NA CU-ANMANNA IN GAEDHILIG.*
LE TOMAS OFLANNAOILE.

I.

In gach uile h-aois ba ghnath leis na
daoinibh samhailt a cheile leis na h-ainmh-
idhthibh — le beathachaibh, le h-eunaibh,
agus le h-iascaibh — go minic in onoir
agus i moladh, acht air uairibh fos in
easonoir agus i bh-fonomhaid. Ag
deanadh samhalta mar so dhoibh ni raibh
aon chaoi chomh reidh na chomh direach
agus anmanna na n-ainmhidheadh do thabh-
airt air na daoinibh. Is amhlaidh do
ghnidis; agus is minic do tharla gur leana-
dar na h-anmanna so do mhuintreachaibh
airighthe o gheinealach go geinealach no
go n-dearnadh sloinnte dhiobh.

Do chimid an gnas so aig gach uile
chineadh. Ba choitcheann an t-ainm Leon
leis na Greugachaibh mar ainm fir, agus is
feas duinn gur ba ro choitcheann Leo —
ainm as ionann brigh — leis na Romhana-
chaibh, chor air bith in aimsir na Crios-
taidheachta. Maireann an t-ainm ceudna
ameasc na g-cineadh Laidionda gus andiu
mar Leone, Leon agus Leon. Ba ghnathach
'san Roimh fos anmanna mar Verres
(“cullach”), Lupus (“faolchu” no “mac-tire”),
Juvencus (“ogmhart”), Catulus (“coilean”), —
(ainm nach ionann agus Catullus), — Corvus
(“bran”, “fiach”), Aquila (“iolar”) agus moran

eile do'n chineul so. I d-taoibh urmhoir
dhiobh so ta fhios againn go n-dearnadh
sloinnte dhiobh leis na ciantaibh. Leis na
Franncahaibh do gheibhimid coitcheann go
leor sloinnte mar ta Le Boeuf (“an mart,”
“an damh”), Poulain (“searrach”), Louvat
(“faolan,” “faolchu og”), Lapin (“coinin”),
Renard (“sionnach”) agus cuid eile don
leithid sin.

Bhi meas mor aig na sean-Shasanachaibh
air an bh-faolchoin (no, mac-tire), mar is
follus as anmannaibh-fear amhail Ethelwulf
(“uasal-fhaolchu” “noble wolf”), Thorswulf,
Theodwulf, Acwulf, Beowulf agus tuilleadh
maille leo. Is iomdha muintir Shasanach d'a
d-tug an beathach so sloinne go d-ti an la
'ndiu — air n-a litriughadh go h-iolardha mar
“Wolf,” “Wolfe,” “Wolff,” “Woulffe,” etc.
Ann a cheann sin ta anmanna eile do'n
t-samhail so go h-anchoitcheann leis na
Sasanachaibh mar shloinntibh — amhail ata
Bull agus Bullock, Hogg agus Fox, Lamb
agus Kidd, Swan agus Peacock, Duck agus
Drake, agus tuilleadh d' anmannaibh deasa
eile do'n t-sort ceudna. Cia shloinne do'n
Mhuintir Rioghdha fein a riaghluigheas os
na tirthibh so ins an am so i lathair?
Guelph. Agus cad e sin? Deirthear nach
bh-fuil ann acht an t-ainm Allmanach
Guelfe no Welfe is ionann agus Welf, se
sin le radh “coilean,” i Sacsbheurla “whelp”
no “cub.” Sin bunadh an anma ma's uasal
no iseal do.

Leis na Gaedhealaibh ba ro choitcheann
an gnas ceudna. Do gheibhimid ins na
“h-Annala Rioghachta Eireann” leis na
Ceithre Maighistribh anmanna-fear mar
ataid annso sios: Buocan, Coilean, Coinin,
Dobharchu, Faolan, Faolchu, Mac-tire, Ma-
dadhan (no Madudhan), Marcan, Math-
ghamhain, Oisin, Seaurach, Sionnach (no
Seannach), Seannachan, agus tuilleadh
maille leo 'san t-saothar ceudna agus i
saotharaibh Gaedhilge eile. Is follus gur
ba h-anmanna beathach iad so uile air
d-tus. Acht is ro bheagan diobh a mhaireas
in Eirinn andiu mar praenomina no an-
manna-baistidh. Cia go bh-faghmaid in
ar seanchas go raibh sagairt agus easpoig
agus naoimh Chriostaidhe fein ann d'a
ngoirthi a leithide so d'anmannaibh in
Eirinn in allod, ni fhuil siad maith go
leor dhuinn anois. Nach mor a theastuigh-
heas siad uainn? Nach bh-fuil Seoinin
agus Seimin agus Paidin agus Ristin againn,
agus nach breagh na h-anmanna iad?

