NA 'CU-ANMANNA' I NGAEDHILIG.
LE TOMAS OFLANNAOILE.

IV.

I. (b) Cu agus geinidin anma dhilis cineil
no treibh no tire eigin, mar taid; Cu-Connacht,
Cu-Midhe, Cu-Mumhan, Cu- uladh— “Cu-
Laighean” ni fuaras; cuir leo so Cu-
Cuailgne, Cu-Gaileang, Cu-Breatan, Cu-
Cruithne, maille le Cu-Sionna.

Do na naoi n-anmannaibh so nil ceann
amhain, an meud as feidir liomsa d'fhogh-
laim, 'ga chleachtadh andiu mar ainm-
baistidh; cia gur ghnath Cu-Connacht le
muintir Raghallaigh agus le Siol-Uidhir go
d-ti deireadh na seachtmhadh aoise deug.
Do bhi Cu-Connacht Mor Mag Uidhir 'na
cheann-feadhna (no 'na “choirneal”) i sluagh
an Righ Seamuis i g-Cath Eachdhroma, ait
ar thuit se iar leirscrios no beagnach sin
do chur air an dara cathbhuidhin don
mharcshluagh Bhriotanach — mar ba dhual
do laoch d'a threin-chineul. Acht uim
an am sin do chithear go n-deachaidh an
t-ainm so i neamhusaid agus go g-cleachta-
daois na muintreacha so “Conn” i nGaed-
hilig agus “Constantine” i m-Beurla air a
shon.

Agus mar shloinntibh fein nil fios agam
air aon diobh acht Cu-Midhe amhain a ta
air marthain anois — san bh-foirm Mac Con-
Midhe d'a n-deantar “Mac Namee,”
“Conmee,” agus “Conmey” i m-Beurla.
Do h-ainmnigheadh an cheud Chu-Cuailgne

o chrich airighthe — “Cooley” “Coolney”
no “Quelny” a ghoireas lucht-Beurla dhi
— ata 'san duthaigh le a n-abarthar Condae
Lughmhaidh (“Louth”) andiu. Is as an
g-crich sin do thug Meadhbh bainrioghain
Chonnacht an tarbh cluthamhail d'ar
b'ainm an “Donn Chuailgne” agus creacha
mora eile lei — mar aithristear go breagh 'san
bh-finnsceal da ngoirthear Tain Bo
Cuailgne. Do bhi tri treabha do Ghailean-
gaibh in Eirinn 'san t-sean-aimsir — .i.
Gaileanga in easpogoid Achaidh-Chonaire
i d-tuaisceart Chonnacht, agus da threabh
eile — Gaileanga Mora as Gaileanga Beaga-
in oirthear Midhe, mar a maireann an focal
gus andiu 'san ainm Beurla do bharuntacht
“Morgallion,” iodhon, Gaileanga Mora. Is
doigh gur do Ghaileangaibh Midhe an Cu-
Gaileang a luaidhtear ag na IV. M.M. 'san
m-bliadhain 1O3O. Is ionann Cu-Sionna
agus “Cu-Sionainne,” oir ba Sinda, Sinna
agus Sionna sean-ghneithe d'ainm na h-
abhann moire d'a ngoirimid Sionainn andiu.

In ait Cu-Breatan dearfamaois “Cu-na-
Breataine” no “Cu-na-mBreatanach” anois,
iodhon, an laoch no an gaiscidheach do
rugadh, no b'fheidir do chomhnuigh sealad,
i m-Breatain. Acht ni cinnte an i sin an tir
as Breatain linne andiu, — an tir as Cymru le
n-a cineadh fein, agus as Wales leis na
Sasanachaibh — no an inis uile Prydain,
“Britain” — oir do bhidheadh an da cheill so
ag an bh-focal “Bretain” fad o. Badh maith
anois eidirdhealughadh do choimeud idir an
da ghne “Briotain” agus “Breatain” —
ceann aca don inis uile “Britain” “Great
Britain,” agus an ceann eile don tir (“Wales”)
air a d-tugamaid-ne andiu e. I d-taobh
Cu-Cruithne i “Cu-na-g-Cruithneach” ni
follus an cineul o'r ainmnigheadh an fear
dar goireadh air d-tus e; na Cruithnigh no
“Picts” i d-tuaisceart na Briotaine i g-
coitchinne, no treabh sonradhach diobh do
bhi le fada in Eirinn i n-deisceart na criche
da ngoirthear go minic, acht go mi-cheart
“Condae Eantroma” — go micheart a deirim,
oir nir b'“Eantruim” na “Eandruim” ainm
coir an bhaile o'r goireadh don chondae acht
Eantrabh no ni as ceirte fos Aentreabh
(“Antrim”). Is cosamhail cheana gur do
Chruithneachaibh Eireann an Cu-Cruithne
sin. (Feuch notaidh Ui Dhonnubhain do na
IV. M.M. faoi 'n mbliadhain d'aois Criost
552).

