Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Saothar Suadha : Cuid a hAon
Title
Saothar Suadha : Cuid a hAon
Author(s)
Údair éagsúla.,
Composition Date
1908
Publisher
Muinntir an Ghoill
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N NL587> <L 3> <B 1908> <C Prós> <M 8> <T Saothar Suadha : Cuid a hAon> <U Údair éagsúla> <F Muinntir an Ghoill> REMHRÁDH. CUMANN NA hÉIGSE. Is fada dhúinn ag braith ar Éigse na Gaedhilge a thabhairt le chéile agus ceangal cumainn is caraduis a dhéanamh eatortha, i slighe go bhféadfaidís cabhrughadh le chéile d'fhonn a leasa féin is d'fhonn maitheasa na h Éireann. Sidí an ceathramha bhliadhain aca a d'iarraidh an cheangail sin do cur ar bhun. Go dtí so ní cuirtí puinn suime sa ghnó. Do thagaidís i bhfochair a chéile aimsir Feis na Mumhan. Do léightí aistí agus amhráin. Annsoin do sgaraidís ó chéile agus ní cloistí uatha go ceann bliadhna arís. Níor bh'fhéidir go dtiocfadh maitheas as obair den tsórt soin. Dá bhfanadh an scéal amhlaidh badh ghearr go mbeadh deireadh le gach saghas ceangail earortha. Sa saoghal atá ann fé láthair ní'l slíghe don duine — nó don bhfuireann — na déanann gníomh. Mar sin do b'éigin don Éigse gníomh a dhéanamh nó imtheacht as. Do b'éigin dóibh céim a thabhairt ar aghaidh. Do tugadh an céim sin ar aghaidh an iarracht so, agus do cuireadh ar bun n-a cheart Cumann na hÉigse. Thángadar i bhfochair a chéile fé thrí le linn Feis na Mumhan i mbliadhna. I seomra Comhairle Cathrach Chorcaighe iseadh bhí an chéad chruinniughadh aca. Thuit so amach ar an seachtmadh lá déag de Mhí Mheadháin an Fhoghmhair Ar a ceathair a chlog do tosnuigheadh ar obair. An tAthair Pádraig Ua Duinnín a bhí in' Uachtarán ann. Do léigh sé don chuideachtain oráid bhlasta ar "Fhilidhibh na Mumhan."* Do labhradar an Dochtúir Ó Luingsigh agus an tAthair Cathaoir Ó Bréandáin, Riseárd Ó Foghludha agus Tadhg Ó Donnchadha ag tagairt do aitheasc an Uachtaráin, agus dubhrathas gur cheart cumann a hur ar bun i measc na bhfilidhe, i slighe is gur móide an mhaith do b'fhéidir leó a dhéanamh. Do léigheadh aistí filidheachta ó Dhiarmaid Ó Muimhneacháin ("Dhá Chích Dhanann"), ón Athair Cathaoir Ó Breandáin ("Oisín"), ó Ribeárd Bhel- don agus ó "Thórna." * Gheobhthar é ar leathanach a 5. <L 4> Lá ar n-a bháireach, thángadar i bhfochair a chéile arís ar a haon dhéag a chlog; an tAthair Pádraig Ua Duinnín in' Uachtarán. Do léigheadh an iomarbháidh filidheachta a thárla idir Phádraig Ó Chruadhlaoich ("Gaol na nGaedheal") agus "Tórna." Do léigh Piaras Béaslaoi aitheasc ann. Do léigh Riseárd Ó Foghludha ("Fiachra Éilgeach") gearra-chunntus ar "Fhilí Chorcaighe." Tá an dá aitheasc soin i gcló sa leabhar so. Do deineadh a thuilleadh cainnte i dtaobh cumainn fé leith a chur ar bun i measc na bhfilidh. B'é tuairim láidir gach éinne go ndéanfadh cumann den tsórd soin a lán maitheasa, agus ó thárla na filidhe i bhfochair a chéile agus an chaoi aca ar an gceangal a chur ortha féin, nár mhiste dhóibh an gnó soin a chur i gcrích. Do thairg an Dochtúir Ó Luingsigh mar rún: "Go gcuirtar cumann ar bun i measc na bhfilidhe is na ndaoine chuireann suim i bhfilidheacht; agus gurab é leathchoróin an díolaidheacht i lugha i n-aghaidh na bliadhna ó gach dalta den chumann." Do chuir Riseárd Ó Foghludha leis an rún agus do glacadh leis d'aon- ghuth. Do deineadh Uachtarán den Athair Pádraig Ua Duinnín; do deineadh Cisteóir den Dochtúir Ó Luingsigh; do deineadh Reachtaire den Athair Cathaoir Ó Bréandáin; do deineadh Scríbhneóir de Thadhg Ó Donnchadha. Furmhór na ndaoine bhí láithreach chuireadar a n-ainmneacha isteach agus dhíoladar a gcion bliadhna leis an gcumann. Bhí an tríomhadh cruinniughadh ar siubhal i dTigh na Cathrach i gCorcaigh Dia Céadaoin, an naomhadh lá déag, agus bailiughadh mór daoine ann. An tUachtarán, .i. an tAthair Pádraig Ua Duinnín, is é a bhí i n-a cheann comhairle againn. Do chuir sé fáilte roimh an Athair Peadar Ó Laoghaire, ar a chéad-theacht i n-ár ndáil, agus adubhairt gur mhór an misneach do chuir an tAthair Peadar air fhéinidh nuair a bhí sé ag obair roinnt bhliadhanta óchoin ar shaothar Aodhgáin Uí Rathaille, le n-a dheagh-chomhairle is le n-a ghríosughadh. D'admhuigh an tAthair Peadar gur mar sin a bhí, acht nár lugha ná san an meisneach a ráinig dó féin ó obair an Athar Pádraig ar cheapadóireacht na bhfilidhe Gaedhilge, mar is aca súd a bhí cruinn-eólus ar an dteangain, is ní raibh lúb ar lár i n-a gcuid cainnte, agus dá bhrígh sin ní bheadh baoghal dearmhad orainn dá leanfimís a rian súd. <L 5> Do léigheadh annsan roinnt iarrachtaí seannda is do rinneadh trácht ortha, go mór-mhór ceann nó dhó ag tagairt do Chaisleán Ó Liatháin mar a bhfuil an tAthair Peadar i n-a shagart paróiste indiú. Chualamair cainnteanna ó Sheán Ó Ceallaigh ("Sceilg"), Riseárd Ó Foghludha ("Fiachra Éilgeach"), is ó n-a lán eile ar a raibh déanta le trí lá ar ár gcruinnighthibh, agus gach n-aon do labhair bhí sé lán-tsásta, go háirithe i dtaobh gur cuireadh an Cumann ar seól. Chuir ochtar eile isteach a n-ainmneacha is a síntiúsaí airgid chun an sparánuidhe agus do scaipeamair go cionn bliadhna eile. FILIDHE NA MUMHAN. [Ag seo an óráid a thug an tAtháir Pádraig Ua Duinnín uaidh:-] A Éigse na Mumhan, dé bhar mbeatha. Is fada nár tháinig sluagh na hÉigse le chéile sa Mhumhain. Cuireann an sluagh chím ós mo chomhair annso indiu i gcuimhne dham na sluaighte thagadh le chéile san tsean- aimsir chum bheith ag éisteacht le hamhránaibh Sheáin Chláraigh is Sheáin Uí Thuama is Phiarais Mhic Gearailt. Is chum leanamhaint den obair a bhíodh dá déanamh ag na mórfhilidhibh sin, is chum milseacht ar bhfilidheacht dúthchais do mhúscailt sa Mhumhain agus ar fuaid Éireann, is chum mis- neach do chur ar éigsibh an lae indiu, atáimíd bailighthe annso i gcathair ghil Chorcaighe, i bpríomhchathair na Mumhan, mar a mbíodh trácht is tais- teal na bhfileadh le linn cruadhtain is anbhruide na nGaedheal. Ní náire ná masladh dhúinn leanamhaint d'obair na sean-éigse. Tá trí céad bliadhan anois ann ó chúm an Céitinneach an laoi darab tosach:- "Óm sceol ar árdmhaigh Fáil ní chodlaim oidhche," agus ón lá soin go dtí an lá indiu ní raibh file ná fáidh sa Mhumhain nár thrácht 'n-a laoithibh ar andlighthibh is ar anbhruid na hÉireann. Is minic a léightear stair ar fhilidhibh na Mumhan; is minic daoine ag trácht ortha, is gan eolas ar an gceist aca. Duine do chuir spéis i n-a thír dúthchais do b'eadh an file Muimhneach, duine go raibh cion a anama aige ar mhuinntir a dhuthaighe féin, is nár ghreannuigh an Ghalldacht ná an <L 6> t-iasacht, is do chlaoidh le nósaibh is le béasaibh a shinnsear. Duine do b'eadh é, leis, do scrúduigh seanchus na hÉireann. Cibé eolas a bhí ag Muimhneachaibh ar feadh na gcéadta bliadhan ar stair na hÉireann, ar shean-scéaltaibh na hÉireann, ar imtheachtaibh a ríogh is a curadh, is de bhárr saothair na bhfileadh do bhí an t-eolas soin aca. Do chuir binneas is milseacht na n-amhrán do cheap ar bhfilidhe ceol i gcroidhe na ndaoine; do chuireadar bród is áthas ar an aos óg. An té thiubhradh fé ndeara líon tíghe de Ghaedhilgeoiridhibh ag éisteacht le hamhránuidhe is é ag canadh aislinge éigin do chúm Eoghan Ruadh, abair "Mo léan le luadh is m'ath- tuirse," nó "Ag taisteal na Blárnan," agus thiubhradh fá ndeara an t-uaigneas, an dólás croidhe, an t-áthas, an fhearg, an bhuile do ghabhann i ndiaidh a chéile an líon tighe sin, an té thiubhradh sin uile fá ndeara, thuigfeadh sé gur bh'é saothar na bhfileadh do bhuanuigh tréithe na nGaedheal sa Mhumhain, is do choimeád sruth na Galldachta ón ndoras againn. Má tá anam is spioraid i n-ógGhaedhealaibh an lae indiu, má's rud é go bhfuilid ag casadh ar dheaghnósaibh a sean, is go bhfuilid ag cur suime 'n-a dteangain dúthchais is 'n-a litridheacht dúthchais, bíodh a bhuidheachas soin ar na filidhibh Gaedhealacha agus ar fhilidhibh na Mumhan go sonnradhach. Bíodh gur mó an cháil atá ar fhilidhibh áirithe do geineadh i n-allód i dtíorthaibh tar lear; bíodh nár rugadh sa Mhumhain le trí chéad bliadhan aon Homerus ná Virgilius, ná fós aon Dante ná aon Moliére, ní fhágann soin ná gur cheart dúinn spéis do chur sna filidhibh do chuir Dia chughainn, a gcáil do leathadh agus a lorg do leanmhaint. Acht cé gur mó í cáil na mórfhileadh do geineadh i dtíorthaibh áirithe tar lear, níor sáruigheadh riamh ar bhfilidhe-na, filidhe na Mumhan, ar cheol is ar bhinneas. Níor sáruigheadh riamh iad ar a ndílseacht dá dtír dúthchais ní hamháin le linn a séin is a sonais acht le linn a cruadhtain is a cruadhcháis, nuair a bhí sí fá bhráca na hanbhruide, nuair — "Ba fliuch a gruadh go buan le déaraibh, Gruag a mullaigh ag tuitim 'n-a tréan-ruith, Srothanna fola as a roscaibh go caobach, A haghaidh ar snuadh an dubhghuail le chéile." Is iad filidhe na Mumhan do choimeád an spioraid agus an t-anam ionainn le linn na buaidheartha agus na hanbhruide do bhíodh ag urdhubhadh ar dtír dúthchais <L 7> "Ó lom an cuireata cluithche ar an rígh choróinneach," nuair a bhíomar "Ag Gallaibh dár gcrádh ón lá do cailleadh an Bhóinn. B'é an file solas na nGaedheal i ndorchardas; b'é a neart is a dteannta é; b'é a gcroidhe is a n-anam é; b'é díon a dteach le linn na fearthana é; b'é a gcloidheamh chum réabtha é; "B'é a mbarc 's a mbád 's a n-áthrach séin é, A leomhan a seabhac a gceann 'sa bhféinnidh, A lonnradh solais i ndorchadas sléibhe, A dtriath ceart 's a meas tar Éirinn." Is le hamhránaibh ma bhfileadh do chuireadh an dream a tháinig rómhainn an leanbh do chodladh. Is le ceol na bhfileadh do choimeádaidís an t-uaig- neas uatha féin ar dhruim na sléibhte. Is le saothar na bhfileadh do choimeádadar foighne Dé n-a gcroidhe ag brath ar aiséirghe a dtíre ó bhás na hanbhfainne is na hanbhruide. Cad is gábhadh dham ainmeacha na bhfileadh so do luadhadh? Do shroich dánta na mórfhileadh gach áird den Mhumhain; cé go raibh ball fá leith ag gach file aca 'n-a theannta soin. Do scaip an Céitinneach an dorchadas ó chlár Mumhan ar fad. Do leath ceol Dháithi Uí Bhruadair ó luimneach go Corcaigh. Do bhí "Aodhagán éigeas iarthair Fáil," ag fuineadh a chroidhe 'n-a laoidh- thibh ar fuaid Sléibhe luachra. Do bhí an tAthair Eoghan Ua Caoimh agus Seán geal Clárach ag déanamh tuair is tarngaireachta agus ag cur mheisnigh i gcroidhe na nGaedheal i Ráith Luirc agus i nDún ar Aill. Do bhí "Filidhe na Máighe" — Seán Ua Tuama agus an Mangaire Súgach, agus an chuid eile — ag déanamh ghrinn is scléipe cois Máighe na méithbhreac agus i gCroma an tSughchais. Bhí Seán na Ráithíneach agus an tAthair Uilliam Inglis is Éadbhard de Nógla is Uilliam an Dúna is Uilliam Ruadh is Éamonn de Bhál is Piaras Mac Gearailt, is "tuilleadh ná tigeann liom d'áireamh" ag cur ceoil dúthchais mar inneach lé bréithribh Gaedhilge le hais chathrach Chorcaighe. Bhí Tadhg Gaedhealach agus Donnchadh Ruadh agus sluagh binn eile ag coimeád an anma i muinntir na nDéise, Bhí Aindrias Mac Cruitín, Aodh Mac Cruitín agus Brian Mac Giolla <L 8> Meidhre agus Micheál Cuimín agus gasradh de bhinnfhilidhibh nach iad ag cur meidhre is áthais ar mhuinntir an Chláir. Bhí Piaras Feirritéir agus Séafradh an Ghleanna agus a lán eile d'fhilidhibh groidhe ag spreagadh cheoil "ar bhruachaibh locha léin" is i measc sléibhte is gleann Chiarraidhe an ghrinn. Do hoileadh Eoghan Ruadh ar Sliabh Luachra acht b'fhada ó bhaile a thrácht is a thaisteal. Bhíodh sé "ag taisteal na Blárnan" nó ag siubhal "Cois na Siuire maidean drúchta is é támhach lag faon." 'N-a ndiaidh-san uile d'airigheadh guth Fhinghin Uí Scannaill i gCill Áirne, agus guth Mhichíl Uí Longáin i gCorcaigh, agus guth Sheain Uí Choileáin i nIarthar Chorcaighe, agus binnghuth Shéamais Uí Chaoindhealbháin i nIarthar luimnigh. 