Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Na 'Cu-anmanna i nGaedhilig. V.
Title
Na 'Cu-anmanna i nGaedhilig. V.
Author(s)
Flannery, Thomas - Tomas O Flannaoile,
Compiler/Editor
Coimín, Dáithí
Composition Date
1883
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
NA 'CU-ANMANNA' I NGAEDHILIG. LE TOMAS OFLANNAOILE. V. 2. — Cú agus comhfhocal no “aicideach” 'na dhiaidh mar taid: Cu-allaidh, Cu- buidhe, Cu-caoch, Cu-ceanann, Cu-coingealta (no Cu-congalta) Cu-díonaisc, Cu-dubh, Cu- fionn, Cu-glas agus Cu-ionmhain. Seo e an meud do b'fheidir liom d'fhaghail don chineul so, acht is inmheasta go raibh a samhail so d'anmannaibh eile 'ga d-taith- ighe in Eirinn fad o shin. Ni fhaghmaid ainm díobh in usaid mar ainm-baistidh andiu, agus ní mo do gheibhimid 'ga g-cleachtadh mar sin díobh leis na ceithre ceud bliadhain ata thart. Acht ta cuid diobh air marthain 'na <L 175> sloinntibh in Eirinn fos. Is doigh liom gur b'e an t-ainm Cu-allaidh (as ionann le radh agus faolchu no mac-tire) ata againn in sna sloinntibh leith-Bheurla no Sacs-Gaed- healacha “Nalty” agus “Alty”; oir is allta do ghnithi don chomhfhocal allaidh 'san ngeinidin uatha in san t-sean-aimsir, agus mar thigeas “Nally” o Mac Con-aille agus “Nestor” o Mac Con-astair, is amhlaidh sin do thiocfadh “Nalty” o Mac Con-allta. 'Sna h-aimsearaibh deidheanacha do theagmhuigh gur cleachtadh an gne “allta” feadh an da uimhir gan athrughadh air bith, mar ta “beathach allta” “fiadh allta” “beathaigh allta” “coin-allta” etc. Is mar so ata se andiu, acht cluinimid agus leighmid fos air uairibh an fhoirm eile — “allaidh” — gan claonadh no athrughadh do dheanadh air 'san uimhir uatha. Acht cia gur feas duinn gur ghnath le n-ar sinsearaibh na h-anmanna dilse Faolan, Faolchú agus Mac-tíre — d'a ndeantar an sloinne “Wolfe” air uairibh andiu ag cur Beurla ortha — agus cia go saoilim gur b'o Mac Con-allta as coir “Nalty” agus “Alty” do tharraing, ni dearbh liom gur b'ionann “Cu-allaidh” agus “Faolchú” gach uile h-uair. Do fuaras an t-ainm 'sna h-Annalaibh air d-tus ag an m-bliadhain d'aois Criost 7O7. Acht cia go scriobhaidh ODonnubhain “Cu-allaidh” san aistriug- hadh Beurla, is “Cu-alaidh” ata san nGaedhilig bhunaidh. Is fior go scriobh- thaoi iomad focal le l no le ll, le n no le nn — go h-airighthe in sna h-aoisibh deid- heanacha le scribhneoiribh neamhaireacha, michearta — mar “coileach” agus “coilleach” “bealach” agus “beallach”, “ionad” agus “ionnad” (ait) “Sionainn” agus “Sionnainn” etc. Acht ma chuimhnighmid go raibh ag na sean-Ghaedhealaibh an focal aladh no alladh d'ar bhrigh “clu”, “ceim” “feabhas”, “ardnos” (feuch ORaghallaigh agus ODonnubhain); ma smuainimid gur ba choitcheann Clothchu agus Gartchú in altod, agus an chiall “Cu-cluthamhail” no “Cu-na-morchlu” doibh-so araon; agus mas euimhne linn fa dheireadh go bh-fuil an t-ainm Aladh-chú le faghail — “Aladhchu anchoire Ratha Oenbo d'eg san m-bliadhain 782” (iv. MM.) — is cosamhail go leor gur b'i earraid do rinne an