Corpas

Fraincín Strae.

Seo leas-ainm do bhí ar fhear bheag ar 
a bhfuil cuimhne agam ó laethibh m'óigeachta, 
i n-aice le Bealach a' Doirín, d'ár bha 
shloinneadh Ua Breannáin, acht mar shíl na 
daoine nach raibh a sháith céille aige, agus mar 
go raibh sé i gcomhnuidhe ag dul thart ar 
fad na tíre, thugadar an “strae” air.
Bhí sé 'na shaor — 'na shibhnéir mhaith — mar 
shighe bheathadh, agus budh é an cainteoir géar 
greannamhail 'san nGaedhilg do b'fhearr 
d'á raibh 'san áit.

Do bhí sé lá ag obair i dtigh, ag déanamh 
buird, agus chríochnuigh sé é tamall beag roimh 
am dínnéir.  D'iarr siad air fanamhaint, 
acht mar go raibh cuinneóg le déanamh 
aige i dtigh eile ar an mbaile gcéadna, 
d'imthigh sé leis, ar shúil go mbéarfadh sé 
ar a dhínnéir ins an dara tigh.  Acht nuair
tháinic Frainc ann, bhí na daoine i ndiaidh 
a ithte.  Ní dubhairt Frainc focal, acht 
thoisigh sé ag obair.  D'éis tamaill, leag 
sé síos a chuid oirneise, agus amach leis ar 
<L 63>
an mbealach tháinic sé, agus thoisigh sé ag 
amharc 's ag cuartughadh i measg na dtom 
ar gach taoibh de'n chasán.  D'iarr muintir 
an tighe dhe, “Cad do chaillis, a Fhrainc?”  
“Do chailleas mo dhínnéar idir an dá 
theach so,” arsa Frainc, “agus tá mé dh'á 
chuartughadh.”  Is dóich nár choinnigheadar 
'na throsgadh é ní b'fhaide.

Chuaidh sé suas go tigh an mhinistéara lá 
i ndiaidh a oibre, agus chuir na searbhfogh-
antaidhthe na madaidh as.  Bhuail Frainc na 
madaidh, agus d'éis teacht amach ar an 
mbóthar dhó, d'iarr fear dhe, “Ar chuirea-
dar na madaidh asat, a Fhrainc?”  “Níor 
chuireadar asam iad 'chor ar bith,” arsa 
Frainc. “Chuireadar annam iad.”

Do bhí áth an tráth sin ar abhainn ghairbh 
shléibhe 'san áit do chuaidh an bóthar trasna, 
agus clochán déanta ann ionnus go bhféadfadh 
na daoine dul anonn cois-tirim.  Do 
casadh Frainc agus an sagart ar a chéile ag 
an áth lá fearthanna d'á raibh tuile mór 
'san abhainn, agus an t-uisge os cionn an 
chlocháin.  Do thairg Frainc an sagart 
d'iomchur trasna ar a dhruim, má ogrui-
gheadh sé. 

D'aontuigh an sagart go buidheach, agus 
chuaidh sé ar a dhruim.  Nuair do bhíodar 
leath-bhealach 'san áth, do sheas Frainc 
ar chloich chorraigh, agus h-óbair go dtuitfidís le 
chéile 'san uisge.  “Och, a Fhrainc,” ars' an 
sagart, “tá an donas ort.”  “Má tá,” 
arsa Frainc, “ní bheidh sé níos faide orm, 
a athair Séamus” — agus chaith sé dhe é i lár 
na habhann.

Bhí Frainc ag obair i gcuideachta 
móráin fear ceirde eile ar chreata tighe
pobail úir do tóigeadh i mBéal Átha na 
Muice, agus bhí sé 'na shuidhe trasna círín an 
chreata lá, nuair tháinic beirt shagart faoi, 
ag féachaint mar do bhíodar ag dul ar 
aghaidh.  Bhí aithne ag duine aca ar Fhrainc, agus
dubhairt sé leis an bhfear eile forán do 
chur air.  “Cuirfeadh,” ar seisean.  “Arú 
a Fhrainc,” do ghlaoidh sé suas,” is mór an 
aoirde i n-a bhfuilir.  Ní rachainn suas 
annsin ar chapall.”  “B'fhéidir go rachadh 
sé cruaidh go leór ort teacht aníos ann ar 
do chosa' féin,” arsa Frainc, “ní hé 
amhain ar chapall.”

Mar nach raibh áit chomhnuidhe aige féin 
ba ghnáthach leis an duine bochd codladh i 
dtigh ar bith d'á mbíodh sé ag obair ann, agus 
mar sin bhí sé 'na luighe 'na chodladh aon 
oidhche amháin i dtigh comharsan, agus ghlac sé 
taom doighe agus b'éigin dó glaodhach ar 
mhuintir an tighe, bhí sé chomh dona sin.  
D'éirigheadar 'na suidhe agus rinneadar 
freasdal air chomh maith agus d'fhéad siad.  
Do théigh an bhean deoch dó, acht mar go 
raibh an deoch ro-the le n-ól, thoisigh sí dh'á 
séideadh.  “Ní gnáthach gaoth gan fear-
thainn,” arsa Frainc ins an leabaidh gus é i 
lár spairne na doighe.  Fuair sé biseach 
d'éis tamaill, agus d'éirigh sé chum na 
teineadh, agus bhíodar ag comhrádh.  “Is olc í 
an doigh,” arsa fear an tighe.  “Is olc,” 
arsa Frainc; “ní bheidheadh suim aici 'do 
mharbhadh.”  “Budh chóir dhuit dul a luighe 
anois, a Fhrainc,” ars' an bhean, “ar 
faitchios fuachd do ghlacan.”  “An ag 
iarraidh mo chur ins an áit chéadna i 
bhfuaras í atá tú?” arsa Frainc.