'N-a ndiaidh-san arís d'airigheadh ceol ó Dhonnchadh Ua Scannaill, ó Sheán Mac Peadair, ó Thomás Ruadh, ó Phádraig Conndún; agus tá a lán d'fhilidhibh binne annso indiu, agus cloisfear ceol uatha ar ball, i dtreo nár múchadh riamh ceol na bhfileadh sa Mhumhain; agus le congnamh Dé ní múchfar an ceol soin go bráth na breithe. Acht 'n-a dhiaidh sin le breis is céad bliadhan ní raibh puinn den cheol soin ann. Ní raibh acht file aonair annso is annsúd, agus ní bhíodh toradh ar a ghlór; ní bhíodh toradh ar ghreann ná ar aiteas na ndán dúthchais; agus dá dheascaibh sin is beag an iongnadh gur doirteadh an donas orainn; is beag an iongnadh go ndeachaidh an spioraid Ghaedhealach i bhfuaire 'n-ar gcroidhe; is beag an iongnadh mío-áth orainn Ó bhalbhuigh cláirseach Chlár Luirc Éibhir," agus "Gan dán dá ríomh le haiteas, Gan ráidhte grinn dá n-aithris, Gan sámhchruit bhinn dá spreagadh I mbanbhrogaibh réidhe." Is beag an iongnadh gur ghabh lagmhisneach ar gcine; is beag an iongnadh gur "Chailleadar Gaedhil a dtréithe caoin córach, Carthannacht féile béasa is binncheolta:" Is beag an iongnadh go ndeachaidh an spioraid agus an t-anam i laige <L 9> ionainn agus gur bh'ar éigin d'aithneochaidhe sinn tar shliocht na nGall le linn na haimsire sin. Do leigeamar uainn le faillighe ceol is binneas ar bhfileadh. Bhí a leabhair ag dreoghadh agus na luchaigh dá gcreimeadh. Níor thuig Gaedhil na ré sin focal dá saothar. "D'aithle na bhfileadh dár ionnmhas éigse is iúl, Is mairg do chonnairc an chinneamhain d'éirigh dúinn, A leabhair ag tuitim i leimhe 's ag léitheadh i gcúil, 'S ag macaibh na druinge gan siolla dá séadaibh rúin." Dia is Muire linn, is fada bhí "Clódh Gaoidhilge ar feodh sínte re sealad go táir, Stró buidhne mórchoimhthighe dá treascairt gach lá, Reo scíosmhar is ceo líonmhar ar a maireadh den dáimh Gan glór binnghuth ná óirfídeacht acht glamaireacht ghnáith." Ní raibh againn fáiríor acht glafairneach Ghallabhéarla. Is leis an nglafairnigh sin do hoileadh ar n-aos óg, agus ní hiongnadh méid a ndonais dá dheascaibh sin! "Gach lóimín 'n-a lóistín nuair chaitheadh a sháth, Ar fóidín ar stóilín nó ar stana bheag chláir, Is beodha bhíodh mar gheoin laoich ag gliogar gan adhbhacht, Gan mórshuim i gceol chaoin ná i mbeatha na bhfáidh," Níor fhan ceol ná filidheacht ag Gaedhealaibh, "Ní raibh tathac 'n-a bhfriotal ná binneas 'n-a ndán Bhí cuisle na dáimhe tráighte aca, is feas." I lár na naomhadh haoise déag tugadh iarracht ar na filidhe do bhailiughadh le cheile agus misneach do chur ortha agus ar gceol dúthchais do saothrughadh. Ag seo litir do seoladh chum sluaigh na héigse an tráth soin: <L 10> Acht ní raibh aon toradh ar litir Swanton, cé gur dhein sé a dhícheall. Do b'é toil Dé, ámhthach, go dtáinig atharrughadh ar an saoghal i ndeireadh na haoise sin, sar a raibh an léirscrios ar fad déanta ar ar dteangain dúthchais, sar a raibh leabhair na bhfileadh ar fad millte creimthe ag luchaibh, nó dreoighte i gcúilibh sa Mhumhain. Do chrom Gaedhil ar obair aithbheoidhte a dteangan. Do cuireadh mór- chuid Gaedhilge i gclódh. Do cuireadh i gclódh saothar na bhfileadh, nó cuid mhaith dhe. Do cloistí amhráin Aodhagháin is Eoghain Ruaidh, is Dhonnchaidh Ruaidh is Sheain Chláraigh is Sheain na Ráithíneach is Sheain Uí Thuama i mbéal ar n-aosa óig. <L 11> Tá an lá ag breacadh orainn le tamall. Níor thréig na filidhe ar fad sinn. D'fhan fo-dhuine aca annso is annsúd ag feitheamh le gealadh an lae fá mar d'fhan fáidhe is lucht tarngaireachta i n-allód nuair a bhí an tóir ar an mullach aca. Agus seo annso indiu sinn chum obair saoth- ruighthe na filidheachta do chur i gcóir is i gcrích. Bhailigheamar annso chum cromtha ar an obair sin díreach mar ar scuir Seán Clárach is Seán Ua Tuama dhi. Tá céad go leith bliadhan ann ó thug Seán Ua Tuama an coire seo d'fhilidhibh na Mumhan; an bhliadhain díreach i n-ar cuireadh Seán Clárach do b'eadh é:- A ghasradh fhial ghrianda do b'úire uair, Is gach leanbh don mhian iaidhfeas le hiúl na nduan, Ag scanadh gach rian riaghla is gach dú ircheist chruaidh Tagaidh go dian d'iarracht ar Chúirt na Suadh. Tugadh coire dá leithéid sin d'fhilidhibh an lae indiu is don bhuidhin chuireas suim i bhfilidhibh is i bhfilidheacht, agus dá bhrígh sin féach an sluagh ceolmhar atá im thimcheall indiu. Cuirim-se féin fáilte ó chroidhe rompa: A ghasradh den aradfhuil 's a chrú na bhfáidh, Cé fada sibh fá mhasladh dhubh 's fá smúit go tláith, Beidh feasta anois má mhairimíd bhar gclú 's bhar gcáil 'N-a lasair thiugh ag leathanruith fán Mhumhain go bráth. Ó's sleachta sibh den aicme-sin dár dhúthchas dáin Do chasadh tiugh le meadaracht glan ciuil go sámh, Ná dearmadaidh na ranna binne 'mhuscailt slán As teanga mhilis Aimhirgin nár bh'umhal do námhaid. Gach calmshaoi do chanas laoi le fonn is adhbhatht, 'S chuir anashuim i dteanga Ghaoidhil nár mhúch an bás, Radadh síos chughainn aiste ghrinn gan dúire ar clár, gheobhaidh gradam síor ó reachtairidhibh na Cúirte i dtráth. <L 12> NA BREAGÁIN.* "Oisín," cct. Fonn: "An Cailín deas donn." Féach an bréagán, téad trí n-a éadan — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Tarraing an téad agus seo é ag léimrigh; Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. Ní'l sa duine acht bréagán leinbh — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Ní túisce thuiteann ná siúd é briste; Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. An Seán so againne, íochtar na cloinne — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Seo é ar mire i ndiaidh gach toice, Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. Tadhg an chroidhe shubhaigh, má tugtar air súd — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Seo, a bhean bhúidh, tabhair cárt eile chughainn, Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. Féach an sagart agus deabhadh air chun Aifrinn — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Do cheapas gur bh'fhada uainn cuaird an easbuig, Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. Ní taise dham féin, 'om tharrac mar aon — Suidh annso, a Shéamuis, is dearg do phíop — Cá bhfuil an téad? Tá a fhios ag Sinéid, Óró, corruigh an teine bhreágh bhuidhe. Óró, corruigh í, bog leat is corruigh í, Óró corruigh an teine bhreágh bhuidhe; Óró, corruigh í, bog leat is corruigh í, Óró corruigh an teine bhreágh bhuidhe. <L 13> SCÉALA Ó RIBEÁRD BHELDON. "Thimcheall an bhliadhain 1856, nuair ba lag an mheas a bhí ar na nGaedhilg, bhínn-se ag cumadh amhráintíbh den tsaghas so leanas, ag déanamh caitheamh aimsire do sna daoine ionnta, de réir mar a thuiteadh aistíbh sultmhara amach — agus mar siúd de — ag coimeád na Gaedhilge beó i measg na ndaoine agus á cur i bhfeidhm. Déanaídh-se bhur scair féin den obair anois; tá mo ucht-sa thart: acht amháin gur aoibhinn suairc liom a bheith ag breathnughadh ar bhur n-obair ag borradh ag fás is ag dul i dtalamh i measc na ndaoine — sé sin má's i measc na ndaoine thá sí ag borradh is ag blabhscughadh. Sé fios fáth eachtra an amhráin seo acht mar seo: I dtigh Phádraig Uí Chiarghusa, i mBaile Bheaidh le hais Phortláigh bhíos ag tuilleamh mo pháidh lae. Bhí ón gCumarach leis ann n-a seirbhísigh, Máire Ní Mheachair, Páid leathan, Brighid Ní Ghearailt, Inghean an Bharraigh. Ba mhaith leis an gCiarghusach muinntir ón gCumarach a bheith aige mar sheirbhísigh, mar bhíodar cneasta cúramach, aireach thimcheall a ghnó seochas daoine na háite. Acht tháinig táilliúir dar bh'ainm Peadar — Peadar na Gruaige ghlaodhtaoi air — ag obair ar feadh seachtmhaine nó coigthighis sa tigh; agus pé cúis a bhíodh ag an mbrasaire ró-chainnteach tailliúra so leis, ní théidheadh lag air acht a d'iarraidh magadh dhéanamh fé mhuinntir an Chumaraigh a bhí ann, ag rádh "Seana-phobal," is mar sin leó, mar 'dheadh go rabhadar fiadhain mí-shnasta mar bhraith sé iascairí na Rinne bheith. Ar shon nár bh'fhiú leó aon aire thabhairt ar an spreallaire de ghligín táilliúra, n-a dhiaidh-san is eile bhí cuid aca ag teacht roinnt bréan de. Agus mar sin de, bhí Máire Ní Mheachair ag baint na srathrach, lá sa mhacha, den asal, nuair cia bhuailfeadh chúichi acht mo tháilliúir ag cur stróbh uirthi mar ba ghnáthach leis; acht níor dhein mo Mháire acht casadh a bhaint as an tsrathair a bhí ina láimh aici, agus é phléascadh sa chionn leis, ag déanamh fuarpa san asair aitinn bhí sa láthair sin de. Um thráthnóna, nuair a chualaidh Ribeárd cad do thuit amach do ghaibh a gheangháire air. Ba ghreannamhar leis an aiste. Mhol sé Máire; agus dubhairt, an táilliúir a leigint fé fhéin anois, is go gcuirfeadh sé deireadh le n-a ghliogaireacht; agus do rin mar leanas: <L 14> Peadar na gruaige. Fonn: "Gan síoda it Bhalait." A chomhursain na gcarad, éistidh liom sealad Go léighfead mo cheacht fé nbhur dtuairim I dtaobh Mháire Ní Mheachair, an fhinni(r)bhean mhaiseach, Mar a threascair sí Peadar na Gruaige. Níor chuaird in' aistear í cuaird an bhrasaire Ag fógairt catha ar mo stuaire; De réir mar a mheasaim ó bhaisteadh air Peadar A leithéid eile dhe phlaba ní fhuair sé. Gan síoda n-a bhalait, Acht píosa dhen tsrathair Thug Máire Ní Mheachair sa chluais dó, I gceartlár an mhachaidh do chuadar chun catha; Ba ró-gheárr a sheasuigh mo bhuachaill, Nuair a baineadh as leagaint le siollsa dhen tsrathair, Rin fuarpa san asair go luath dhe. Bhí inghean an Bharraigh is Brighid ní Ghearailt Is thuilleadh n-a dtaca ná luadhfad, Uisce aca á tharraint as tobar na sceatha Á chimilt le basaibh dá ghruadhnaibh. Gan síoda n-a bhalait, agus rl. Sé bhreóidh an grabaire is chuir é gan mhaise, Nuair tháinig an ainnir adtuaidh air Le droichead na srathrach ar an gcorreasna; B'fhuirist a mheas go raibh buaidhte air. Sé dubhairt Páid leathan é thógaint n-a sheasamh, 'S gan a leigean don bhfalaire fuaradh, É choinghbháilt n-a bheathaidh go dtiocfadh an sagart, Go mba lag a bhí a chuisleanna ag bualadh, Gan síoda n-a bhalait, agus rl. <L 15> Nuair a mhúscluigheadh Peadar do bhog sé chun reatha, Gan féachaint ar ais thar a ghualainn; Níor fhág sé geata ar fhuarchus an bhaile Gan preabadh thairis le fualthan; Bhí mná agus fearaibh ar bhóithribh n-a seasamh, Gach n-aon aca ag déanadh drochthuar do: Go n-imtheóghadh le gealthaigh n-a gheilt i gcionn faille, Is ná fuighfaidhe go maidin a thuairisc. Gan síoda n-a bhalait, agus rl. Ba scannradh le hamharc, 's gan fagháil ar é cheangal, A shamhailt de phreabaire ag gluaiseacht, Cubhar le n-a dhranna, is a shúile ba lasta, 'S gan snáithe dhen hata ar a ghuaireach. A thailliúir na maige, má's i ndán duit casadh, Seachain do thaisteal ar tuathal; Fain insan mbaile ag fuagháil is ag gearradh, Nó cíorfaidh Malaí do chuachaibh. Gan síoda n-a bhalait, agus rl. CEANGAL: Glac uaim mo theagasc: bíodh ciall agat feasta, Is ná bí it ghaige ró-shuarach; Fill ar do hata, buail é ar do bhathus, Is ná bíodh do charaid ar buaireamh. Is, a Mháire ní Mheacair, mo ghuidhe dhuit gach maidin; Do dhá láimh nár chaillidh an luadar; Is tu chóireóghadh gan mhairg, gan córacha catha, An fleascach go tapaidh gan dualgus. 'S gan síoda n-a bhalait, agus rl. Síoda go fairsing go raibh in do bhalait, Is laetheanta geala fé shuairceas; Giorta in do shrathair — badh mhaith í i gcaismirt — Má chuirfaidhe le fearg místuaim ort; Gach am is gach aga, má castar leat Peadar, Ná bhí leis ag bladar, acht buail é; <L 16> Ba shuarach é a ghaisce, badh chóir dam gabháil thairis, Scéithfead gach alt mar a fuaireas: Go raibh Máire á ghreadadh Sa phlaosc leis an tsrathair Gur bhain sí macalla as a chluasaibh. Clanna Mumhan. "Dhá Chích Dhanann," cct. A Chlanna Mumhan ghil ionnraic aoil, Pé treabh nó triúch, pé dúth' as díbh; Ar scaip an búr anonn tar tuinn, 'S a maireann dínn i bhFódla. A Chlann nach fonn libh crúb Seáin Bhuidhe — An deamhan — gan diúltha, d'iomchar choidhch'; A dhream do b'umhal le cúlaibh claidhimh, 'Nis gabhaidh tríom-sa comhairle. An mhaicne chródha, chomhachtach, ghroidhe Do sheas ar bórd, do sheol le gaoith, 'S nár stad go deó, de ló ná d'oidhch' Go ndearcadh Baoi thar bóchna. Ar thalamh leó 'gus thóg an tír le fearta gleoidh, le comhrac faoibhir: An ghasra ghlórmhar — cómhlucht Ír — Sin eascur cruinn na leómhan úd. Ba rathmhar, ciallmhar, fial an dlighe Do lean a dtriall ag riaradh críoch Na Banban iathghlais riamh go dtí Gur phreab thar taoide crón-phuic. Thuit scamall ciachmhar, ciar, le linn A dteacht — na diabhail — go hiathaibh Chuinn; Tig creach is diachair, ciapadh is caoi; Tig dalladh, daoirse is brón dubh, <L 17> Bhí triatha Fáil dá gcrádh 's dá gclaoidhe, 'S ba shiamsach, sámh lucht fátha 'n díth; Cér chian a lá, 's dá bhreághtha bhí, 'n-a dhiaidh tig buidhe-thráthnóna. Tá Dia na ndúl ós cionn gach nídh, 'S is dian a scrúdfaidh Súd an tslighe, 'Gus iarrfaidh dúnadh cunntais faoi Gach pian i slighe an éagcóra. Tar sáil an chuingir, sí an ithir Ghaoidhil; I lár na bruide bhris an chuing; Sin bráca an daille dhuibh díomhaoin Is tá gan chríoch an gnó úd, Dir mhagh 'gus mhuir, dir thigh is tigheas Is geárr gur linn gan bhaint, gan chíos, 'S an t-ál do choinghibh sinn-na síos Gan grán dá síol sa chóig seo. A fhir nách fann i n-am an bhruighin, Imthigh let lann i gceann an bhuidhin A chuirfidh an gall ar ball thar linn — De chuisle Mhíle a bpór-san. Ná glac mar shamhail le feabhas do ghnímh An fear úd thall ar dhrom an chlaidhe Ní cara teann, 's ní namhaid 'n-a chroidhe Acht spreas gan bhrígh é 'n sórd san. Sin treasa dlúth den Mhumhainfhuil aoird — San áit is tiugha dhen túrnadh bhíd — 'S is dána dúr a siubhal mar chíd Gur "Teanga is Tír" a seóid as Má tá sa Chúig seo triúr, acht níl, Gur feárr leó clú náisiúin a dhíol, Mo rádh-sa riú, gach triú bhocht díobh: Ná tárlaidís n-ár mbóthar. <L 18> A Chláir ghil Mhumhan, a lonnradh fhír Do thaitn tré mhúrthaí dubha an tsaoighil. An cháil, do shiubhail thar tonn is d'fhill, Nár fhágaidh sí go deó thu. Tá'n cheannrach lobhtha — so le haois — Dir cheann is cos, sin sos dod bhaíll; Tá'n slabhra crosta croithte dhíot, 'S ót bhrannra scaoilte an córda. 