NA CU-ANMANNA I NGAEDHILIG.
LE TOMAS OFLANNAOILE.

II.

I-measc na n-ainmhidheadh uile o a
ngoirthi anmanna d'fhearaibh in Eirinn
'san t-sean-aimsir ni raibh ainmhidh — beath-
ach, eun, no iasc — ba mho meas na ba
mhinice tugadh i g-cuimhne faoi 'n t-samh—
ail so 'na an chu. Do lamhfainn a radh
go deimhin nach bh-fuil focal air bith eile
ann — leath amuigh b'fheidir don fhocal
maol amhain — do cleachtadh i g-cumadh
anmann dileas fear chomh minic agus
ainm an bheathaigh so.

Deir an Sanas Chormaic gur b'in “oenach
n-uircthreith” (iodhon, in aonach flatha
oirdheirc) do dioltaoi na miolchoin, i coin
na miolmaighe no coin na ngirrfhiadh -
amhail earraidh uaisle eile mar taid na
h-eich agus na carbaid, lionn agus feoil, fith-
chealla agus fir-fithchille agus mar sin. Is
iomdha cruthughadh eile mar an g-ceudna
do gheibhimid in ar sean-dantaibh agus in
ar bh-finnsceultaibh a dhearbhas duinn an
meas agus an gean do bhi ag ar sinsearaibh
air an m-beathach uasal so. Agus ma
smuamimid go raibh an tir uile in allod
foluighthe o'n g-ceann go cheile le coilltibh
mora tiugha, mar a d-taithigheadh an fiadh,
an mac-tire, an torc fiadhain, an sionnach,
an girrfhiadh, an broc, agus miolta eile a ta
air n-a muchadh le re fhada; ma smuaini-
mid gur ba mhor na sealgairidh na sean-
Ghaedhil, ler bh'ionmhuin dul tre sna coill-
tibh le n-a “g-conaibh saoithe” tar lorg na
m-beathach n-allta ud; agus ma chuimh-
nighmid air neart agus air luathas, air
chrodhacht agus air cheill na con, ni bhudh
iongnadh linn gur ba bhreagh le n-ar sin-
searaibh an beathach so, agus go ngrad-
huighdis a g-clann d'ainmniughadh go
minic uaidh.

Ta clu na con Eireannaighe go deimhin
chomh mor sin go d-tig linn a radh gur
beagnach do chomharthaibh no do shua-
theantasaibh Eireann i, mar ta fos an Chros
Eireannach, an Dealradh-greine, an Sean-
chloigtheach, an Chlairseach agus an t-Seam—
rog.

Is inbhreathnuighhthe e, cia gur minic do
gheibhimid Faolan agus Coilean agus Oisin
agus Mathghamhain 'sa leithide sin 'na n-
anmannaibh fear, ni feicthear gur cleachtadh
riamh “Cu” mar so 'na aonar gan tuilleadh-
focail d'a mheudughadh no da chriochnugh-
adh — muna be mar ghiorrughadh anma dob'
fhaide, amhail Cu air son Cuchulainn. Ni
fhaghmaid “Cu” mar ainm-fir, acht se as
gnathach ann Cu-Midhe no Cu-sleibhe no
Cu-dubh no Donnchu no Conmhac; gidheadh
ta laghduighthe le faghail 'na n-aonar mar
ta Cuan amhail laghduighthe eile mar
Marcan, Oisin, etc.

Do bhi na h-anmanna pearsanta so
chomh lionmhar, agus ta an oiread sin do
shloinntibh deidheanacha d'eirigh uatha
gur concas dam go m-badh mhaith le leigh-
theoiribh Gaedhealacha trachtadh beag do
bheith aca air na “Cu-anmannaibh” so. Do
tharraing me iad as na h-Annalaibh do
scriobh na Ceithre Maighistridh (clo Ui
Dhonnubhain), as na Goidelica le Whitley
Stokes (an dara clo), as na Lectures on the
MS. Materials of Aincient Irish History le
Ua Comhraidh, agus as priomh-shaotha-
raibh eile.

