gur chóir Seán geal do ghairm ortsa, mar bhí do leaca chómh bán an uair úd le ceannachaibh fir tanachta. Do chroith frathacha an tighe le h-uaill-gháire na bhfear fá thagarthacht Dhomhnaill, agus cuaidh Seán Dearg féin i dtríthidhibh, mar duine sultmhar sochma do b'eadh é. Le n-a linn sin, bhuail fear beag isteach chuca, gan chuireadh gan chead, agus shuidh ar shuidhistín i n-aice na teineadh. “Nár a-dia do bheatha-sa, go h-áirighthe,” ar bean an tighe fá na fiaclaibh. D'fhéach na fir air, agus d'féachadar ar a chéile. Préachán na droch- aimsire do ghlaoidís air. “Móra dhuit, a dhuine mh'árann,” ar Domhnall, “druid anall chum an chláir. Is galar gan náire grádh nó tart, acht buaidheann an t-ocras ortha.” “Cuir an ‘tochas’ i n-ionad an “ocrais,” a Dhomhnaill, agus beidh an sean- thomhas ceart agat,” ar an fear beag. “Chím cad tá i nbhar n-intinn,” ar báille an cíosa, mar is é do bhí ann; “féach 'préachán na droch-aimsire,' — gidh gur baisteadh mé chómh maith le h-éinne' agaibh — is olc an siut é,” deirthí, “ta dronn air is draid air, is pluic bhuidhe air, is dhá shúilín ghorma aige, sgéan ionnta, is fiar ionnta ag faire ar a chuinncín sróna chum í chonghabh- áil ceangailte le clár a éadainín smeartha. Táim bacach is manntach dar libh, is cluasa capaill orm, is spága caola cama fúm; tá salachar i n-acrann díom, dar libh, runnaidhe ar mo bhrághaid, seilidhe ar mo smeigín is smugaidhe ar mo shróin —” “Uch a bháille bhig bhréin, bíodh meas agat ar an mbiadh,” ars an bhean. “Beidh, a bhean mhaith mhánla, agus íosad beagán de anois leis, acht mheasas go n-inneósainn do na fearaibh borba so caidé a smuainte. Is annamh a thagaim muna mbeinn a' fogairt chíosa; thángas isteach anocht chum gillín práta d'ithe agus greim maith éisg, mar ní fhuil acht creacháin agam féin dá mbaint i mbliadhna.” Ba bheag an fáilte bhí ag Domhnall roimis, mar sin féin, ní raibh se doicheallach, agus dubhairt se leis ithe leis. Ba mhaith an sás puill do chur i sgiathóig phrátaidhe préachán na droch-aimsire. Bhí ampladh air an cor so agus d'alp se suas cnap slán agus greim éisg in gach iarracht. Nuair do bhí a shásamh aige do dhruid se a shuidhistín chum na teineadh gan cead fhir an tighe, gan buidheachas le mnaoi an tighe, gan altughadh le Dia, gan spleadhachas, gan beann ar éinneach. Bhuail se spréidh ar a phiopa, d'fhéach se suas fá'n gclabhra, chuir sé spág coise ar a leath-ghlúin agus mhachtnuigh sé ar feadh tamaill. “Bhfuil an dorus dúnta, a Sheáin Dheirg?” ar seisean. “Tá sé ar dearg- leathadh,” ar Seán go borb. “Dún go dlúith é, agus cuir an drol air,” ar seisean. “Ní fhuil eagla gadaidhe ná bitheamhnaigh orainn,” ar Seán, agus d'fhéach sé ar an mbáille ar tí a mharbhtha. “Mar sin féin, dún é,” ar an báille, “tá súil im' chúl, chídheann sí fearg id' shúil-se, acht is beag é mo chuid eagla rómhat.” “Tá an dorus iadhta anois?” <L 368> “Is dócha gur chualabhair trácht tar Dhiarmaid dubh an chuais?” Chuir bean an tighe osna aiste. Lean an báille ar aghaidh: “Tá sé fiche bliadhan ó shoin; cuimh- nighim go dian-mhaith ar an oidhche úd do cuireadh as a sheilbh é; bhí a bhean 'na luighe- seólachair agus naoidheanán 'gá cnámhthairt nuair do thángamar isteac. “Cuir umat do chuid éadaigh, a bhean,” arsa mise “teastóchaid siad uait, tá síon is doin- eann lasmuigh? Liúgh sí, is do bhéic sí, mar is gnáthach le mnaoi” — rug Seán Dearg ar an dtlúidh. Chonnairc an báille é le leath-shúil. Níor chuir se cor de. “Teasduigheann spréidh eile uaim, a Sheáin; ó tá an t-ursul sain id' láimh, las mo phíopa.” “Seo dhuit í,” ar Seán, agus chaith sé chuige an tlúdh. “Is mío-chuibheasach mío-náireach an fear thu,” ar an báille agus lean sé dhe. “Seadh, mar a dubhart, bhí an bhean a' liúgh- raigh agus a' gárthaigh, agus