(c) Cu le geinidin anma choitchinn — agus
is ro lionmhar iad so:

Cu-aibhne (no Cu-aifne,) Cu-aille, Cu-
aonaigh, Cu-astair, Cu-boirne, Cu-brogha,
Cu-bruinne, Cu-buadha, Cu-caille (i “Cu-
coille”) Cu-collchaille, Cu-cairne, Cu-cairrge,
Cu-caisil, Cu-carad, Cu-catha, Cu-cearca, Cu-
ciche, Cu-cille, Cu-coigriche, Cu-coirne, Cu-
corb, Cu-cuarain, Cu-cuimhne, Cu-doirche,
Cu-duiligh (no Cu-duilich) Cu-dumhai, Cu-
fraoich, Cu-gamhna, Cu-geibhle (no Cu-
geimhle), Cu-glinne Cu-lenai, Cu-li, Cu-
liagain, Cu-locha, Cu-lothair, Cu-luachra,
Cu-maighe, Cu-mara, Cu-meadha, Cu-raoi,
Cu-rian, Cu-sleibhe, agus Cu-snamha.

Is forus ciall urmhoir na n-anmann so do
thuigsin. Acht is fior gur feidir go leor
gur geinidin anma dhilis d'ait eigin a ta san
dara focal do chuid aca, mar ta Cu-aonaigh,
Cu-borin, (i “Cu-an-Bhoirinn no Cu o
Bhoireann”) Cu-brogha, Cu-cairrge, (.i.“Cu-
na-carraige”) Cu-luachra, agus Cu-snamha;
oir is iomdha ait shonradhach air a
nglaoidhtear andiu “Aonach” “Boireann”
“Brugh” “an Charraig” “Luachair” “an
Snamh,” etc., do thiocfadh linn Cu-Aonaigh,
Cu-Caisil, Cu-Luachra agus a leithide do
shamhailt le Cu-Sionna, Cu-Cuailgne agus
an chuid eile air a n-dearna me tracht
romham (1 b). Is ionann Cu-cairne agus
“Cu-an-chairn” no “Cu-na-g-carn; “Cu-
coirne, agus ”Cu-an-choirn” .i. “Cu-na-
g-corn” no “Cu-na-g-cupan.” Air son Cu-
corb — aon do na h-anmannaibh as sine don
chineul so — dearfamaois “Cu-na-g-carbad”
anois; do bhi righ Laighean 'san g-ceud
aois iar ngein Chriost ann, agus an t-ainm
sin air. Is ionann Cu-doirche agus “Cu-an-
dorchadais” mas geinidin doirche; acht do
reir Ui Raghallaigh is ionann agus “dorcha”
e, agus mas fior sin, is ionsamhalta an t-
ainm so le Cu-caoch, Cu-buidhe agus cuid eile
a trachtfar am 'dhiaidh. Air Cu-dumhai
dearfaidhe “Cu-dumha” anois, (dumha .i.
sith, tuaim, carn); is ionann Cu-geibhle
agus “Cu-na-ngaibhleach,” se sin le radh,
an fear do rugadh i ngeibheann, no do bhi
seal i ngeibheann. Air Cu-glinne dearfam-
aois “Cu-an-ghleanna” andiu, agus air Cu-
lenai “Cu-leuna.” Is deacair dham baramh-

ail do thabhairt air Cu-cearca, Cu-duiligh,
Cu-cuarain, Cu-gamhna, Cu-lothair, agus
gan fios dam air na neithibh as a d-tugadh
na h-anmanna so air d-tus.

