Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Na 'Cu-anmanna i nGaedhilig. IV.
Title
Na 'Cu-anmanna i nGaedhilig. IV.
Author(s)
Flannery, Thomas - Tomas O Flannaoile,
Compiler/Editor
Coimín, Dáithí
Composition Date
1883
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
NA 'CU-ANMANNA' I NGAEDHILIG. LE TOMAS OFLANNAOILE. IV. I. (b) Cu agus geinidin anma dhilis cineil no treibh no tire eigin, mar taid; Cu-Connacht, Cu-Midhe, Cu-Mumhan, Cu- uladh— “Cu- Laighean” ni fuaras; cuir leo so Cu- Cuailgne, Cu-Gaileang, Cu-Breatan, Cu- Cruithne, maille le Cu-Sionna. Do na naoi n-anmannaibh so nil ceann amhain, an meud as feidir liomsa d'fhogh- laim, 'ga chleachtadh andiu mar ainm- baistidh; cia gur ghnath Cu-Connacht le muintir Raghallaigh agus le Siol-Uidhir go d-ti deireadh na seachtmhadh aoise deug. Do bhi Cu-Connacht Mor Mag Uidhir 'na cheann-feadhna (no 'na “choirneal”) i sluagh an Righ Seamuis i g-Cath Eachdhroma, ait ar thuit se iar leirscrios no beagnach sin do chur air an dara cathbhuidhin don mharcshluagh Bhriotanach — mar ba dhual do laoch d'a threin-chineul. Acht uim an am sin do chithear go n-deachaidh an t-ainm so i neamhusaid agus go g-cleachta- daois na muintreacha so “Conn” i nGaed- hilig agus “Constantine” i m-Beurla air a shon. Agus mar shloinntibh fein nil fios agam air aon diobh acht Cu-Midhe amhain a ta air marthain anois — san bh-foirm Mac Con- Midhe d'a n-deantar “Mac Namee,” “Conmee,” agus “Conmey” i m-Beurla. Do h-ainmnigheadh an cheud Chu-Cuailgne <L 144> o chrich airighthe — “Cooley” “Coolney” no “Quelny” a ghoireas lucht-Beurla dhi — ata 'san duthaigh le a n-abarthar Condae Lughmhaidh (“Louth”) andiu. Is as an g-crich sin do thug Meadhbh bainrioghain Chonnacht an tarbh cluthamhail d'ar b'ainm an “Donn Chuailgne” agus creacha mora eile lei — mar aithristear go breagh 'san bh-finnsceal da ngoirthear Tain Bo Cuailgne. Do bhi tri treabha do Ghailean- gaibh in Eirinn 'san t-sean-aimsir — .i. Gaileanga in easpogoid Achaidh-Chonaire i d-tuaisceart Chonnacht, agus da threabh eile — Gaileanga Mora as Gaileanga Beaga- in oirthear Midhe, mar a maireann an focal gus andiu 'san ainm Beurla do bharuntacht “Morgallion,” iodhon, Gaileanga Mora. Is doigh gur do Ghaileangaibh Midhe an Cu- Gaileang a luaidhtear ag na IV. M.M. 'san m-bliadhain 1O3O. Is ionann Cu-Sionna agus “Cu-Sionainne,” oir ba Sinda, Sinna agus Sionna sean-ghneithe d'ainm na h- abhann moire d'a ngoirimid Sionainn andiu. In ait Cu-Breatan dearfamaois “Cu-na- Breataine” no “Cu-na-mBreatanach” anois, iodhon, an laoch no an gaiscidheach do rugadh, no b'fheidir do chomhnuigh sealad, i m-Breatain. Acht ni cinnte an i sin an tir as Breatain linne andiu, — an tir as Cymru le n-a cineadh fein, agus as Wales leis na Sasanachaibh — no an inis uile Prydain, “Britain” — oir do bhidheadh an da cheill so ag an bh-focal “Bretain” fad o. Badh maith anois eidirdhealughadh do choimeud idir an da ghne “Briotain” agus “Breatain” — ceann aca don inis uile “Britain” “Great Britain,” agus an ceann eile don tir (“Wales”) air a d-tugamaid-ne andiu e. I d-taobh Cu-Cruithne i “Cu-na-g-Cruithneach” ni follus an cineul o'r ainmnigheadh an fear dar goireadh air d-tus e; na Cruithnigh no “Picts” i d-tuaisceart na Briotaine i g- coitchinne, no treabh sonradhach diobh do bhi le fada in Eirinn i n-deisceart na criche da ngoirthear go minic, acht go mi-cheart “Condae Eantroma” — go micheart a deirim, oir nir b'“Eantruim” na “Eandruim” ainm coir an bhaile o'r goireadh don chondae acht Eantrabh no ni as ceirte fos Aentreabh (“Antrim”). Is cosamhail cheana gur do Chruithneachaibh Eireann an Cu-Cruithne sin. (Feuch notaidh Ui Dhonnubhain do na IV. M.M. faoi 'n mbliadhain d'aois Criost 552). (c) Cu le geinidin anma choitchinn — agus is ro lionmhar iad so: Cu-aibhne (no Cu-aifne,) Cu-aille, Cu- aonaigh, Cu-astair, Cu-boirne, Cu-brogha, Cu-bruinne, Cu-buadha, Cu-caille (i “Cu- coille”) Cu-collchaille, Cu-cairne, Cu-cairrge, Cu-caisil, Cu-carad, Cu-catha, Cu-cearca, Cu- ciche, Cu-cille, Cu-coigriche, Cu-coirne, Cu- corb, Cu-cuarain, Cu-cuimhne, Cu-doirche, Cu-duiligh (no Cu-duilich) Cu-dumhai, Cu- fraoich, Cu-gamhna, Cu-geibhle (no Cu- geimhle), Cu-glinne Cu-lenai, Cu-li, Cu- liagain, Cu-locha, Cu-lothair, Cu-luachra, Cu-maighe, Cu-mara, Cu-meadha, Cu-raoi, Cu-rian, Cu-sleibhe, agus Cu-snamha. Is forus ciall urmhoir na n-anmann so do thuigsin. Acht is fior gur feidir go leor gur geinidin anma dhilis d'ait eigin a ta san dara focal do chuid aca, mar ta Cu-aonaigh, Cu-borin, (i “Cu-an-Bhoirinn no Cu o Bhoireann”) Cu-brogha, Cu-cairrge, (.i.“Cu- na-carraige”) Cu-luachra, agus Cu-snamha; oir is iomdha ait shonradhach air a nglaoidhtear andiu “Aonach” “Boireann” “Brugh” “an Charraig” “Luachair” “an Snamh,” etc., do thiocfadh linn Cu-Aonaigh, Cu-Caisil, Cu-Luachra agus a leithide do shamhailt le Cu-Sionna, Cu-Cuailgne agus an chuid eile air a n-dearna me tracht romham (1 b). Is ionann Cu-cairne agus “Cu-an-chairn” no “Cu-na-g-carn; “Cu- coirne, agus ”Cu-an-choirn” .i. “Cu-na- g-corn” no “Cu-na-g-cupan.” Air son Cu- corb — aon do na h-anmannaibh as sine don chineul so — dearfamaois “Cu-na-g-carbad” anois; do bhi righ Laighean 'san g-ceud aois iar ngein Chriost ann, agus an t-ainm sin air. Is ionann Cu-doirche agus “Cu-an- dorchadais” mas geinidin doirche; acht do reir Ui Raghallaigh is ionann agus “dorcha” e, agus mas fior sin, is ionsamhalta an t- ainm so le Cu-caoch, Cu-buidhe agus cuid eile a trachtfar am 'dhiaidh. Air Cu-dumhai dearfaidhe “Cu-dumha” anois, (dumha .i. sith, tuaim, carn); is ionann Cu-geibhle agus “Cu-na-ngaibhleach,” se sin le radh, an fear do rugadh i ngeibheann, no do bhi seal i ngeibheann. Air Cu-glinne dearfam- aois “Cu-an-ghleanna” andiu, agus air Cu- lenai “Cu-leuna.” Is deacair dham baramh- <L 145> ail do thabhairt air Cu-cearca, Cu-duiligh, Cu-cuarain, Cu-gamhna, Cu-lothair, agus gan fios dam air na neithibh as a d-tugadh na h-anmanna so air d-tus. Nil ainm don mhoir-lion so d'anmannaibh — an meud as eol damsa — 'ga chleachtadh mar ainm-baistidh anois ait air bith in Eirinn. Do bhi cuid le faghail in Eirinn diobh go d-ti foircheann na seachtmhadh aoise deug agus b'fheidir ni as deidhean- aighe — an tan nach raibh eagla na naire air Geadhealaibh faoi ainm Gaedhealach d'iom- chur. 