bhí dath dubh liath ar Diarmaid Dubh. Measaim gur mheas sé fogha do dhéanamh fúm, chuaidh sé chómh fada le bagairt orainn, acht bhíomar ullamh dó ámhthach, mar bhí móirsheisear againn ann. Bhí an oidhche úd fuar fiadhain go leór agus bhí easba éadaigh ortha. Bhí an bhean ar baille- chrith. Chas seisean an sean-eadhach leaptha uirthe agus thóg ar a bhacalainn í. Dubharthas gur bhailigh sé duilleabhar is fionnamhóin chum leabaidh do dhéanamh di agus gur tháinig fanntais uirthe. Pé i n-Éirinn é, chualamar sodar i n-ár ndiaidh — bhí dó nó trí de chuairtibh eile tabhartha againn — agus cia bhiadh ann acht Diarmaid Dubh, faghairt 'na shúilibh agus a ghruaig 'na seasamh. Labhair sé 'na sgórnaigh. “Ochón mo bhean! ochón mo leanbh! caillte, caillte! a Bhárdan, a Bhárdan, cá bhfuilir?' ar seisean. “Ná tar am' ghoire, a dhuine bhuile nó lámhóchad tu,' ar Bárdan, acht do thug Diarmaid riothadh air. Leis sin do phreab Olsan ó Londain 'na choinne — “cuir suas do dhóirne,” ar sé i mbéarla Ghallda. Bhí meas ag Olsan air féin agus thug sé falltóg fá bhun cluaise do Dhiarmaid a gan fhios dó. Bhí Diarmaid ag dranntán ag iarraidh greim d'fhághail air Bhárdan agus bhuail Olsan aris é níos tréine. D'iompuigh seisean agus bhuail sé pléasg do dhorn i mbéal an scéithín ar Olsan mar do thabharfadh capall speach uaithe, agus do thuit Olsan 'na mheaig gan anam gan urlabhra. Spriúch Bárdan annsain p'léar le Diarmaid agus d'aimsigh é, Thiomáin Nansan, an Lochlannach, sleagh 'na ghualainn. Bhuaileas féin tráthmhéaras do bhata biadhna air” — rug Seán Deargh arís ar an dtlúidh — “ceartuigh an teine leis an ursuil sin agus tabhair spréidh dhomh,” ar “Préachán na droc-aimsire” — “acht mar adubhart ní leagfadh p'léir ná bataidhe biadhna ná sleagha Diarmaid, mar bhí an buile air. Is gearraid gur chualas gluthar an bháis i sgórnaigh Nansan, mar do chuir Diarmaid a bhróg go lasgadh ann. Bhí beirt againn marbh agus an cúigear eile go tuirseach traochta. Chuir se crobh i mbónna mo chasóige-se agus steall sé san aer mé, nós punnáin arbhair. Do thuiteas i laige, i dtor sgeithe,” — “Dia le n-a láimh” ar Seán Dearg — “Mar adubhart ní raibh fhios agam cionnus do chríochnuighéadar. Fuaras, ar dhúisiughadh dhom, Olsan ar a cheithre, croibh i n-áirde, agus Nansan 'na phleist. Dubharthas gur mharbhamar Diarmaid, acht éitheach do b'eadh an tuairisg sin. Chualas 'na dhiaidh súd gur rith Bárdan le cosaibh fiaidh ó'n mbruighin, go caisleán Dhoire Chuinn agus gur lean an chuid eile é agus gur éaloidh Diarmaid 'na ndiaidh, go créachta geárrtha, ar tí a marbhtha. Deirtheas go bhfeacathas curach le h-éirghe an lae 'gá rámhadh amach fá'n bhfairrge, fear innte, agus bean mharb agus leanbh 'na beinn aici; acht ní fheadar agus is cuma liom ar bh'fhíor é. “Seadh go h-áirighthe, bhíosa is Bárdan agus bailightheoir an chíosa ag teacht tarsna <L 369> an chuain i dtosach na h-oidhche seo ghabh thorainn agus fuadar fá Bhárdan gidh go ndeir- thear nach raibhe se chómh h-uallach riamh ó shoin ó chuir Diarmaid Dubh an rith air. Bíodh sin mar atá, chualamar fuaim is fothram 'san bhfairrge agus fead árd ghreann- amhar, mar a bhiadh sgread ós cionn gaoithe, agus chonncamar sruthán sáile ag tuitim as an aer, do bháthadh míle fear. D'éirigh an bád ar árdán agus shluig ísleán í; chrith agus chorruigh agus luaisg an fhairrge. “Caidé sin?” ar Bárdan. “Ní fheadar 'on t-saoghal” arsa mise. Bhí an oidhche spéir- ghealaighe úd chómh dubh le pic. “Thabharfainn an leabhar gur chualas liúgh leinbh; “Éist!” ar Bárdan. Chualamar ár dtriúr olagón dubrónach mná, agus annsain cnead agus osna! “Coisg an rámhadh,” ar Bárdan. “Caidé sin?” Ar an mbórd dheas do chonncamar samhail éigin agus a dhá láimh go dlúith ar imeall an bháid. Sceinn an sgamall ó aghaidh na