Dubhras go raibh sé ag obair i dtigh eile 
i n-ar chuireadar mí-shásadh air i dtaobh an 
bhídh, mar do rinneadar leath-chuma air.  
Fuair Frainc a dhínnéar fá leith lá, 
agus bhí bean an tighe ag fagháil dínnéir 
muintire an tighe fá réir ins an gcisde-
anaigh i raibh Frainc ag obair.  Bhí pota 
(nó crocán) mór 'na shuidhe ar an urlár, 
agus é lán de chabáisde, agus spóla mór bagúin 
i n-a lár ag dul d'á bhruith.  Nuair do 
thiompuigh an bhean a cúl, rug Frainc ar 
choileán madaidh do bhí ag rinnc ar an 
urlár, agus chaith sé isteach 'sa bpota é.  Do 
léim an coileán amach agus chraith sé é féin.
D'fhuagair an bhean ar Fhrainc — “Arú a
<L 64>
Fhrainc, cad chuige a ndearna tú sin?”
“Ní fhaca mé muc ins an gcabáisde riamh 
nach gcuirfinn an madadh aisti,” arsa 
Frainc.

Is iomdha sgéal eile i dtaobh Fhrainc do 
chualas, agus tá eagla orm go bhfuilid caillte 
i measg na ndaoine 'san áit ar mhair sé, 
trí mheathadh na Gaedhilge.  D'éag se 
bliadhain nó dhó d'éis aimsire an ghann-
tanais, agus beannachd Dé le n-a anam.

Seaghán Ó Ruaidhrí.

[Ní baoghal nach bhfuil roinnt éigin 
seanchais ar Fhraincín ar marthain go fóill i 
gcondae Mhuighe Eó.  Is cuimhin linn an 
t-oide sgoile Antoine Ó Dochartaigh ó'n 
gcomharsanacht sin do bheith ar choimhthionól 
de Chonnradh na Gaedhilge i mBaile Átha 
Cliath, tá tuilleadh agus bliadhain ó shoin ann,
agus é ag teacht thar an seanchas céadna.] 

Míniughadh.

Leas-ainm, nickname.  Saor, a craftsman.  Sibhnéir,
a local form of siúinéir, joiner.  Budh é (boo-yaé) is used 
instead of dob' é in the greater part of Connaught, and
also in Waterford and (to some extent at all events)
in Clare; so also budh í (boo-yee/), budh iadh (boo-yee 'adh),
budh eadh (boo-yă/) - hence perhaps mar (bu)dh eadh, mar
'dheadh = "as it it were," the ironical moryah.

Bord, gen. buird, vowels short in North Connacht; 
Munster bórd, búird.  Cuinneóg, churn.  Dara,
locally darna.  Ní dubhairt: in Connaught, dubhairt
is taken as if it were d'ubhairt, níor ubhairt, gur ubhairt
= go ndubhairt, but the passive is dubhras, not do
hubhras, Munster dubharthas; dubhradh is also used.
Toisigh = tosuigh = tosnuigh (M.), begin.  For d'éis, l'éis
is common in N. Conacht = thar éis, 'r éis.  Oirneis,
oirnéis, úirléis, tools, apparatus; ball oirnéise (or
úirléise) a tool.  Tom, a bush, a clump of underwood,
etc.  Coinnigh usual for congaibh, keep.

Chuir na madaidh as, see notes to Simple Iirsh Con-
versation this month.  Anam local for ionnam, in me:
so annat, annainn, annaibh, annta.

Trasna, across.  Clochán, stepping-stones in a river:
also means a stone hut such as those found in ancient
monastic settlements.  The Sc. Gaelic form clachan
means a hamlet.  An Clochán, Clifden.  Clochán na
bhFomhorach (of the "Fomorians"), the Giant's Causeway.
Casadh ar a chéile, met.  Tuile, flood.  Tairg, offer.
Ograim, colloq.  ogruighim, I wish or consent.
Corrach, shaky.  Hóbair go dtuitfidís, they "were
like" to fall.  See G.J., vol. 5, p. 183.  An donas, 
"the Mischief, the Evil One.

Fear ceirde, a craftsman.  Creata, roof; creit,      
a ridge, O'R., formerly applied to the body of a chariot.
Crit, the back, O'R.  Forán do chur air, to address
him.  Ar chapall, for a horse.  Fraincín deliberately
misunderstood the idiom and took the words literally.
Béál Atha na Muice, Swineford.  Círín, crest, ridge.

Taom doighe (dhĕ'ee, dhĕ'yĕ) a fit of colic.  Doigh used
alone means "colic" in this district.  See note in
Simple Irish Conversation, this month.  B'éigin dó, it
was necessary for him.  Freasdal, attendance.  Téigh,
warm (verb), from te.  Spairinn, wrestling, writhing,
agony.

Dubhras, it was said.  Fagh fá (faoi) réir = get ready.
Such uses of fagh are suspicoiusly like the English idiom
with "get."  Fuair sé déanta é, he got it made, for
chuir sé d'á dhéanamh é.  Cisdeanach, f., Kitchen.  Spóla,
a piece or chunk (of meat, etc.)  Tiompuigh, local for
iompuigh - also ionntuigh and tionntuigh.  Aimsir an 
ghanntanais, the Famine times.
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Fraincín Strae.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Fraincín Strae.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