'Riú, cá bhfuil abha mar abha na laoi, Chomh sámh, chomh seamhrach, seang, n-a luighe I n-áileacht gleann, is crann, is craoibh Ón tráth éirigheann go Cóbh dhí? Nó, cá bhfuil cnoc mar chnoc na Cích', Chomh hálainn cruth, chomh sruthair-bhinn; Go cárthanntiugh, go n-iomad fraoigh; Ó bhárr a cinn go córach? Níl macha méith, ná gaorthadh mín, Níl leathanréidh, níl caol ná coill, Níl barra sléibhe, ná maolchnoc caoin Go léin-loch ghlinn, ghrion-órdha. Nách linn go léir, is lé n-ár gcloinn- Is linn-na Éire fhéin gan fuigheall — An fonn do shaothruigh Gaedhil le claidheamh An mbainfar díobh gan chomhrac? A Chlannaibh áigh, a bhláth na nGaedheal, Ná scaraidh lámh le Gráinne Mhaol; Ná labhradh cách a bárr a mbéil Acht teanga ghlé ár mór-fhear; Is creideamh ársa Phádraig naomh, Ná ceiltear á! ná táradh aon; Bítear cáirdeach, páirteach, tréan. Díreach, daond', deaghchomhursach. <L 19> AN FÁNUIDHE. "Dhá Chích Dhanann," cct. Fonn: "Seán Buidhe." Áirimh a naedéag gan easnamh de chéadaibh, N-a bhárr-san a sé cuir go sár-chruinn, Sin dáta an scéil, ó bhliadhain Páise an Éinmhic, A thárla dham éisteacht ghá lán-ríomh: I lár Bhaile an Aonaigh i n-árus beag aoltha Tá Seán geal Mac Éibhir an ceárduidhe, 'S gan neach den treibh dhaonna in' aice dhá chaomhnadh Acht mada go nglaodhann sé air "Fánuidhe." Tá ainm an Ghaedhil úd ón nGaillimh go Béarra 'S is feas do gach aon fhear a cháilidheacht, A ghradam don Ghaedhilg, a tharcuisne ar Bhéarla Do fásadh le claonbheart i gClár Ír. Sa Mhárta, nuair a léigtar, ar áis nó ar éigean, A madraíbh Éireann an cháin síos, Deir Seán: "Sar is déadhnach is feárr dul ag réidhteach Na cána so ag glaodhach ort, a "Fhánuidhe." Seo leis ar séide go hoifig an chléirigh — An bodaire baoth leamh de tháirshíol Na bhfolachon gcraosach, do chroch is do chéas sinn D'éis Cromail dár n-éirleach le láimh fhill. "This canine possession, describe him," ar seisean, "His dye and his sex and his — aw — bweed. Those items in question, a license doth mention; Besides you must tell his —" ar Seán, "creed?" "Tá uachtar an réice úd go cluasaibh ar dhaoldath, 'S anuas leis práisléad fé n-a bhrághaid buidhe; Do suaitheadh a thréadfhuil le buac na gcon n-éachtach Do ghluaiseadh fan taobh is le sáil Fhinn; <L 20> D'éis fuaradh do Phoébus, le fuath bheith in' aonar do, Cuardann thar sléibhte 's tar fánlaí, 'S d'éis bualadh chugham féin do go buartha is léir Cadé tuairim gach n-aon i dtaobh Fhánuidhe!" "By Jingo!" ar san Cléireach, "ní thuigim tu i n-éanchor; Muna ndeinir i mBéarla comhrádh bríghe, Ní chuirfead-sa séala an ríogh ar pháipéar duit, Is tuillfidh tú déine na gnáithdhlighe." "Gheobhair uaim mar is méin liom leórthuairisc i nGaedhilg Le luadh n-a pháipéar don choileán groidhe; Muna dtógair dá réir sin gach comhartha is gach tréith Ní bhfuighir feóirling let shaoghal as an bhFánuidhe." Lá de sna laethibh a tháinig n-a dhéidh sin Is Seán geal go scléipeach ag ceárduidheacht — Bhí gáirdeachus cléibh air de dheascaibh an scéil Go bhfuil fáscadh dhen téid curtha ar Sheán Buidhe; Do airigh sé géarsceamh ón madra, fé mar Is gnáth leis ar straére ghníonn dánaidheacht; Ag ceann tighe Mhic Éibhir bhí amhus de phíléir dhubh Ghá theanntughadh go tréan ag an bhFánuidhe. "Is mar sin gan bréag é, 's ní nár línn." Dir ordóig is mhéaraibh do tógadh is léigheadh do Dianfhógradh soiléir dul i ndáil dlighe;, 'S i meadhón geal an lae sin os comhair lucht na pléidhe leis, 'S ar seól-shodar taobh leis bhí Fánuidhe. Do bhíodar annsúd lucht na dlighe do mhionscrúdadh Go dígeanta dúr le n-a málaí; Ar bhínse os a gcionn do bhí buidhean de ghallbhúraibh Ó, míle ciorrbhadh ortha — n-a sámhshuidhe. <L 21> "A chléirigh na cúirte, anois glaéidh ar an gcúis seo Mhic Éibhir a dhiúltann do cháin d'íoc. An té sin is cionntach an méid sin n-a chunntuis 'Nis téidheadh go príosún go ceann dá mhí. Mar' ndíolaidh leathchróin gheal gan mhoill as a mhórchoin Go ciste coróinneach Edbhárd, Rí, Filleadh sé córda mórthimcheall a sceólmhuigh Is ídeadh go cóir é ó bhárr craínn." "Fiú leathphine 'em stór-sa má fhágann mo phóca 'S má thachtaim go deó é, an lámh dhíom; Níor bh'annamh an córda ghá chasadh ar an scórnaigh 'S ar mhalairt do shórd-sa, a Fhánuidhe. Níor bh'annamh go dreólach sinn caithte ar an mbóthar 'S an sladaire ag dóghadh an bhótháin tighe; Do b'fhada dhá scóladh i gcarcair an chróinphuic M'athair-se romham, is ba chrádh croidhe; Acht teanga na Fódla fé tharcuisne ag cóbaigh Sin masla ná leomhthainn dir tháin díobh, 'S ní fheicfid siad beó, acht sa bhfriotal is eól dam, Oiread is cianóg as an bhFánuidhe." CUAIRD AR THEAMHAIR. Tórna, cct. A Dhomhnaill ghrádhaigh, a bhláith na seabhac NGruagach ngárdach mbárrchas mblasta, Ó gheibhim lem thaobh thú i mBréagh na mbeannacht Téanam ort indiu go Teamhair. Chífir radharc is greadhnach greanta: Bóithre breághtha is mágh mhaith fhairsing; Tighthe saetha ar thaobh gach bealaigh; Ba ar féar 's a laéigh n-a n-aice. <L 22> Féach it thimcheall coill fé chrannaibh, Sliosach séanmhar craobhach cnapach; Sceacha glé ar mhaolaibh clathach, 'S a mbarra ag trácht ó bhán go dearg. Airighir glór seoch dórd do chapaill: Crónán comhlághach ag beachaibh Ag suirgheacht le scoithíníbh meala, Ag foluamhain ag gluaiseacht 's ag casadh. Siní an ghrian tuas go niamhshnuadhach ag faire 'S ag líonadh gach croidhe mhaith le haiteas; Tá riabhachsmúid aniar chughainn ag tarraint, Acht ní bhrisfidh sé indiu mar mheasaim. An tír gheal so tríthi go ngabham Tír í ná maoidhfidhear a samhail, Tír gháireach tír áluinn tír ataill, Tír mhéith do fuair craobh Inse Chathail. D'éis na díleann san dtír seo bhí Ceasair 'S bantracht gan annsacht n-a farraidh; Thug Párthalón 's a leoghain ann sealad, Gur fhúig an phláigh iad tláith fé leacaibh. Clanna Neimheadh gan cheilg gan chaime Bhí a réim annso tréimhse 's a bhflaitheas; D'fhásadar láidir fé airm, 'S do scéith ar fuaid Éireann a sleachta. Tháinig Fir Bolg i gcothrom 's i gceannus An mhachaire ghlé seo Bhréagha na n-ealtan; Thugadar grádh dhó páirt is taitneamh 'S ba dhuine dá dtréantslógh a chéadthóg Teamhair Is deimhin gur bhuadhadar Tuatha Dé Danann Seilbh na máighe seo is cláir na Banban; <L 23> Tá rian a lámh is tásc a nAicill Ó life go Bóinn 's ar bhórd na mara. Tháinig n-a ndéidh sin Gaedhil n-a mbarcaibh, 'S ba ghearr go rabhadar go toghmhail fé rachmus; Ba chaomh a riar, ba riaghalta a reachta, Ba chríostamhail 's do b'fhíor-umhal a mbeatha. Duine dhen bpór so, leógan lannach, Laoghaire, ba thréanrí i dTeamhair Nuair tháinig cughainn Pádraig mac Chalphruin Chun creidimh is gníomha Chríost do theagasc. Acht tugaim-se is tugair-se fé ndeara, Dá fhaid a bhí Éire ag Gaedhil an cheana Nár chuireadar féin le chéile i gceangal, 'S gur fhág soin sinn i gcuing ag gallaibh. Ní chlaoidhfeadh dream ar domhan, is dearbh, Fir Éireann ar aontoil 's a n-acmhuinn; Mar fhiadhnaise dháilfinn lá Chluain Tairbh Nar cuireadh an ruaig ar shluaightibh Danar. Faigh lorg a mí-ghníomh fill trí Theamhair Tá indiu n-a fásach scáinte scaithte: An tuaith 's an chléir le chéile ag caismirt D'fhúig brogh na réx n-a shéithleach dealbh. Ca bhfuil Ráth na Ríogh is na míleadh b'fhearra Mar a dtigeadh slóighte fó n-a dtreallamh, Mar a bhfeictí éadaighe is péarlaí ar bhrataibh Ríghthe cóigeadh — flós na bhflatha? Ráth Chormaic, thugadh foithin gan mhairg, Cá nheabhaidh a díon is íoghair a caiseal? Tá abhlórd de neantógaibh glasa Ina hionad ag fás is slánlus fairsing. <L 24> Cá ndeabhaidh an Forradh 's a chothrom fear gaisce? Is Ráth Gráinne, gnáthárus na mbarrfhionn? An Teach Míodhchuarta fíonchuachach fada, Is na grianáin ba shiansánach seascair? Sidé an áit n-a dtárla Teamhair, Is ní'l le fagháil dá ráthaibh ratha Acht cnapóga glasfheóir agus clasa Ar a bhfásann fiadhaile fiaidhne is sceacha. Ar an ndrom so tráth bhí scáth ón bhfearthainn Ag ríghthibh 's ag buidheantaibh airm; Tá indiu n-a maoilinn fhíorluim leathte Is gaoth scéirdeamhail gach saesúir á feannadh. Annso bhí comhnuidhe is lóistín sealad Ag Cormac maith mac Airt fé cheannus, Ag Tuathal nár thuathail n-a reachtaibh, Ag Dáithí 's ag Niall Naoingiallach neartmhar. Annso ba ghnáth i dtrácht 's i dtaisteal Ríghthe agus ríogana cailce, Maithe tuaithe is uaisle rachmuis, Bochta Dé agus cléir na salm. Mar a dtagadh Fionn mac Cumhaill 's a chatha De churaidhibh glé na Féinne ar fleadhaibh, Do-ghníodh báire idir tháintibh ar faithche Scléip gan cheasnaidhe is gleacuidheacht airm. Mar mbíodh báirseóirí is cláirseóirí ag spreagadh, Ollamhain léighinn is éigse an aitis, Geócaigh is óinmhide gasta, Is cinn gach céirde b'aéirde gradam. Mar mbíodh cúirtéirí, cúirtéis agus maitheamh, Clagar ciúil is súgra leanbh, <L 25> Amhastrach con muighe is giollaí capaill; Gá dtáim ris? Ba bhreágh dhon té mhair ann. Siné an radharc is saidhbhre ar thalamh; Féach ó thuaidh thar an uaimh — nach deas é: Ithir aoibhinn choillteach mheasach, Ón mBóinn go Móghdhurn maiseach? Féach siar, cá bhfuightheá radharc do b'fearra 'Ná Midhe na méithe is Bréifne bharrfhionn? Féach ó dheas, Magh nEalta lachta; Is soir go muir ní'l locht ag neach air. Samhluighim-se i n-éinmheidh Éire is Teamhair: Bhí treó ar an ndís gan fuigheal gan easbhaidh An fhaid do bhíodar síoch i gceangal; Acht tá Banba féig ó tréigeadh Teamhair. A Dhomhnaill óighe, chun bóthair as linn; Ná téidheadh ár smaointí i bhfíoghraíbh leanna; Ragham de scrabha go Domhnach Seachnaill Go blaiseam chóir an chródhfhir Peadair. An bhfeicfar choidhche arís i dTeamhair Maithe Gaedheal le chéile ar seanaid, Feis ar siubhal ann, túirling seabhac, Is Éire ar a haontoil chun ratha? <L 26> FILÍ CHORCAIGHE. B'éidir nár mhiste cur-síos beag do dhéanamh ar chuid de sna filíbh Gaedhilge a bhain leis an gconntae mór-fhódach so Chorcaighe, agus go háirithe leis an gcathair seo Chorcaighe mar a bhfuilimíd bailighthe indiu. Is ar éigin a chreidfeadh duine go raibh na filí chomh líonmhar annso is mar a bhíodar: níor shaoileas féin, go dtí go ndeachas ar thóir beagáin feasa i n-a dtaobh, go rabhadar chomh tiugh ins gach éan-pháirt dhen gConn- tae is mar a bhíodar, agus ní cuibhe ná cóir ná comhthrom dúinn a gcuimhne do leogaint ar ceal andiu nuair atáid Gaedhil ag bíogadh is ag cur roinnt spéise i ngníomhartha is i mbeartaibh is i ngnáith-chúrsaí a sean is a sinsear. Is fíor-shuarach a ndeárnadh go dtí a bhfuil le déadhnaighe, maidir le cur-síos ar bheartaibh na nGaedhilgeóirí ba thábhachtaighe do frith san dútha so, acht ní beag i n-aon-chor a ndeárnadh ar shiubhal na gcúig mbliadhna so d'imthigh tharainn, ag ár nUachtarán annso, an tAthair Pádraig Ó Duinnín. Go mairidh sé fé mhaise slán. Do oscail sé an bheárna dhúinn nuair a chuir sé i nglan-chló dhen gcéad uair bhéarsaí Aodhgáin Uí Rathaille, Eoghain Ruadh Uí Shúilleabháin, Sheáfra Uí Dhonnchadha an Ghleanna, Phiarais Feiritéir, Sheáin Clárach MacDomhnaill is filí na Máighe, agus an t-athchló de cheapadóireacht Thaidhg Ghaedhlaigh Uí Shúillea- bháin. Ba bhreagh liom féin é do leanamhain den tsórt san oibre. Táthar ag cabhrughadh leis anois — ní leogfar dó a bheith ag treabhadh i n-a aonar, agus beidh cuideachta aige feasta. Féach sár-bheart Thórna ar an leabhar áluinn úd, Seán Ó Murchadha na Ráithíneach, agus is feasach mé go bhfuil iarrachtaí tábhachta eile aige dá dtabhairt chun deigh-chríche. Agus an file b'fhearr ar fhilíbh na Mumhan, chomh fada lem thuairim, .i., Dáth Ó Bruadair, ó Uíbh Macoille, tá an tAthair Eóin Mac Giolla Éain chun a chuid oibre do fhoillsiughadh fé tharmoinn Chumainn na dTéx nGaedhilge gan ró-mhoill. Má tá go bhfuil éinne ná hadmhuigheann