gealaighe agus thuit léas ar aghaidh na shamhla úd. D'fhéachamar go géar. Dar Muire, bhí Diarmaid Dubh ag cur na súl thrínn, scoilt 'na éadan mar so, agus a bhrághaid agus a cheannacha cúmhdaighthe le fuil,” — “slán mo chómhartha,” ar bean an tighe — “ag baint gleamhaisg as a fhiaclaibh. A leithéid sin do sgannradh níor tháinig riamh im' chroidhe. “Cia h-é thu féin, a ainmhidhe, nó cad tá uait,” ar Bárdan le guth as íochtar a chléibh. Do rinne Diar- maid mar a bhiadh chum labhartha; d'fhosgail sé a bhéal acht níor tháinig gíog as, acht luaisg sé a cheann anonn is anall. ‘Buail leis an maide rámha é,’ ar Bárdan, acht ní raibh luadháil im' láimh, ní mó 'ná bhí i ngéagaibh an bhailightheóra. Thug Bárdan féin fogha fá Dhiarmaid, acht níor chuir seisean cor de. Bhris tonn ar an mbórd chlé do líon beag nach an bád. ‘Tóg leis an mbórd dheas nó támaoid caillte,’ ar Bárdan. Chuir an bailightheóir sgread as, agus admhuighim gur chuireas féin sgréach asam leis. Má rug an tonn úd Diarmaid léi, nó cár ghabh sé ní fhuil fhios agam, acht rugamar Bárdan a bhaile ar baille-chrith agus gan puinn spriús ionnainn féin” — “'chonách sain oraibh,” ar Seán Dearg — “acht mar a dubhart bhí mearbhall ar Bhárdan agus meireán orainn féin. Nuair do thánga- mar go caisleán Dhoire Chuinn do labhair Bárdan focail do chuirfidh fearg ar Sheán Dearg — 'tá muinntear Bhreacrois fá dhaor-smacht agam, maithfead cíos na bliadhna so dhóibh agus leagfad feasda coróin 'sa' phúnt dóibh. Cuir síos an méid sin, a bhailightheoir,” ar seisean. Sgríobh an bailigh- theoir é, agus sin é annsain agat an sgríbhinn, a Dhómhnaill.” Thóg Domhnall an sgríbhinn agus léigh Mícheál Ó Fáilbhe é. Lean an báille ar a sgéal, agus bhí na fir ag cur na súl thríd. “Tháinig anfadh gaoithe do luaisg cais- leán Doire Chuinn, do lúb na crainn 'sa' choill acht níor chualaidh Bárdan pioc de, mar do bhí a shúile ar leathadh ag féachaint ar an gclabhra, agus bhí sé chómh marbh lem' shean-athair!” — ‘Slán mar a n-innistear é,’ ar bean an tighe. “Tabhair do lámh dom, a bháille, agus maithi- mís dá chéile,” ar Seán Dearg. Níor chuir seisean suim ann, acht thóg sé an tlúdh 'na ghlaic, d'fhéach sé uirthe, leig sé uaidh arís í, agus d'fhéach 'sa' teine. “Ná tar am' ghoire, a Dhiarmaid Dhuibh! fan mar a bhfuilir; tá an oidhche fuar fiadhain; cúmhdaigh do leanbh i mbeinn do mhná; bog díom, a mharbhthóir, leig dom an sop so do adhaint fá dhíon tighe Dhomhnaill Uí Bhroin; féach an bhladhm bhreágh; gcloistí mar do chnagann na tao- bháin? Is breágh an chnámhlach í; bog díom” — phreab an coileach amach ar an úrlár, bhuail sé a sgiatháin agus do ghlaodhuigh sé trí h-uaire. Druid Domhnall leis an mbáille, chuir sé a lámh go mín truaighmhéileach ar a ghualainn. Chualaidh sé mar a bhiadh gluthar an bháis 'na sgórnaigh, do rop sé sgolb giumhaise 'sa teine agus thóg sé chum a ghnúise <L 370> é. Bhí dath bán-ghorm ar aghaidh an bháille agus bhí a anam sceinnte as go h-obann. Chaith na fir iad féin ar a nglúinibh. Chuir an bhean liúgh aisde. “Ná bí ag gárthaidh, a laoigh,” ar a fear. “Ná coisg í, a Dhomh- naill, a chroidhe, mo léar-ghoin ní dhúiseó- chaidh sí é, mo ghreann é,” ar Seán Dearg. Do nigheadar é is do thonachadar é chómh gleóite is dá mbadh chara dhóibh é. Do chromadar ar é chaoineadh, is do dhearmadar a lochta 's a dhroich-thréithe. Do bhuail Máire Ní Bhroin a dá bais go dubhrónach is do chaoin is do mhol an corp:— Ochón mo laogh thú, Ní dhúiseóchadh an saoghal thú, 'Ná cogadh na bp'léar thú, 'Ná airm ríogh Séamais, Ná Gearaltaigh thréana Ag fothrom léime Chum galla-phuic bhréana Do threasgairt ar léana Is do sgaipeadh le béime Nós Fhinn rí na Féinne. Bhí tórramh is áirneán ar son chuirp an bháille acu, agus sochraid go Baile na hEagailse ná facathas