Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Ára na Naomh. II.
Title
Ára na Naomh. II.
Author(s)
Ó Gramhnaigh, Eoghan - O'Gramhna, Eoghan,
Compiler/Editor
Pléimeann, Seán (Fleming, John)
Composition Date
1889
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
ÁRA NA NAOM. II. Do réir an Ollaimh Petrie, is é Dún- Aonghusa fuigheall is mórdha d'á bh-fuil 'san áird shiar de'n Eoraip ó aimsir na b-Pag- ánach. Tá sé suidhte in áit mhórdha, go h-áirighte, in ionad fíorfhoileamhnach do dhún áirdrigh lé'r mhian muir agus tír thart tim- chioll a chur faoi smacht a's fóirneart. Air bhreathnughadh air na balladhaibh so, eitiollann ár g-cuimhne siar go h-aimsir na muintire mío-adhmharaighe úd, na Fir Bolg, a thóig an dún mór so. Ní smacht agus fóirneart a theastuigh uatha, acht slánughadh agus fas- gadh. Ba díol truaighe iad go dearbhtha. Tháinic siad go h-Éirinn (cia 'r b'as, ní'l fhios aig aoinneach), bhaineadar í ó'n g-cine a fuaradar rómpa innte. Do réir uaine, tháinic tonn eile de dhaoinibh agus baineadh flaitheas Éireann díobh arís. Throid siad go fearamhail, groidhe; acht briseadh cath tar éis catha orra, agus sgriosfuidhe an treabh go léir muna m-beidheadh go bh-fuaradar cuanta agus oiléin Chonnacht, mar áit- chomhnuidhe, ó Oilioll agus ó Mheidhbh — an bheirt úd air a léighmid i d-Táin bó Chuailgne. Tháinic triur dearbhráthar d'á g-cuid ceann- fart go h-Árainn, agus thóigeadar na cathracha 1 móra a chidhmid an lá andiu. Asta sin, d'fheud siad dubhshlán a thabhairt faoi n-a náimhdibh, agus níos túisge 'ná stríocadh dhóibh, theilgfidís iad féin agus a n-anacra ins an bh-fairrge a bhí ag rith shíos fútha. Ag so mar amharcann Dún-Aonghusa. I g-croidhe an dúna tá balla fathamhail, 30 troigh air áirde agus deich g-cinn air leithead. Is amhla atá an balla so agus déanadh crúdha capaill air, agus beul an chrudha air fhaobhar na h-aille milltighe a dubhairt mé. Balla mor eile 'na chrudh timchioll air an g-ceudcheann, ceann eile thart air sin arís. Agus níor leor leo an meud sin féin, gan spéicidhe fada cloch a chur 'na seasadh air an taoibh amuigh de'n treas bhalla, i ndáil leis an ngeata. Ó'n m-ball beag fasgamhail i g-ceartlár na m-balladh ní fheicfeá aonrud acht an spéir agus na tonnta. Acht tá céimeanna nó staighre ag dul suas go casán air an g-ceud-bhalla; agus as sin chidhfidh tú Ára shoir agus ó dheas, dúnta na bh-Fear Bolg, teampuill agus mainistreacha na Sean- Naomh, agus bailte beaga an lae andiu. Air feadh na g-ceudtha bliadhan bhí an t-ainm mórdhálach “Ára na Naomh” air na h-oileánaibh loma so. Ba h-í Éire solus na h-Eorpa air chráibheacht agus foghluim dhiadha; ba h-í Ára solus na h-Éireann féin. Agus i láthair, faghmuid cuimhne ceud-naomh ár d-tíre úr, marthannach in Árainn. Ní h-iongnadh sin, óir nuair a bhreathnuigheas an t-Árainneach 'na thimchioll, chidheann sé ins gach uile chearda nidhthe a chuireas i meabhair dhó an tráth a raibh a oileán duth- chuis ag dealradh le naomhthact. Nach críona do thoghadh na Sean-naoimh áite le n-a g-cuid árus a chur air bun! Sin