mór- acmhuinn Uí Bhruadair san dán fanadh go dtí go mbeidh iomlán a shaothair againn i dteannta a chéile, agus is féidir linn an scéal do phléidhe i láthair na cúirte seo. Ní bheidh uain agam den chor so, nídh nach iongnadh, acht chun beagán <L 27> d'fhilíbh na conntae seo d'ainmniughadh, gan trácht i n-éan-chor ar a gcursaí saoghail ná ar a saothar sa bhfilidheacht — a bheag ná a mhór de. Má théidheam ar aghaidh, gan stad, go cionn deich mbliadhna ó ndiu beidh roinnt eólais againn ar chúrsaíbh na ndaoine seo a luaidhim annso síos. Isé réim a leanaim ná eagar na bliadhna in ar éagadar:- An tAthair Domhnall Ó Colmáin, .i., an té úd a cheap Parliament na mBan, agus a bhí i n-a shagart paróiste ar Chnoc Rátha. I mbliadhain a 1670 thosnuig is do chríochnuigh an tsár-iarracht san. 1697. Dáth Ó Bruadair, ó Uíbh Macoille. Ní'l annso acht tuairim i dtaobh na bliadhna i n-ar cailleadh é. 1712. An tAthair Eóin Baiste Mac Sleighne, Easpog Chorcaighe, Chluana is Ruis. Do dhíbrigh Gallafóirne é as an gcathair seo i mbliadhain 1702, taréis dó bheith chúig bhliadhna aca sa phríosún, agus do sheoladar an cuan amach é i mbáidín beag suarach, acht tré ghrásta Dé do shrois sé tír san bPóirtinghéil, mar a bhfuair sé bás naomhtha. Tá leabhartha Gaedhilge leis ar marthain indiu, acht is fíor-bheag a bhfuil de thuairisc an tréin-fhir sin le fagháil i n-a chathair dhúthchais. Isé fé ndeara san ná gur bh'iad na hallmhuraigh a scríbh ár seanachus dúinn go dtí so. 1709. Art Óg ó Caoimh. Ní raibh sé acht bliadhain is fiche d'aois nuair a ghaibh sé long i gCóf Chorcaighe an 13 de mhí Iúil 1709 ar a thurus don bhFrainnc chun bheith i n-a shagart, agus níor mhair sé acht aon-mhí amháin ann. Bhí a mháthair d'éis bháis roimhe sin, agus do ghlac a athair, Eoghan Ó Caoimh, Grádh Coisreagtha ocht mbliadhna i n-a dhiaidh san, agus do bhí i n-a shagart paróiste ar Dhún ar Aill nuair a cailleadh é i mbliadhain 1726. 1724, An tAthair Donnchadh Mac Sheáin Bhuidhe Mac Carrthaigh, Easpog Chorcaighe, Chluana is Ruis. Do bhí sé i n-a shagart paróiste sa chathair seo le linn a théarma easpogaidheachta. An sean-easpog, Eóin mac Sleighne, d'ainmnigh é sara bhfuair féin bás. Dlúth-cháirde don Athair Eoghan Ó Caoimh do b'eadh an bheirt. Bhí an tAthair Eoghan Ó Caoimh ar na fearaibh ba léigheanta san Mhumhain i n-a chomhaimsir, agus na cóibeanna do rinn sé do shaothar Chéitinn, táid, dá bhrígh sin, ana-bheacht thar barr. Níl éan- teóra le n-ar scríbh sé, agus tá súil agam go bhfagham a shaothar ó láimh Thórna. Sidí an iarracht do rinn an tAthair Eoghan ar bhás a mhic, .i., Art, adhbhar sagairt:- <L 28> An tan ná faicim fear ag maoith croidhe liúm Anair ná andeas do leanfadh laoi caoidhe cumha Beart do bhasc me an t-adhbhar fríth linn dúbhach I bhfeart thar lear mo mhac i gcill fí chlúid. Is feas cad as ar las an tsaoi ghroidhe ar dtúis Den cheap nár chrap i dtreas na ngníomh laoich lonn Ná i dtrap na dtreas i gcleas na gcloidheamh nglinn-gcúl. Flaith gan mheaith de mhaithibh shíol gCaoimh Mumhan. Níl art i gceart dá bhfeaca an saoir-laoich subhach. Nár chart a gceart le gastacht gaois aoird iúil Níl neart ar thart an ghalair fhíor-nimhe úd Tug Art i bhfeart 's is dart sin tríom chroidhe anonn. Ba phras a phreab ar phratain chaoil-phinn dlúith, 'S is glan do lean na ranna i mbinn-phuinnc ciúil. Mo cheas gan mheas an gas ar díth bríogh i n-úir, 'S is neart gan cheart bheir Art, a Rí Neimhe, it dhún. Gach sleacht ba dleacht i gcleasa laoi nGaoidheal ndlúth. I reacht na sean ba bheacht a scríb phinn siúd, Is prap 's is tapa cheap don phrímh-rígh a rún, 'S i measc do thaisce an aisce a Choimhdhe fhír úd. Mo scread mo chnead do ghread mo chroidhe im chlí anonn, 'S tug lacht mo dhearc ag teacht 'n-a linntíbh tiugha, Mo bhean mo mhac nár fhan le haois críon liúm, Gur leagtha leac ar lag ár dtrí gcaoil-gcúm Mo chom is lag ó theastuigh dearbh díogruis, Is togha mo scart mo mhac nár chleacht an chinnteacht. Do chrom do chrap do mheath do mhairbh m'inntinn, An fhoghail tug Art i bhfeart i bhfearann Laoisigh. Deirid cách (ar seisean) gur suairc an séala agus gur snoighte an siosoa do bhéarfainn ar fhoclaibh ag caoineadh daoine eile, agus ní fhéadaim a thuille do rádh anois do chaoineadh mo mhic ionmhuin, oir <L 29> toirmeascann mo dhéara mo bhriathra an tan smuínim ar a mhaith- ghníomha, de bhrígh gur follus ná raibh i leath Mogha i n-a chomh-aimsir a mhacasamhail i Laidin, i mBéarla, i nGaedhilg ná i gceól. Bliadhain is fiche do b'aois dó, agus an 13 de July, 1709, do ghlac a long i gCóf Chorcaighe, agus níor mhair sé acht ar feadh aon mhí san bhFrainnc. Seo ceathramhadh grinn a cheap an tAthair Eoghan ar cheathrar sagart de shíol gCaoimh do thárla i gcomhluadar a chéile, gan éinne eile eatortha, agus Eoghan mar ainm ar gach n-aon díobh:- Eoghan seannda ó Cheann Tuirc is sine dhen bhuidhin, Eoghan sanntach ó cheanntar Chuillinn Uí Chaoimh Eoghan crannda nach ramhar-phluic ó iomad na dighe, Eoghan manntach 's a dhranndal ag druidim le haois. 1724. — Liam Mac Cairteáin an Dúna, file breágh eile, acht ní thagann liom fí láthair acht é a luadhadh annso. 1737. — An tAthair Conchubhar Mac Cairteáin, bráthair gaoil do Liam. Bhí sé i n-a shagart paróiste i nGleann Maighir. 1752. — An tAthair Seosap Mac Cairteáin, gaol dóibh sin araon. Ó dhútha Thórna do b'eadh iad a gceathrar, agus ós rud é go bhfuil a gcuid sin ceapadóireacht go léir i bhfuirm aige ní fada uainn go dtí go mbeidh a gcnuas amhrán againn uaidh, má gheibhann an chae chuige. 1738. — Liam Ruadh Mac Coitir ó Chaisleán Ó Liatháin. Táilliúir a b'eadh é, agus má bhí crích air i n-a chéird bheathadh de réir fheabhuis a fhilidheachta ní fuláir nó bhí sé i n-a tháiliúir mhaith. Tá a chuid amhrán bailighthe agam féin. Cuirfar i gcló iad má's buan dúinn. 1752. — Seán Ó Murchadha na Ráithíneach. Tá san déanta le mí nó mar sin aige Tórna, agus ní gábha é dhéanamh go bráth arís, Ní beag san. 1754. — Seán Clárach Mac Domhnaill. Tá san, leis, déanta, acht ní dóigh liom go bhfuil cóib le fagháil fí láthair. Tá a thuilleadh dá amhráin againn anois seoch is mar bhí, agus b'éidir go gcuirfeadh an tAthair Pádraig leis an leabhar iad nuair a bheidh an chae ann. 1760. — Éamonn de bhFál ón gCobharthach, láimh le Dún Guairne. Do cheap sé a lán, is tá a chuid dá chur fí chló agam féin fí láthair. Beidh chughainn gan moill. <L 30> 1769. — An tAthair Seán Ó Briain, Easpog Chluana, .i., an fear léigh- eanta úd do chuir an Foclóir le chéile. Bhí sé i n-a fhile bhinn agus do scríbh a lán ar phrosódia na Gaedhilge. Tá a lán dá shaothar i gcnuas ag Tórna. 1778. — An tAthair Liam Inglis, Bráthair d'Órd Sant Augustín i Margadh an Éisc, nó Fishamble Lane sa chathair seo, tar éis dó bheith tamall i n-a scoil-oide i mBaile an Chaisleáin Róisteach. Is dócha gur beag duine ag éisteacht liom nár léigh an iarracht ghrinn úd, "Leastar an Bhráthar," is "Barántus na mBróg," agus a lán eile dá shaothar. 1789. — An tAthair Síomon Ó Cuinn, leas-easpog ar Chluain. B'in fear eile ná raibh fann san duan. Bhí sé i n-a shagart paróiste ar Bhaile Nuadh na hEagluise, agus is ann atá sé curtha, cé gur ó thuaisceart na conntae é de bhunúdhas, láimh le Dromchullachair is dóigh liom, agus níor bh'iongna liom dá mba ó Thír Eoghain anuas a thángadar le linn an chruadhtain. An uair a rug fear na deachmhan (Robert Boyce) arbhar an easpoig leis do rinn duine de sna comhursain, .i. Seán Ó Coinneagáin amhrán i n-a thaobh. Bhí gaol gairid age Seán le máthair Phádraig Stúndún, deagh-Ghaedhal, cara is comhursa dham féin, atá slán beó i n-ár n-aice annso i gCorcaigh indiu. Agus, an gábha dham a luadh ná raibh Pádraig féin maol maidir le filidheacht sa Ghaedhilg? Éamonn Ó Flaithbheartaigh, ó Bhaile an Scúrlóg. B'id é an fear gur lean teideal Phiarais Mic Ghearailt dó ó bhliadhain a 1791 amach. Níl againn acht timcheall leath-dhosaein amhrán dá chuid — ceann aca baineann sé le léasadh is díbirt a chomhursan, an tAthair Peadar Ó Néill ó Bhaile Mhacóda, i mbliadhain a 1798, sean-úncail Pheadair Uí Chruadhlaoich a marbhuidheadh i mbliadhain na bhFíníní, i n-aice Bhaile Mhistéala. Piarus Mac Gearailt ó Bhaile Mhacóda. Chuireas féin a shaothar súd i bhfuirm éigin, acht ní raibh ann acht mion-fhile, cé go raibh meas mór ag an éigse air. Ní thagann liom fí láthair éan-fhad-trácht do dhéanamh ar leath-chéad eile de fhilíbh Chorcaighe, ná puinn do rádh anois i dtaobh na mbliadhanta i n-ar éagadar, cé go bhfuil an bhliadhain go minic againn le cuid dá n-amhránaibh. Donnchadh Caoch Ó Mathghamhna — Sa chathair seo iseadh chomhnuigh sé. Isé do cheap na bhéarsaí úd do luaidh an tAthair Peadar linn annso ar Fheis na Mumhan roinnt bhliadhnta óchoin, .i., <L 31> Tá an oiread san tarcuisne ar bhreathaibh na binn-Ghaoidhilge Gur milleadh mo theanga le cas-fhriotal Gaillbhuidhne. Ionnus go meastar le haicme de chlainn Mhíleadh Dar Muiris, gan magadh, gur Sasanach tíntí me. Sirim an tAthair 's a gheala-Spioraid chaoin naoimhtha, Go deimhin dár gcabhair gan dearmad guidhim Íosa Scrios ar na Gallaibh 's a n-agall go ndíbrightear, Ionnus go leanfainn-se teanga mo phrímh-shinsear. Is ise ba chneasta ba ghasta is do b'fhíor-líomhtha, Do b'oilte do b'aite ba thapa is ba bhinn brígh guib Ba ghlioca le glacadh i gcleasaibh na gaois-laoithe, Ní hionann is glafairneach mhalluithe ár bhfíor-naimhde. Bhí de mí-ádh ar dhuine éigin "Splinc" a thabhairt ar Dhonnchadh Caoch, acht ní dócha go raibh sé buidheach de féin i n-am, nuair a thug Donnchadh aghaidh a chaoruigheachta air mar seo:- An té ná tuigfadh dom phúir Go mbuailidh an tiubaist air pleannc, Is an té do ghoirfeadh dhíom "splínc" Ar Chríost nár fheicidh sé splannc. Éadbhard de Nógla, táiliúir is file binn. Sa Chathair seo Chorcaighe a bhí comhnuidhe air. Cara ab eadh é dhon Athair Liam Inglis, agus do cheapadar araon is Tadhg Gaedhlach trí cinn d'amhráin ar an bhfonn san "An Craoibhín Aoibhinn Áluinn óg," i mbliadhain a 1756. Séamus de Nógla file eile dá gcomhaimsir sin, atá sé luaidhte gur dearbhráthair do Éamonn é. Chun fir den ainm is den sloinne chéadna iseadh do sheol Eoghan Ruadh ceann dá amhráin féin, acht measaim gur dhe shíol Nóglach Bhaile na Móna é siúd. Ós ag trácht ar Thadhg Gaedhlach Ó Súilleabháin é, b'éidír nach eól do n-a lán díbh gur chaith Tadhg bocht tréimhse i bpríosún sa chathair seo, i dtaobh sláinte an Phretender d'ól ar Sheana-Mhargadh na hÁirnéise. An fhaid is bhí sé fhé ghlas aca do chúm sé na cheithre ranna so:- <L 32> Mo shlán leat-sa, Éire, mo shlán let chléir ghlain, Mo shlán le Gaedhil bhocht cé tinn atáid, Mo shlán let shéimh-fhir 's let ráib ba scléipeach, Ba dheághthach taobh liom ag roinnt na gcárt. Mo shlán let bhéithe is let bhába maordha Bhíodh ag práisc 's ag pléireacht go binn im páirt. Mo shlán le héinne do ghrádhfadh Gaedhil bhocht, Cé fágadh daor mé dá ndruim chun báis. Ní raibh de chúis age na hIúdaigh Chun mise dhúbailt i gcuibhreach áir Acht a rádh go ndiúgfainn ar chlár go súgach, Sláinte an phrionnsa is an Ríogh seo ar fán. Dá gcaillinn an tsúil leis ba dheacair a dhiúltadh Gan a bhlaise le dúthraát i bhfíon ón Spáinn, 'S dhá bhfaicinn na búir seo lag marbh i gcumhgach, Dar mo bhasa ba liúm-sa ba bhinn an lá. Mo shlán go Barracha cois Bríghde cailce amuigh Mar a mbíodh gasra gheal ghrínn ar clár, Mo shlán dá dheascaibh sin le fáidhe seanachuis, Cois trágha agus mara theas mar a mbíodh mo thrácht. Mo shlán is dathad-sa go bráth don Mhainistir Mara mbínn seachtmhaine dom shuidhe go sámh, Mo shlán gan mearathall dom cháirde ar dhanaid me Cé tláth sa chathair seo me 'om chlaoidh idir námhaid. Is iomdha cúilfhionn mhaordha mhúinte Ainnir chúmtha is maighre mná, Buachaill súl-ghlas is cailín súgach, Marcach lúthmhar is oighre stáit Ó Chaiseal Mumhan go Cóf na n-úr-bharc, Gur brónach dubhach leo súd brígh mo cháis, 'S dá mbeirinn-se ar thúirling arís dom dhúthaigh Go n-ólfainn crúsca geal dighe 'n-a bpáirt. <L 33> Níor bh'fada istigh don bhfear bocht go dtáinig Piarus Ó Faoláin, ó Sheana-chúirt na nDéise is gur thug scaoile a ghlasa air, agus b'in é an tráth do ceapadh an t-amhrán molta úd, "Cé dealbh dúbhach mo scéimh- chruth." Acht ní misde dhúinn Tadhg Gaedhlach d'fhágaint fí n-a fhear eagair, cé gurab é seo an chéad uair ag éinne i n-ár ló-na ag tagairt do Thadhg do bheith sa phríosún i dtaobh an "mhéirleachuis" úd. Ní hi dtaobh le Liam Ruadh Mac Coitir a bhí Caisleán Ó liatháin: duine dhe sna