a leithéid le mórán bliadhan roimhe sin. III. “Ní fheadar 'on tsaoghal cad é an saghas aicíde do mhairbh an báille bocht?” ar Seán Dearg, ar bhfilleadh a bhaile dhóibh ó'n sochraid. “Inneósam-na sin duit,” ar beirt chonstáblaithe bhí ag feitheamh leó, agus gabhadh ar an láthair Seán féin, Domhnall Ó Broin agus Mícheál Ó Fáilbhe fá amhras gur mharbhadar an báille. Do leath an sgéal ó Bhaoi Bhéara go Cláir na Sionna gur chongaibh Mícheál Ó Failbhe an báille ar an suidhistín, gur bhuail Seán Dearg leis an dtlúidh i ndiaidh a chúil é, agus gur las Domhnall Ó Broin sgolb giúmhaise chum soluis do thabhairt d'fhearaibh an fheill. Bhí an ceanntar ag buaidhreadh le cómhrádh baoth, cuid acu 'gá rádh gur thuill an báille cad d'imthig air, agus a thuilleadh acu 'gá rádh, gidh go raibh sé go h-an-olc, gur mhór an truagh é leagadh 'nós tairbh buile. Tháinig lá an bhreithimh fá dheireadh, mar do thiocfaidh lá an bhreitheamhnais uair éigin, agus tugadh isteach ar láthair na trí cimidhe go suaidhte seirgthe tar éis a n-aimsire i mbraighdeanas. Ar Neidín do tugadh chum córa iad, agus do bhailigh mathshluagh ó bhórdaibh Chinnmhara, ó'n Snaidhm, agus ó na gleanntaibh, le h-éisteacht leis an gcúis, mar bhí fios acu go ndeárnadar na h-iasgairí bochta coir a gcrochta. Bhí dlíghtheoir an ríogh ann, srón chroidhearg air, bláth-choidhp ar a chloigeann, agus croidhe cloiche 'n-a chliabh. Bhí constáblaithe go fulúirseach ann, mar chuaidh an rabhadh amhach go raibhe iasgairí Bhreacrois agus Chinnmhara ar buile le feirg, agus ar tí na gcimidhe d'fuasgladh. Níor bh'é aon mhaitheas doibh é, bhí an dlígheadh níos treise 'ná iad. “A Thighearna,” ar an dlíghtheoir, go bladhmannac, “timcheall le deich míle ficheadh ó'n áit go bhfuil do thighearnacht ar láthair, tá an Mhuir Mhór Thiar i n-iarthar Chiarraidhe, agus briseas an mhuir seo isteach 'sa tír agus gairmthear ar an gcuan do rómhar sí amach, Cuan Chinnmhara. Atá an cuan sain thimcheall le cúig mhíle ar leithead i n-áiteannaibh. Ar phort deas an chuain seo — mar is é an port deas atá fá aighneas againn an cor so — maireann daoine agus faghann siad bás” — “Creidim go maith thu,” ar an breitheamh. Chuir an dlíghtheóir leathgháire as. “Seadh, chum sgéil fhada do dhéanamh gearraid, ar bhruaich an chuain seo, timcheall le deich míle nó mar sin as so, atá baile beag atá geárrtha 'na chuasaibh ó thonnaibh na mara, agus atá sé roinnte 'na chodaibh idir cúig- ear nó seisear d'fhearaibh tighe. Áit bhreagh folláin is eadh é. Tagann <L 371> an faoilleán agus an coirliún ann chum sgíthe d'fhághail, agus is iomdha breac maoth atá ag snámhad ar a imeall-bhórdaibh. Tá nó bhí gach duine do chomhnuigheas ann seas- gair sásta suairc, ó tá dó nó trí (de) bhuaibh ag gach teaghlach acu, agus iasg go leor ar aghaidh an doruis amach acu. Tá an talamh beag nach saor acu, ó tá nó bhí an tighearna talmhan is fheárr acu do rugadh riamh. Bárdan Dhoire Chuinn do b'ainm dó, agus gabh mo leath-sgéal má thagas deór im' shúil nuair a luaidhim a ainm, mar ní raibh fear ar druim an domhain ba mhó maitheas is cáile 'ná é. Níor chuir sé riamh fear as a sheilbh” — leig Domhnall Ó Broin osnadh as — “ní mó 'ná chuir sé riamh deór i súil baintreabhaighe 'ná díleachtaidhe” — leig Mícheál Ó Fáilbhe cnead as — “agus muna mbiadh an cíos ag muinntir Bhreacrois dó, is é an tsuim do chuireadh sé ann, a rádh go mín muinnteardha leis na cuirpthigh seo, dul a bhaile agus go maithfeadh sé dhóibh é” — “thugais d'éitheach, a dhíolmhainigh,” ar Seán Dearg. Do bhéic Seán Ó Ceallaigh i gcúinne na cúirte — “mo chéad greann tu, a Sheáin Dheirg, labhair go dána leis,” acht gabhadh é go tapaidh; do nocht na constáblaidhe a gcuaillidhe go tiugh, agus bhí cogarnach is casachtach ar fud na cúirte ar nóimit. Choisg