NA 'CU-ANMANNA' I NGAEDHILIG.
LE TOMAS OFLANNAOILE.

V.

2. — Cú agus comhfhocal no “aicideach”
'na dhiaidh mar taid: Cu-allaidh, Cu-
buidhe, Cu-caoch, Cu-ceanann, Cu-coingealta
(no Cu-congalta) Cu-díonaisc, Cu-dubh, Cu-
fionn, Cu-glas agus Cu-ionmhain. Seo e an
meud do b'fheidir liom d'fhaghail don
chineul so, acht is inmheasta go raibh a
samhail so d'anmannaibh eile 'ga d-taith-
ighe in Eirinn fad o shin.

Ni fhaghmaid ainm díobh in usaid mar
ainm-baistidh andiu, agus ní mo do
gheibhimid 'ga g-cleachtadh mar sin díobh
leis na ceithre ceud bliadhain ata thart.
Acht ta cuid diobh air marthain 'na

sloinntibh in Eirinn fos. Is doigh liom gur
b'e an t-ainm Cu-allaidh (as ionann le radh
agus faolchu no mac-tire) ata againn in sna
sloinntibh leith-Bheurla no Sacs-Gaed-
healacha “Nalty” agus “Alty”; oir is allta
do ghnithi don chomhfhocal allaidh 'san
ngeinidin uatha in san t-sean-aimsir, agus
mar thigeas “Nally” o Mac Con-aille agus
“Nestor” o Mac Con-astair, is amhlaidh
sin do thiocfadh “Nalty” o Mac Con-allta.
'Sna h-aimsearaibh deidheanacha do
theagmhuigh gur cleachtadh an gne “allta”
feadh an da uimhir gan athrughadh air
bith, mar ta “beathach allta” “fiadh allta”
“beathaigh allta” “coin-allta” etc. Is
mar so ata se andiu, acht cluinimid agus
leighmid fos air uairibh an fhoirm eile —
“allaidh” — gan claonadh no athrughadh
do dheanadh air 'san uimhir uatha.

Acht cia gur feas duinn gur ghnath le
n-ar sinsearaibh na h-anmanna dilse Faolan,
Faolchú agus Mac-tíre — d'a ndeantar an
sloinne “Wolfe” air uairibh andiu ag cur
Beurla ortha — agus cia go saoilim gur b'o
Mac Con-allta as coir “Nalty” agus
“Alty” do tharraing, ni dearbh liom gur
b'ionann “Cu-allaidh” agus “Faolchú”
gach uile h-uair. Do fuaras an t-ainm 'sna
h-Annalaibh air d-tus ag an m-bliadhain
d'aois Criost 7O7. Acht cia go scriobhaidh
ODonnubhain “Cu-allaidh” san aistriug-
hadh Beurla, is “Cu-alaidh” ata san
nGaedhilig bhunaidh. Is fior go scriobh-
thaoi iomad focal le l no le ll, le n no le nn
— go h-airighthe in sna h-aoisibh deid-
heanacha le scribhneoiribh neamhaireacha,
michearta — mar “coileach” agus “coilleach”
“bealach” agus “beallach”, “ionad” agus
“ionnad” (ait) “Sionainn” agus “Sionnainn”
etc. Acht ma chuimhnighmid go raibh ag
na sean-Ghaedhealaibh an focal aladh
no alladh d'ar bhrigh “clu”, “ceim”
“feabhas”, “ardnos” (feuch ORaghallaigh
agus ODonnubhain); ma smuainimid gur
ba choitcheann Clothchu agus Gartchú in
altod, agus an chiall “Cu-cluthamhail” no
“Cu-na-morchlu” doibh-so araon; agus
mas euimhne linn fa dheireadh go bh-fuil
an t-ainm Aladh-chú le faghail — “Aladhchu
anchoire Ratha Oenbo d'eg san m-bliadhain
782” (iv. MM.) — is cosamhail go leor gur
b'i earraid do rinne an t-Ollamh fogh-
lamtha ag scriobhadh “Cu-allaidh” air son
Cu-alaidh se sin le radh, nach e an
comhfhocal allaidh (“fiadhain” “wild”)
ata ann air aon chor acht geinidin don
ainm aladh i. “clu”, “bladh”, “feabhas.”
In san g-cas sin badh ionsamhalta an t-ainn
Cu-alaidh le “Cu-catha” “Cu-cuimhne”
agus le n-a samhail. Acht da m-badh
Cu-allaidh fein do bhi san nGaedhilig,
b'fheidir nach ionann e seo agus “Faolchu”:
do bhrigh gur scriobhadh alladh (allad) air
amannaibh air son aladh (“clu”, “bladh”)
reir mar dhearbhas an Leabhar Breathnach
(sliocht Leabhair Leacain): “Ro linsat
Breatain (i. na Breatanaigh i. lucht inse na
Briotaine) in n-insi uile ar tus dia clanaibh
muir n-Icht co muir n-Orc agus fo allad
gus oirrdercus.”*

