Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Ára na Naomh.
Title
Ára na Naomh.
Author(s)
Ó Gramhnaigh, Eoghan - O'Gramhna, Eoghan,
Compiler/Editor
Pléimeann, Seán (Fleming, John)
Composition Date
1889
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
ÁRA NA NAOMH. O Ara mhór, O Ara mhór, Nach minic ins an oidhch' Do smuainim ort! — O'Mórdha. Comhthrom na h-aimsire so, trí bliadhna ó shoin, do thriallas lá ó cheartlár na Midhe síos go Gaillimh; agus as sin, air maidin air n-a mháireach, siar go h-Árainn, an áit is feárr Gaedhilge i g-Connachtaibh. Bhí an spéir glan, an ghrian ag spalpadh go láidir agus cóir mhaith ag séideadh anoir, an mhaidin bhreágh fhoghmhair sin mar chuaidh mé air bhord Cathrach na d-Treabh — an bád-gaile beag a bheireas daoine ag déanadh aeir anonn 's anall faoi Loch Lurgáin (1). An lá breág úd, bhí lear mór daoineadh ag teacht amach uirre, a's iad uile gleusta amach ins an eudach do b'fheárr do bhí acu. Air m-beith dhúinn go léir socruighthe go compórdach, do sgaoileadh na teuda do ghreamuigh sinn do'n doga, leig an Chathair bheag fead chluas- sgoilteach, agus súd amach í in a bealach, air d-tús go mall, acht, do réir mar bhí sí ag fagháil siubhail uirre féin, ag triall ní ba mhire air Árainn, agus ag fágbháil sleo chubhair i bh-fad 'na diaidh. Le tamall, b'éigean dúinn bheith sásda leis an amharc air gach aon taoibh. Ó dheas bhí cnuic an Chláir ag sreitheamhain amach go Ceann bóirne; (2) agus ó thuaidh bhí Conna- mara, mar a raíbh an dá bheanna dheug (3) agus cnuic eile Dúithche Sheodhaigh (4) aig éirghe suas i bh-fad air chúl na talmhan ísle cois fairrge — áit ar bh'fhéidir linn na bailte geala fheicsint annso agus annsúd, agus gach uile bhaile aca ag cur suas a smúide deataigh ins an aer. Air feadh sgáthaimh, ní raibh dada le feicsint air aghaidh. Acht faoi dheire, chonnaic sinn báirr cnoc Árann ag teacht aníos as bhrollach na fairrge, agus ba leor sin, dar n-dóigh, le gach uile theanga air bord a chur air bogadh, ag cur síos, ag caint, agus ag ceistniughadh faoi 'n áit chum a rabhamar ag dul. Tá ainm na n-oileán dá luadh go ró- mhinic, faraor, air na paipeuraibh na blia- dhanta so. Air a shon sin, is beag an t-eolus atá aig daoinib orra. Is amhla bhí furmhor na n-daoineadh a bhí air an g-Cathair am' fhochair an lá úd — chualaidh siad gur bh'aisdeach an áit Ára agus bhí siad cinnte go bh-feicfidís nidhthe as bhealach innte; acht thairis sin, níor bh'fheasach siad blas air bith eile. D'fheudfá a chloistin, annso a's ann- súd, corr-dhuine a thug cuairt air Árainn roimhe, agus é ag sníomh amach sgeultadh n-iongantach air an áit féin, air mhuinntir na n-oileán, a n-iomchur, a n-eudach, a m-beusa, a d-teanga agus gach uile rud eile, beag- nach, do bhain leo. Acht anois, bhidheamar féin sáth-ghar le feicsint go raibh trí h-oilein ann, dealuighthe ó chontae an Chláir, ó n-a chéile agus ó Chon- namara le súndaidhibh garbha tríd a ritheann an fhairrge 'na sruth láidir. Air an láimh chlí chonnairc sinn Innis-iarthair agus sean- chaisleán Uí Bhriain air a bárr; agus Innis- meodhain — a dá dhún móra agus a h-ocht m- bailte beaga shuas in áirde, fada anuas uatha sin bhí an bruth bán a d'innis dhúinn go raibh an súighteán ag briseadh an lá breágh sin féin. Acht bhí muid-ne ag déanadh air Árainn mhóir do bhí air aghaidh go díreach romhainn, mar bheidheadh slabhradh fada de (1.) Sean-ainm cuain na Gaillimhe. (2.) Black head. (3.) The Twelve Pins. (4.) The Joyce country. <L 102> chnocaibh air n-a ngreamughadh d'á chéile, agus baile nó dhó aig bun gach cnuic. Mar sin de, aig gabháil thar an tigh-soluis, threabhamar ár m-bealach asteach i g-cuan Cille-Rónáin. Cill-Énda is ainm do'n bhaile beag ársa air thaoibh theas an chuain. A measg na mílteadh naomh do chomhnuigh in “Árainn na Naomh” ins an t-sean-aimsir, ba h-é Énda a rug bárr naomhthachta agus