Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Ára na Naom. IV.
Title
Ára na Naom. IV.
Author(s)
Ó Gramhnaigh, Eoghan - O'Gramhna, Eoghan,
Compiler/Editor
Pléimeann, Seán (Fleming, John)
Composition Date
1890
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<L 53> ÁRA NA NAOM. IV. Is eagal liom gur labhair mé tuille 's an chóir air Árainn cheana, acht tá punc nó dó romham fós. Dar n-dóigh, bheidheadh mo sgeul an-bheárnach gan focal a rádh air an nGaedhilge atá dá labhairt ins na h-oileá- naibh. Ní'l duine in ¦rainn, taobh amuig de bheagán nach fiu caint orra, nach labhrann an teanga dhúthchuis. Ní'l acht í aig furmhór na m-ban agus na sean daoineadh. Na fir óga bhidheas ag dul go Gaillimh, agus ag caint le muintir an Bheurla, tá an dá thean- gáin aca súd, acht má fhágann tú baile Chille-Enda, casfar duit go leor de na fearaibh aig nach m-beidh blas de'n teangain ghallda. Tá na páisdidhe air an g-caoi cheudna; d'fheudfá, mar adeirid féin, iad a dhíol 's a cheannach i m-Beurla. Mar sin, duine air bith ar mian leis an ceart agus an blas do bheith aige, trialladh se air Árainn — sí an scoil is feárr in Éirinn í. 'Sí is feárr mar gheall gur feárr oileán ná áit air bith eile. Dá ngabhthá go h-áit eile, bheidheadh na daoine le n-a n-obair agus le n-a ngnó féin; acht air oileán, ní bheidh siad ag síor-imtheacht, acht aig iasgach, ag cladóireacht, ag sníomh, nó le gnó eile de'n t-sórt sin, air chaoi go bh-fuighidh siad bheith ag caint leat gan a n-obair a thabhairt suas. Arís, is daoine fiafruigheacha iad i d-taoibh iongantus na tíre móire chidheann siad uatha — Éire — agus i d-taoibh na neitheadh nuadh do cumadh agus do frith amach le goirid, an telegraph, an telephón agus c., air nach bh-fuil aon eolus aca acht an t-eolus neulach, neimhchinnte fhaghann siad ó Árainnighibh eile nach bh-faca na neithe so acht go h-anamh, agus sin féin gan tuigsin do bheith aca orra. Agus arís eile, táid féin an-tugtha do chaint air an t-seanaimsir .i. an t-am do bhí ann le linn a sean-aithreach feín, agus do bheith ag tomhais agus ag cogar faoi'n doman neamh- shaoghalta eile úd fosgailtear os coinne a súl ins na sean-sgeultaib. Tá sé ag luidhe le reusún, mar sin, go bh-fuil Ára na h-áit fhíor-mhaith do'n dream atá aig iarraidh sean-teanga na h-Éireann d'fhoghluim agus do labhairt. Dar ndóigh, tá lochta air Ghaedhilge na n-oileán — acht is lochta bheaga bídeacha iad le h-ais na seach- <L 54> rán do chidhtear i g-canamhuintibh an Bheurla ins gach ceárd de Shagsanaibh féin. Fagh- muid foclóir fíor-shaidhbhir aca in Árainn — focla as cuimse, go mór-mhór air na neithibh bhaineas leis an bh-fairrge. Is binn, bog, an chanamhuint atá aca, mar an g-ceudna, cia gur binne liom féin an Ghaedhilge labhairtear 'san taoibh ó dheas de chontae na Gaillimhe. An fad bheidheas ar d-teanga comh beo, beathadhac, a's tá sí annso agus in áitibh eile, ní feudfar a rádh gur teanga mharbh atá innte. Adubairt duine éigin goirid ó go grinn, greannmhar, nach raibh acht aon teanga mharbh 'san domhan air marthainn, agus is í sin teanga na h-Éireann. Ní'l ar d-teanga básuighthe fós, ní'l, cheana. Cluinimid trácht air an teángain mhairbh so linn, agus téidhmid annsin go h-áit éigin rud