an breitheamh an gheóin seo — fear mín measardha réidh do b'eadh é — agus do labhair sé go carthannach neamhghnáthach, “a dhaoine bídhidh in bhar dtost, agus bíod ciall agaibh,” — cómhairle do b'fheárr 'ná amhastraigh ortha. Do dhruid trí nó ceathair de chonstáblaidhe ar ghualainn Sheáin Dheirg agus d'fhéach seisean go dána ortha, gur chogair Domhnall 'na chluais — “Síth, a Sheáin, a chroidhe, atá an Slánuightheoir ag tagradh dhúinn.” “Fá mar dubhart,” ar an dlíghtheóir, agus a ghlúine ag lúbadh faoi, — mar do b'é an fear ba mheata bhí i nÉirinn é i n-aindheóin na cabhra i ngar dó — “chuir tighearna an talaimh teachtaireacht shéimh chum na ndaoine so agus do mharbhadar an teachtaire, mar fhoillseochaidh an fhínné atá agam.” Phreab constábla ar chlár na fiadhnaise agus d'innis sé a sgéal ó thúis go deireadh gan locht gan dearmad, gur innis bean dó gur innis bean di go bhfeacaidh leath- amadán do bhíodh ag siubhal roimis an choir úd dá déanamh. “Bhuail an leath-amadán liom, chuireas cómhrádh air, agus d'innis se dhom go foluightheach, agus tar éis móráin mealladh, gur mhairbh na fir ghabhtha so an báille.” “Cad is ainm do'n leath-amadán so?” ar an breitheamh. “Tadhg Giobalach do ghlaoidhtí air,” ar an constábla. “Uch! Dia linn is Muire,” ar Máire Ní Bhroin lé féin, “is iomdha meigín bainne is greim éisg is práta reamhar do thugas dó.” “Slíghe do'n fhear so,” ar beirt chonstáb- laidhe. “Sin é an fhínné,” ar duine; “leaghadh chubhair na h-abhann air,” ar duine acu. “Go scoiltidh an chaor é,” ar fear eile. “Fuil is gráin air, sin é sgéithidh ortha,” ar duine eile. Níor sgaoil Máir' Ní Broin easgaine ná mionna móra ar a cheann, mar bhí sí iriseach a dóthain chum cuimhnighthe ar an seanfhocal — “Fágann an mhaidhm a guidhe chum í féin do dhamnughadh” — acht d'fhéach sí idir an dá shúil air nuair do fuair sí radharc air. “Faire go bráth, a Thaidhg!” ar sí. D'fhéach seisean uirthe agus chuir sé gáire as agus las an bhean bhocht. “Tá sé ag magadh fúm, acht is beag liom é sin seachas Domhnall do dhaoradh.” “Cad is ainm duit, a dhuine chreideamh- naigh?” ar an dlightheoir. “Tadhg Giobalach do ghlaoidhtear orm.” “Is leas-ainm í sin; tá culaidh bhreagh éadaigh ort.” “Á,” ar Tadhg, “is fíor dhuit sin; dar muine, táim im' dhuine uasal; dá mbiadh a leithéid do bhláth-choidhp orm is tá ort-sa, bhiadh na cailíní óga go léir i ngrádh liom — féach an t-éadan breágh sain orm, agus gan ort-sa acht cnuga beag gránna.” <L 372> D'infhiúch an breitheam go lán-tsúlmar é. Níor chuir sé sin garrabhuaic ar Thadhg. “Freagair mé go diair,” ar an dlightheoir. “Freagróchad is fáilte, acht cá bhfuil an cheist?” “Cá rabhais an oidhche seo d'áirighthe, nuair do marbhadh an báille?” “Teinn t-iarraighthe ort, maran fios- ruightheach ataoi.” “Freagair an dlightheoir,” ar an breith- eamh go géar. D'úmhluigh Tadhg go bonn a chos dó. “Cuir an cheist arís.” “Cá rabhais an oidhche úd, adeirim leat?” “Bhíos im' chroiceann is dócha.” “An rabhais i mBreacros an oidhche úd?” “I mBreacros, an eadh?” “Freagair, a fhir mhaith, agus adeirim leat tú féin do sheachaint,” ar an breitheamh. “Ambasa tá beirt ag bagairt orm agus ní measa Cáit 'na Conchobhar.” “Freagair. Cuir an cheist arís.” “Ó, is mé do bhí i mBreacros agus mo ghiobail ar sileadh liom, acht is fairsing fialmhar an fear an Sársint. Nách áluinn an chulaidh éadaigh í sin. Dar liaigh, is mise an buachaill go bhfuil an rath air.” “Eist go fóil, a bhuachaill thagartha, is amadán iarainn thú. Do dhearbhuighis i bhfiadhnaise an iústís go bhfeacaois an báille dá mharbhadh, go raibh scolpán ar fhuinneoig Dhómhnaill Ui Bhroin, gur chuiris i leath-taoibh é, agus go raibh radharc maith agat ar an marbhadh.” “Níor dhearbhuigheas ar aon chor. Níor cuireadh ar mo leabhar me. D'innis an Sársint ó thúis go deireadh an sgéal agus bhí breis bhéasa agam chum a rádh leis, ‘ní h-eadh, ní ad' shárughadh-sa é.’ “Ní mheasann tú a rádh gur cheapais an sgéal d'innisís do'n Sársint?” “Níor cheapas aon nídh. Cheap seisean é. Ad- mhuighim gur fhiafruigh sé dhíom an raibh aon sgéal agam agus go ndubhart leis go raibh a lán. Cheap sé go raibh rún agam. ‘Téanam liom,’ ar an fear fialmhar, ‘agus tabharfad culaidh dheas duit is biadh is deoch ar feadh mí.’ Ó, is breágh an fear an Sársint; ní eiteóchainn é ar mhórán.” “Féach orm-sa go fóil beag,” ar an breitheamh. “Féachfad is fáilte; is dathamhla go mór tú 'ná an dlightheoir beag cam-béalach geárr-radharcach so.” “Caidé an cheárd atá agat?” “Saghas leagha is eadh mé.” “Cad do leighiseann tu?” “Craos-galar, tailicín is ruadh, tá rún leighis agam dóibh go léir, deoch bhreágh bhríoghmhar is eadh í — bainne cíoch circe do chur i n-adhairc mhuice is é mheasgadh le cleite cait.” D'fhair an breitheamh é agus gruaim air. “Cá rabhais an oidhche úd áirighthe?” “Ag sranntarnaigh is dócha, ar do nós féin.” “Ca'r chodlais?” “Ar leabhaidh, a dhuine mh'árann.” “Cá raibh an leabaidh?” “Mhaise, a dhuine mo chroidhe, is deacair tú shásamh; bhí a ceann leis an gclabhra, a cosa le bosga leamhainn, agus a cnaisde deas le fuinneoig, agus a” — “Seadh, seadh, cia'r ba leis í?” “Ó, a dhalta mo chléibh, chuiris ceist orm anois; dubhairt buachaill aimsire an t-shagairt do chodail im' theannta gur cean- nuigheadh an leabaidh sin ó shin-sin-sean- athair Dhómhnaill Uí Loingsigh do rinne le riocht a lámh í agus gur —” “Seo, súd orm, a bhitheamhnaigh, go bhfuilir ar tí mo mheallta acht ná h-éirgheóchaidh sé leat.” “Dar fiadh, is ó thigh an diabhail go tigh an deamhain dom; is measa thusa 'ná an puraire dlightheora,” ar Tadhg. “Leig domhsa casadh do bhaint as,” ar an dlightheoir. “Ó, diuc agatsa, a dhlightheoir bhig bhréin mhalluighthe,” ar Tadhg. “Gabhaim párdúna agaibh,” ar an t-Athair Mícheál do bhí ag eisteacht leis an <L 373> bhfínné, “tá an fhírinne an cor so ag an amadán mbocht sain, agus tabharfad an leabhar go raibh sé agam' thigh-se gach oidhche ar feadh na seachtmhaine úd.” “Ó, a bhreithimh an chroidhe istigh, b'fhéidir anois go gcreidfeá mé; agus a' mb'fhéidir go mbiadh culaidh dheas éadaigh agat le tabhairt uait, nó a luach?” “Caith amach fá'n sráid an duine sin agus fuasgail na fir mhacánta so.” “Bhí geoin áthais 'sa chúirt,” ar an sagart, lá 'na dhiaidh súd, “agus gídh go raibh an breitheamh ar dearg-lasadh, fágaim le h-udhacht go raibh fáth-gáire air.” IV. “Ba bhreágh an meadhón lae é súd ar Neidín. Rug Máire Ní Bhroin barróg ar Dhómhnall; rug Seáinín, a mhac cos-lom- nochta greim air ghlúin air agus Séamuisín greim ar chois eile leis, agus leig an pháinteach do chonncamar 'sa chliabhán i mBreacros gáir agus liúgh as nuair do chuir a athair aigh- neas air. “Mo chaithis é,” ar Máire, aith- nigheann sé go bhfuil mo Dhómhnall sgaoilte. Leig dó a dhá dheárna bheathuighthe do chur id' mhuinéal mór.” Do rinne an t-athair mar adubharthas leis agus gháir an leanbh le h-aiteal. Bhí Seán Dearg ag féachaint go cumannach ar an méid seo agus tháinig smuain- eadh 'na chroidhe. “Is breágh an rud bheith pósta,” ar seisean leis féin, “acht ar a shon sain sáruigheann grádh máthar gach grádh eile.” Bhí a mháthair le n-a chois ag gol go bog le h-áthas croidhe agus máthair Mhichíl Uí Fháilbhe 'sa riocht chéadna. Do ghléas muintir Bhreacruis a mbáid i gcaladh Cinnmhara agus do thionnlaic báid a gcómharsan siar an cuan iad. Do gearradh meatháin ghlasa i nDún Chiaráin agus do cuireadh 'na seasamh i n-imeallaibh na mbád iad. Ba dhóich le fear faire ar bhruach an chuain gur chosmhail na báid úd le h-oileán coillteach ag druidim síos leis an