críonachta, agus is uaidh fuair Cill-Énda an t-ainm. Acht athruigheann na h-aimseara! An lá andiu, tá cuimhne Énda leath-fholuighthe aig cuimhne Choluim-Cille, Apstol mór an Iarthair; agus ní h-é Cill-Enda is cheud-bhaile Árann, acht Chill-Rónáin, baile do b'árus do naomh éigin nach eol dúinn aon rud air acht a ainm. Is chum céibhe an bhaile dheireanaigh so do bhí sinn ag seoladh anois. Bhí sé 'na dhíothrághadh an uair sin, agus do h-innseadh dhúinn nach bh-fuighmís dul asteach do'n chéibh, acht go g-caithfimís dul chum tíre ins na curraighibh, báid shimplidhe na n-Árainneach. Dealbhuightear an currach air nós báid fhada chumhaing, acht in áit na n-asnadh agus na g-clár, tá a lán liurach nó slat caol, agus canabhas no anairt tearrtha teannta thart orra. “An é go g-caithfidh mise dul chum tíre i g-ceann aca sin?” d'fhiafruigh bean mhór; agus bhí mórán daoineadh eile nach í faiteach a n-dóithint. Acht b'éigin dúinn dul chum tíre, agus i g-currach, freisin, ní raibh aon t-slighe eile. Is túisge bhí a fhios sin aig na h-Árainnighibh 'ná aguinne, agus air ball tháinic a lán currach amach 'nar g-coinne; thimchioll siad an soightheach air gach aon taoibh; fuaramar asteach ionnta go h-aireach, faiteach; agus tar éis beagáin preab de na maididhibh-rámha, shreitheamar an talamh chru- aidh. Air mhullach na céibhe fuaramar sinn fein i lár a láin daoineadh, in eudach bán, do bhí ag labhairt go tapa acht go binn (dar liom-sa), i n-Gaedhilge, agus ag tairgsin dúinn le ceannach pampútaidhe, raithneach, fraoich, agus earraidheadh eile na h-áite. In aoindigh le beagán daoineadh eile, righne mé mo bhealach, mar is feárr d'fheudas, amach tríd an meall páisdidheadh agus daoi- neadh mór bhí timchioll orrainn, agus chuadh- mar suas an baile, na daoine so d'ár d-tíodh- lacadh. Ní'l i g-Cill-Rónáin acht aon t-sráid cham, déanta de thighthibh beaga na n-iasgair- idheadh. Ní'l d' fhorgaintibh maithe ann, acht teach nuadh an lucht fhaire-cuain, dhá thigh aoidh- eachta, teach an t-séiplínigh, agus teachín beag slachtmhar an Athar Micheál O'Donnchadha, treuduidhe agus cara na n-Árainneach. Tar éis mé féin a réidhteach as an muinn- tir do bhí ag déanadh iongantuis de na coimhthighibh, do bhuaileas an bóthar a ghabhas tríd an oileán. Go coitchionn, ní bhidheann acht uair nó dhó acu so a thagas air an m-bád-gaile go h-Árainn; acht maidir liom- sá, bhí me ag brath air trí nó ceathair de sheachtmhainibh a chathadh annso, agus bhí mé ceaptha amach air iongantuis Árann d' fheicsint agus a chloistin as eudan sul a bh-fillfinn. Air an ádhbhar sin, bhuaileas an bóthar go Dún-Aonghusa, cheud iongantus Árann. Teidheann an bóthar so suas agus síos, thar chnocaibh a's trí ghleanntaibh; fágann tú baile beag anois air do láimh dheis, arís air do chiotóig. Mar so gabhann tú thar mhór- chuid de'n aon-bhaile dheug as a n-déanann Ára righmheud — thar Mhainistir Chiaráin, Fear- ann an choirce, gort na g-capall, &c.; agus má chaillir an t-eolus (rud nach deacair le deánadh), gheobhaidh tú amharc air bhaile na Seacht d-Teampull, agus bun Gabhla féin, an baile deiridh in Árainn mhóir air an taoibh ó thuaidh. Air gach aon taoibh de'n bhóthar ní'l dada acht leacracha, creaga, moláin, clocha beaga a's móra le fad do radhairc. Corr-áit, go deimhin, is féidir dhuit buaile beag buídeach fheicsint a bh-fuil a ghlaiseacht ag seasadh amach go h-aoibhinn i measg na g-cloch-aoil liath; acht is beag, fada ó chéile na baill úra so. Tabharfaidh tú fá deara, mar an g-ceudna, go bh-fuil an t-oileán air an taoíbh shiar an-árd, 'na aill mhóir mhilltigh ós <L 103> cionn na fairrge; agus go n-ísligheann sé síos le fánadh — ní beagán a's beagán, acht ag tuitim go h-obann annso as annsúd — i riocht go bh-fuil sé comhthrom leis an tráigh air an taoibh shoir. Adeir lucht na foghluma go raibh Ára foluighthe aig ná tonntaibh uair, (agus, gan amhrus, chidhfir