t-Ollamh fogh- lamtha ag scriobhadh “Cu-allaidh” air son Cu-alaidh se sin le radh, nach e an comhfhocal allaidh (“fiadhain” “wild”) ata ann air aon chor acht geinidin don ainm aladh i. “clu”, “bladh”, “feabhas.” In san g-cas sin badh ionsamhalta an t-ainn Cu-alaidh le “Cu-catha” “Cu-cuimhne” agus le n-a samhail. Acht da m-badh Cu-allaidh fein do bhi san nGaedhilig, b'fheidir nach ionann e seo agus “Faolchu”: do bhrigh gur scriobhadh alladh (allad) air amannaibh air son aladh (“clu”, “bladh”) reir mar dhearbhas an Leabhar Breathnach (sliocht Leabhair Leacain): “Ro linsat Breatain (i. na Breatanaigh i. lucht inse na Briotaine) in n-insi uile ar tus dia clanaibh muir n-Icht co muir n-Orc agus fo allad gus oirrdercus.”* Ni forus dam an focal so aladh no alladh. Mas aladh as coir do scriobhadh, ni h-eol dam dadamh air a ghaol na air a bhunadh, acht mas se a litriughadh ceart alladh, is doigh gur b'e oll (mor) ata againn in all- an focal ata in ollghuth “guth mor” oillphiast piast mhor. — freumh ata fos 'san bh-focal tuilleadh (do-oill-adh). D'fheud- famaois annsin alladh do shamhailt le mor- adh, mor-tas, mor-dhacht. Air mhalairt o agus a, samhail mór agus már, loch agus lach, coille agus caille, oilim agus ailim, orgain agus argain, folach agus falach, folamh agus falamh, agus a leitheide sin. Tuilleadh eile, do fuair me an gne ceudna so “all” agus ba h-ionann a chiall agus “mor.” 'San m-bliadhain 991 d'eug “Diarmait fer-leighind Cille-dara” agus do bheir na IV. M M. rainn eigin air: “Diarmaitt dind ind econa [eccna?] ain Fer co ffialbhlaith co nall bhaigh” D'aistrigh ODonnubhain mar so leanas: “Diarmaid stronghold of noble wisdom A man of generous fame, of great battle? Is follus “co nall” do bheith air son co n-all no mar b'fhearr liomsa do scriobhadh con all — oir ni h-amhras gur leis an reimhbhriathar an n. Ta sompla eile d' all faoi 'n g-ceill so 'sna h-Annalaibh ag an m-bliadhain 884. Acht cheana, ma ta <L 176> an cheud a fada in aladh no alladh is ro chosamhail gur b'i a fhreumh al in sa' bh-focal alainn, agus gur scribhadh all-adh air son alnadh — mar ta âille air son “ailne”, colla air “colna” guaille air “guailne”, comhallaim air “comhalnain” (comh-lan-aim). O'n ainm so Cu-alaidh no Cú-allaidh - nuair as ciall don dara focal “clu” “feabhas,” “gloir” — nil fhios agam a d-tig foirm air bith do na sloinntibh deidheanacha; is feidir do chuid do na “Mac Nally's” teacht o shinsear dar goireadh Mac Con-alaidh (no Mac Con-allaidh) mas ionann alladh agus “olladh” .i. mordhacht; cuid eile mar dubhairt me cheana o Mac Con-aille (aill i. carraig.) Deir treabha eigin da ngoirthear “Conaboy” agus “Mac Naboe” i m-Beurla gur b'e Mac Con-bhuidhe a bh-fior-shloinne; acht is dearbh go m-beir cuid eile dhiobh a m-bunadh o Mac Con-buadha. Is fior mar an g-ceudna gur do Cu-buidhe ata moran do na “Conways” (clann Mhic Con-bhuidhe) ata in Eirinn andiu. Ag an m-bliadhain 821 leighmid sna h-Annalaibh air ab airighthe — “Cu-caech, abb Cluana h-Uamha.” do