'Se an focal cu aon do na h-anmannaibh
d'athruigh a n-insce le cathadh na saoghal,
mar ta tir, muir, briathar, beatha, slighe,
pearsa, agus moran eile. Feadh na d-tri
g-ceud m-bliadhan do chuaidh tharainn, an
chuid as lugha dhe, do cleachtadh an focal
mar don bhean-insce, 'se sin, an t-aon ainm
beanda don da chineul. Is forus a fhoill-
siughadh so; mar ta i seanchas an Doch-
tuir Ceiting 'san 8adh Caib, don cheud leab-
har: “ … gur bhuailiosdair an meascoin
fo lar go ros marbh i; gona uaithe ainm-
nighthearan innsi.” (Forus Feasa ar Eirinn:
clo an t-Seoighigh.) I d-Toruidheacht
Dhiarmada agus Grainne do leighmid
“Do chonnairc an chu chuige agus a
craos ar leathadh aice.” Ta an ni ceudna
follus air feadh na n-dan “Oisineach” go
h-uile. Acht 'san t-sean-Ghaedhilig — mar
luaidhtear le Zeuss 'agus le Windisch 'na
dhiaidh-sean — is don fhear-insce ba h-e an
focal, mar kuon i nGreigis agus canis i
Laidin; amhail fhoillsigheas an rann so as

Iomunn Bhrocain in onoir Bhrighde
Naomhtha (Goidelica l. 138):

“Sech ba sathech in cu de ni bu bronach
in t-oscur.” 'Se sin le radh, “cia go raibh a
saith de ag an g-coin nir ba bhronach an
t-aoidhe.” Is follus as so agus as taisbeun-
taibh eile d'fheudamaois a thabhairt gur
bh'ainm feardha cu 'san t-sean-aimsir. Is
amhlaidh so do bhi in anmannaibh-fear;
agus is uime sin a theagmhas go n-abra—
daois Cu-dubh, Con-duibh air an ainm
dileas in allod, cia go n-abramaid andiu cu
dhubh, con duibhe ag labhairt air an m-bea-
thach duinn.

Ag so na cineil anmann in a d-teidh an
focal cu:

1. Cu agus geinidin i. cas geineamhnach
'na dhiaidh, mar ta (a) Cu maille le geini—
din anma dhilis fir, mar Cu-Chulainn; (b)
Cu le geinidin anma dhilis do thir no do
threabh no d'ait eigin, mar ta Cu-Chonnacht,
Cu-Gaileang, etc.; (c) Cu le geinidin anma
choitchinn mar ta Cu-aibhne Cu-sleibhe agus
a leithede so; is ro lionmhar iad.

2. Cu agus comhfhocal no “aicideach” 'na
dhiaidh mar Cu-allaidh, Cu-buidhe, Cu-
caoch agus cuid eile. Ni mor a lion-san.

3. Cu agus buadhfhocal roimhe — air
uairibh ainm, air uairibh eile comhfhocal;
(a)le h-ainm air n-a chur roimhe, mar ta
Aolchu, Dobharchu, Miolchu agus a samhla
sin; (b) le comhfhocal roimhe mar Ardchu,
Fionnchu, agus cuid eile. In san treas
cineul ta an dara lion is mo.

4. Comhshuidhthe no “cumaisc” in arb'e
con- (gne as iomlaine don bhun-fhocal) do
gheibhimid air n-a chur roimh focal eile
mar ata in sna h-anmannaibh Conchadh
Conghal, Conmhac agus iomad eile.

5. Na laghduighthe no deminutiva do cu
mar ta Cuan, Cuanan agus beagan eile.

In sna h-altaibh a leanas deanfaidh me
tracht air na cuig cineulaibh so i n-diaidh
a cheile. Tabharfaidh me an meud do
thainic liom d'fhaghail diobh as na h-
oibreachaibh reumhraidhte; agus nuair
fheudaim a dheanadh luaidhfead gneithe
deidheanacha na n-anmann reir mar ataid i
nGaedhilig agus mar ghnithear “Beurla”
dhiobh.

(Le bheith air leanamhain.)