filíbh do b'fhearr sa dútha b'é an tAthair Conchubhar Ó Briain é, ó Choill na Curra sa pharóiste sin (láimh le Tobar Pártnán). Do b'aoibhinn thar bárr an cur-síos do rinne sé ar Bharracha san iomarbhádh a thóg Con- chubhar Ó Ríordáin leis agus eisean ag maoidheamh as deise a cheanntair féin, .i., Muscraighe. Bile tréan den éigse do b'eadh Conchubhar ó Ríor- dáin ó Bhaile Bhoirne, .i., "Conchubhar Máighistir." Ba dheacair innsint ciaca b'fhearr dhen mbeirt, agus ní hé sin héin é, acht dálta "Iomarbhá na bhFilí" fadó, tháinig daoine eile i gcabhair dóibh. Ní cuimhin liom fá láthair acht rann aonair de ar cheap an sagart:- "Nuair a thighim-se maidin earraigh d'éis mo shuain, Suidhim go deas ar Charn tSéamuis tsuas, Do chím an barc ag teacht go béal an chuain, Scaoilim fead ar fad don Bhéillic uaim." Fí'n ainm chleite sin "Carn Tiarna," do scríbh sé a lán, agus is gleóidhte an cur-síos do rinn sé ar choillte, ar aibhnibh, ar mhachairí, ar chnocaibh is ar ghleanntaibh a dhúithche féinidh. An dream Béarlóirí seo, lucht na leath-chluaise Gallda, atá dá shíor-mhaoidheamh nach "poets of nature," filí an ochtmhadh aoise déag, tá breall ortha. Is éigin innsint dóibh go soilléir ná fuil cur-síos ar bith ag an bhfile úd thall ar an spéir- bhean, acht i n-a dhiaidh san is uile ní fuláir do chlé-chritic éigin a rádh ná taithneann "Aisling" an fhile sin leis! Caithfidh an Chúirt gobán do chóiriughadh i gcomhair na ndiogánach so, sé sin má leanaid dá bhfuadar san mearathall i n-a bhfuilid le tamall. Ba mhaith liom roinnt do rádh i dtaobh mórán de sna filíbh seo atá againn dá n-ainmniughadh annso:- Liam Apson, píobaire, ón gcathair seo. Finghin Ó hAllmhúráin. <L 34> An Báróideach, ó cheanntar na Léime. Dáth de Barra, ó Charraig Thuathail. An tAthair Risteárd Breathnach, .i. Easpog Chorcaighe, có-scoláire do Sheán Clárach, agus dlúth-chara do Thadhg Gaedhlach. Seán Cúndún. Séamus Green. Domhnall Mac Carrthaigh na Buile. Domhnall Mac Carrthaigh na Tuile. Eoghan Mac Carrthaigh an Mhéirín. Seán Mac Chormaic. Seán Mac Fhlannchaidhe. Pádraig Mac Gearailt. Donnchadh Mac Giolla Phádraig ó Bhaile na Móna. Aodh Ó Briain, ó Ghleann na Láinne. An tAthair Seán Ó Briain, d'Órd San Dominic, ó Bhaile Áth Ubhla. Seán Ó Briain, ó Ghort an tSeagail i bparóiste an Teampuill Ghil. Labhrás Ó Buachalla, ó sna Cloíchíní, láimh leis an gcathair seo. Fearfeasa Ó an Cháinte. Micheál Ó Caoimh, ó Charraig na bhFear. An tAthair Seán Ó Ceallaigh ó Ráth Ó gCogáin. An tAthair Sean Ó Ciarmhic, ón Scibirín. Diarmuid Ó Coileáin. Stiabhna Ó Coiligin, ón gcathair seo. Séamus Ó Conaire. Liam Aerach Ó Conaill. Seán Ó Conaill, ó Thuath na Dromann. Seán Ó Conchubhair, ó Bhaile na Móna, láimh Le Malla. Brian Ó Cruadhlaoich, scoil-oide. Seán ó Deasmhumhna, ó Inis Eoghnáin. Dáth Ó Dubhghall, ó Chúil Uí Mhurchadha ar bhruach na cathrach so. Seán Ó Dubhghall (a dhearbhráthair-sean, ceapaim) ón áit chéadna. Tadhg Ó Duinnín, file Chlainne Carrthaigh, a chomhnuigh ag Cnoc na nGall, láimh le hAchadh an Chóiste. Donnchadh Ó Eachthigheirnn. Muiris Ó Eachthigheirnn. An tAthair Seán Ó Eachthigheirnn. <L 35> Peadar Ó Féithín, .i. trúpaeir na Blárnan. Cormac Ó Fithchiolla, ón gcathair seo. Donnchadh Ó Floinn ón gcathair seo. Mághnus Ó Gláimhín. Pádraig Ó hIongurdail, ón dTeampull Geal. Donnchadh Dall Ó Laoghaire, píobaire, ó cheanntar an Bhaile Ghallda. Pádraig Ó Laoghaire, ó sna hAedhiríbh i mBéarra, d'éag an 30 de October, 1896. Diarmaid Ó Longaigh, ó Ghleann na Láinne. Seán Ó Maoláin, ón gcathair seo. An tAthair Labhrás Ó Mathghamhna, ó Oileán Cléire. Dáth Ó Mathghamhna. Diarmuid Ó Mineacháin ó cheanntar na Scibiríneach. Séamus Mór Ó Muimhneacháin ó Bhaile Bhuirne. Donnchadh Ó Murchadha, an Phuisín. Seán Mac Peadair Ó Murchadha, ó Chnoc na Groidhe. Seán Bacach Ó Murchadha, ón Réidh Reimhir. Liam an Mhaoláin Ó Murchadha ón mBaile Gallda. Muiris ó Murchadha. Tomás Pruinnibhíol, ó cheanntar Shráid an Mhuilinn. An Sagart Dubh, ó Dhún ar Aill. Labhrás Ó Séaghdha, ó Ráth Argáin. Liam Scott, ó Mhainistir na Corann. Seán Ruadh Ó Séitheacháin. Risteárd Ó Sionna. Tadhg Ó Síothcháin, ó Ghleann na Láinne. Domhnall Garbh Ó Súilleabháin, ón Iarthar. An tAthair Domhnall ó Súilleabháin, ó Chill Bhriotáin, an fear léigheanta úd do rinn "Searcleanmhain Chríost" i nGaedhilg. Micheál Mac Chormaic Ó Súilleabháin. Seán Smíst ó Uibh Macoille. Sin ainmnighthe agam díbh suas le céad pearsa d'éigsibh Chorcaighe, agus ní cóimhreamh iomlán é ná geall leis, mar measaim gur bh'fhuiris leath- chéad eile do chur leo. Ceapaim gurab é is mó a chuirfidh iongna oraibh ná a liacht díobh go raibh comhnuidhe ortha istigh sa chathair seo i n-a bhfuil <L 36> ár Suadh-Thionól indiu, agus an t-ádhbhar mór díobh do chaith tréimhse fí ghlas idir easpuig is sagairt is tuataigh. Acht bíodh a fhios ag an saoghal gur chathair Ghaedhlach í seo, trés gach éin-scéal, san ochtmhadh aois déag agus abhfad isteach san naomhadh aois déag. Dar ndóigh bhí meas ar an nGaedhilg sa chathair seo is ar chleachtadh na Gaedhilge tré phrós is tré filidheacht anuair ba bheag é suim Éireannach i gcoitcheann innti — féach an obair do rinn "Coimhthionól na Gaedhilge" annso chomh fada siar leis an mbliadhain 1830. San ficheadh aois fhéinidh ní fheadar ná gurab í cathair Chorcaighe an chathair is Gaedhlaighe sa dútha so Éire, mar, bíodh go bhfuil scím trom Ghalldachuis ar shúilibh a lán annso le tamall, mar sin féin is iad Gaedhil is Éir- eannaigh atá i n-uachtar is i gceannus sa chathair acmhuinnigh seo. B'fhuiris cathair fhíor-Ghaedhlach do dhéanamh di, agus sin rud nách cóir dúinn a dhearmad. Acht má bhí Cathair Chorcaighe líonmhar fí éigsibh rug an chonn- tae an bárr léithi. Bhíodar go tiugh timcheall na Blárnan is an Teampuill Ghil. Sin áit eile i n-a raibh a lán díobh, .i. sa límistéireacht san ó thuaidh go Caisleán Ó Liatháin is cois Brighde go Rath Chormaic. Bhí na Coitirigh chomh líonmhar san sa dúthaigh úd go bhfuil ag dul díom teacht thórsa go léir. Tá Liam Ruadh MacCoitir luaidhte cheana agam. Ón áit sin, measaim do b'eadh:- Tomás Mac Coitir, an té do cheap an t-amhrán breágh fuinneamhail úd, .i. "Leather away the Wattle O!" Ag múineadh scoile a bhíodh sé ag an Sléibhín i n-aice Chluana, agus chaith sé tréimhse eile láimh leis an gCóf. Risteárd Mac Coitir ón gCladh Choill, cois Brighde, b'in duine eile ca, acht ní puinn a cheap sé. Séamus Mac Coitir, i mbliadhain a 1721 do beireadh é, agus do cheap sé amhrán breágh sar a raibh sé an seachtdéag slán, ar bhás Liam Ruadh. Seo ceann do rinn sé i mbliadhain Fontenoi:- Do Sheán Mac Risteird Coipinéar, le linn dultha don Fhrainnc dó i n-a mhacaomh óg, san mbliadhain 1745: Cúig athchuinghe atá agam duit, a Sheáin, chun siubhail, Ar fheartaibh na gcúig ngarrason, an Árd-mhic úir, Do bhalbhuigh na dealbha is do lámhaidh ar gcúl Asteroth is Ainon agus Dágon dúr. <L 37> (An Chéad Athchuinghe.) Aitchim ortha óm anam is óm láimh ar dtúis, Anfadh na fairrge nó gráin na dtonn, Nár bhainidh libh ná taipigean dá bhfásadh púir, Ón mbaile seo go ndeachair-se go Clár Toulouse. (An Tara Athchuinghe.) Sa chathair sin mar chaithfir-se do spás, a rúin, San eaglais mar mheastar dhuit go ngráidhtear thú, Go mba fada leathfas t'ainm agus t'áireamh chughainn, 'S go mba pearsa thú do Bhanba a dháilfeas clú. (An Tríomhadh Athchuinghe.) Tan ghlacfa manachasta thu go lán-ghort lughaidh Paition garma easpuig libh ar chách mar stiúir, 'S is meanma dot athair is dot mháthair súd — Go mairid-sean go bhfaicid sibh it shláinte sonn. (An Ceathramhadh Athchuinghe.) Go mba tapar luisne ar lasadh annsan, gan smáil, gan smúit, Do theagasc-sa le spreagfar spioraid an chrábhaidh i n-iúil Le gcasfam uile ón mearathall atá anois fúinn go n-aithrisfear gur samhail sibh le Pádraig dhúinn. (An Cúigmhadh Athchuinghe.) An tan mheaithfidh ort an mheabhair is do bhánfa an cúl Ó's dearbh duit an bagarthach an bás dot bhrughadh, Screadaim-se ar na ballaibh sin do tháil a gcrú Go ndeachair-se go caidreamh na ngrás anonn. An Ceangal. Naiscim ar an ngearrasan atá i n-a chionn, 'S ar a bhanaltrain dár gealladh bior a pháise siúd Go ndeachaid uile i dtairbhe go bráth dot ghnúis — Cúig athchuinghe do chanas duit, a Sheáin, chun siubhail. Agus do bhí ann Séamus eile de shíol gCoitir a bhí n-a fhile mhaith, acht níl agam fí láthair an uain chun a thuille do rádh i n-a thaobh, mar, <L 38> déarfaidh mo cháirde ó Mhuscraighe is ón iarthar na fuil cothrom na Féinne agam dá thabhairt do sna filíbh binne bríoghmhara do fríth i n-a measc féin. Dá bhrígh sin caithfead scríb a thabhairt ar cheanntar Bhaile Bhoirne, mar ar chomhnuigh sliocht Iarfhlatha i gceannus. Bhí a lán ann den treibh sin a bhí fileamhail. Liam Ó hIarfhlatha, do chúm sé beagán rudaí maithe. A athair sin, .i. Dáth Ó hIarfhlatha, do ghlac sé grádh Coisreagtha tar éis dó roinnt dá shaoghal do chaitheamh i n-a fhear pósta, go dtí gur éag a bhean. An sagart so, deigh-fhile do b'eadh é, agus file do b'eadh a athair sin arís, .i. Dáth, mac Pádraig Ó hIarfhlatha, agus nuair a bhí athchuinghe aige dá cur chun an easpuig, An tAthair Maittias Mac Cionnaoith (an fear breágh úd a cuireadh i bpríosún Chorcaighe i ngeall le Whiteboys), chun gan primhléidí an Úird do thógaint deá mhac de dheascaibh é bheith roinnt greannamhar, i bhfuirm amhráin is eadh a chuir sé an athchuinghe. Ní heól dam fós an tré amhrán do fuair sé an freagra. Do scríbh an Dáth so iarracht ana- bhreágh i mbliadhain a 1778 ar an scaipeadh a bhí an tráth san tagaithe ar shliocht Iarfhlatha Bhaile Bhuirne, agus ar an droch-chrích i n-a dtárla fuigh- leach na muinntire sin is muinntir Charrthaigh. Agus do b'é an Dáth céadna so a cheap an t-amhrán úd darab céad líne, "Araoir is me im aonar cois taoibh Fleasca an Ghaortha." Do rinn an Dochtúir Sigerson mBéarla é. Measaim gur mhac eile dhó súd Pádraig Mac Dáith Mic Pádraig Uí Iarfhlatha. Do scríbh seisean roinnt filidheachta agus ós ag tagairt dó é, seo rann beag do rinn sé mar mhachtnamh ar a chúrsaí fhéinidh:- "Tá mo chosa ró-thinn is a leigheas ag an Aon-Mhac, 'S me gan chostus, gan oighreacht, gan saidhbhreas, gan séada, Mar bheacha nuair cailltar 'dir chadhain mhilis chréithre N-a gcaithid a dteaghlach le daidhbhreas do shéanadh." Pádraig Ó hIarfhlatha (mac Ghearóid), b'in é, b'éidir, an file b'fhearr a bhí ortha súd. Sin rud ana-bhinn do chúm sé, .i. "An Ceó Draoidheachtha:" chuireas féin i gcló sa bhFreeman é cúpla bliadhain óchuin. Ó's ag tagairt do mhuintir Iarfhlatha é, seo rann do ceapadh iar gcur Thomáis Óig i bpríosún Chorcaighe i ngeall le géanna Fiadhaine; <L 39> "M'uchlán, mo dhiombáidh, mo chiach, mo chnoc; A Thomáis Mhic Thomáis Uí Iarflatha, An beangán ba farránta i n-iaithibh Luirc, I gcaisleán i gcoimeád age diabhlaibh uilc." Acht dálta na bhfilí eile, bheinn annso go dtí maidean amáireach ag cur síos ar mhuintir Iarfhlatha. Caithfead iad do thréigean anois go bhfagham cae eile chun trácht ortha. Na bain-fhilí féinidh ní rabhadar maol, agus bíodh a fhiadhnuise sin ar Mháire Ní Mhurchadha, ar Mháire Ní Chruadhlaoich, ar Mháire Bhuidhe Ní Laoghaire, ar Eibhlín Ní Chaoilte ó Chathair Druinge, is ar Eibhlín Ní Eachthigheirnn. Níor mhór do dhuine iarracht fí leith chun teacht thórsa-san is thar a gcuid amhrán, agus sin rud ná fuil im chumus-sa den scríb seo. Bheadh léightheóireacht seachtmhaine sa méid do cheap Micheál Óg Ó Longáin, ó Charraig na bhFear, agus ní dócha gur mhair éan-Ghaedheal riamh is mó do dheachtuigh de dhéantús dhaoine eile ná mar a rinn sé. Tá a chuid dhílis féin bailighthe ag Tórna, agus cuid a athar san, Micheál Mac Peadair Uí Longáin, mar an gcéadna. Bhí beirt fhilí sa chonntae seo darbh ainm is sloinne Séamus Mac Gearailt, fear aca a mhair go mór os cionn céad bliadhain óchuin agus an fear eile ó cheanntair Eochaille lem linn féin — fuair sé bás tim- cheall na bliadhna 1875, agus is maith is cuimhin le Pádraig Stúndún é. Ní gábha dham righneas do chur oraibh le héan-trácht ar Sheán Ó Coileáin ó Mhíorus, mar is clos dam go bhfuil ár gcara, Peadar Ó hAnnracháin, ar thóir gach ar cheap seisean. I mbliadhain a 1817 d'éag Seán sa Scibirín, an t-ochtmhadh lá déag d'Abrán. Tá deire agam den chor so go dtí fíor-bheagán, agus b'éidir gur mithid sin, mar saoilim go bhfuil bhur bhfoidne caithte agam. Níl uaim uaibh acht dhá nóimeant eile chun go luadhfad beirt nár mhaith liom iad a leogaint ar bóiliagair:- Duine aca, ó cheanntar Chaisleáin Ó