beag as an ni-bealach coitchionn, agus ó dhúiseacht dhúinn air maidin, go bh-fágtar an slán-chodlata againn ins an oidhche, ní airighmid siolla acht an teanga mharbh. Ní scarfaidh muintir Árann leis an nGaedhilge go luath. Do réir cuimhne na n-daoineadh is sine, tá an oiread Gaedhilge dhá labhairt ins na h-oíleánaibh andiu a's do bhí dhá fhithchid bliadhain ó shoin. Ní'lmid ag taobh le h-Árainn, an oiread. Feuch Dún-na-ngall, Cuannamara, Iar- mhumha, agus ionaid eile mar a bh-fuil an t-aos óg ag diul asteach na Gaedhilge le bainne a máithreach. Ní bh-fuair ar d-tean- ga aon chothughadh, congnadh, ná misneach riamh; is iongnadh nár briseadh suas agus nár cailleadh amach 's amach í fad ó, agus nuair mhair sí tríd a bh-fuair sí de chruadh- than, ní beag dhúinn dul in eadóthchus agus an chluiche chaointe do thógbháil nuair bheidheas sí marbh daríribh, sínte go docht 'san g-cré. Acht go d-tí sin, nár chluintear an focal eudóthchas againn. “I g-cóimheas ceoil tá Beurla fann, 'S an teanga is tuiltighe fós gan bhrighe.” Casamuis air an g-ceol atá aca anois. Ní'l aca acht an ceol fuaradar ó nádúir, — ceol a nguth féin. Ní cluintear aon ghleus ceoil ann, acht go h-anamh. Níor bh'amhla an sgeul fad ó, creidim. Bhí píobaire 'san oileán láir, i g-cás ais bith, agus do dhíoladh muintir gach tighe sgillinn leis ins an m-bliadhain, in éindigh le lóisdin do réir uaine. Acht d'imthigh an píobaire leis, agus níor lionadh a áit ó shoin. Chomh maith leis an g-cuid eile de chloinn na nGaedheal, cuireann siad dúil mhór ins na sean-abhránaib, agus is minic eudtro- miuigheann siad a n-obair le sean-fhonn Gaedhilge. Air son na bh-fonn so, agus na b-port ársa, do chaith Eoghan a'Comhraidhe agus an t-Ollamh Petrie trí seachtmhaine in Árainn, dá g-cruinniughadh agus dá sgríobhadh síos, idir cheol agus focla. Léighmid i m-beathaidh an Ollaimh, le Stoces, mar righneadar an bailiughadh. Bhí an bheirt ag fuireach air bhaile Chille-Rónáin, agus d'fhuagair siad go m-beidheadh céad fáilte aca roimh gach uile fhonnadóir ins na h-oileánaibh. Le tuitim na h-oidhche thagaidis ó gach uile cheárd, bhidheadh teine bhreágh mhóna shíos air an teallach rómpa, an t-Ollamh 'na shuidhe air thaoibh dhí agus a bheidhlín 'na láimh aige, o'Comhraidhe air an taoibh eile, réidh leis na focla do chur síos, agus na daoine 'na bh-fáinne timchioll. Annsin, ní gan tafan orra, thosuigheadh duine aca, fear óg nó bean óg, nó sean- duine críona ag tabhairt amach an abhráin * Faoi ailltibh an oileáin, tá uamhainn mhór déanta aig Nádúir ins an g-cloich aoil, agus creideann siad go bh-fuil bealach o'n uamhainn síos, faoi'n Súnda salach, agus aníos amach aig Carraig an phíobaire in Inis-iarthair. Bliadhanta ó shoin, má's fíor dhóibh, chuaidh píobaire asteach air dhorus na h-uamhann, agus níor cualas aon tuairisg air o'n lá sin go d-tí andiu, acht “Is dócha go bh-fuil sé asthigh i g-comhnuidhe.” Cualas sgeul an-ghreannmar, lá, aig dorus na h-uamhann ceudna, air dhuine chóir do chuaidh asteach ag lorg coinín, agus bhí sé ag siubhal roimhe, roimhe, gur airigh sé an ceol ba bhreághtha 'na aice. Do bhuail geite é, nuair chuimhnigh sé air an b-píobaire úd, acht bhreathnuigh sé go geur, agus creud do bhí ann acht