teampull Bhenín, an áit is follusaighe agus, 'san am ceudna, is uaignighe d'á bhfuightheá in Árainn. Ní fheudfá cuimhniughadh air áit do b' fheárr le urnuighe águs machtnadh a dhéanadh i bhfad ó bhuaidhreadh an t-saoghail. Ní thuillfeadh níos mó ná cúigear nó seisear 'san teampull beag feín. Cill-Énda, freisin, aig bun an chnoic cheudna, mar ar chomhnuigh, fad ó, Énda agus Colum-Cille. Deirtear go raibh dhá theampull deug in aice Cille-Enda, acht thuit lámh an ama go trom orra, chomh maith agus air an g-cloig- theach a bhí ann, tá 80 bliadhain o shoin. Níos sia ó thuaidh, gheobhaidh tú Mainistir Chiaráin 'na luidhe go clúthmhar cois na trágha bige — áit a chuirfeadh i g-cuimhne dhuit focla fileadh éigin a sgríobh go h-áluinn i m-Beurla:— Is fios dam linn Mar a m-briseann toinn Go fuar 's go sámh air an ngaineamh bhán, A's ní théidheann cos, A's ní'l glór d'á chlos, Ins an uaigneas úd, go d-téidhim-se ann. Ní gan adhbhar do ghrádhuigh na sean-naoimh Ára uaigneach, fuaradar innte an suaimh- neas a thaithnigh leo. Nuair cuireadh dh'fhia- chaibh air Cholum-Cille Ára d'fhágbháil agus dul leis go h-Albain, nocht se a chumha i n-dán. Aig so dhá rann as, — 1 Is cathracha iad ó cheart, agus ní dúnta. Feuch O'Comhraidhe, Nosa agus Beusa, Leabhar III. <L 127> Och! is cian, ón is cian Rom cuireadh ó Árainn shiar, Go ria slogh Monaigh amach Air ionchuibh na n-Albannach. Ára grian, ón Ára grian, Mo chean Luigheas innti shiar; Ionann bheith fó ghuth a cloig Do neach, a's bheith i bhfochruig. (1) Má théidheann tú ag comhrádh leis na sean- daoinibh, cluinfidh tú sgeulta do dhóithint fós air Cholumcille air a mhíorbhuiltibh agus a fháidheadóireacht. Leath-bhealach shuas air an g-cnoc a bheireas fasgadh do Chill-Enda taisbeánann siad tamhnach úr mar a m- bidheadh aingeal (má's fíor do'n sgeul) ag spaisdeoireacht le Colum, agus tugtar Casán an Aingil air an m-ball fós. Síos faoi na Seacht d-Teampullaibh, do chruinnigheadh naoimh agus ban-naoimh Arann le chéile timchioll N. Breacán (a d'fhág a ainm air Árd-breacáin annso i g-contae na Midhe) le oideas d'fhagháil uaidh in ealadhain na naomh. Righne an t-ollamh Petrie dath- dhealbh mhór air an scoil úd N-Breacan, acht ní'l fios agam féin cá bh-fuil sí le feicsint anois. Tagann lucht cuairte go h-iondual le breathnughadh air Mhainistir Chiaráin. Ní féidir a rádh cia aca, íp so, nó Teampull Chaoimhghin in Innis-iarthair, an fhorgaint is deise. 'San 8adh aois, chaith Cormac Naomhtha MacCuilionnáin, Easbog, Righ agus file, seal geárr in Árainn; agus air n-imtheacht dó, righne se aithris air Columcille, óir nocht sé a aithmheul i bhfilidheacht. Éist le a ndeir sé Áireamh gainimh agus grán, Áireamh na reultan nach suaill, Asé an ceathramhadh re taoibh Áirimh naomh in Árainn fhuair. Creideann muintir Árann go daingean, diongmhálta, go bhfuil siad féin agus a bh-fuil aca faoi choimirce áirighthe na n-ain- geal, agus na naomh a bh-fuil a g-cuirp ag codladh 'na measg. Sul a sgarfad leis an t-sean-aimsir ba chóir dam a rádh go raibh Ára 'na h-áit- taithidhe