Ni forus dam an focal so aladh no alladh.
Mas aladh as coir do scriobhadh, ni h-eol
dam dadamh air a ghaol na air a bhunadh,
acht mas se a litriughadh ceart alladh, is
doigh gur b'e oll (mor) ata againn in all-
an focal ata in ollghuth “guth mor”
oillphiast piast mhor. — freumh ata fos 'san
bh-focal tuilleadh (do-oill-adh). D'fheud-
famaois annsin alladh do shamhailt le mor-
adh, mor-tas, mor-dhacht. Air mhalairt o
agus a, samhail mór agus már, loch agus
lach, coille agus caille, oilim agus ailim,
orgain agus argain, folach agus falach,
folamh agus falamh, agus a leitheide sin.
Tuilleadh eile, do fuair me an gne ceudna
so “all” agus ba h-ionann a chiall agus
“mor.” 'San m-bliadhain 991 d'eug
“Diarmait fer-leighind Cille-dara” agus do
bheir na IV. M M. rainn eigin air:

“Diarmaitt dind ind econa [eccna?] ain
Fer co ffialbhlaith co nall bhaigh”

D'aistrigh ODonnubhain mar so leanas:

“Diarmaid stronghold of noble wisdom
A man of generous fame, of great battle?

Is follus “co nall” do bheith air son co
n-all no mar b'fhearr liomsa do scriobhadh
con all — oir ni h-amhras gur leis an
reimhbhriathar an n. Ta sompla eile d'
all faoi 'n g-ceill so 'sna h-Annalaibh ag
an m-bliadhain 884. Acht cheana, ma ta

an cheud a fada in aladh no alladh is ro
chosamhail gur b'i a fhreumh al in sa'
bh-focal alainn, agus gur scribhadh all-adh
air son alnadh — mar ta âille air son
“ailne”, colla air “colna” guaille air
“guailne”, comhallaim air “comhalnain”
(comh-lan-aim).

O'n ainm so Cu-alaidh no Cú-allaidh -
nuair as ciall don dara focal “clu” “feabhas,”
“gloir” — nil fhios agam a d-tig foirm air
bith do na sloinntibh deidheanacha; is
feidir do chuid do na “Mac Nally's” teacht
o shinsear dar goireadh Mac Con-alaidh (no
Mac Con-allaidh) mas ionann alladh agus
“olladh” .i. mordhacht; cuid eile mar
dubhairt me cheana o Mac Con-aille (aill
i. carraig.)

Deir treabha eigin da ngoirthear
“Conaboy” agus “Mac Naboe” i m-Beurla
gur b'e Mac Con-bhuidhe a bh-fior-shloinne;
acht is dearbh go m-beir cuid eile dhiobh a
m-bunadh o Mac Con-buadha. Is fior mar
an g-ceudna gur do Cu-buidhe ata moran
do na “Conways” (clann Mhic Con-bhuidhe)
ata in Eirinn andiu. Ag an m-bliadhain
821 leighmid sna h-Annalaibh air ab
airighthe — “Cu-caech, abb Cluana h-Uamha.”
do fuair bas san m-bliadhain sin. Is i
Cluain-uamha (Deasmumhan) da ngoirthear
“Cloyne” ag lucht Beurla — ait do bheir
gairm air easpogacht mhoir, oirdheirc i
n-deisceart Eireann. Acht ni feas dam an
t-ainm so do bheith le faghail 'na shloinne
ag aon treabh andiu.