'Se an t-ainm do bhi air dis do na Ceithre Maighistribh Cu-coigriche; iodhon, Cu-coigriche OCleirigh o Chondae Dhuin- na-ngall, d'aon-bhunadh leis an m-brathair Micheal OCleirigh, toiseach an cheathrair oirdheirc, agus Cu-coigriche ODuibhgean- nain o Chondae Liathdroma (“Leitrim.”) Is gnath Peregrinus do chur air an ainm so i Laidin, agus “Peregrine” — agus “Cucagry” air uairibh — i m-Beurla; amhail da mbadh ionann Cu-coigriche agus “Coigrigheach.” Do fuair me an t-ainm air d-tus faoi 'n m- bliadhain 1O42 — .i. Cu-coigriche Ua Mordha do bhi 'na thighearna Laoighise (“Condae na Bainrioghna” andiu) san aimsir sin; acht ni thig liom a radh ar b'e sin an cheud fhear don ainm — ni doigh liom gur b'e. Ni dearbh fos — munar b'e Ua Mordha reumh- raidhte an cheud Chu-coigriche, — ar Ghall no Gaedheal an fear air a d-tugadh air d- tus e; ar b'allmhurach a thainic i g-cein tar muir go h-Eirinn e, no ar choimhitheach o chrich imchein d'Eirinn fein e: oir ba “choigrighigh” araon iad. Is ionann coigrioch (.i. co-crioch) agus crioch a ta in oirthear no air thorainn criche eile, bidheadh i ngar no i bh-fad. Ni dearnadh sloinnte riamh do chuid do na h-anmannaibh ata shuas; agus taobh roinne eile, do mhaireadar le tamall agus d'imthigheadar annsin as amharc, as cuim- hne. D'a maireann anois diobh, caithfidh me radh gur deacair aithniughadh morain 'san la 'ndiu, tre mheud na “transmagra- fala” do tharla dhoibh air g-cur i “m- Beurla” dhoibh. D'a bhrigh sin ni ro chinnte liom cuid do na samhaltaibh do ghnidhim annso, Nineamhchosamhail go bh- fuil Cu-aille le faghail in san sloinne “Mac Anally,” “Mac Nally” agus “Nally” — an meud as ionann iad so agus Mac Con-aille; acht is dearbh gur b' o Mac Anghaile ata cuid do na “Mac Annalys.” Is doigh liom go bh-fuil “Mac Aneany” go ro mhinic air son Mac Con-aonaigh — acht air choraibh cinnte air Mac an Fheinnidh .i. mac-an-laoich, mac-an-mhile. Ta Mac Con-astair air marthain fos againn, agus do ghnithear “Nestor” — ma's se do thoil e — air uairibh dhe. Acht cad e ata 'san ainm Sacs-gaed- healach “Adsor”? Agus creud e an sloinne Meiriocanach “Astor?” Mas o bhunadh Ghaedhealach an t-ainm deiridh so, 'se Mac Con-astair as dual a bheith ann. Air Mac Con-buadha deirthear “Mac Naboe” agus “Conaboy” ag labhairt Beurla. Ni fhuil fhios agam an maireann Mac Con-coille 'na shloinne gus andiu; acht do leigheas gur sin e an fior ainm do mhoran do na muintreachaibh air a nglaoidhtear “Cox” in Eirinn i lathair, amhail da m- badh “Mac-an-Choiligh” an