fuair bas san m-bliadhain sin. Is i Cluain-uamha (Deasmumhan) da ngoirthear “Cloyne” ag lucht Beurla — ait do bheir gairm air easpogacht mhoir, oirdheirc i n-deisceart Eireann. Acht ni feas dam an t-ainm so do bheith le faghail 'na shloinne ag aon treabh andiu. In san ainm Cu-ceanann is ionann “cean- ann” — no ni as fearr “ceannann” — agus ceann-fhionn reir Ui Dhonnubhain agus na sean-ughdar. Ba righ do righthibh Fear m-Bolg Fiachaidh Ceannfionnán mac Stairn (aois an domhain 3267-3303). San m- bliadhain daois an domhain 3972 ba h- ardrigh Eireann Fiacha Fionnailches agus air a fhlaitheas-san leighmid (iv MM.): “Nach agh ro genair ina reimhes ro ba ceindfhiond” — i. gach laogh d'a rugadh in a fhlaitheas [fiche bliadhan] ba “cheanann” no finn-cheannach e. Ba h-e an Fiacha ceudna so do thog Ceanannas in oirthear Midhe air d-tus — ait le a n-abarthar “Kells” i m-Beurla andiu; agus is cosamhail gur b' on ni cheudna .i. na laoigh cheananna no “cheinn-fhionna” do h-ainmnigheadh an baile. Deir na croinicidhe uim an righ so fos gur ba Ceanannas ainm gach aite in a m-bidheadh a aras-san — “gach du ina mbiodh a arus somh ba Ceanandus a ainm” — (Ceithre Maigh., Aois an Domhain 3991.) Acht deir ODonnubhain nach bh-fuil ait air bith eile d'arb' ainm sin in Eirinn anois acht aon Cheanannas eile amhain i gCondae Chille-Chainnigh air a d-tugthar an t-ainm Beurla ceudna, iodhon, “Kells.” In sna h-aimsearaibh deidheanacha ba ghnath an comhfhocal so “ceanann” do thabhairt fos air beathach ag nach raibh ceann fionn (no ban), acht ag a raibh ball (no gead) fionn no ban air a aghaidh - mar ta capall no bo no laogh no mionann no mar sin — agur seo i an chiall ghnathach 'san am i lathair. Ni fuaras Cu-ceanann mar ainm dileas fir roimh an m-bliadhain d'aois Criost 991, acht is cinnte nach cruthaghadh so air an ni nach raibh se 'ga thaithighe roimhe sin. Leighmid ag an mbliadhain sin 'sna h-Annalaibh: “Giolla-Commain mac Neill, tigherna ua nDiarmada, agus Cu- cenand mac Taidhg do comhthuitim fria roile.” Deir an t-ollamh ODonnubhain gur b'on g-Coin-cheanann so do thangadar Ui Con-cheanainn — muintir d'a ngoirthear “O'Concannon” agus “Concannon” andiu ag labhairt Beurla. Ag an mbliadhain 1066 do gheibhimid air n-a chur sios ag na IV MM. gur thuit Aodh Ua Concheanainn tighearna ua nDiarmada san m-bliadhain sin i g-Cath Turlaigh Adhnaigh (do tugadh idir na Connachtaibh agus fearaibh Breifne) — ait ar thuit fos Aodh Ua Conchubhair righ cuigidh Chonnacht “luam gaisccidh Leithe Cuinn” — luam .i. fear-stiura. Ba h-e an t-Aodh sin an cheud fhior-Ua Concheanainn — oir ba h-ua no mac mic don Choincheanann reumhraidhte e. Bhi Muintir Choncheanainn 'na d-tighearnaibh ua nDiarmada i n-deisceart Chonnacht le h- iomad d'aoisibh iar n-aimsir a sinsir, agus ta an mhuintir so air marthain fos i g-Condae na Gaillimhe, i gCondae Rosa-Comain, agus i d-tuathaibh eile in Eirinn. Taobh an anma Cu-coingealta no Cu- congalta chidhim in san dara focal foirm chomhfhoclach don