Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Deireadh Foghmhair, 1926
Title
Deireadh Foghmhair, 1926
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1926
Publisher
An Lóchrann
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Lr1926_10> <L 81> <B 1926> <C Prós> <M 8> <T An Lóchrann> <U Údair éagsúla> <F An Lóchrann> An Lóchrann PÁIPÉAR GAEDHILGE IN AGHAIDH GACHA MÍ. Uimh a 11. (An 3adh Srath). DEIREADH FOGHMHAIR, 1926. DHÁ PHINGINN A FHIACHA. GLÓIRE BHAILE AN CHOILIGH. B'é Foghmhar na bliana é, 1914. Bhí an saol mór a'cainnt 's a' cogarnaigh ar chúrsaí coinbhliochta agus cogaidh agus comhachtaí móra a' bagairt díoltais agus díthiú ar a chéile. Ní raibh 'sna páipéirí ach pictiúirí prionnsaí agus taoiseach — taoisigh le saighdiúireacht agus taoisigh máir- néalacht, áireamh ar an líon fear armtha a bhí ag gach náisiún, tuairisg ar na saghas- anna nua gléas a bhí ceaptha chun marbhuithe fear agus cur síos ar cháilíocht agus ar stair agus ar ghearánta gacha cine ar leith. Ní raibh de mhion-chainnt ná de mhór-chainnt ag imeacht ach an éagcóir seo nó an masla úd agus bhí sean-easacháin 'á gcuardach go cúramach ag lucht polaitíochta le na gcaith- eamh le 'na chéile. Ní raibh ann go léir ach “iarraim cúis chughat.” Fonn cogaidh ar an saol Euróipeach — agus 'na chogadh seadh bhí. Tháinig glór na neithe sin chomh fada linne i mBaile an Choiligh. Tháinig an fuadar míleata fúinn. Gheibhimís na páipéir agus léighimís, agus dhein fear riartha catha de gach n-aon. Na mná féin — chuiridís suim ann. Ba mhinicí bhíodh an páipéar nuachta na láimh aca ná “An Timthire” deagh- mhóideach. Bheadh san go maith agus ní bheadh go h-olc ach gur taidhrigheadh do dhaoine éigin thíos i gcathair Bhleá Cliath gur mhaith an rud Éire d'fhuascailt ó dhaorbhruid, agus gaibhim-se orm go bhfuarthas cúpla duine i mBaile an Choiligh a thóg ortha féin an gnó céadna dhéanamh. Ní mór an tinneas a chuir Éire riamh orainn-ne agus is beag an tsuim a chuirimís riamh insa cúpla duine céadna — ní bhídís choidhche ach d'iarraidh daoine chur ag foghluim Ghaedhilge nó ag cainnt i dtaobh saoirse na h-Éireann. Daoine bochta gan diobháil ab eadh iad. Ní raibh aon ghaisce ionnta lá óil agus bruighne ar aonach. Leabhair agus páipéir a bhíodh aca! Ach ní fada ambasa go gcualamar daoine ag trácht ar mháirseáil agus ar chúrsaí eile saighdiúireachta. Chonnacamar gasra beag dáréag ag máirseáil. Ba mhór an cúrsa grinn leis an bpobal é. An magadh ná dearnadh fútha níorbh fhiú é dhéanamh. Ach d'aindeoin an mhagaidh rug an fuadar greim ar dhaoine. An ghluais- eacht, an eagar cóirithe a dhein ar dtúis é. Thuig na daoine óga go raibh rud ar siubhal a dhéanfadh ana-chaitheamh-aimsire dhóibh agus a bhí i bhfad níos fhusa ná bheith ag foghluim Ghaedhilge nó ag ceannach toitiní a deineadh i mBleá Cliath. Chuadar le saighdiúireacht. Bhí céad ag gluaiseacht i bhfochair an dáréag. Thug an dáréag iarracht ar an gcéad a chur fé n-a smacht. Do bhuaidh an céad go fairsing. B'éigean don dáréag a bheith umhal go leór mar cuireadh i n-iúl dóibh ná glacfaí uatha — ón dáréag — ach go ndéan- faidís an obair go léir, agus an fhoidhne fhada agus na rudaí dainséaracha. Dhéanfadh