Nil ainm don mhoir-lion so d'anmannaibh
— an meud as eol damsa — 'ga chleachtadh
mar ainm-baistidh anois ait air bith in
Eirinn. Do bhi cuid le faghail in Eirinn
diobh go d-ti foircheann na seachtmhadh
aoise deug agus b'fheidir ni as deidhean-
aighe — an tan nach raibh eagla na naire air
Geadhealaibh faoi ainm Gaedhealach d'iom-
chur. 'Se an t-ainm do bhi air dis do na
Ceithre Maighistribh Cu-coigriche; iodhon,
Cu-coigriche OCleirigh o Chondae Dhuin-
na-ngall, d'aon-bhunadh leis an m-brathair
Micheal OCleirigh, toiseach an cheathrair
oirdheirc, agus Cu-coigriche ODuibhgean-
nain o Chondae Liathdroma (“Leitrim.”)
Is gnath Peregrinus do chur air an ainm so
i Laidin, agus “Peregrine” — agus “Cucagry”
air uairibh — i m-Beurla; amhail da mbadh
ionann Cu-coigriche agus “Coigrigheach.”
Do fuair me an t-ainm air d-tus faoi 'n m-
bliadhain 1O42 — .i. Cu-coigriche Ua Mordha
do bhi 'na thighearna Laoighise (“Condae na
Bainrioghna” andiu) san aimsir sin; acht ni
thig liom a radh ar b'e sin an cheud fhear
don ainm — ni doigh liom gur b'e. Ni
dearbh fos — munar b'e Ua Mordha reumh-
raidhte an cheud Chu-coigriche, — ar Ghall
no Gaedheal an fear air a d-tugadh air d-
tus e; ar b'allmhurach a thainic i g-cein tar
muir go h-Eirinn e, no ar choimhitheach o
chrich imchein d'Eirinn fein e: oir ba
“choigrighigh” araon iad. Is ionann
coigrioch (.i. co-crioch) agus crioch a ta in
oirthear no air thorainn criche eile, bidheadh
i ngar no i bh-fad.

Ni dearnadh sloinnte riamh do chuid do
na h-anmannaibh ata shuas; agus taobh
roinne eile, do mhaireadar le tamall agus
d'imthigheadar annsin as amharc, as cuim-
hne. D'a maireann anois diobh, caithfidh
me radh gur deacair aithniughadh morain
'san la 'ndiu, tre mheud na “transmagra-
fala” do tharla dhoibh air g-cur i “m-
Beurla” dhoibh. D'a bhrigh sin ni ro
chinnte liom cuid do na samhaltaibh do
ghnidhim annso, Nineamhchosamhail go bh-
fuil Cu-aille le faghail in san sloinne “Mac
Anally,” “Mac Nally” agus “Nally” — an
meud as ionann iad so agus Mac Con-aille;
acht is dearbh gur b' o Mac Anghaile ata
cuid do na “Mac Annalys.” Is doigh liom
go bh-fuil “Mac Aneany” go ro mhinic air
son Mac Con-aonaigh — acht air choraibh
cinnte air Mac an Fheinnidh .i. mac-an-laoich,
mac-an-mhile. Ta Mac Con-astair air
marthain fos againn, agus do ghnithear
“Nestor” — ma's se do thoil e — air uairibh
dhe. Acht cad e ata 'san ainm Sacs-gaed-
healach “Adsor”? Agus creud e an
sloinne Meiriocanach “Astor?” Mas o
bhunadh Ghaedhealach an t-ainm deiridh
so, 'se Mac Con-astair as dual a bheith ann.