In san ainm Cu-ceanann is ionann “cean-
ann” — no ni as fearr “ceannann” — agus
ceann-fhionn reir Ui Dhonnubhain agus na
sean-ughdar. Ba righ do righthibh Fear
m-Bolg Fiachaidh Ceannfionnán mac Stairn
(aois an domhain 3267-3303). San m-
bliadhain daois an domhain 3972 ba h-
ardrigh Eireann Fiacha Fionnailches agus
air a fhlaitheas-san leighmid (iv MM.):
“Nach agh ro genair ina reimhes ro ba
ceindfhiond” — i. gach laogh d'a rugadh in a
fhlaitheas [fiche bliadhan] ba “cheanann”
no finn-cheannach e. Ba h-e an Fiacha
ceudna so do thog Ceanannas in oirthear
Midhe air d-tus — ait le a n-abarthar “Kells”
i m-Beurla andiu; agus is cosamhail gur b'
on ni cheudna .i. na laoigh cheananna no
“cheinn-fhionna” do h-ainmnigheadh an
baile. Deir na croinicidhe uim an righ so
fos gur ba Ceanannas ainm gach aite in a
m-bidheadh a aras-san — “gach du ina
mbiodh a arus somh ba Ceanandus a ainm”
— (Ceithre Maigh., Aois an Domhain 3991.)
Acht deir ODonnubhain nach bh-fuil ait
air bith eile d'arb' ainm sin in Eirinn anois
acht aon Cheanannas eile amhain i gCondae
Chille-Chainnigh air a d-tugthar an t-ainm
Beurla ceudna, iodhon, “Kells.”

In sna h-aimsearaibh deidheanacha ba
ghnath an comhfhocal so “ceanann” do
thabhairt fos air beathach ag nach raibh
ceann fionn (no ban), acht ag a raibh ball
(no gead) fionn no ban air a aghaidh -
mar ta capall no bo no laogh no mionann
no mar sin — agur seo i an chiall ghnathach
'san am i lathair.

Ni fuaras Cu-ceanann mar ainm dileas
fir roimh an m-bliadhain d'aois Criost 991,
acht is cinnte nach cruthaghadh so air an
ni nach raibh se 'ga thaithighe roimhe sin.
Leighmid ag an mbliadhain sin 'sna
h-Annalaibh: “Giolla-Commain mac
Neill, tigherna ua nDiarmada, agus Cu-
cenand mac Taidhg do comhthuitim fria
roile.” Deir an t-ollamh ODonnubhain
gur b'on g-Coin-cheanann so do thangadar
Ui Con-cheanainn — muintir d'a ngoirthear
“O'Concannon” agus “Concannon” andiu
ag labhairt Beurla. Ag an mbliadhain 1066
do gheibhimid air n-a chur sios ag na IV
MM. gur thuit Aodh Ua Concheanainn
tighearna ua nDiarmada san m-bliadhain
sin i g-Cath Turlaigh Adhnaigh (do tugadh
idir na Connachtaibh agus fearaibh Breifne)
— ait ar thuit fos Aodh Ua Conchubhair
righ cuigidh Chonnacht “luam gaisccidh
Leithe Cuinn” — luam .i. fear-stiura. Ba
h-e an t-Aodh sin an cheud fhior-Ua
Concheanainn — oir ba h-ua no mac mic don
Choincheanann reumhraidhte e. Bhi
Muintir Choncheanainn 'na d-tighearnaibh
ua nDiarmada i n-deisceart Chonnacht le h-
iomad d'aoisibh iar n-aimsir a sinsir, agus
ta an mhuintir so air marthain fos i g-Condae
na Gaillimhe, i gCondae Rosa-Comain,
agus i d-tuathaibh eile in Eirinn.