ainm coingeall (no coinghioll) .i. connradh .i. tabhairt na ngeall <L 177> no na ngiall; uime sin badh ionann coingealta agus “air n-a chur i ngeall” “pledged,” “bound”. No is cuma ranngabh- ala fulanga (participium passivum) ata aige o bhriathar eigin “coingeallaim”, agus ma ta nach bh-fuil a shamhail do bhriathar andiu ann, b'fheidir go raibh fad o shin. Is cinnte go d-tiocfadh linn congalta do shamhailt le congal no conghal i. gal no crodhacht con, acht ni cosamhail go bh-fuil an focal cu fa dho 'san ainm. 'Na cheann sin is coitchinne an gne Cu-coingealta no Cu-congalta agus ni feidir liom gan a mheas gur truailliughadh an gne deiridh so don cheud fhoirm. Ba ghnathach an t-ainm Cu-dubh le ceudaibh bliadhain agus is ro chosamhail gur b'e Mac Con-duibh as fior-shloinne na muintire a ghoireas “Cuniff” diobh fein ag labhairt Beurla. Ni fhaghaim an comhfhocal dionaisc in sna focloiribh acht is aithne dhuinn a shamhail go romhaith. Is follus gur gaol e don bhiathar do bheirthear le ORaghallaigh: “Dìonasgaim v. I disjoin, loosen, ungird” — agus go d-tigid araon o di — (diultadh) agus nasc .i. ceangal, slabhradh. Is ionann dìonaisc don agus “gan ceangal”, “gan slabhradh” “unbound,” “unchained;” is feidir linn an t-ainm Cu-dìonaisc do sham — hailt le “Nasc-chu s. a chained dog” (OR.) agus le “Archú, s.m. a chained dog” agus do chifimid air ball go g-cleachtaoi Archu fos mar ainm dileas. Ag a thabhairt air fear, is doigh gur ciall fhioghurdha ata ann agus gur diultadh do coingealta e — oir ba chudrom nasc le geall, coingheall, connradh air uaribh. Is coir breathnughadh gur ceart duinn geinidin do ghoireadh don fhocal so díonaisc ag radh go beacht duinn; acht ni h-anamh eirigheas comhfhocail (adjectiva) as an g-cas geineamhnach i d- teangthaibh eile mar aon leis an nGaedhilig, agus is cuma cionnas ainmnighmid iad oir ta brigh chomhfhoclach ag gach cas gein- eamhnach. Is iomdha comhfhocal Gaedhilge ata cumtha mar so, go h-arighthe an meud in ar b'e an cheud shiolla aon do na siolladhaibh so; dì-, do- so- in- agus air amannaibh e- eas-; mar taid dìofhola (gan fuil, “bloodless”) dìrìmhe (gan aireamh - riomh ó aireamh, contas), doichineoil soichineoil (do chineul iseal, uasal), do- fheicsiona, so-fheicsiona, inléighis, ionairm maille le efirt (gan feart, gan leacht) enirt (gan neart, lag, faon) easairm (gan armaibh) agus a leithide sin. Ni tugadh moran aire da g-cineul so d'fhoclaibh fos leis an lucht- graimeir, agus is iongadh liom so, oir is neamh-ghnathach an sort focal iad. Ta moran diobh gan taithighe leis an da cheud bliadhain chuaidh tharainn, go h-airighthe an meud in a d-teidh di- agus e- dhiobh, mar ta “diofhola,” “dirimhe,” “enirt” “easairm ” etc- Is forus go leor geinidin do ghairm d'fhocal diobh so nuair leanas se ainm .i. “substainteach;” mar ata in “lion dirimhe” “doirse do-ghabhala” “fear infheadhma” etc. acht is minic do gheibhimid fos leis an m-briathar iad — go “deimhnightheach” no predicatively mar chomfhocail eile, gan