mhóir aig lucht díolta síoda, sróil, biotáilte, &c. faoi chúl, gan aon t-sraith nó cáin a dhíol orra. Nidh eile, bhidheadh cogadh buan air bun idir Mhuintir Fhlaithbheartaigh agus Síol m-Briain faoi sheilbh na n-oileán. Is iomdha cath fuilteach a briseadh le linn na m-bliadhan úd, agus b'áidhbhéil an díogh- altas d'imreadh na náimhde air a chéile gach uile uair a d'fhaghadh siad caoi. Faoi dheire, ghlaodh dream aca air na Sagsannaighibh aig iarraidh cabhrach, agus fuair siad a raibh siad aig iarraidh, agus tuille, óir ní dheárna na congantóiridhe nuadha stad go raibh na h-oileáin 'na g-cumas féin. In aimsir Chromuill tóigeadh an caisleán a fheicthear aig Cill-Enda. Do cuireadh deis, tá bliadhain nó dó ó shoin, air roinnt de na dúntaibh agus team- pullaibh a bhí ag dul i léig; muna m- beidheadh an t-eidheanán a bhí dá g-congbháil le chéile, do thuitfeadh cuid aca i bh-fad roimhe sin, acht anois de bhárr an leasuighthe fuaradar, mairfid go ceann sgáthaimh eile. Is iomdha áit a bh-fuil cealla agus team- puill de'n t-samhail so mar an smól air bhuacais na coinnle, ag cur i g-céill dúinn go raibh creideamh agus crábhadh air lasadh uair, acht go bh-fhuilid anois air siubhal. Ní mar sin d'Árainn. I leaba an mhéid áit naomhtha a bhí innte 'san t-seanaimsir, ní feicthear anois acht trí séipéil bochta, ceann aca ins gach oileán; acht chidhtear go bh-fuil creideamh agus crábhadh chomh beo, bríoghmhar, agus d' fheud siad a bheith riamh. Air an bh-faithche i m-beul an t-séipéil, agus air na sgonnsaidhibh má g-cuairt cru- innigheann muintir na n-oileán i g-ceann a chéile gach uile Domnach agus lá saoire, roimh an Aifrionn agus 'na dhiaidh. Go fír- inneach, is ait, aoibhinn a bheith ag amharc orra 'na luidhe air an bh-feur nó 'na seasadh 'na bh-fáinnidhibh, ag fagháil agus ag tabhairt na nuaidheachta. Caitheann siad uile an t-eudach ceudna, nach mór; is beag an t-suim a chuireann siad ins na Nósaíbh nuadha. 'Se nidh is aisdighe faoi n-a g-chuid eudaigh, na pampútaidhe nó bróga a chaitheann siad, 1 Righne Aubrey de Vere an dán so d'aistriughadh mar leanas. <L 128> agus a dhéanann siad féin as chroiceann bó, caorach, capall, asal nó gabhar. Ins an t-seipeul féin, in imtheacht an Aifrinn, bidheann iomchur na n-daoineadh diadha diabhóideach; agus faoi am an Chois- reagtha, briseann a n-urnuighthe amach mar chronán ísiol. Tar éis an Aifrinn, chidhfidh tú roinnt de na sean-daoinibh ag tabhairt turus ins an t-séipeul agus aig na sean- teampullaibh agus toibreachaib beannuighthe; cuid eile dhíob ag caint air gach uile nidh faoi luidhe na gréine, ag malairt sgéil air sgeul eile, agus aig fáidheadóireacht go grinn air an am le teacht. An t-aos óg freisin, bidhid leo féin, aig magad, aig sgig, agus aig imirt beart mar is gnáthach dhóibh. Ins na trí h-oileánaibh tá 2,000 duine air fad. De bhunadh Connamara a bh-fur- mhór, nidh a cruthuighthear leis na sloinntibh is fairsinge, O'Flaithbheartaigh, O'Fathartaigh, O'Conghala, MacConraoi &c. Daoine fada lúthmhara iad, gan blas de leisge nó spa- dántacht