Taobh an anma Cu-coingealta no Cu-
congalta chidhim in san dara focal foirm
chomhfhoclach don ainm coingeall (no
coinghioll) .i. connradh .i. tabhairt na ngeall

no na ngiall; uime sin badh ionann
coingealta agus “air n-a chur i ngeall”
“pledged,” “bound”. No is cuma ranngabh-
ala fulanga (participium passivum) ata aige
o bhriathar eigin “coingeallaim”, agus ma
ta nach bh-fuil a shamhail do bhriathar
andiu ann, b'fheidir go raibh fad o shin.
Is cinnte go d-tiocfadh linn congalta do
shamhailt le congal no conghal i. gal no
crodhacht con, acht ni cosamhail go bh-fuil
an focal cu fa dho 'san ainm. 'Na cheann
sin is coitchinne an gne Cu-coingealta no
Cu-congalta agus ni feidir liom gan a mheas
gur truailliughadh an gne deiridh so don
cheud fhoirm.

Ba ghnathach an t-ainm Cu-dubh le
ceudaibh bliadhain agus is ro chosamhail
gur b'e Mac Con-duibh as fior-shloinne na
muintire a ghoireas “Cuniff” diobh fein ag
labhairt Beurla.

Ni fhaghaim an comhfhocal dionaisc in
sna focloiribh acht is aithne dhuinn a
shamhail go romhaith. Is follus gur gaol e
don bhiathar do bheirthear le ORaghallaigh:
“Dìonasgaim v. I disjoin, loosen, ungird”
— agus go d-tigid araon o di — (diultadh)
agus nasc .i. ceangal, slabhradh. Is ionann
dìonaisc don agus “gan ceangal”, “gan
slabhradh” “unbound,” “unchained;” is
feidir linn an t-ainm Cu-dìonaisc do sham —
hailt le “Nasc-chu s. a chained dog” (OR.)
agus le “Archú, s.m. a chained dog” agus
do chifimid air ball go g-cleachtaoi
Archu fos mar ainm dileas. Ag a thabhairt
air fear, is doigh gur ciall fhioghurdha ata
ann agus gur diultadh do coingealta e — oir ba
chudrom nasc le geall, coingheall, connradh
air uaribh. Is coir breathnughadh gur
ceart duinn geinidin do ghoireadh don
fhocal so díonaisc ag radh go beacht duinn;
acht ni h-anamh eirigheas comhfhocail
(adjectiva) as an g-cas geineamhnach i d-
teangthaibh eile mar aon leis an nGaedhilig,
agus is cuma cionnas ainmnighmid iad oir
ta brigh chomhfhoclach ag gach cas gein-
eamhnach. Is iomdha comhfhocal Gaedhilge
ata cumtha mar so, go h-arighthe an meud
in ar b'e an cheud shiolla aon do na
siolladhaibh so; dì-, do- so- in- agus air
amannaibh e- eas-; mar taid dìofhola (gan
fuil, “bloodless”) dìrìmhe (gan aireamh -
riomh ó aireamh, contas), doichineoil
soichineoil (do chineul iseal, uasal), do-
fheicsiona, so-fheicsiona, inléighis, ionairm
maille le efirt (gan feart, gan leacht) enirt
(gan neart, lag, faon) easairm (gan armaibh)
agus a leithide sin. Ni tugadh moran aire
da g-cineul so d'fhoclaibh fos leis an lucht-
graimeir, agus is iongadh liom so, oir is
neamh-ghnathach an sort focal iad. Ta
moran diobh gan taithighe leis an da cheud
bliadhain chuaidh tharainn, go h-airighthe
an meud in a d-teidh di- agus e- dhiobh,
mar ta “diofhola,” “dirimhe,” “enirt”
“easairm ” etc-

Is forus go leor geinidin do ghairm
d'fhocal diobh so nuair leanas se ainm .i.
“substainteach;” mar ata in “lion dirimhe”
“doirse do-ghabhala” “fear infheadhma”
etc. acht is minic do gheibhimid fos leis an
m-briathar iad — go “deimhnightheach” no
predicatively mar chomfhocail eile, gan
ainm-riaghla air bith aca: “is do-fhághala
an seod e” — “Ocus ba dírímhe almsa na
h-Eglaisi an la sin”(Annala Chonnacht a
luaidhtear ag OComhraidh in a Lectures p.
541.) Acht badh tuirseach leanamhain air
an g-cuis so ni as faide.