Liatháin, do b'eadh é, .i. Tomás Firéast, agus is é fáth go dtagraim dó annso ná gur cheap sé amhrán binn céad bliadhain óchuin ag fáiltiughadh roimh an Athair Éamonn Mádhm a bhí ag teacht isteach mar shagart paróiste insan áit i n-a bhfuil Leomhan na Mumhan anois, .i. an tAthair Peadair Ó Laoghaire. <L 40> Agus i ndeire bára, tá comhursa mo sheana-mhuintire, Pádraig Phiarais Cúndún ón tSeana-choill i bparóiste Bhaile Mhacóda. I mbliadhain a 1776 do beireadh é i n-áitreabh a shean, agus i mbliadhain a 1857 d'éag sé ag Machaire an Fhiaidh, taobh le Cathair Utica, i Stáit Nua- Eabhroc, i Sasana Nuadh, mar ar chomhnuigh sé fhéin is a chlann deich-fichead éigin de bhliadhantaibh. Tá sé dearbhuighthe agam fé n-a láimh féin ná raibh tuigsin ná acmhuinn ar bhith aige i n-éin-teangain eile acht sa Ghaedhilg amháin, acht ní misde rádh ná go raibh sí sin ar a dheis aige. Tá bailighthe agam trí fichid éigin dá chuid amhrán, agus i n-a dteannta san a lán de sna leitreacha Gaedhilge do sheól sé a-bhaile chun a sheana-cháirde, mar atá Micheál Ó Glasáin, Tomás Ó Briain, Tomás Stac, Pártnan Suipéal, Séamus Mac Gearailt, Dáithí Mac Gearailt, agus c, agus c. Ba bheag leibide a bhí ar a theangain súd i n-amhrán ná i bprós leis, agus dá maireadh sé indiu is é do thabharfadh an pléascadh do sna bastúin Ghallda so atá ag síor-mhilleadh na Gaedhilge. Thug sé fé lucht an ainbhfeasa le n-a linn féin, agus cuirfead annso dhá rann dá shaothar ortha, mar, measaim go bhfuilid oireamhnach go leór indiu féin:- Mo cheasna fine chalm-chumuis chródha Chuinn Fhearguis na n-arm n-oilte, Éoghain is Ír Gan fearanntus i mBanba ná stór chun tíghis, Is ár dteanga mhilis marbh uile feóidhte acht fuigheall. Gach fearg fionghal faltanuis thug lócuistí Ar aigne do thachtaithe fé gheóc aindlighe, Is measa anois an t-ainbhfios so romhat sa tslíghe Ag graimeallaigh ná feadair nach í a dtóin an cloidhe. Bhí an Cúndúnach ana-dhian thar bárr ar dhaoine bhíodh ag lot na teangan Gaedhilge. Do cheap sé, féibh mar a cheapann a lán againn indiu, gur bh'fhearr leogain di dul i n-éag ar fad ná í bhuanughadh i gcam-riocht. Do cuireadh leitir. Gaedhilge anonn chuige tuairim na bliadhna 1848, i n-ainm dhuine dá chomhursain. I gcionn sé bliadhna fuair sé cruinn-fhios an scéil, .i. gur b'é an té a scríbh í ná fear a bhí tar éis cúl a chinn do thabhairt le Gaedhaltacht. Sidé mar do scríbh sé abhaile:- <L 41> "Ní'léin-iongna orm anois tré gach leamh-chomhrádh leibideach aimideach díthcéille dá bhfuil innti, óir is mar sin do bhí a bhfeaca scríobhtha leis an bhfear céadna, — go bacach, botúnach, forúnach, clé-ghnéitheach, — acht cóimh- líonann se an sean-fhocal mar adeir nár theip an tuathal ar éinne riamh. Ní locann an tuathal air siúd i ngach uile urlabhra dá bhfeaca scríobhtha i n-a dhiaidh, — is amhla chuireann sé an dall roimh an ngiolla agus an trucaill roimh an each!" Agus, féach arís: "Pé amadán do thóg isteach é, má's chum Gaedhilge do mhúineadh do chonnraidh sé leis is cruaidh an chuing air siúd san do dhéanamh, óir cionnus do b'éidir leis an nídh ná fuil aige féin do mhúineadh d'éan-duine eile? Is follus dam go cinnte ná fuil tuigse ar bith aige i riaghlachaibh na teangan Gaedhilge. Is olc an t-iomlot a thug sé air féin i ndeire a shaoghail." Acht an fear go raibh an Cúndúnach ag tagairt do insan méid sin, is léir damh-sa ó n-a scríbhníbh go raibh sé i n-a fhear léaghanta sa Ghaedhilg seochas cuid de sna hughdair is de sna heagarthóiríbh seo againn indiu. Ba chuma liom-sa ciaca ar mátharuigheadh duine chum na Gaedhilge nó nár mátharuigheadh, acht í bheith aige go glan cruinn. Acht daoine ná fuil an Ghaedhilg ar a ndeis aca, cad é an mhaitheas dóibh sin ná dá leithéidí bheith ag casadh le "téarmaí" do cheapadh nó le riaghlacha do chumadh i gcomhair na Gaedhilge. Acht i n-a dhiaidh san is uile sidiad an cinéal daoine a thugann fé chur- síos do dhéanamh ar fhilidheacht Ghaedhilge, acht, féibh mar adubhairt an Cúndúnach breis is leath-chéad de bhliadhnthaibh óchoin, ní locann an tuathal ortha; is amhla a chuirid an dall roimh an ngiolla is an trucaill roimh an each! Caithfeam na díolmhanaigh seo d'fhaire agus má thugaid a thuille suadh- mhasladh uatha ar shiubhal na bliadhna so i n-ár gcionn, beidh ar an gCúirt seo iad do chur i n-a gcomhnuidhe:- "Gach dúr-scraith nach umhal dúinn chun géille 'o reacht Brúghfam gach cúinne dá phlaesc le staic." Nó má's cruaidh ag cuid d'ár líon an méid sin tómhasfam pianta eile dhóibh le righin-chórda, mar "Caithfidh an "neart gan cheart" so stríocadh, Is caithfidh an ceart 'n-a cheart bheith suidhte." "FIACHRA ÉILGEACH." <L 42> AN BÉARLAGAR GALLDA Aiste í seo do léigh Piarus Béaslaoi os comhair Dála na hÉigse:- "Ar lí ní breitheamh fear gan súile." Ó n-ár sinnsir a fuaireamair an seanfhocal soin, acht tá a mhalairt de chiall againn-na fé láthair. Is eól dúinn gurab é an fear caoch is feárr chun dathanna mholadh. Dá chomhartha soin féin nach minic dúinn ag géilleadh do thuairim an Bhéarlóra ar chúrsaíbh litridheachta na Gaedhilge. Níl éan tseo acht an ráiméis airíghtar age sna critics mar gheall ar fhilí na Mumhan. An Béarla is feárr chun cur síos ar fhilidheacht na nGaedheal. An té atá istigh ar bhéarlagar na n-ughdar nGallda is fuirist dó meascán mearaidhe is scím draoidheachta do tharrac anuas orainn i slíghe is go mbíonn droch-ionntaoibh againn asainn féin an fhaid is a bhíonn gliogar a chainnte ag rinnce i n-ár gcluasaibh. Bíonn rith an ráis leis an mBéarlóir i gcúrsaí na Gaedhilge. Tá sé de chead aige magadh dhéanamh fé n-ár bhfilíbh. Tá sé de chead aige a n-amhráin do cháineadh le breac-mholadh tré Bhéarla. Glacaimíd le na thuairim. Ní miste linn filidheacht na Gaedhilge, filidheacht d'fhás agus d'aibidh as ithir na glan-Ghaedhealtachta, a bheith dá tarcuisniughadh age duine ná féadfadh, agus a dhá shúil a chur ar chipíní, éinnídh gur fiú é a rádh a chur i bhfuirm rannaidheachta i nGaedhilg. Ár sinnsir do rugadh leis an nGaedhilg, do fuair mar bhainne cíche í, agus ná deaghaidh balath an Bhéarla fé na srónaibh, gur fánach gur chlos dóibh siolla dhe, is dóich liom féin gur suarach an mhaise do Ghall- Ghaedhealaibh a gcothrom niolta a mhaoidheamh ortha. Ní gádh dhúinn a bheith mórdhálach as a bhfuil againn den tseanachiúta. Nílmíd acht ag tosnughadh ar athshaothrughadh na Gaedhilge, agus is fearra dhúinn an fhoighne is an chneastacht is an stuaim ná fuadar árd nach dual dúinn. An té is lugha meas ar a chuid eólais féin isé is mó fhoghluim- igheann. An té chreideann ó éinne go bhfuil fios fáth gach doimhinn-scéil go cruinn aige, ní baoghal go raghaidh a chuid eólais i méid go háirithe. Dá mb'áil le lucht stealltha an Bhéarlagair Ghallda fanamhaint go ciúin socair b'fhéidir go dtiocfadh ciall dóib fé dheireadh. Níl éinnídh is mó a chuireann seirbhthean orm-sa ná an ráiméis airighim gach Lá i mbéalaibh Gall-Ghaedheal mar gheall ar fhilidheacht na Gaedhilge. Iad ag <L 43> scaoileadh comhairle ár leasa dhúinn i dtaobh na filidheachta, á mholadh dhúinn aithris a dhéanamh ar na filí Gallda, agus gan de thuiscint ná d'eólas aca ar shaothar ár ndáimhe acht oiread agus atá age Seán Buidhe féin. Cur síos do deineadh i bpáipéar éigin an lá fé dheire mar gheall ar amhráin Sheáin na Ráithíneach, agus isé deir an t-ughdar líomhtha do scríobh é ná gurbh fhile gan mhaith Seán, agus gurbh ionann scéal d'fhilí na Mumhan go léir. Ag éisteacht le fáinne an lae a bhí an té scríobh an cur síos de réir dheallraimh. Ar airigh éinne riamh a leithéid? Deir sé gur mar a chéile na filí go léir. Is dócha nach léir dó go bhfuil pioc idir Aodhagán Ó Rathaille agus Donnchadh Ruadh. Isé mo thuairim-se gur tairbheach an gnó dhúinn-na cur síos a dhéanamh ar fhilí na hochtmhadh aoise déag, dá gcur i gcompráid le na chéile, féachaint cá rug gach duine aca buadh, nó cár theip féith na filidheachta air. Is fearr soin ná bheith á síor-chur i gcompráid le filí Gallda, le Burns, le Byron, le Beranger nó duine eile den dream thar lear. Deinimís ár ndícheall chun tuiscint dóibh, chun breághthacht a saothair do mheas is do mheádhchant, agus aithris a dhéanamh ortha. Níl ionnamsa éan-tuairim a thabhairt uaim ar cheisteannaibh filidheachta gur fiú éin-bhreis suime chur innti. Acht is dóich liom go mb'fhearrde filí an lae indiu dian-stuidéar a dhéanamh ar fhilí na sean-aimsire. Níl éinnídh eile is mó a raghaidh i dtairbhe dhúinn ná soin. Measamís as ár ngustal féin iad gan beann ar thuairim an fhir thall. Tá a lán sean-fhilí áirimhthe ag ár nduine muinteardha, "Fiachra Eilgeach." Is baoghlach gur mdhó sár-fhile do chaith a shaoghal i measc na nGaedheal breis agus céad bliadhain ó shoin go bhfuil dearmhadtha glan air agus toradh a shaothair ag dreóghadh is ag liathadh i sna seana-láimh- scríbhinnibh. Sidé an t-áireamh a dhéanfainn-se ar na filí ba mhó do thuill cáil is clú, de réir mar a thagann a n-áireamh le duine dall dem sórt: Daithí Ó Bruadair, Aodhgán Ó Rathaille, Brian Mac Giolla Meidhre, an tAthair Eoghan Ó Caoimh, Tadhg Gaedhealach, Éamonn de Bhál, Seán Clárach Mac Domhnaill, Donnchadh Ruadh, Seán na Ráithíneach, an Mangaire Súgach, Micheál Ó Longáin, Seán Ó Tuama an Ghrínn, Eoghan Ruadh, Piaras Feiriteir, an tAthair Liam Inglis, agus b'fhéidir beirt nó triúr eile; acht ní thógfainn orm féin "minor poets" a thabhairt ar gach <L 44> éinne lasmuich dhen áireamh soin. Pé scéal é, ba dhána an mhaise d'éinne, focal cáinte a rádh ar an dtruip seo d'áirimheas. Ní mór ná go mol- fainn an chraobh do Bhrian Mac Giolla Meidhre, dá mbeadh a riaradh ormsa, acht níl éinne i dtúrtaoib lem thuairim, agus b'fhéidir nárbh fheárr riamh é. Dá fheabhas na hamhráin, dá fheabhas na haislingí, is na caointe, is na haoir, níor bhuail sárughadh "Cúirt an Mheadhon Oidhche" umam fós. Dáltha an scéil, ní fada go mbeidh an "Chúirt" fé ath-chló, nó cuid di go háirithe — ag "Conall Ceárnach." B'iongantach an file é Dáithi Ó Bruadair leis. Éistidh leis seo — Muirear le mí do thiomairg im thimcheall coilgthe cinn is cliabh- thuirse, I leimhe do ling ar chuireas dem aois is fuide na slíghe ar a dtriallaim dul Tuilleadh dhom shníomh mo choirthe gan chuímse an duirbh is daoire d'fhiabhrasaibh, 'S a chruinne do chím nach cuma dhom puinn a dtiocfaidh dem chlaínn chun tighearnaise. Sidé ceangal an dáin chéadna:- Coingbhidh a Choimhdhe i n-urraim 's i naoimhe i gciste 's i gcloinn gan ciach i gcruth San ionad is aoibhe i n-iostadh na Soíllse it ghoire gan aoin-chith iarraim-se Gach duine do rinn den mhiotal a míne m'fhurtacht dá luighead i rian ar bith, Is nár chuidigh mo chroidhe do dubhadh le gaoithibh goirte mar dhíol a biadhtachas. Nó éistidh arís leis seo — Biapeán strapaire ó d'atharuigh an Choimhdhe an cás A chliar ná leanfaidh a dteagasc arís go brách Is a Dhia cá haite dhom athasc an scaoinse phláis Ná fiarán cailleach 's a bhfearg le Ríogh na nGrás. Truagh ná fuil sé d'uain agam a thuille dhen tsórt chéadna d'aithris díbh. PIARUS BÉASLAOI. <L 45> AN FORFHÓGRA — 1907. I a-ainm na hÉireann. ÁRD-CHÚIRT NA hÉIGSE. Dochum gach nduine d'fhír-éigsibh soilbhre saoitheamhla suadhfoclacha Leithe Mogha Nuadhad, maraon le mórchuaird cheithre hollchóigeadh Éireann uile, beannacht. Agso uainn órdughadh acmhuinneach éifeachtamhail agus forfhógra forusta feidhmláidir chum filidhe na hÉireann agus go háirithe is go sonnrádhach chum na bhfírleóghan do fríth fé láthair i gceannus is i bhfor- lámhus chóige Chonrí mhic Dáire, dá chur i dtuigsint dóibh sin is do gach n-aon i gcoitchinne go dtionólfar i mbliadhna ar an ndáimh idir shaoithibh is draoithibh, i Mí Mheadhóin an Fhóghmhair, .i, aimsir Feise na Mumhan, i gCathair chaomh-áluinn chaoinchuantaigh Chorcaighe. Bíodh a fhios ag gach éinne go dtiocfaidh le chéile an tráth úd príomh- scoth i a hÉigse, agus go raghaid i gcomhairle d'fhonn leasa na hÉireann is na Gaedhilge. Déanfar trácht ar na slightibh is fearr chun na Gaedhilge a chur i bhfeidhm i gcúrsaíbh litridheachta. Léighfar aistí ó sna filidhibh is fearr dá bhfuil againn, agus measfar iarrachtaí na hógbhuidhne. Bhéar- far cabhair is ceathramhna dhon umhal is do lucht na deighmhéinne; acht satalóghfar gan truagh gan taise ar dhrongaibh dána dorcha diablaidhe na drochiasachta. Dar linn gur ró-fhada dhúinn ag lámhacás ar an dtalamh agus cead ár sciathán againn i réigiúnaibh an aéir. Ní féidir a dhéanamh den tseilthid acht seilthid, agus ní bhuadhann an lagmhisneach gradam go deó. Is cóir, ar an