Air Mac Con-buadha deirthear “Mac
Naboe” agus “Conaboy” ag labhairt
Beurla. Ni fhuil fhios agam an maireann
Mac Con-coille 'na shloinne gus andiu; acht
do leigheas gur sin e an fior ainm do mhoran
do na muintreachaibh air a nglaoidhtear
“Cox” in Eirinn i lathair, amhail da m-
badh “Mac-an-Choiligh” an sloinne. Agus
go deimhin ni bhadh iongnadh liom da d-
tiocfadh cuid do na “Kellys” fein o Mac
Con-coille; oir deir an t-Ollamh ODonnu-
hhain go n-dearnadh “Kelly” ni h-e am-
hain d'OCeallaigh — a ghne Gaedhilge
dlisteanach — acht fos d'OCaollaidhe, d'
OCeile, d'OCaola, agus d'OCadhla; agus
gur eirigh an t-aistriughadh agus an meas-
cadh 'san nGaedhilig fein in sna h-aim-
searaibh deidheanacha. Nil amhras ann
gur seo e adhbhar lionmharachta an t-
sloinne OCeallaigh no “Kelly” ni h-e am-
hain in Uibh-Maine i n-deisceart Chonnacht
— tir duthchais do Shiol-g-Ceallaigh — acht
i ngach ait agus i ngach aird na h-Eireann,
gan labhairt air na tirthibh coigriogheacha
in ar ghabhluigh an sloinne ceudna go
leathan, lionmhar.

Is ro aosda an t-ainm Cu-raoi. I d-
timcheall tosaigh aoise Chriost reir na
staraidheadh uile, do bhi righ in Iarmhum-
hain — da ngoirimid Ciarraighe andiu — agus
ba Chu-raoi a ainm. Do marbhadh e le
Coinchulainn, treunlaoch na n-Ultach, do
ghabh agus do scrios a rightheach i d-Team-
hair Luachra — rightheach d'fhag a ainm i
d-tuaisceart Chiarraighe gus an la 'ndiu -
Cathair Chon-raoi d'a ndeantar “Cahir-
onree” air uairibh ag scriobhadh Beurla.
Taobh an anma fein, do scriobhadh Cu-rai

agus Cu-roi agus Cu-rui in allod. Do chidh-
im in san dara focal geinidin do rae .i.
magh, faithche, — agus creidim gur b'ionann
e agus rhath i g-Cuimrig agus pratum i
Laidin. Mar scriobhamaid saoi air na sean-
ghneithibh sai, sui, is mar sin ata Cu-raoi
againn air Cu-roi no Cu-rui. Leis an g-
comhshuidheadh so tig linn samhailt Cu-
maighe, Cu-rian, Cu-sleibhe agus a leithide
sin. Le h-iomad d'aoisibh ba ghnathach
mar ainm-baistidh e, acht feadh na d-tri g-
ceud m-bliadhan a ta thart, ni fuair me acht
'na shloinne amhain e .i. Mac Con-raoi.
Ta Clann Mhic Con-raoi in ar measc fos, i
g-Condae an Chlair agus i g-Condae na
Gaillimhe. Is gnath “Conry” no “Conroy”
do radh 'ga chur i m-Beurla; acht mar
deir ODonnubhain agus mar bhreathnuigh-
eas fein go minic, is iondual a ghnithear
“King” i m-Beurla dhe — go h-airighthe in
iarthar Chonnacht — ag saoiltin gur “Mac an-
Righ” ata ann. Acht is mearbhal mor e
seo. Gidheadh ni thig na “Conrys” no
“Conroys” go h-uile o Mac Con-raoi; is
minic as sliocht Ui Chonaire agus Ui
Mhaoil-Chonaire iad. Trachtfaidh me aris
air Conaire. Is cosamhail freisean, o ta
sloinnte ann mar Mac-an-toisigh “Macin-
tosh,” Mac-an-fhile “Mac Nilly,” Mac-an-
bhaird “Ward,” Mac-an-aodhaire “Neary,”
Mac-an-airchinnigh “Mac Inerny” 'gus a
samhla sin — gur fior-sloinne fos Mac-an-righ
do mhuintreachaibh airighthe, cia gur
deacair an t-eidir-dhealaghadh do dhean-
adh air gach cor.

