Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Na Cu-anmanna in Gaedhilig. I
Title
Na Cu-anmanna in Gaedhilig. I
Author(s)
Flannery, Thomas - Tomas O Flannaoile,
Compiler/Editor
Coimín, Dáithí
Composition Date
1882
Publisher
Connradh na Gaedhilge
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
NA CU-ANMANNA IN GAEDHILIG.* LE TOMAS OFLANNAOILE. I. In gach uile h-aois ba ghnath leis na daoinibh samhailt a cheile leis na h-ainmh- idhthibh — le beathachaibh, le h-eunaibh, agus le h-iascaibh — go minic in onoir agus i moladh, acht air uairibh fos in easonoir agus i bh-fonomhaid. Ag deanadh samhalta mar so dhoibh ni raibh aon chaoi chomh reidh na chomh direach agus anmanna na n-ainmhidheadh do thabh- airt air na daoinibh. Is amhlaidh do ghnidis; agus is minic do tharla gur leana- dar na h-anmanna so do mhuintreachaibh airighthe o gheinealach go geinealach no go n-dearnadh sloinnte dhiobh. Do chimid an gnas so aig gach uile chineadh. Ba choitcheann an t-ainm Leon leis na Greugachaibh mar ainm fir, agus is feas duinn gur ba ro choitcheann Leo — ainm as ionann brigh — leis na Romhana- chaibh, chor air bith in aimsir na Crios- taidheachta. Maireann an t-ainm ceudna ameasc na g-cineadh Laidionda gus andiu mar Leone, Leon agus Leon. Ba ghnathach 'san Roimh fos anmanna mar Verres (“cullach”), Lupus (“faolchu” no “mac-tire”), Juvencus (“ogmhart”), Catulus (“coilean”), — (ainm nach ionann agus Catullus), — Corvus (“bran”, “fiach”), Aquila (“iolar”) agus moran <L 42> eile do'n chineul so. I d-taoibh urmhoir dhiobh so ta fhios againn go n-dearnadh sloinnte dhiobh leis na ciantaibh. Leis na Franncahaibh do gheibhimid coitcheann go leor sloinnte mar ta Le Boeuf (“an mart,” “an damh”), Poulain (“searrach”), Louvat (“faolan,” “faolchu og”), Lapin (“coinin”), Renard (“sionnach”) agus cuid eile don leithid sin. Bhi meas mor aig na sean-Shasanachaibh air an bh-faolchoin (no, mac-tire), mar is follus as anmannaibh-fear amhail Ethelwulf (“uasal-fhaolchu” “noble wolf”), Thorswulf, Theodwulf, Acwulf, Beowulf agus tuilleadh maille leo. Is iomdha muintir Shasanach d'a d-tug an beathach so sloinne go d-ti an la 'ndiu — air n-a litriughadh go h-iolardha mar “Wolf,” “Wolfe,” “Wolff,” “Woulffe,” etc. Ann a cheann sin ta anmanna eile do'n t-samhail so go h-anchoitcheann leis na Sasanachaibh mar shloinntibh — amhail ata Bull agus Bullock, Hogg agus Fox, Lamb agus Kidd, Swan agus Peacock, Duck agus Drake, agus tuilleadh d' anmannaibh deasa eile do'n t-sort ceudna. Cia shloinne do'n Mhuintir Rioghdha fein a riaghluigheas os na tirthibh so ins an am so i lathair? Guelph. Agus cad e sin? Deirthear nach bh-fuil ann acht an t-ainm Allmanach Guelfe no Welfe is ionann agus Welf, se sin le radh “coilean,” i Sacsbheurla “whelp” no “cub.” Sin bunadh an anma ma's uasal no iseal do. Leis na Gaedhealaibh ba ro choitcheann an gnas ceudna. Do gheibhimid ins na “h-Annala Rioghachta Eireann” leis na Ceithre Maighistribh anmanna-fear mar ataid annso sios: Buocan, Coilean, Coinin, Dobharchu, Faolan, Faolchu, Mac-tire, Ma- dadhan (no Madudhan), Marcan, Math- ghamhain, Oisin, Seaurach, Sionnach (no Seannach), Seannachan, agus tuilleadh maille leo 'san t-saothar ceudna agus i saotharaibh Gaedhilge eile. Is follus gur ba h-anmanna beathach iad so uile air d-tus. Acht is ro bheagan diobh a mhaireas in Eirinn andiu mar praenomina no an- manna-baistidh. Cia go bh-faghmaid in ar seanchas go raibh