Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Na Cu-anmanna in Gaedhilg. II
Title
Na Cu-anmanna in Gaedhilg. II
Author(s)
Flannery, Thomas - Tomas O Flannaoile,
Compiler/Editor
Coimín, Dáithí
Composition Date
1883
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
NA CU-ANMANNA I NGAEDHILIG. LE TOMAS OFLANNAOILE. II. I-measc na n-ainmhidheadh uile o a ngoirthi anmanna d'fhearaibh in Eirinn 'san t-sean-aimsir ni raibh ainmhidh — beath- ach, eun, no iasc — ba mho meas na ba mhinice tugadh i g-cuimhne faoi 'n t-samh— ail so 'na an chu. Do lamhfainn a radh go deimhin nach bh-fuil focal air bith eile ann — leath amuigh b'fheidir don fhocal maol amhain — do cleachtadh i g-cumadh anmann dileas fear chomh minic agus ainm an bheathaigh so. Deir an Sanas Chormaic gur b'in “oenach n-uircthreith” (iodhon, in aonach flatha oirdheirc) do dioltaoi na miolchoin, i coin na miolmaighe no coin na ngirrfhiadh - amhail earraidh uaisle eile mar taid na h-eich agus na carbaid, lionn agus feoil, fith- chealla agus fir-fithchille agus mar sin. Is iomdha cruthughadh eile mar an g-ceudna do gheibhimid in ar sean-dantaibh agus in ar bh-finnsceultaibh a dhearbhas duinn an meas agus an gean do bhi ag ar sinsearaibh air an m-beathach uasal so. Agus ma smuamimid go raibh an tir uile in allod foluighthe o'n g-ceann go cheile le coilltibh mora tiugha, mar a d-taithigheadh an fiadh, an mac-tire, an torc fiadhain, an sionnach, an girrfhiadh, an broc, agus miolta eile a ta air n-a muchadh le re fhada; ma smuaini- mid gur ba mhor na sealgairidh na sean- Ghaedhil, ler bh'ionmhuin dul tre sna coill- tibh le n-a “g-conaibh saoithe” tar lorg na m-beathach n-allta ud; agus ma chuimh- nighmid air neart agus air luathas, air chrodhacht agus air cheill na con, ni bhudh iongnadh linn gur ba bhreagh le n-ar sin- searaibh an beathach so, agus go ngrad- huighdis a g-clann d'ainmniughadh go minic uaidh. Ta clu na con Eireannaighe go deimhin chomh mor sin go d-tig linn a radh gur beagnach do chomharthaibh no do shua- theantasaibh Eireann i, mar ta fos an Chros Eireannach, an Dealradh-greine, an Sean- chloigtheach, an Chlairseach agus an t-Seam— rog. Is inbhreathnuighhthe e, cia gur minic do gheibhimid Faolan agus Coilean agus Oisin agus Mathghamhain 'sa leithide sin 'na n- anmannaibh fear, ni feicthear gur cleachtadh riamh “Cu” mar so 'na aonar gan tuilleadh- focail d'a mheudughadh no da chriochnugh- adh — muna be mar ghiorrughadh anma dob' fhaide, amhail Cu air son Cuchulainn. Ni fhaghmaid “Cu” mar ainm-fir, acht se as gnathach ann Cu-Midhe no Cu-sleibhe no Cu-dubh no Donnchu no Conmhac; gidheadh ta laghduighthe le faghail 'na n-aonar mar ta Cuan amhail laghduighthe eile mar Marcan, Oisin, etc. Do bhi na h-anmanna pearsanta so chomh lionmhar, agus ta an oiread sin do shloinntibh deidheanacha d'eirigh uatha gur concas dam go m-badh mhaith le leigh- theoiribh Gaedhealacha trachtadh beag do bheith aca air na “Cu-anmannaibh” so. Do tharraing me iad as na h-Annalaibh do scriobh na Ceithre Maighistridh (clo Ui Dhonnubhain), as na Goidelica le Whitley Stokes (an dara clo), as na Lectures on the MS. Materials of Aincient Irish History le Ua Comhraidh, agus as priomh-shaotha- raibh eile. 