Taobh Mac-con-li nil amhras agam go d-
tig moran do na “Lees” agus do na
“Leighs” a ta in Eirinn agus in Albain
uaidh; b'fheidir fos cuid do na “Mac
Kinleys” cia gur gnathach a thigeas an
sloinne so o Mac-Fhinnleith. Is fior go d-
tig tuilleadh eile do na “Lees” o Mac-an-
liagha no Mac-an-leagha. Air Mac-Con-
shleibhe do gheibhimid “Mac Aleavy” i m-
Beurla, oir baithtear an S mar ata in
“Donlevy,” .i. ODuinn-shleibhe. Do thig
Mac Con-shnamha o Cu-snamha-acht deir
ODonnubhain go d-truaillighthear go
coitcheann e in Mac-an-atha agus is uime
sin ata “Ford” againn air a shon i m-
Beurla.

D'a chineul so d'anmannaibh, do chuireas
aon ainm ann deiridh — Cu-mara-ionnas
go n-dioghnainn tracht sonradhach air. D'a
maireann andiu againn do na sloinntibh uile
don t-sort so nil sloinne as fearr as aithne
dhuinn no ba mho clu le ciantaibh na Mac
Con-mara — i Sacsbheurla “Mac Namara.”
Acht cia an t-ainmhidh an “chu mara” o a
d-tainic an t-ainm dileas i d-tosach? Ar
bheathach no iasc i? Cuirid na focloiridh
in iul duinn gur b'ionann cu-mara agus “an
ocean hound” a “sea-dog,” acht nach feas
don domhan nach bh-fuil cu na madra 'san
bh-fairge-leath amuigh d'a bh-fuil baithte
innte? Nil fhios agam a d-tugann na daoine
“cu-mara” mar ainm air aon chineul eisc ait
air bith in Eirinn andiu; ni fuair me in sna
leabhraibh deidheanacha tracht na luadh air
a thuarasgbhail d'iasc. Gidheadh se mo
mheas air mhoran d'adhbharaibh, gur sean-
ainm Gaedhilge cu-mara don t-sort eisc as
Squalus le lucht-ealadhan, as morgi leis na
Breatanachaibh, agus as shark leis na
Sasanachaibh. Is ionann morgi san g-Cuim-
rig agus mur-chu .i. “cu-mara” san nGaedh-
ilig: iodhon, mor “muir” agus gi (air ci)
“cu”; agus is gnathach an t-ainm “morgi”
air an iasc as “shark” i m-Beurla. Is
coitcheann fos dog-fish .i. “coin-iasc” no
“madra-eisc” do radh i m-Beurla le cineul
airighthe don Squalus. Ta fhios againn
d'a bharr sin gur b'aithne do na Romhan-
achaibh an lupus marinus agus an vulpes
marina-a shamhail so d'iascaibh gan am-
hras. Air a chiocras, air a luathas, air an
toruigheacht do ghni se air na h-iascaibh
eile, is deimhin gur maith an t-ainm “cu-
na-mara” don iasc garg so; agus deir na
h-eolaigh go bh-fuil iomad cineul don
Squalus, “shark” no “dog-fish” in sna
maraibh a thimcheallas Eire.

Sin duit, a leightheoir, a bh-fuil agam air
an g-ceist mhoir so. Is ionann “cu-mara”
agus “morgi” agus “dog-fish” agus
“shark.” Acht deir tu cionnas do b'iom-
chubhaidh an t-ainm sin do thabhairt air
fear? Freagraim gur ba mhaith an t-ainm
e air foghlaidh-mara no “pioraid.” Is
minic a ghoireas na Sasanaigh — ni h-olc na
breitheamhain iad air an g-cuis — “land-
shark” do chreachadoir no foghlaidh-tire,
agus leis na sean-Shasanachaibh ba ghnath
an t-ainm se-wulf no “sea-wolf” d'fhogh-

laidh-mara. Leighmid 'san seanchas go d-
taithighdis agus go n-oirgidis drong don
ghairm so — idir Eireannachaibh agus
Allmhurachaibh — cuanta na h-Eireann san t-
sean-aimsir, an bord iartharach do shonradh.
Is uime sin a mheasaim gur b'ionann an
“chu-mara” agus an shark, agus gur ro
chosamhail go d-tugadh air d-tus e mar
ainm-fir air foghlaidh-mara.

(Le bheith air leanamhain.)