sloinne. Agus go deimhin ni bhadh iongnadh liom da d- tiocfadh cuid do na “Kellys” fein o Mac Con-coille; oir deir an t-Ollamh ODonnu- hhain go n-dearnadh “Kelly” ni h-e am- hain d'OCeallaigh — a ghne Gaedhilge dlisteanach — acht fos d'OCaollaidhe, d' OCeile, d'OCaola, agus d'OCadhla; agus gur eirigh an t-aistriughadh agus an meas- cadh 'san nGaedhilig fein in sna h-aim- searaibh deidheanacha. Nil amhras ann gur seo e adhbhar lionmharachta an t- sloinne OCeallaigh no “Kelly” ni h-e am- hain in Uibh-Maine i n-deisceart Chonnacht — tir duthchais do Shiol-g-Ceallaigh — acht i ngach ait agus i ngach aird na h-Eireann, gan labhairt air na tirthibh coigriogheacha in ar ghabhluigh an sloinne ceudna go leathan, lionmhar. Is ro aosda an t-ainm Cu-raoi. I d- timcheall tosaigh aoise Chriost reir na staraidheadh uile, do bhi righ in Iarmhum- hain — da ngoirimid Ciarraighe andiu — agus ba Chu-raoi a ainm. Do marbhadh e le Coinchulainn, treunlaoch na n-Ultach, do ghabh agus do scrios a rightheach i d-Team- hair Luachra — rightheach d'fhag a ainm i d-tuaisceart Chiarraighe gus an la 'ndiu - Cathair Chon-raoi d'a ndeantar “Cahir- onree” air uairibh ag scriobhadh Beurla. Taobh an anma fein, do scriobhadh Cu-rai <L 146> agus Cu-roi agus Cu-rui in allod. Do chidh- im in san dara focal geinidin do rae .i. magh, faithche, — agus creidim gur b'ionann e agus rhath i g-Cuimrig agus pratum i Laidin. Mar scriobhamaid saoi air na sean- ghneithibh sai, sui, is mar sin ata Cu-raoi againn air Cu-roi no Cu-rui. Leis an g- comhshuidheadh so tig linn samhailt Cu- maighe, Cu-rian, Cu-sleibhe agus a leithide sin. Le h-iomad d'aoisibh ba ghnathach mar ainm-baistidh e, acht feadh na d-tri g- ceud m-bliadhan a ta thart, ni fuair me acht 'na shloinne amhain e .i. Mac Con-raoi. Ta Clann Mhic Con-raoi in ar measc fos, i g-Condae an Chlair agus i g-Condae na Gaillimhe. Is gnath “Conry” no “Conroy” do radh 'ga chur i m-Beurla; acht mar deir ODonnubhain agus mar bhreathnuigh- eas fein go minic, is iondual a ghnithear “King” i m-Beurla dhe — go h-airighthe in iarthar Chonnacht — ag saoiltin gur “Mac an- Righ” ata ann. Acht is mearbhal mor e seo. Gidheadh ni thig na “Conrys” no “Conroys” go h-uile o Mac Con-raoi; is minic as sliocht Ui Chonaire agus Ui Mhaoil-Chonaire iad. Trachtfaidh me aris air Conaire. Is cosamhail freisean, o ta sloinnte ann mar Mac-an-toisigh “Macin- tosh,” Mac-an-fhile “Mac Nilly,” Mac-an- bhaird “Ward,” Mac-an-aodhaire “Neary,” Mac-an-airchinnigh “Mac Inerny” 'gus a samhla sin — gur fior-sloinne fos Mac-an-righ do mhuintreachaibh airighthe, cia gur deacair an t-eidir-dhealaghadh do dhean- adh air gach cor. Taobh Mac-con-li nil amhras agam go d- tig moran do na “Lees” agus do na “Leighs” a ta in Eirinn agus in Albain uaidh; b'fheidir fos cuid do na “Mac Kinleys” cia gur gnathach a thigeas an sloinne so o Mac-Fhinnleith. Is fior go d- tig tuilleadh eile do na “Lees” o Mac-an- liagha no