'Se an focal cu aon do na h-anmannaibh d'athruigh a n-insce le cathadh na saoghal, mar ta tir, muir, briathar, beatha, slighe, pearsa, agus moran eile. Feadh na d-tri g-ceud m-bliadhan do chuaidh tharainn, an chuid as lugha dhe, do cleachtadh an focal mar don bhean-insce, 'se sin, an t-aon ainm beanda don da chineul. Is forus a fhoill- siughadh so; mar ta i seanchas an Doch- tuir Ceiting 'san 8adh Caib, don cheud leab- har: “ … gur bhuailiosdair an meascoin fo lar go ros marbh i; gona uaithe ainm- nighthearan innsi.” (Forus Feasa ar Eirinn: clo an t-Seoighigh.) I d-Toruidheacht Dhiarmada agus Grainne do leighmid “Do chonnairc an chu chuige agus a craos ar leathadh aice.” Ta an ni ceudna follus air feadh na n-dan “Oisineach” go h-uile. Acht 'san t-sean-Ghaedhilig — mar luaidhtear le Zeuss 'agus le Windisch 'na dhiaidh-sean — is don fhear-insce ba h-e an focal, mar kuon i nGreigis agus canis i Laidin; amhail fhoillsigheas an rann so as <L 79> Iomunn Bhrocain in onoir Bhrighde Naomhtha (Goidelica l. 138): “Sech ba sathech in cu de ni bu bronach in t-oscur.” 'Se sin le radh, “cia go raibh a saith de ag an g-coin nir ba bhronach an t-aoidhe.” Is follus as so agus as taisbeun- taibh eile d'fheudamaois a thabhairt gur bh'ainm feardha cu 'san t-sean-aimsir. Is amhlaidh so do bhi in anmannaibh-fear; agus is uime sin a theagmhas go n-abra— daois Cu-dubh, Con-duibh air an ainm dileas in allod, cia go n-abramaid andiu cu dhubh, con duibhe ag labhairt air an m-bea- thach duinn. Ag so na cineil anmann in a d-teidh an focal cu: 1. Cu agus geinidin i. cas geineamhnach 'na dhiaidh, mar ta (a) Cu maille le geini— din anma dhilis fir, mar Cu-Chulainn; (b) Cu le geinidin anma dhilis do thir no do threabh no d'ait eigin, mar ta Cu-Chonnacht, Cu-Gaileang, etc.; (c) Cu le geinidin anma choitchinn mar ta Cu-aibhne Cu-sleibhe agus a leithede so; is ro lionmhar iad. 2. Cu agus comhfhocal no “aicideach” 'na dhiaidh mar Cu-allaidh, Cu-buidhe, Cu- caoch agus cuid eile. Ni mor a lion-san. 3. Cu agus buadhfhocal roimhe — air uairibh ainm, air uairibh eile comhfhocal; (a)le h-ainm air n-a chur roimhe, mar ta Aolchu, Dobharchu, Miolchu agus a samhla sin; (b) le comhfhocal roimhe mar Ardchu, Fionnchu, agus cuid eile. In san treas cineul ta an dara lion is mo. 4. Comhshuidhthe no “cumaisc” in arb'e con- (gne as iomlaine don bhun-fhocal) do gheibhimid air n-a chur roimh focal eile mar ata in sna h-anmannaibh Conchadh Conghal, Conmhac agus iomad eile. 5. Na laghduighthe no deminutiva do cu mar ta Cuan, Cuanan agus beagan eile. In sna h-altaibh a leanas deanfaidh me tracht air na cuig cineulaibh so i n-diaidh a cheile. Tabharfaidh me an meud do thainic liom d'fhaghail diobh as na h- oibreachaibh reumhraidhte; agus nuair fheudaim a dheanadh luaidhfead gneithe deidheanacha na n-anmann reir mar ataid i nGaedhilig agus mar ghnithear “Beurla” dhiobh. (Le bheith air leanamhain.)
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