an céad an máirseáil agus an glór agus na gártha! Ní mór de sin a thuigeamar-ne — na buachaillí beaga. Níor thuigeamar ach an ghlóire go léir, an gaisce mór, an neart daingean dúr. Bhíodh gluaiseachtaí móra fear ar siubhal agus gluaiseachtaí móra de bhuachaillí beaga ar siubhal rómpa amach is 'na ndiaidh aniar. Bhínn féin im' bhuachaillín beag. Bhíodh mo chroidhe dá ithe le dúthracht. Chínn fir a thagadh go dtí ionad an gaisce uair a chluig déannach. B'iongna agus ba chrádh liom mar sin iad. Bhíodh an dáréag úd go searbhasach leo. Ní ghlacadh gaiscidhigh an leadráin leis an searbhas. Bhíodh sé 'na bhriathar-chath. Annsan do gluaistí tímcheall an bhaile. Dheintí é sin go h-áluinn. Bhíodh deire le searbhas. Bhíodh sciatháin orainn go léir. Clé… clé… clé, deas, clé, tub tub tub… Ní fada gur cheap an céad gur mhór an méadú meanman orainn fuireann ceoil a bheith againn. Dubhairt an dáréag gurbh fhearr de chiall gunnaí a sholáthar. Bhí na buachaillí beaga ar fuaid an bhaile idir dhá chomhairle ciaca b'fhearr. Chuimhnigh duine de'n chéad go mbíodh gléas fóirne ceoil ar an mbaile le linn a athar agus cumá ná faghfaí greim arís air! Bhí an fán fada ar chuid des na gléiseanna ach idir chéad agus bhuachaillí beaga chuathas ar lorg na ngléas. Bhí tóir ar cheoltóirí agus ar ghléiseannaibh ceoil. Baineadh smúit fiche blian des na gléiseannaibh a bhí ar fagháil ón sean-bhanna. Cuireadh teangain nua i dtrumpaí, cuireadh béalmhaigh nua le píobaí práis, séideadh gaoth le feadóga nár séideadh aon anál ionnta le cuimhne na seanóirí, cuireadh sgáil agus sgiomar ar shean-phrás agus bolg nua sa bhodhrán mór. Ní fada go raibh banna breá againn 'na steille-bheathaidh agus ceol maordha, míleata máirseála 'á chur le gaoith aige. Nuair a bhí an banna ceoil i bhfearras dob éigean dar ndóigh gluaiseacht na dhiaidh. Shocruigh an céad an scéal gan puinn moille. Raghfaí ar slógadh go Baile an Phludaigh. Do dhein an dáréag ceistiuchán cad chuige raghfaí ann i n-ao' chor. Dubhairt aon ghuth an céad duine sin gurab amhlaidh a bhí eagla na bpóilíní ar an dáréag, ach gurbh iad féin na buachaillí ná raibh aon eagla ortha — ná an diach é! Bhíos féin imeasg na bhfear go luath Domhnach na mór-ghluaiseachta. Bhíos lán de dhúthracht. Uair go leith a chluig tar éis na h-uaire ceapadh do tugadh trí flíp don mbodhrán mór, do greadadh na bodhráin bheaga, do baineadh fead as feadóga agus gnús as píobaí práis agus glórtha tóirnighe as trúmpaí agus do ghluais an trom-shluagh chun cinn ar chomh-chéim. Bhí deas le deis agus clé le clé ar comh-árdú agus ar comh- ísliú. Bhí fear a' bhodhráin mhóir a' déanamh cearchal agus lúibíní os cionn a chinn leis an dá chleithín agus ba chuma nó buile úird gach pleannc a bhuaileadh sé ar an mbodhrán. Bhí dhá phluic agus aghaidh dhearg ar gach oirfideach 'na dhiaidh aniar agus iad a' séideadh ar a ndícheall. Bhí sguaithne de leanbhaí beaga na sráide i ndiaidh na bhfear agus iad a' teasbáint a ndritheáracha móra dá chéile. Bhí mná an bhaile agus a gcinn sáidhte tré na fuinneóga amach aca agus iad a' cadaráil le 'na chéile ó fhuin- neóig go fuinneóig. Do ghluais an sluagh siar amach. Níor labhair éinne. Bhí gach duine