Ni'l fhios agam an bh-fuil Coilean 'ga
chleachtadh mar ainm-baistidh i d-tuais-
ceart na h-Eireann no in ait air bith eile
in ar d-tir fein; acht saoilim go bh-fuil se
ro choitcheann le Gaedhealaibh na h-Albann
fos. Muna bh-fuilim air seachran canann
siad mar “Cailean” e, agus is mar sin a
scriobhaid e; do ghni siad “Collinus” agus
“Cornelius” i Laidin de, agus “Colin” i
m-Beurla; gidheadh is cinnte gur fior-
Ghaedhealach an t-ainm e. I d-taoibh
“Mathghamhain” — bhi se le faghail mar
ainm-baistidh a g-criochaibh eigin ar d-tire
go deidheanach, acht is eagla liom go bh-fuil
se ag dul air g-cul anois roimh Maitin agus
Maitias, agus go n-abair na daoine “Mat-
thew” air a shon gach ait a labharthar
Beurla. Nil amhras agam air cheill bhun-
aidh don ainm Mathghamhain: is cinnte
liom, mar deir na h-ughdair uile, gur ba
h-e an sean-ainm Gaedhilge don bheathach
d'a ngoireann na Breatanaigh “arth” agus
na Sasanaigh “bear.” In Gaedhealtacht
na h-Albann go deimhin is mathghamhain a
bheireas siad do ghnath air an “bear” go
d-ti an la 'ndiu. Deir na h-eolaigh — mar
Sir William Wilde agus fir eile — gur mhair
an t-ainmhidh so in Eirinn air d-tus, mar
is follus go deimhin as na cnamhaibh agus
as an bh-fuidhleach eile do fuaradh o am
go h-am 'san tir air d-tochailt na talmhan.
Is minic fhanas leis na saoghaltaibh an
t-ainm agus an chuimhne iar n-dul i n-eug
do'n ni fein agus iar bh-fior-mhuchadh
cineil uile; agus is amhlaidh sin do'n mhath-
ghamhain in Eirinn agus i m-Briotain
araon o chiantaibh. Ni soilleir 'nna dhiaidh
sin cad iad na focail da bh-fuil an t-ainm
so cumtha; ni cosamhail gur “gamhain an
mhaighe” a chóir-mhiniughadh, o nach
“magh” a ta ins an t-siolla tosaigh acht
math. Acht b'fheidir gur truailliughadh
do “magh” ata ann?

Cia gur beagan diobh ata againn anois
mar anmannaibh-baistidh, ta urmhor dhiobh
air marthain fos 'na sloinntibh; e.g.
O Coileain o a d-tig “O'Cullane,” “Collins”
agus is doigh cuid do na muintreachaibh

da ngoirthear “Cullen” anois; O Coinin o a
bh-fuil “Cuneen” agus “Rabbit;” O Faolain
da n-dearnadh “Phelan” agus “Whelan,”
“Felden” air uairibh, agus air choraibh eigin
“Wolfe” mar a Sacsain; O Madathain o a
bh-fuil na “Maddens” “Maddyns” agus “Ma-
dans;” Mac Mathghamhna o a d-tig “Mac
Mahon,” agus O Mathghamhnaigh d'a n-
deanar “O Mahony;” O h-Oisin d'a n-dearn-
adh “Hessian” (!) amhail da m-badh sliocht
na saighdiur nGearmanach do mhalluigh
an tir a '98 na h-Oisinigh — do bhi airdeaspog
don t-sloinne so (reir na n-Annaladh) Aodh
Ua h-Oisin i d-Tuaim 'san m-bliadhain 1085;
— Mac Searraigh o a d-tig “Mac Sherry”
agus cuid do na “Foleys;” O Seannachain
da ndearnadh “Shanahan,” “Shannon”
agus air uairibh “Fox.”

Ni dhearna me tracht fos air “Cu,” na
air na h-anmannaibh in a d-teidh an focal
so, cia gur b'iad mo phriomh-chuis. Acht
ba dheacair trachtadh ortha-san gan tosugh-
adh eigin do dheanadh mar do rinne me
shuas, agus, ma's fiu e beagan do shuim do
chur ann ni bheidh se gan maith air fad.
Ins an airtiogal so chugainn laibheoraidh
me gan moill is mo uim na “Cu-anman-
naibh.”