dtuile. Bhí píobaire 'sa bhád tosaigh mar a raibh an t-Athair Micheál, agus Domhnall is a cháirde. “Seinn suas an ‘cailín deas donn,’ a phíobaire,” ar Seán, agus do chrónán sé féin leis an bport — “Órú, bog liom, í, bog liom í, bog liom í; Órú bog liom í, an cailín deas donn. Órú bog liom í, iompuigh is corruigh í, do b'áil liom í bhogadh 's ná bogfadh sí liom.” “Is maith an guth é sin agat, a Sheáin,” ar an sagart, “Can suas abran.” “Ar chualuighis “Séamas a chroidhe,” a athair?” “Ní cuimhin liom é.” “A Shéamais! a chroidhe! an léan leat mo shlíghe? “Ar thaob cnuic lá gréine a' géar-ghol 's a' caoi “Fá chleasaibh ag mnaoi ná faca riamh í “Is ná feadar 'on t-saoghal bhraonach caidé an taobh go ngabann sí. D'fhreagair Máire le rann eile é — “A Shéamais! a chroidhe! ní léan liom do shlíghe “'Gus is baoth liom mar chéill duit gur ghéillis dá gnaoi, “D'á cleasaibh le draoidheacht is dá racai- reacht ghrinn, “Is gan fhios ag na h-éanaibh cá taobh go ngabhann 'sí.” Lean Seán arís air:— “Ní'l rí ceart le fághail, 'sa bhFrainnc 'ná 'sa Spáinn “Ná fuil a dhóthain mar chéile i bpéarla an chúil bháin. “Sí'n réalthan í gan cháim do chuir na céadtha chun fáin “Sí péarla an chúil chraobaigh tá d'éis mo chroidhe chrádh” — “Ail-il-liú ! ochón táim caillte! táim báidhte! cabhair! cabhair! táid am' thachtadh!” “Ariú caidé seo? caidé an uaill sin 'sa bhád de ridh?” “Mhaise, ná bac leo, a athair,” ar Domhnall, “táid siad ag imirt chleas ar an amalóig bhoicht ud Tadhg, acht ní baoghal dó iad.” <L 374> “Bídhidh bhar dtost annsain,” ar Seán Dearg le guth do chloisfidhe ar Árd Aoidh. “Dar mo phortús tá sgartacha agat a Sheáin,” ar an sagart; “do chuirfeadh liugh eile mar í sin meireán orm.” “Cia chúm an t-abhrán úd, a Dhómhnaill?” Chualas gur bh'é Diarmaid MhagCraith é.” “Á, ba ghlic an buachaill Diarmaid; ar chualabhar cionnus do roinn sé an fiadh?” “Níor chualamar, a athair.” “Seo mar do bhí sé: bhí beirt daoine uaisle ag fiadhach lá amháin, agus do spréacha- dar p'léir i n-éinfeacht le cairrfhiadh. Thuit sé. “Mise do leag é,” ar ceann acu. Níor ghéill an fear eile leis sin, agus d'éirigh con- spóid eatorra. “Maiseadh fágaimís a roinnt fá'n chead fhear do chasfar orainn,” ar siadsan, agus cia chasfaidhe ortha acht Diarmaid. D'eitigh seisean an gnó ar dtúis, acht fá dheireadh thiar thall, tar éis móráin tathaint, do rinne se rud ortha. “Beithí sásta lem' chuid roinnte?” ar seisean. “Beimíd gan amhras,” ar siadsan. Seo mar do roinn sé an fiadh:— “Ceathramha 'gus leath ag Diarmaid Mhag-Craith, 'S a' cheathramha gan roinnt ag Diarmaid MhagCraith; An ceann is na cosa ag uaislibh na tíorach, 'S an croiceann chun bríste ag Diarmaid MhagCraith!” Do phléasg Domhnall ar gháiridhe; do chuaidh a bhean i dtríthidhíbh — do b'fhurus gáire bhaint asta mar bhíodar go léir meidhreach — agus do chuir Seán Dearg is Micheál Ó Fáilbhe scearta asda do chroith an bád is do dhúisigh an leanbh i mbeinn a mháthar. Níor leig an leanbh liúgh 'na béic as. Bhí sé bliadain d'aois anois. “Is breágh an boiteallach garsuin é sin agat, a Mháire,” ar an sagart. “Ba dhual athar do sain,” ar sise. “Seadh 'gus máthar, i ndómhnach,” ar an sagart. “Seadh 'gus athar baisdidhe leis,” ar Seán Dearg, mar do sheasaimh sé féin leis an leanbh so. “Caith anall chugam é, a Mháire, agus taisbeánfad geallóg ag snámhadh dhó.” Shocruigh sí i mbrollach Sheáin an leanbh. Thosnuigh Seán ar imirt chleas leis an bpáisde agus rug seisean go dlúith le n-a dhá dheárna greim ar chluais Sheáin. “Cogar i leith, a Sheáin,” ar an bhean, “gidh gur'b olc iad na mná, do b'olc bheith 'na n-iongnais,”ar sí. “A' ndeireas tú liom, a Mháire, go raibh Cáit Ní Shuibhne ag briseadh croidhe ag gol im' dhiaidh?” “Muna mbeidh- theá caoch, do chifeá é.” “Do thug sí a cúl