sagairt agus easpoig agus naoimh Chriostaidhe fein ann d'a ngoirthi a leithide so d'anmannaibh in Eirinn in allod, ni fhuil siad maith go leor dhuinn anois. Nach mor a theastuigh- heas siad uainn? Nach bh-fuil Seoinin agus Seimin agus Paidin agus Ristin againn, agus nach breagh na h-anmanna iad? Ni'l fhios agam an bh-fuil Coilean 'ga chleachtadh mar ainm-baistidh i d-tuais- ceart na h-Eireann no in ait air bith eile in ar d-tir fein; acht saoilim go bh-fuil se ro choitcheann le Gaedhealaibh na h-Albann fos. Muna bh-fuilim air seachran canann siad mar “Cailean” e, agus is mar sin a scriobhaid e; do ghni siad “Collinus” agus “Cornelius” i Laidin de, agus “Colin” i m-Beurla; gidheadh is cinnte gur fior- Ghaedhealach an t-ainm e. I d-taoibh “Mathghamhain” — bhi se le faghail mar ainm-baistidh a g-criochaibh eigin ar d-tire go deidheanach, acht is eagla liom go bh-fuil se ag dul air g-cul anois roimh Maitin agus Maitias, agus go n-abair na daoine “Mat- thew” air a shon gach ait a labharthar Beurla. Nil amhras agam air cheill bhun- aidh don ainm Mathghamhain: is cinnte liom, mar deir na h-ughdair uile, gur ba h-e an sean-ainm Gaedhilge don bheathach d'a ngoireann na Breatanaigh “arth” agus na Sasanaigh “bear.” In Gaedhealtacht na h-Albann go deimhin is mathghamhain a bheireas siad do ghnath air an “bear” go d-ti an la 'ndiu. Deir na h-eolaigh — mar Sir William Wilde agus fir eile — gur mhair an t-ainmhidh so in Eirinn air d-tus, mar is follus go deimhin as na cnamhaibh agus as an bh-fuidhleach eile do fuaradh o am go h-am 'san tir air d-tochailt na talmhan. Is minic fhanas leis na saoghaltaibh an t-ainm agus an chuimhne iar n-dul i n-eug do'n ni fein agus iar bh-fior-mhuchadh cineil uile; agus is amhlaidh sin do'n mhath- ghamhain in Eirinn agus i m-Briotain araon o chiantaibh. Ni soilleir 'nna dhiaidh sin cad iad na focail da bh-fuil an t-ainm so cumtha; ni cosamhail gur “gamhain an mhaighe” a chóir-mhiniughadh, o nach “magh” a ta ins an t-siolla tosaigh acht math. Acht b'fheidir gur truailliughadh do “magh” ata ann? Cia gur beagan diobh ata againn anois mar anmannaibh-baistidh, ta urmhor dhiobh air marthain fos 'na sloinntibh; e.g. O Coileain o a d-tig “O'Cullane,” “Collins” agus is doigh cuid do na muintreachaibh <L 43> da ngoirthear “Cullen” anois; O Coinin o a bh-fuil “Cuneen” agus “Rabbit;” O Faolain da n-dearnadh “Phelan” agus “Whelan,” “Felden” air uairibh, agus air choraibh eigin “Wolfe” mar a Sacsain; O Madathain o a bh-fuil na “Maddens” “Maddyns” agus “Ma- dans;” Mac Mathghamhna o a d-tig “Mac Mahon,” agus O Mathghamhnaigh d'a n- deanar “O Mahony;” O h-Oisin d'a n-dearn- adh “Hessian” (!) amhail da m-badh sliocht na saighdiur nGearmanach do mhalluigh an tir a '98 na h-Oisinigh — do bhi airdeaspog don t-sloinne so (reir na n-Annaladh) Aodh Ua h-Oisin i d-Tuaim 'san m-bliadhain 1085; — Mac Searraigh o a d-tig “Mac Sherry” agus cuid do na “Foleys;” O Seannachain da ndearnadh “Shanahan,” “Shannon” agus air uairibh “Fox.” Ni dhearna me tracht fos air “Cu,” na air na h-anmannaibh in a d-teidh an focal so, cia gur b'iad mo phriomh-chuis. Acht ba dheacair trachtadh ortha-san gan tosugh- adh eigin do dheanadh mar do rinne me shuas, agus, ma's fiu e beagan do shuim do chur ann ni bheidh se gan maith air fad. Ins an airtiogal so chugainn laibheoraidh me gan moill is mo uim na “Cu-anman- naibh.”
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