sligínidhe fós air bhárraibh na g-cnoc is áirde,) agus do réir mar bhí na h-uisgidhe ag tuitim, go n-deárna siad comhnuidhe trí h-uaire, gan tuitim ní ba mhó go ceann bliadhanta, agus gur ab iad na h-aillte so, a chidhmíd tríd an oilean, áit ar chomhnuigh an fhairrge agus ar gheárr sí amach, agus ar chaith sí an charraig chruaidh. P'é acu, tá dhá aill árd shuas air an oileán, agus ceann eile ag crochadh ós cionn na trágha shoir. Béidh amharc agat air na tonntaibh agus air an tráigh so ó thús go deireadh do shiu- bhail, óir ní'l crann 'ná aon bhác eile idir an m-bóthar agus iad. Fasgadh nó foithin ní'l ann; agus a shliocht sin ort, béidh an ghrian ag spalpadh anuas ort gan trócaire air fhad do shiublóide. Cuirim i g-cás gur ag siubhal a bheidheas tú, agus ní ag tio- máint, mar gheall nach bh-fuil acht trí cárra ín Árainn. Béidh tú ag teannadh le Dún-Aonghusa feasta, agus caithfir an bóthar réidh a threi- gean, agus dul suas ag strapadóireacht leis na creagaibh, nó go bh-fuighir tú féin air bhárr na h-aille móire. Ag so an aill i m-beul na n-Árainneach. Níor bh'fhéidir le h-aoinneach, má's maith no olc leis é, gan stad a dhéanadh annso, agus breathnughadh air an amharc iongantach tá faoi n-a shúilibh. Siar ós a chomhair síneann an fhairrge mhór a ritheann a dromanna gorma anonn go h-America. O thuaidh, in imioll ceodhach na spéire, chidheann sé Néimhfhinn — righ sliabh Chonnacht. Ó dheas feic- fidh sé cnuic Tuadhmhumhan, agus fada, fada, síos ceann gorm Sléibhe Bhreandain i g- Ciarruidhe. Agus cá h-áit in Éirinn uile is feárr 'ná í so leis an ghrian fheicsint ag dul faoi? An meud so in aimsir chiuin. Má's aimsir gharbh í, béidh an fhairrge láidir faoi bhruth a's fraoch, ag teacht asteach 'na fágaibh fiadhaine agus dá briseadh “Go tolgach, tormach, trom,” air bhun na h-aille, ceithre ceud troigh síos uaidh. Ácht an cheud uair do bhreathnuigh mise ó'n aill so bhí an aimsir ciuin, meirbh; an fhairrge chomh sleamhain agus chomh dealrach le sgáthán; agus duine cóir 'na shuidhe go socair air bhruach na h-aille milltighe so ag gabháil éisg le líne nar mhaith liom a rádh chomh fada a's bhí sé. As so, chidhfir Dún-Aonghusa — tort mhór dhubh, tamall uait. Caithfir shiubhal anonn chuige go h-aireach, agus ní móide nach m- béidh tú ag dearcadh síos fút ó am go h-am; agus ag cuimhniughadh, do b'fhéidir, air an g- comhrádh a chuir Shacspeare i m-beul duine éigin, “Nach uathmhar, A's luaimhneach breathnughadh uait chomh fada síos?” (Le bheith air leanamhain.) EOGHAN O'GRAMHNA. Notes. Spalp, beat: hence spailpín. Cóir, s.f., 2, a favourable wind. Lear, s.m., 1, a great number; lit. an ocean. Doga, s.m., 4, dock. Sleo, the wake of a vessel. Sreith, reach; treis, in Munster. Blas, s.m., 1, a whit; lit., a taste. Sunda, s.m., 4, a sound, strait = caol. Súightheán, s.m., 1, surf, from súgh, suck. Céibh, s.f., 2, a quay. Díothrághadh, s.m., 3, law water; from díth, want, and trághadh, to ebb. Liur, a lath. Cp. Liuraim, I beat. Freisin, also, too = fris sin. Cp. Leis = too, in Mun- ster. Pampútaidhe, sandals of raw hide. A Spanish word. Tíodhlaic, escort; in Munster, tiunlaic. Forgaint, s.f., 2, a building. From forgnaim, I build. Séiplíneach, n.m., 1, a curate; from séipéul, a chapel. Molán, s.m., 1, a boulder. Streapadóireacht, s.f., 3, climbing; from streap, a step. Also means, struggling with, fumbling with, as in the story, streapadóireacht an ghabhair leis an tráith- nín. Dromanna, pl. of druim, n.m., 3, a back. Applied to long swelling waves. Fág, a billow, large wave. Cp. French, vague. Sleamhain, smooth; lit. slippery. <L 104> Feasta, now, by this time. Maidir liom, as for me. Can any one explain this phrase, common to both Connacht and Munster? Buídeach, small; baoideach, in Meath. P'é acu, at all events; lit., whichever of them. E. O'G.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