adhbhar-san, an ísleacht do sheachaint, agus claoidhe leis an uaisleacht i ndálaibh saothair. Is maith mar adubhrathas: "Ná héirigh ag unfhairt san ndríb nó ceanglóidh dhíot." Gach duine nar mian leis go ndéanfaidhe a shaothar do mheas, cuireadh roim ré aiste dá dhéantús féin ag triall ar "Oisín" na Féinne, i gCill Áirne na Suadh. Tabhairfidh seisean os comhair na mbreitheamhan í, mar a riarfar ar gach éinne de réir mar bheidh tuillte aige. Scríobhfar gach <L 46> aiste fhóghanta i mBolg Soláthair na hÉigse agus áireómhthar ainm an té do cheap ar Rolla na Suadh. Ní bhrille bhreaille ná racaireacht ráiméise, Ná gliogar gaile i dtaobh asal nó gáirtéirí, A chuirfidh teanga na Banban fá réimheas, Acht friotal feardhacht fara gach árdéifeacht. Tuigeadh gasra ranna do rádh réilteach, Gur mithid feasta bheith scartha le smálghréasaibh; Tuileadh sealad, 's a gcasadh níor bh'fhearrde éinne, Cuit Bhil Fhada agus madra Sheáin tSéamuis. Feiceam deachtuighthe i bpratainn de bhárr mhéire Mire is gaisce agus sanus ár sárlaochradh, A gcuthach dearg i n-airm na mbláthmbéimeann, 'S a gcion ar bhanaltrain bhandha ár ngrádh dhaondha. Tuillid gairm i starthaibh 's i n-árddhréachtaibh; Tuillid gradam ó fhearaibh do ghrádhann éachta; Tuillid caintic do b'fhearra 'ná dán Éineas, Is tugtar tamall ar dhealbhadh a snáith éide. An truip seo ar marthain, tá i gcreathaibh i bpáirt Éireann. Ní miste a gcleathacha neartachadh tráth éigin; Moltar eatortha ar mhaithe le Clár Laoghaire, Is troid na gcarad nár cheadaidh an Dáil Éigse. Tá atharrach saoghail ar Éirinn tagaithe; Is faire ná déanfaid éigse an tseanchuis, D'fhonn leasa na nGaedheal, go dtéidheann dá n-anabhroid, 'S go bhfaiceam n-a ngaobhar ré na tairngreacht? Glanaidh bhur bhfaobhar is gléasaidh meamruim Chun seasaimh go héag ar thaobh na Banban; Canaidh i gcéill, ná déinidh bachram, Is aga na nGaedheal ná léigeam tharainn-na! <L 47> Tá an forfhógra so ar n-a chur amach fá ughdarás breitheamhan Árd- chúirte na hÉigse indiu, an t-ochtmhadh la de mhí na Bealltaine, 1907. PÁDRAIG UA DUINNÍN, Uachtarán; CATHAOIR Ó BRÉANDÁIN (Oisín), Reachtaire. TÓRNA, Scríbhneóir, cct. FREAGRA <Ó "Ghaol na nGaedheal," .i. Pádraig O Cruadhlaoich i Magh Chromdha.> Ní bhrille bhreaille mar mheasann an dámh léigheanta, Ná siutha seatha idir cheannuidhthe is grásaerí, Ná fuirse fairse lucht branair is díog a réabadh, Choidhche a scarfaidh thu, a Bhanba, a daoirghéibhinn. Acht gníomhartha fearachon calma croidhelaochta, Bheadh líomhtha ar armaibh gaisce na bhfíor nGaedheal soin. Ag baint teinte creasa a ceannaibh na mbuidhe méirleach Do scíord ó Shacsain go fearantus Clainn Éibhir. Coinle gaisce nár bh'annamh i ngníomh éachtach: Sliocht Chuinn na gcatha nár mheathta le linn glaédh chuir, Sliocht ríoghdha Chaisil do charas gach dlighe naomhtha — Anois díobh ní mhaireann mo dhanaid acht fíorspré bheag. Is díth liom argain mhairbh na ngroidhlaoch soin Do-ghníodh gach caismirt le gallaibh gan puinn féige, Le claidheamh a ghearradh gach easna gan fuigheall béime, Ag síorchur danar i gcreathaibh chun slighe éaga. Acht, ó chím an ghairm seo breacaithe ar pháipéaraibh Chun lucht ríomha ranna do tharraint ar dháil Ghaedhilge, Bídh 'nbhur mbeathaidh is freagraidh í i n-éinfheacht: Tá an taoide ag leathadh, agus lasadh bhur gcroidhe léi-se. <L 48> Scríobhaidh gach aiste agus staracha i mbinn-Ghaedhilge; Ná bíodh aon leathanach fada, acht í i gcéill ghluin, Suidhte i n-eagar gan easbhaidh le gaois ghléineach; Annsoin dlighthear barra don ngleacaire is fírléire. Táim críona caithte, ní'l taitheac ná brígh im bhréithribh, Acht bíodh ar m'fhallaing an fhaid mhairfead bheith síoraonda Le dlighe agus reachta 's le ceachta na bhfíoréigse, 'S bíodh druim mo ghlaice le graithin na ráiméise. FREAGRA Ó "THÓRNA" Ar "Ghaol na nGaedheal." A "Ghaoil na nGaedheal," is fiú Do laoi bheag aérach úd Go scríbhfinn bhéarsa i bhfuighlibh Gaedheal Ag síne a bhaodhchus chughat. Ó taoi-se d'aontoil liúm, Is rinn do ghléphin umhal, Suidheam-na tréimhse ag fighe na féithe Ar scríb i ngaobhar don chúl! Ó's gríobh glan aosta thu, 'S gur cuibhe dhon léithe umhlughadh, I luing na héigs beidh buidhean fét réir — Don chríona théidheann an stiúir. Smaointe bréige um chlú, 'S neamhshuim sa saoghal n-a gcionn, Bheir mílte Gaedheal i linntibh déar Thar tuinn i gcéin sa tsiubhal. <L 49> Bíd ar séirse annsúd Sa díg sa bhféith sa scubhat, 'S ag claoidhe le gléas nár ghnaoi leó é N-a dtír bhig fhéin ar dtúis. An dísce préimhe is clú Do fríth ar Éirinn úir, Beidh línn, is léir, go crích an tsaoghail Má bhíd an éigse ciúin. Ní gníomhartha léire lúith I n-íorghuil lae na súnc A scíordfaidh béir a críochaibh Chéin, Acht intleacht éifeachtamhail. Ní claidheamh ná pléir ná púirt Arís is déanta dhúinn, Acht claoidhe le céird, is luighe le léigheann, Is síthchur céachta i bhfunn. 'S ó chír an éigean chumang Ler síneadh Gaedhil do rúin, 'S an nídh do bhéarfadh díon don tréad, A síorchur déin i n-umhail. "GAOL NA nGAEDHEAL" Ag Gabháil a bhuidheachas le "Tórna an Ghleanna." A chaoinfhir fhéil 's a rúin, do scríbh gan taodadh chugham, Míle baodhchus dhíbh n-a thaobh Ó chroidhe gan chlaon n-a chionn. <L 50> Maoidhfead féin an chúis, Ó scaoilis réimeas liúm, 'S gur dhlighis me im bmhaor ar dhraoithibh céad Im chríochaibh féin sa Mhumhain: Saoi le léigheantacht thú, Nach íseal méin ná clú, D'fhíorfhuil Shéafhradh ó thaoibh Chuiréil, Ór shín an éigseacht chughat. Is binn bog béasach búidh, Mar síorchur téad ar tiúin. Milseacht bréithre caoin do bhéil Ag tigheacht go saor n-a srúill. Ná tigheadh ort léan ná cumha, Ní'l puinn det Ghaedhil amugha; Fillfid féin arís gan baoghal Am cíorrbhtha béar ar gcúl. Bíodh do chéachta i n-úir, Is síoltha ag cré dá thabhairt; Acht bím-sa ag gléasadh buidheanta laochradh, Mar bhíodh an Fhéinn ag Fionn. Mar, 'sí mo chéadfhadh ar dtúis Ná stríocfaid béir go humhal, Gan gníomhartha géag is fuighlach faobhair Do thabhairt dá dtaobhaibh dubha. Seascad ar fiche de bhruinnealaibh mín módhmhar, A chara, do chuirim gan choinne san tslighe romhat-sa, It aice ar gach conair, 's ar imeallaibh righinmhóinte, 'S go leabaidh an fhile chirt thuigsionaigh chaoin, Tórna. <L 51> TÓRNA cct., ag freagradh air sin. A Phádraig chroidhe na rún S a cháidhfhir chinn na dtrúp, An ráfla chír ar phár dá mhaoidheamh Ná crádhadh do chlí-se i bpungc Ní gnáth ár suim á thabhairt, Do ráidhtibh buidhne um chúis, Gan fagháil arís ó chách n-a thaoibh Ar a shásamh d'fhíorurrudhas. Dá mb'áil libh scaoile fúinn Go fáthach fíochta i bhfunn, Ár gcáirdeas saoighil ní bháithfadh laoi, Agus tá's ag Íosa súd. Is cráidhte bhím 's is dubhach, Ó thánga i n-aois chun rúin, Mun dtáin seo chloinn na Máthar Gaoidhil Gach lá thar tuinn san tsiubhal. Nár bhreágh dhon bhuidhin fanamhaint I gClár Luirc aoibhinn úr, Is ránn 'n-aghaidh an laoi i láimh gach n-aoin — Badh shámh do thuillfeadh púnt. Nó tráth le saoireacht shubhach — Ag cur spáll is dín ar chúirt, Nó plána mín ar chlár do luighe — Badh shás chun croidhe gan smúid. Ní háil leó taoibh dá ndubhart, Acht gabháil tar íoghair na dtonn. Go mbáithtar mílte den táin i linn Na ngnás so an ghaill, mo chumha! <L 52> 'S a Phádraig chroidhe, dar liúm Gur bh'fánach dhíbh-se annsúd, Bheith soláthar buidheanta a dáil na díogha, 'S an bláth i gcríocha ainiúil. Nár bhfearr fá thrí dhon Mhumhain, Na sáirfhir laochta úd le dálaibh tighis ó Mháigh go laoi, 'Ná ar stáir na dtíortha ndúr? Nár bh'fheárr dhon bhuidhin fé chúig. An tsláinte fí bhrogh súigh, Ná táinte ar mhaoil gach árdchnuic díobh — Is cneádha coigcríocha á scumhadh? Má táir chun suidhe le Fionn, Is áise faoibhir a thabhairt I lámhaibh an dríodair d'ál na laoch, Mo chás mo líonruith thú! Badh gheárr go sínfeadh búir Ar chlár mhaith mhín na Mumhan Le grán, le plaoisc, 's le lámhach gunnaí, Na sárghaiscidhigh 's a bhFionn. Ní tráth chun gníomhartha lúith An tráth so, chítar dúinn, Acht tráth chun claoidhe le ráinn le deímheas 'S le bráca síoch ar úir. Fágaim d'aointoil fút Na rábairí le clú; Mar, táin le crích a b'fheárr liom fhín, A Phádraig chroidhe na rún. Sin céad bruinneal aérach gan scáith ón sín le haon-chumann cléibh is le gáirdeas croidhe do léigim ón dtaobh so de Chlár gheal Chuinn, Gan staonadh go dtéighid-sin go Pádraig aoil. <L 53> "GAOL NA nGAEDHEAL" arís; agus ar an aiste seo do bhaist sé "Dólás Ghaoil na nGaedheal." A Thórna, a chara fhíor, a leóghain badh ghasta gníomh, Stór is taisce croidhe ná héigse, Eólach ceart ar laoi do sheóladh i n-abairt bhinn Go fóghanta fras i bhfuighlibh Gaedhilge, Dar ndóigh ní magadh ghnís lem shórt-sa sheanaghríobh San chomhad do chanais linn go déadhnach; Thomhaisis beart go fíor le comhacht an gallabhuidhin Tar fóir go ngreadfaidís na pléir liom. Má tá an sceól so mar a chím, is cóir dam stad gan mhoill De ghnóthaibh ait le baois dígh céille; Tá an fóghmhar gan barra chím, 's is dóch gur mheath an síol De phór na bhflaith badh dhíon ó bhaoghal dam; Ní'l comhaltus ar mo thaoibh, ná comhairle ceannairí, Do sheólfadh maca Míleadh d'aontoil, Act glór ag smearaithí, gur mó a ngaeth 'na a ngaois, Do tógadh as an ndríb go déadhnach. Is mór an t-easnamh línn go deó i bhfearann Flainn, Gur leónadh flaith is rígh na Féinne, Gan comhacht age na buidhin, ná fóirne fear mar bhí, Do thógfadh cath ar scríb an lae dhúinn; Táid dreóighte lag gan bhrígh, ar feódh fá ghlasaibh líog, Is gan an ógham ortha scríobhtha féinig; Do-bheir slóighte na mban sidhe ar bhórd na leasa ag caoidh N-a ndeóidh go cathach caointeach céasta. A Thórna, a shearc mo chroidhe, is eól gan easbhaidh dhíbh Gan teóra beatha Chuinn na gcéad cath, Mac Róigh, mac Airt is Naois, Eóghan is Oilill caoin, 'S an leóghan dá ngarmuítear Céin air, <L 54> Go leór de mhacaibh ríogh gur chóir a maith do mhaoidheamh, Acht a dtómhus isteach im laoi nár fhéadas, Ní rómhar do chleachtaidís, acht mórdhacht maith is gníomh, Ag cur sceón i srathairíbh thar Téitis. Mo bhrón mo chreach mo dhíth mo scóladh isteach go croidhe, Sin deóra ag teacht n-a linn óm chaomhdhearc, Is pór mo charad Ghaoidhil dá seóladh ar fairrgíbh, Gan cóir gan ceart i dtíorthaibh Féidhlim, Gach ló fá shraith is cíos, gan cóir ar sin do íoc, Le fóirneart galla an fhill 's an éithigh; 'S dá rómhraidís an chríoch ná tógfaidhe an gad soin díobh, Dom dóigh, gan caismirthíocht do dhéanamh. Le deóin an Athar aoird badh chóir dúinn preabadh arís Go leóghanta mear, go fíochmhar fraochta, Le slógh de gharbh-bhuidhin, le fórsa ar mhachairíbh, Is n-a ndóirne lanna is craoisigh ghéara, Le mórtus ceart chun gnímh, mar ló Chluain Tairbh thíos, Le gleó agus greadadh claidhimh gan staonadh; Crónphuic glanfaimíd a Fódla amach arís Gan fód de fhearainn mhín bhog Éathuir. "TÓRNA" arís; agus ar an ndéantús so do bhaist seisean "Deireadh dhon Díoghruis." Ba leór an t-aiteas linn an sceól ar cairt do scríbhis, A leóguin ghasta shíol na héigse, 'S is mó liom geallaim díbh na cómhda a spreagair línn 'Ná Tórna theacht n-a rígh ar Éirinn; Nár chóir gur bh'fheasach dhíbh ná leómhthainn magadh á laighead Fát short-sa chanann laoi le héifeacht; 'S an tómhus ó dh'atharruighis is cóir go leanfaimís Sa rod le freagra cuibhe dá réir thu. <L 55> Is eól dam adamhuighim na sceólta is startha scríobhadh Ar chródhacht Airt is Chuinn na gcéad cath, 'S na dtreón do b'fhearra gníomh i ló na caismirthíocht Chun slóighte dearg-naímhead do thraochadh; Ní gleó le barra claidhimh san ló so an airm nimhe Do thógfaidh buileach dhínn, amh, géibhinn, Acht treó agus slacht is crích, is stór gan easbhaidh fuinn — An chródhacht fanfhaidh sí, ní baoghal di. Ná glóis i gcathaibh baoighil go dtómhaisir neart do naímhead 'S an treó atá air chun gnímh a dhéanamh, A shlóighte ar thalamh cruinn, is fórsa a bharc ar tuinn, 'S a chóir chun gasraidhe do ghléasadh; An dóigh liot, fachtaim díbh, gur dóth dhuit cath aonlaoi Ar leóguin fearainn Flainn le chéile, Is stór is rachmus ríoghdha fós ná deachaidh i ndísc N-a gcomhair ag aicme an fhill le glaodhach air? Tar fóir ná gabhaimís go fóill, go meastar línn An ród go gcaithfar tríd dul d'aontoisc; Má's meóin linn preabadh arís bíodh gnó na bhfear n-a luighe Rompa amach gan fuigheall le féachaint; Bóthar achrannaighe seadh an ród so, a chara chroidhe, Is ní thógfaidh preab dá aoirde é dhuit; Dar ndóigh níor cheart do Ghaoidhil do chomhairle a ghlacadh arís Ní comhairle a leasa í adéarfainn. Nach mór do chaillimíd i bhFódla mhaith n-aghaidh an