Ag an m-bliadhain d'aois Criost 745
luaidhid na IV. MM. “Cu-dionaisc Ua
Ferghusa d'uibh Fiachrach d'ecc” — d'uibh
Fiachraeh tuaisceirt Chonnacht mar
shaoilimse. In san m-bliadhain 791 do bhi
Cu-dionaisc eile ann do fuair bas annsin —
“Cu-dinaisc mac Conghasaigh abb Arda-
Macha.” Deir ODonnubhain in a notaibh
ag an m-bliadhain so go bh-fuil an Cu-
dinaisc so air n-a chur sios i Saltair Chaisil
i reim Airdeaspog Arda-Macha. Cia
gnathach go leor 'na ainm-baistidh e fad o,
nil fhios agam a ndearnadh sloinne riamh
dhe, ni mo an bh-fuil gne air bith don ainm
air marthain in Eirinn andiu.

Ni fhaca me an t-ainm Cu-fionn in aon
saothar seanchais do na h-aoisibh meadh-
onacha na deidheanacha, acht cuiridh Tain
Bo Cuailgne ne in iul duinn gur mhac do
mhacaibh Fhearghusa mic Roigh Cu-find
airighthe. Is don Choin-fhinn so do bhi
Dal g-Confhinn i d-tuaisceart Chonnacht,
treabh dar sloinne Ui Finn iaramh — or h-
ainmnigheadh Cuil Ua bh-Finn (“Coolavin”
i m-Beurla) dar ba thighearna i d-tosach
na seachtmhadh aoise deug Fearghal Ua

Gadhara patrun na g-Ceithre Maighistir.
Sa' m-bliadhain 1O37 do marbhadh Cu-
ionmhain Ua Ruband tighearna Phuirt-
Lairge le n-a chineul fein. Acht ni feas
dam an bh-fuil foirm air bith do Cu-ionmhain
'na shloinne againn anois. Deanfaidhe
“Mac Con-Inuna” no “Mac Inuna” de ag
cur Beurla air.

In san ainm Cu-glas is doigh gur b'i ciall
an chomhfhocail — ni h-e “uaithne” (green)
na “gorm” (blue) cia go bh-fuil an da cheill
so aige air choraibh cinnte — acht “liath” no
“leath-bhan” (gray) mar ta fos in san radh
coitcheann “capall glas” (a gray horse)
agus in a leithid do raidhtibh eile, in nach
coir liath do chleachtadh. Is ro arsaidh an
t-ainm e, acht ni fuarus na ainm dileas e acht
uair amhain i bh-flaitheas Chonaire Mhoir
do ghabh ardrighe Eireann deich m-bliadhna
air tri ficheadaibh reir na seanchaidheadh
(aois an domhain 5O91, .i. an cheud aois ria
ngein Chriost). Do bhi righ Laighean san
aimsir sin — Donn Deasa a ainm; agus do
bhi mac aige darb' ainm Cu-glas, ba phrimh-
shealgaire don ardrigh. Ag seilg do
Choinghlas la n-ann do teangmhadh leis
go h-obann uaimh airighthe in ar ghabh an
fiadh agus na coin 'na dhiaidh. Chuaidh
Cu-glas isteach da leanamhain, acht ni
thainic se choidhche air a ais, agus o sin
amach ni facadh air an saoghal e. On la sin
gus andiu do thugadar na Laighnigh air an
t-slighe in a n-dearnadh an t-sealg sin
Bealach Chonghlais, agus air an uaimh fein
Uaimh Bhealaigh Chonghlais. Se Bealach
Chonghlais gnath-ainm baile bhig ata san
tuaith da ngoirthear Condae Chille-Mantain
andiu, acht do rinne lucht Beurla truailli-
ughadh gan ceill don t-sean-ainm sin ag
goireadh “Baltinglass” de.

(Le bheith air leanamhain.)