ainm-riaghla air bith aca: “is do-fhághala an seod e” — “Ocus ba dírímhe almsa na h-Eglaisi an la sin”(Annala Chonnacht a luaidhtear ag OComhraidh in a Lectures p. 541.) Acht badh tuirseach leanamhain air an g-cuis so ni as faide. Ag an m-bliadhain d'aois Criost 745 luaidhid na IV. MM. “Cu-dionaisc Ua Ferghusa d'uibh Fiachrach d'ecc” — d'uibh Fiachraeh tuaisceirt Chonnacht mar shaoilimse. In san m-bliadhain 791 do bhi Cu-dionaisc eile ann do fuair bas annsin — “Cu-dinaisc mac Conghasaigh abb Arda- Macha.” Deir ODonnubhain in a notaibh ag an m-bliadhain so go bh-fuil an Cu- dinaisc so air n-a chur sios i Saltair Chaisil i reim Airdeaspog Arda-Macha. Cia gnathach go leor 'na ainm-baistidh e fad o, nil fhios agam a ndearnadh sloinne riamh dhe, ni mo an bh-fuil gne air bith don ainm air marthain in Eirinn andiu. Ni fhaca me an t-ainm Cu-fionn in aon saothar seanchais do na h-aoisibh meadh- onacha na deidheanacha, acht cuiridh Tain Bo Cuailgne ne in iul duinn gur mhac do mhacaibh Fhearghusa mic Roigh Cu-find airighthe. Is don Choin-fhinn so do bhi Dal g-Confhinn i d-tuaisceart Chonnacht, treabh dar sloinne Ui Finn iaramh — or h- ainmnigheadh Cuil Ua bh-Finn (“Coolavin” i m-Beurla) dar ba thighearna i d-tosach na seachtmhadh aoise deug Fearghal Ua <L 178> Gadhara patrun na g-Ceithre Maighistir. Sa' m-bliadhain 1O37 do marbhadh Cu- ionmhain Ua Ruband tighearna Phuirt- Lairge le n-a chineul fein. Acht ni feas dam an bh-fuil foirm air bith do Cu-ionmhain 'na shloinne againn anois. Deanfaidhe “Mac Con-Inuna” no “Mac Inuna” de ag cur Beurla air. In san ainm Cu-glas is doigh gur b'i ciall an chomhfhocail — ni h-e “uaithne” (green) na “gorm” (blue) cia go bh-fuil an da cheill so aige air choraibh cinnte — acht “liath” no “leath-bhan” (gray) mar ta fos in san radh coitcheann “capall glas” (a gray horse) agus in a leithid do raidhtibh eile, in nach coir liath do chleachtadh. Is ro arsaidh an t-ainm e, acht ni fuarus na ainm dileas e acht uair amhain i bh-flaitheas Chonaire Mhoir do ghabh ardrighe Eireann deich m-bliadhna air tri ficheadaibh reir na seanchaidheadh (aois an domhain 5O91, .i. an cheud aois ria ngein Chriost). Do bhi righ Laighean san aimsir sin — Donn Deasa a ainm; agus do bhi mac aige darb' ainm Cu-glas, ba phrimh- shealgaire don ardrigh. Ag seilg do Choinghlas la n-ann do teangmhadh leis go h-obann uaimh airighthe in ar ghabh an fiadh agus na coin 'na dhiaidh. Chuaidh Cu-glas isteach da leanamhain, acht ni thainic se choidhche air a ais, agus o sin amach ni facadh air an saoghal e. On la sin gus andiu do thugadar na Laighnigh air an t-slighe in a n-dearnadh an t-sealg sin Bealach Chonghlais, agus air an uaimh fein Uaimh Bhealaigh Chonghlais. Se Bealach Chonghlais gnath-ainm baile bhig ata san tuaith da ngoirthear Condae Chille-Mantain andiu, acht do rinne lucht Beurla truailli- ughadh gan ceill don t-sean-ainm sin ag goireadh “Baltinglass” de. (Le bheith air leanamhain.)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