coinín beag, agus gleus beag ceoil le n-a bheul, agus é ag casadh puirt as, agus nuair dho bhí sé réidh, chaith sé an fliut air a ghualainn, agus d'imthigh leis. <L 55> nó an fhuinn do bhidheadh aige, sgríobhadh o'Comhraidhe síos na focla, agus an t-ollamh an ceol. Nuair bhidheadh gach uile nidh shíos go ceart aca, bheireadh an t-Ollamh air a bheidhlín, agus ní aithneochadh an t-abhránuidhe a cheol féin ag sileadh ó na teudaibh. Is dócha gur cailleadh cuid de na h-abhránaibh so ó shoin, acht tá cuid mhór le fagháil fós, go mór-mhór aig na mnáibh. Ní furus aon a abhrán do bhaint as na fearaibh; b'fheárr leo bheith aig éisteacht ná bheith ag gabhail fhuinn iad féin. 'San Midhe, air tórthadh, nuair cuirtear d'fhiachaibh air fhear abhrán do ghabhail, is minic do chuireann sé a eudan i bh-folach 'na hata sul do thosuigheann sé. Ní'l fir Árann chomh cúthal leis sin, acht táid náireach go leor. Rud eile thiubhradh duine faoi deara, a mheud a's ghabhann siad na h-abhráin tríd an t-sróin. Dá m-beidhtheá air fairrge d'oidhche, do b'iongadh leat, go minic, ceol do chloistin ag teacht chugat ins an dorchadas — d'inn- seochadh an t-árdughadh agus an tuitim obann 'san bh-fonn gur abhrán ársa Éireannach do bhí ann, agus dá d-triallthá air áit an cheoil, gheobhfá amach gur asduine aig iasgach do bhí sé ag teacht. Nuair bhidheas na drogh- anna gleusta 'san oidhche, fad ó chuan, tagann na curraigh i ngar dá chéile, agus eusguightear an oidhche le sgeul a's le fonn. D'airigh me an chaoine in Árainn faoi dhó. An cheud uair, os cionn duine fuair bás mar gach aoinneach eile. An dara h-uair, ó mhnaoi do bhí ag fágbháil na n-oileán ag dul go h-Americá, gan súil aici go bh-fillfeadh sí go deo. Dearbhaim dhuit, nár mhaith liom a léithéide do chloistin arís, a's do chulas an mhaidin úd, nuair bhí an creutúir bhocht ag fágbháil slán a's beannacht aig na h-oil- eánaibh bochta, beaga, in ar chaith sí a saoghal, in ar chuir sí a sinnsir, in a bh-fuair si an oiread de shogh simplidhe — sogh nach bh-fui- gheadh sí, b'fhéidir, ins an tír mhóir air a raibh sí ag triall. Do bhidheas in Árainn trí h-uaire. Bhí aithmheula orm, air imtheacht dam, gach uile uair. Aig an nGaedhilge, aig an aer úr, folláin, aig na daoinibh cáir- deamhail, bhidheadh an lá lán d'aoibhneas ó ghlasadh na maidne go ceo na h-oidhche. Gheo- bhaidh tú fáilte a's sláinte, na fir is laghaighe, an Gaedhilge is feárr, ins na h-oileánaibh. Bidhim-se féin ag breathnughadh romham, agus is fada liom go rachfad ann air cuairt arís. 'San am romhainn, is dócha go d-tioc- faidh biseach saoghalta air Árainn; nach m-beidh sí chomh bochtuighthe agus chidhmid anois í; acht go g-congbhuighidh a daoine go deo an intinn agus an t-anam glé, simplidhe, an croidhe cáirdeamhail, teith, atá aca andiu. E. O'G. * Do chuir mhé i g-cló i Nuaidheacht Thuama, cuid mhaith de na sgeultaibh, na paidreachaibh, na h-abhránaibh do chruinnigheas in Arainn. Filidhe de bhunadh Connach- tach do chum an chuid is mó dhíobh — ní feasach mé an raibh file air bith aig muintir Arann dá g-cuid féin riamh. Ba mhór an gar d'áitibh mar so dá n-déantaoi abhráin maithe Beurla d'aistriughadh go Gaedhilge.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