Mac-an-leagha. Air Mac-Con- shleibhe do gheibhimid “Mac Aleavy” i m- Beurla, oir baithtear an S mar ata in “Donlevy,” .i. ODuinn-shleibhe. Do thig Mac Con-shnamha o Cu-snamha-acht deir ODonnubhain go d-truaillighthear go coitcheann e in Mac-an-atha agus is uime sin ata “Ford” againn air a shon i m- Beurla. D'a chineul so d'anmannaibh, do chuireas aon ainm ann deiridh — Cu-mara-ionnas go n-dioghnainn tracht sonradhach air. D'a maireann andiu againn do na sloinntibh uile don t-sort so nil sloinne as fearr as aithne dhuinn no ba mho clu le ciantaibh na Mac Con-mara — i Sacsbheurla “Mac Namara.” Acht cia an t-ainmhidh an “chu mara” o a d-tainic an t-ainm dileas i d-tosach? Ar bheathach no iasc i? Cuirid na focloiridh in iul duinn gur b'ionann cu-mara agus “an ocean hound” a “sea-dog,” acht nach feas don domhan nach bh-fuil cu na madra 'san bh-fairge-leath amuigh d'a bh-fuil baithte innte? Nil fhios agam a d-tugann na daoine “cu-mara” mar ainm air aon chineul eisc ait air bith in Eirinn andiu; ni fuair me in sna leabhraibh deidheanacha tracht na luadh air a thuarasgbhail d'iasc. Gidheadh se mo mheas air mhoran d'adhbharaibh, gur sean- ainm Gaedhilge cu-mara don t-sort eisc as Squalus le lucht-ealadhan, as morgi leis na Breatanachaibh, agus as shark leis na Sasanachaibh. Is ionann morgi san g-Cuim- rig agus mur-chu .i. “cu-mara” san nGaedh- ilig: iodhon, mor “muir” agus gi (air ci) “cu”; agus is gnathach an t-ainm “morgi” air an iasc as “shark” i m-Beurla. Is coitcheann fos dog-fish .i. “coin-iasc” no “madra-eisc” do radh i m-Beurla le cineul airighthe don Squalus. Ta fhios againn d'a bharr sin gur b'aithne do na Romhan- achaibh an lupus marinus agus an vulpes marina-a shamhail so d'iascaibh gan am- hras. Air a chiocras, air a luathas, air an toruigheacht do ghni se air na h-iascaibh eile, is deimhin gur maith an t-ainm “cu- na-mara” don iasc garg so; agus deir na h-eolaigh go bh-fuil iomad cineul don Squalus, “shark” no “dog-fish” in sna maraibh a thimcheallas Eire. Sin duit, a leightheoir, a bh-fuil agam air an g-ceist mhoir so. Is ionann “cu-mara” agus “morgi” agus “dog-fish” agus “shark.” Acht deir tu cionnas do b'iom- chubhaidh an t-ainm sin do thabhairt air fear? Freagraim gur ba mhaith an t-ainm e air foghlaidh-mara no “pioraid.” Is minic a ghoireas na Sasanaigh — ni h-olc na breitheamhain iad air an g-cuis — “land- shark” do chreachadoir no foghlaidh-tire, agus leis na sean-Shasanachaibh ba ghnath an t-ainm se-wulf no “sea-wolf” d'fhogh- <L 147> laidh-mara. Leighmid 'san seanchas go d- taithighdis agus go n-oirgidis drong don ghairm so — idir Eireannachaibh agus Allmhurachaibh — cuanta na h-Eireann san t- sean-aimsir, an bord iartharach do shonradh. Is uime sin a mheasaim gur b'ionann an “chu-mara” agus an shark, agus gur ro chosamhail go d-tugadh air d-tus e mar ainm-fir air foghlaidh-mara. (Le bheith air leanamhain.)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