liom ag an gcomhthalán, agus do rinnc sí le Seán Ó Ceallaigh.” “Mo thruagh mhór do cheann mór, is beag é do chuid eólais ar na mnáibh. “Tog uaim é is gan uaim acht é,” ar Máire. “Dar liaigh na bhfeart, a cháirdeas, tá éadtromacht im' cheann,” ar Seán bocht. “Ní fheadar cad tá acu-so 'á chur thré n-a chéile? Iasgaireacht is dócha.” “Ní h-eadh, ní ad' shárughadh-sa é, a athar, acht níor bh'iongnadh liom gur cleamhnas é,” ar Domhnall. “Féach ar d'aghaidh, a Sheáin Dheirg, tá a bheag 's a mhór 'san gceanntar ag feitheamh linn ar rinn Bhreacruis.” D'féach Seán, agus ní mar dubharthas leis, acht fá dhéin fáis choille ar rinn Rosa Móire, mar ar chualaidh sé na h-éin ag canntaireacht. Bhí smólach annsúd agus a gob 'san aér, agus a píob ag bhrúchtadh le ceol. So mar do chan sí, dar le Seán:— “Grádh do chroidhe í! gradh do chroidhe í! Cáit Ní Shuíbhne! Cáit Ní Shuíbhne! Beidh sí 'gat, beidh sí 'gat, beidh sí 'gat.” “Cadh tá ort, a dhuine?” ar Dómnall, “ná bris an maide rámha, tá teinneas im' láimh ó'n stiúir seo ad' choinnibh.” “Tá deabhadh air,” arsa Maire ag mion-gháiridhe. Bhí an ghrian ag dul faoi nuair do <L 375> chualadar liúgh lúthgháireach tarsna an chuain ó'n mathshluagh bhí cruinnighthe ar rinn Bhreac- ruis. Ní fhacaidh Seán aithid acu 'ná na h-ualaigh mhóna agus brosnaigh bhí ceartuighthe ar bárr faille ar tí teine cnámha d'adhaint i gcómhair a dteachta. D'fhéach sé go géar i bhfus is tall ar lorg Cháit 'na measg. D'fhair Máire é agus fáth gáire uirthe. “Sin í annsúd í, ar ghainimh na trágha, bean gheal dubh an phíobáin ghléighil,” ar Máire. Phóg Cáit Ní Shuíbhne Máire, phóg sí Domhnall, phóg sí na leinbh, agus níor cheil sí a gnúis ar Sheán. Rinne sé a lán-dícheall an cor so (ar) crothadh lámh do thabhairt di acht bhí garsúin óga go raibh cumann acu dhó agus bhí beirt acu ag marcaigheacht ar a ghuailnibh, a thuilleadh acu ar a dhrom ag stathadh a stuth gruaige. “Dar a páis fiadh, bogaidh de Sheán agus ná múchaidh Micheál Ó Fáilbhe; is measa dhóibh sibhse 'ná an bhraighdeanas,” ar an sagart. “Ca bhfuil an píobaire?” “Seinn suas ‘Páidín Ó Raithbheartaigh’ dhóibh.” “Rinncfead-sa is Máire seal díbh, tóg do cómh-rinnceoir, a Sheáin Dheirg,” ar Domhnall. Bhí an mhóin tirm agus an brosna briosg, agus fá cheann nóimit bhí scáil na cnámhlaighe i bhfad amach ar an uisge agus na rinnceóirí ag damhas ar an bhfaithche. Bhí bladhm na teineadh ag dul i laighead, an smólach 'na tost 'sa choill, agus an faoil- leán 'na codladh ar bhárr na tuinne, agus corrán gealaighe 'sa' domhan tiar, acht bhí na rinnceóirí fós go lúthmhar mear. “Och! ní thuirseocadh an saoghal iad,” ar Domhnall. “Ó a Cháit, níor mhaith leath mé bheith crochta b'fhéidir?” ar Seán. “Och! a dhuine gan mheabhair, níor mhaith liom gadhar mo chómh- ursan do chrochadh,” ar sise le gáire meidh- reach. Thuith chroidhe Sheáin bhoicht 'na chliabh, agus dubhairt sé leis féin nach raibh an ceart ag an smólach úd. Ghlaodhuigh Máire Ní Bhroin i leathtaoibh ar Cháit agus bhí siosmarnaigh acu ar feadh tamaill mhaith. Tá an smólach úd, nó inghean a h-inghine ag canadh fós i bhfás-choill Rosa Móire, tá an taoide ag trághadh is ag líonadh i gcuan Bhreacruis mar do bhí sí ó thúis an tshaoghail, tá bradán maoth ann, agus col- móir trom, acht níor tháinig an bléidhmhíol aníos ó'n Muir Mhóir ann le fada de bhliadhantaibh; acht an t-aon uair amháin úd do chas sé ar seachrán ann; deir Seán Dearg gur cuireadh an sonas air féin. Deir sé féin agus deir Cáit gurab é an míol mór úd do chuir uamhan báis ar Bárdan Dhoire Chuinn agus adeir Seán muna mbiadh an braighdeanas úd d'fhulaing sé féin ar son bháis an bháille nach mbiadh Cáit aige, mar is “i n-am na broide braith- tear do chongnamh.”
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