ionnta. Dathamhail, slachtmhar iad mar an g-ceudna, acht ó thárla go bh-fuil rian na gaoithe agus na gréine orra go léir, tá snuadh orra níos duibhe ná is gnáthach in Eirinn; d'fheicféa daoine ann chomh dubh, baileach, le muintir na h-Eadáille. Deir- tear go bh-fuil braon d' fhuil na Spáinne ins na daoinibh faoi Ghaillimh, agus is furusda sin a chreideadh. Cia b'é léigheas Beatha Phetrie le Stóces, gheobhaidh sé tuairisg air Árainn, agus a muintir mar bhidheadar an cheud uair chuir Petrie aithne orra; agus má's féidir dhúinn gach uile nidh a léighmid annsin a chreideadh, ba Párrthas air talamh Ára an tráth úd. Ní dheárfad-sa gach a n-dubhairt an t-ollamh cóir ag moladh deighbheus muintire Árann acht feudtar a rádh le fírinne fós, gur daoine glan-saoghalacha, neamh-urchóideacha, fiala, flaitheamhla iad. Siad is boichte i measg na m-bocht, acht air a shon sin, (nó dá bhrigh sin, b'fhéidir), ní'l aon doithcheallacht ionnta. Ní' mheasaim go bh-fuilid chomh simplidhe anois agus bhí siad le linn Phetrie, acht ní'l siad an-eolgusach air chorthaibh an t-saoghail. Ó nádúir, is daoine macánta, ciuin, ceannsa, iad; acht ní h-iongantach an nidh é, agus fuil theith na nGaedheal aig rith trí n-a g-cuisleannaibh, go n-eirigheann achrainn agus searbhus beag air uairibh idir chomarsannaibh, mar gheall air bhradghail bó agus asal, briseadh balladh, nó díoghbháil shuaraigh eile. Tá aon rud eile a ghreamuigheas go dlúth d'á chéile iad, 'sé sin, an t-idirpósadh caithfear a dhéanadh aca. Dá bhárr sin, mar an g-ceudna, ní théidheann an t-Arainneach áit air bith air fud na n-oileán nach g-castar leis a chuid col- ceathar, colseisear, agus cáirde gaoil níos fuide amach. (le bheith air leanamhoin). EOGHAN O'GRAMHNA. NOTES. Foileamhnach = oireamhnach, fitting; also feilteach. From foilim = oirim, foghnaim, I suit, fit. Díol truaighe, an object of pity. Díol = equivalent, hence, (a) proper proportion, share; (b) proper treat- ment; (c) meed, object of. Dubhshlán, also slán = defiance. I ndáil le = i ngar dhó, i ngoireacht dhó, lie, near. The phrase most often heard in West Connaught. Tamhnach, a patch of rich pasture, a thing very rarely found in Arann. Congbháil, keeping. In the spoken language, this verb is used as if it were coinnighim, infin. coinneáil. In places the imperative used is coinnimh. I leaba = instead of. Cp. English “in the room of.” Furusda, easy. Usual pronounced spáin in Arann; sáin is sometimes heard in Munster. Dul i léig = dul i mudha, going to ruin. Ait = aisdeach, also = maith. In Munster this second meaning is not attached to the word, so that b'ait Liom = ba mhaith liom in Connaught, would mean in Munster, “I thought it strange.” In imtheacht, also i g-cathadh, i rioth, air feadh = during. ERRATA. Page 101, col. 2. — As bealach for as bhealach. Page 104, col. 1. — bídeach for buídeach. Page 101, col. 2. — Chonnaic for chonnairc. I never heard this latter form anywhere, although it is that used, almost exclusively, in books and MSS.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