laoi Ó ghlór le bladar sínte i gcéimibh; Dá dtógfadh bagairt chlí an smól de shearc ár gcroidhe, Fadó do bheadh gan cíos ár bhféarghuirt: A chródhaigh chanta laoi ar nós na sean go binn Ár sceól-na feasta tigheadh le réidhteach Rómhair-se clais lem thaoibh go ló na bhfear le gníomh, Is geóbhad let ais sa bhruidhin gan méala. <L 56> DOMHNALL Ó LAOGHAIRE, ó Inse Geimhleach, cct. ag freagradh ar "Ghaol na nGaedheal." Is mó 'ná seachtmhain ó léigheas ranna sa Ghlór Ghaedhealach,* Dán nuacheapaithe i dteangain na binn Ghaedhilge, Ní bhrille bhreaille mar mheasaim acht dámh léigheanta Do chúm na ranna cruinn slachtmhar is breagh déanta. Locht ní abraim fachta ar na seacht bhéarsa, Acht go mbraithim easnamh ar ainmneacha na bhfíoréigse: An tAthair Peadair thuilleann barra agus clú i n-éinfheacht — Ursa daingean is fíorchara na caoin Ghaedhilge. Nuair thugaim amus roinnt ranna d'fhighe le chéile Bím go heaglach roimh mhagadh na saoi léigheanta, Gur "bhrilleacht bhreallacht," nó leathnach gan puinn éifeacht, Do chífidhe i n-eagar agus m'ainm leis thíos léighte. Is fíor gur easnamh dúinn cabhair na groidhe laochra; Sliocht ríoghdha Chaisil ba thaithiceach i gcruaidh-ghéibhinn, Sliocht Bhriain ba chalma i ngaisge 's i mórlaochus, Do ruagair Danair, gan casadh go Crích Éireann. Cois laoi do mhairim-se sa bhaile dheas fíornaomhtha, Mar bhfuil naoimh is aingil im fhaire 's im shíoraodhaireacht, Chun mo smaointe tharrac ó gach peacadh tá ar tí baoghail dam, 'S ma chaillim m'anam caithfead beatha go míréartha. Pé file blasta chúm na ranna sa nGlór Gaedhlach,* Dlighim barra dhó 's ní fhanfad le glór éinne: Dá bhfaghainn i dtigh an tabhairne é, nó im aice im thigheas féinig, Do dhíolfainn airgead fairsing as trí "thraét" dó. <L 57> Má's críona caithte me, 's mo phlaitinn níl liath acht gléigeal, Mo luadhail go lagaithe, 's is an-ghearaid mo choiscéimí, Mo labhartha balbh, is ní maitheas dam gáirtéirí, Bím ag guidhe go mairidh ar dteanga i measc Gaoidheal Éireann, A "Mhuimhnigh"* bhlasta mhilis chneasta na mbinnbhréithre, Deaghughdar tairbheach agus taca don chúis Ghaedhilge, Má's a d'iarraidh startha dhuit chun a gcuir i n-eagar sa Ghlór Ghaedhlach Seo chughat m'acmhuinn-se, 's mara dtaitnfidh leat ní'l díth déanta. FREAGRA "GHAOL NA nGAEDHEAL" Ar Dhomhnall Ó Laoghaire. A chaoinfhir chailce 's a dhalta na Naoi mBéithe, Ós faoi n-a dtearmuin chaithis do ghroidhethréimhse, linn Pharnassus nuair bhlaisis fá scím braon di Gur dhíogais dealbh an glaise ar an mbuidhin Éigse. Bíodh dá bharra gur cantaire caoin saor tu, gan moill ná mairg ar aitheasc do bhinnbhéil-se, Go líonmhar deachtuighthe i ndleachtaibh na bhfíréigeas, De shíor ag scanadh gach aiste dá dtí it ghaor-sa. Groidhre rabairneach farsaing ó Uíbh Laoghaire, Do dhlígh i n-aisce dham cathuighibh na dtrí thraét úd, Do dhíogfainn canna dhí it fharradh le croidhe bhaodhchus, Acht de dhruim an charrbhuis gur bh'eagal dúinn dígh céille. Má ghníos-sa dearmad, 's gur measach dham luighe fé sin. Gan scríobh ar ainmneach' ceachtar den bhuidhin léighinn úd, Ta roímhe seo a dteastus-san scaipithe i gCrích Éilge, 'S dar linn badh bhladar dam casadh ar an ngníomh céadna. <L 58> Acht ó mhaoidhis-se ainm an tsagairt ba rí-léigheanta, Ding den tseanastoc d'eascair de Chloinn Laoghaire, Is maith a fhreagair dó a ainm n-a naoidhean ghléigeal, Is é thigheacht mar Pheadair chughainn, carraig na caoinchléire. Ní raibh maitheas i sagart nach fríth saor ann Díon do lagaibh is tarmon daoine aosta, De shíor dá dteagasc le leanfaid sin slighe saortha 'S le linn an Aifrinn ag canadh na soíscéala. A chroidhe do ghreannuigh le heachtra a thír féinig, 'S gach nídh bhí taiscithe i n-analla fíora Éireann, Do scríbh gach seanchadh leanas a buidhin laochradh Síos le tagra leathan go cruinn téicsach. Seo dhíbh mo ranna, 's ó's ceaduighthe dhíbh, léighidh iad; Bíodh nach taithiceach bhreacas-sa brígh an scéil díbh; Acht gur cuibhe liom freagairt do sheanduine ó Uíbh Laoghaire, Fear grinn dá amhail ná feaca-sa i gCrích Féidhlim. "PÚCA AN IARTHAIR," cct. Ó gheibhim gan Leisce lucht deilbhthe draoidheadóireacht, Is faghairt chun reicthe ar gach gleidire 'en ríchóip sin, Beidh m'adharc-sa feistighthe ar mheidir an bhinnghleó so 'S mo laghair sa leitinn ar steillinn an tighe seóda! Go deimhin ní fheicim-se leithead ná aoirde fhóghanta Sa chladhaire a theilg chun deiridh ár mbuidhean ghleóidhte; Faghadh gan cheileatrom sceilmis croidhe is drólann, Is raghaidh n-a leibide i leirg na mínbhóchna. <L 59> 'Sé leigheas na teibirsean leigean do spídeóireacht Do bhladhmann geilthe, do mheisce is do mhillteóireacht, Do adhnadh gleice agus feirge is míchomhairle, 'S do stradhnaibh reithe i n-aghaidh sceiche gach claidhe teórann. Nuair a leighfidh meirg na ceilge a chlaoidheann fós sinn, Is soilse an chreidimh gan teipe ghár síorlónnramh, Ragham ar deiseacht i seiscin na sítheóiltheacht, Mar bhfaighidh ár seisreach steillirith fí mhórtus. Roinntear seilbh na ceiste ar na groidheleóguin; A n-adharca seinnid i bhfeirmimint Críoch Fódla; 'S gach meidhleach meirbh ná creimeann mar thighid crónphuic I dtadhm go raibh is a mheilli-phus críonscóltha! COMHFHREAGARTHA. Níor dhual do Ghaedhlaibh riamh gan bheith tugaithe do ghreann. Ar éigin a b'fhiú do dhuine bheith ar marthain mara mbeadh cluithche beag spóirt aige. Is geall le faid ar a shaoghal é; agus mar adubhrathas romhainn- na: "do mealladh an duine ná bainfeadh an t-iasacht as." Do bhainea- mair féin ádhbhar grinn a soláthar do Dháil na hÉigse anuiridh, agus ó thárla slighe againn dóibh, b'fhéidir nár mhiste samhlaíd nó dhó d'áireamh. Sidé an cuire a thug Tórna do Ribeard Bheldon: Mo dhafhichid múirneach gan luid den éadach do chuirim péinigh chun Ribirt ghroidhe, I dtaisteal triúcha le cion mo chléibh air 'S le hiomad géille dá fhriotal grinn. Gaibh feasta ag súgradh cois srotha an naonbhair Go ngoidir dréacht maith ó dhuine 'en bhuidhin, 'S de bharra an tiúscail fagham scoth do bhéil ghil I gCorcaigh aéraigh go sulthmhar síoch. <L 60> Sidé an freagra a thug Ribeard air sin: Do rachainn go Corcaigh de shodar go saothrach Is bheinn gan dochar nbhur bhfochair, dá mb'fhéidir; Thá folacha mo bhosca gan eochair gan bhéilheasp, 'S an siogán is an scrogal ró-ghoibhte dá mb'fhéidir. Agus seo mar adubhairt Tórna, ag gabháil a bhuidheachus le Ribeard i dtaobh "Peadair na Gruaige": A Ribirt, a chara, go maire tú t'fhéith gheal Chun duanta do chasadh go greanta sa Ghaedhilg; Do chófhra go daingean is glas air ná réabfar, Is do ghlór-sa go mbainidh macalla as na sléibhte. Is, fé mar do cheartuigh tú Peadair na céibhe Iompuigh let bhallait ar ghlagairí an Bhéarla Go gcloistear a gcneadaigh a screadaigh 's a mbéicidh Ó phortaibh na Machan go caladh Bhaoi Bhéarra. Seo mar do hiarradh congnamh ar "Dhá Chích Dhanann": A Dhá Chích Dhanann na ndán mbinn mblasta, Ní fuláir dhíbh freagairt dom ghlórthaibh Le báibín ceana, badh shárdhíol seabhaic, Ó sháil rinn deachtuighthe i gcómhdaibh. Pár aoil glacaidh, 's a bhláthghnaoi breacaidh De bhárr pinn acraigh sheóltha; 'S a lánbhuidhe, measaim, i dtráith dhíbh raidfid An Dámh chroidhe s' againn is Tórna. Thugamair cáirde mí dhó d'fhonn is go mbeadh aimsir a dhóthain aige chun na dealbha a chur suas. Seo mar adubhairt sé n-a thaobh: A Thórna an tsoghmhailfhriotail bhinn, Is eóltha i ngrinnshlightibh dámh, Mo bhrón nach liom comhachta do phinn Is seólta do scríobhfainn-se dán. <L 61> Ó's leór liom bhur scór go ceann mí Chun cnósta na smaointe tá ar fán, Má's beó mise gheóbhair-se uaim laoi; Ag Tórna go dtí soin, seo slán. Agus, d'éis "An Fánuidhe" d'fhagháil do Thórna dubhairt le "Dhá Chích": A ráib ghroidhe ón Dá Chích do ghlóis Thar máigh mhín na Fódla gan bhéim It fhánuidhe agus fánuidhe breac-óg Let sháil troighe chun spóirt i n-aghaidh 'n lae, "An Fánuidhe" ní fuláir dhíbh a dhóghadh Tá an Mhárt aoil ar nódhrith fét dhéin An tráth bhíd connstáblaí sa tóir Is ar Dhá Chích ní fhóirfidís féin. Ní beag an méid sin don chor so. Bídh ag súil le tuilleadh is le hearradh nísa shlachtmhaire an chéad uair eile. Badh mhaith linn é thabhairt mar chomhairle do sna filidhibh an greann do chleachtadh. Beidh an lá leis an té gur féidir leis gáire a bhaint a daoinibh, agus má's sa Ghaedhilg a bhíonn ár ngreann beidh aghaidh — seadh agus intinn — na nGaedheal uirthi. Dá bhrígh sin, feiceam bhur ngníomh, a Éigse. Tá greann sá leabhar so. Bíodh a dhá oiread sa chéad leabhar eile uaibh. Mar sin is fearr a thait- neóidh sibh féin is bhur saothar le muinntir na Gaedhilge. AGUISÍN. Sin agat, a léightheóir, an chéad chnuasach de shaothar Chumann na hÉigse. Do b'fhuirist dúinn an leabhar so, agus céad leabhar dá shamhail, a líonadh le filidheacht bhlasta na seandáimhe. Acht ní hé sin a bhí uainn. Do theas- tuigh uainn a chur i n-umhail cionnus mar atá filidhe an Lae indiu ag obair, agus iad a ghríosadh chun tuilleadh a dhéanámh. Ní bhfuighfar annso iarrachtaí ó sna filidhibh go léir. Ní raibh an chae aca air. Acht de réir mar bhímíd ag dul i dtaithighe na hoibre tiocfaidh feabhus orainn <L 62> Badh mhaith linn ár mbuidheachus a ghabháil le Comhaltus Feis na Mumhan. Thugadar uatha síntiús maith chun an leabhair seo a chur i gcló. Déinid soláthar i gcomhnuidhe dhon Éigse, agus tugaid an chaé dhóibh ar theacht i bhfochair a chéile is ar chomhairle a cheapadh. Tuillid ar mbuidheachus féin agus buidheachus ó gach duine a chuireann suim i bhfilidheacht na Gaedhilge. Cúiteóghfar leó ann. Táimíd buidheach den uile dhuine do chabhruigh linn san obair seo. Tá súil againn go mbeid sásta linn féin is le n-ár "Saothar," agus n-a theannta-san, go bhfuighid an oiread sult n-a léigheamh is do fuair an Éigse n-a chumadh. Is dual ár mbuidheachas, leis, do Phádraig Ó Briain i dtaobh a shlachtmhaire is do dhein sé a chion Féin. Ó thárla gnaoi na hÉigse aige, badh chontabharthach an rud teacht crosta air. Sid iad ainmneacha na ndaoine do dhíol a gcion leis an Sporánuidhe;- Comhaltus Feis na Mumhan, £7. An Dochtúir Ó Luingsigh, Baile Mhúirne, 5/- Leathchoróin an duine, uatha so:- An tAthair Peadar Ó Laoghaire, Canónach, Caisleán Ó liatháin. An tAthair Pádraig Ua Duinnín, Baile Átha Cliath. Riseárd Ó Foghludha (Fiachra Éilgeach), Baile Átha Cliath. An tAthair Pádraig de Bhulbh, Cill mo Cheallóg. Pádráig Ó Cadhla, Scoil na Rinne. Conchubhar Ó Muimhneacháin, Inis, Co. an Chláir. Tadhg Ó Séaghdha, Baile Áth Luain. Seán Tóibín, Cill Áirne. Séamus Ó hEachach, Timthire. Tadhg Ó Cruadhlaoich, Baile Mhúirne. Tomás Ó Gormáin, Sráid an Ríogh, Corcaigh. Piarus Béaslaoi, Baile Átha Cliath. Diarmaid Ó Laoghaire, Ráth Caoldha. Séamus Ó Súilleabháin, Doire Fhionáin. Pártholán Ó Céilleachair, Corcaigh. Tadhg Ó Donnchadha (Tórna), Baile Átha Cliath. Seán Ó Ceallaigh (Sceilg), Baile Átha Cliath. An tAthair Éamonn Mac Gearailt, Corcaigh. <L 63> An tAthair Pádraig Ó Riain. Diarmaid Ó Foghludha (Fearghus Finnbhéil), luimneach. Domhnall Ó Murchadha, Corcaigh. An Dochtúir Tadhg Ó Cruadhlaoich, Áth an Chóiste. Tomás Ó Muirgheasa, Corcaigh. Muiris Ó Foghludha. Pádraig Mac Suibhne, Mainistir Fhearmuighe. Séan Ó Cadhla, Cuilinn Uí Chaoimh. Máire Ní Shúilleabháin, Baile Átha Cliath. Séamus Ó Ceallaigh, Stiúrthóir "An Chlaidheamh Soluis." Tomás Ó Rathaille, Baile Átha Cliath. An tAthair Máirtín Ó Maoldhomhnaigh, An Clár. Diarmaid Ó Muimhneacháin (Dhá Chích Dhanann), Mainistir an Bhealaigh. Seán Ó Gruagáin, Biorra. Donnchadh Ó Donnchadha, Carraig na bhfear. Pádraig Ó Dálaigh, Baile Átha Cliath Mícheál Ó Cuileannáin, sa Scibirín. Seán Ó Laoghaire, Cluain Droichead. Pádraig Ó Cruadhlaoich (Gaol na nGaedheal), MaghChromdha. Éamonn Ó Donnchadha, Corcaigh, Pádraig Ó hAragáin, Corcaigh. An tAthair Criostóir Ó hEillighe, i nAlbain. Donnchadh, Óg Ó Donnchadha, Muigh Nuadhad. An tAthair Micheál Mac Craith, Cill Rosanta. Pádraig Ó Briain (Clódhadóir), Baile Átha Chliath. Ribeard Bheldon, Cill Rosanta. Ní'l áirimhthe annsoin acht an méid atá ar láimh againn. Tá a thuille geallta dhúinn, acht ní bhfuaireamair fos é. Iad so gur mian leó bheith n-a ndaltaí ar an gCumann, agus cabhrughadh linn, cuiridís a n-ainm- neacha agus a síntúisí go dtí an Dochtúir Ó Luingsigh, i mBaile Mhúirne, nó go dtí Tórna, i gConnradh na Gaedhilge, i mBaile Átha Cliath. <L 12> *Féach "Les Marionnettes" — Dán de dhántaibh Béranger. <L 57> *.i. Pádraig Mac Suibhne, fear an "Ghlór Gaedhlach."
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