ar a aire féin. <L 82> “MIC MO ROGHA!” (“Mick for me”) Caith Tobac “MIC MC QUAID” Is é is fearr ar domhan Isiad lucht a dheunta — P. Ó CEARBHAILL is a Chua (Teor) Dúndealgan PÁDRAIG DE BÚRCA 10 SRÁID CHÚC, CORCAIGH A Ghaedheala! Nuair a bheidh TAE, SIÚICRE, TOITÍNÍ, agus c., ag teastáil uaibh ceannuighidh uaim-se iad DEOCH BHLASTA FHOLÁIN ISEADH “TANÓRA” Sugh Óráistí atá ann agus Cois Laoi a deintar Scríobh chuig Seán Ó Dálaigh is a chua. tta., I gCorcaigh in a thaobh D. T. Ó Súilleabháin Reiceadóir Rothar & Mótar Gunnaí agus Ceatrisí! 37 Sráid Chúc i gCorcaigh Mheasas ná raibh gasra fear ar a' saol so ba dhílse ná ba dhúthrachtaí ná an gasra san. Cheapas ná raibh aon nídh le déanamh ach aire mhaith a thabhairt ar an gcomh-chéim, rud a dhéanamh go cruinn do réir órdaithe an oifigigh agus tré shíor-shiubhal amháin go mbuadhfaí réim na h-Éireann linn go bog. Bhí nidhthe beaga a chráidh, beagán me. Níor bh'fhéidir le Tadhg Fada a chosa a choimeád ar comh-chéim leis an sluagh. Ba mhór an cur siar ar aon chúis a aindise sin, shíleas. Thárlaidh rud eile leis a chuir olc orm. Bhuail Séamas Mór linn — baitsiléir d'fheirmeóir maith gustalach. “Seo leat chun siubhail linn,” arsa duine de'n gcomplacht leis. “Cá raghaidh sibh?” ar seisean, go réidh. “Ní stadfam go mbuadhfar tír na h-Éireann linn,” arsa saighdiúir againn-ne. “Dhé! Tá mo dhóthain de thír na h-Éireann agam-sa cheana féin,” arsa Séamas, go mall fuar-dhúthrachtach. Chuir san ar buile me. Ba mhaith liom duine meattha dá leithéid a chrochadh. Níorbh' mhar a chéile é, dar liom, agus fear buailte an bhodhráin. Sráid-bhaile iseadh Baile an Phludaigh agus aon tabhairne amháin ann. Tar éis siubhail na gcúig míle bhí an brothal ag goilliúint go mór ar ár lucht ceoil. Bhí muinntir an bhaile idir óg agus aosta amuich a' fáiltiú romhainn. Do stad an lucht ceoil de'n tsiubhal agus shéideadar greas breá láidir do mhuinntir an bhaile. Ní chuala féin aon órdú ó'n gcaptaoin 'na thaobh ach do h-ísligheadh an bodhrán mór anuas ar an dtalamh agus chaith fear a iomchartha seile uaidh amach agus chimil an t-allus d'á éadan le muinchille a chasóige. Chuala fear an chlárnait 'a rádh go raibh oiread smúit' dulta 'na phíopán gharbh síos ná bhádhfadh an fhairrge í. Thug gach oirfideach a ghléas féin ceoil leis ach fágadh mé féin i mbun an bhodhrán mhóir. Chuaidh cách eile ach an dáréag isteach sa tabhairne — “go ceann cúig nóimeataí,” mar a dubhrthas liom. Shuidheas in-aice leis an mbodhrán 'á infiúchadh. Bhí an-mheas agam air agus ar an té a bhí 'á sheinnt. Fear mar Naois i ngnaoi 's i nósaibh Fear mar Osgar i gcosgar nó i gcomhlann Fear ar glonn mar Gholl Mac Mórna Fear san ngaisge go n-aigne leomhain. Siud é mar a bhíos a' cur leis go raibh na cúig nóimeataí caitthe, dar liom, ach ní fheaca mo dhuine chugham. Bhraitheas mí-fhoidhne ar an dáréag amuich. Dubhart gur dócha gur mór an tart a bhí ar na daoine istigh 's a bhrothalaighe 's bhí an lá. Shéid duine de'n dáréag feadán i gcionn leath uair a chluig. Ní tháinig aoinne. I gcionn uair a chluig chuaidh an dáréag in' ordú gluaiste — agus ghluais- eadar leo — gan ceol, gan céad! Ba leasg liom-sa dul ó'n dualgas a cuir- eadh orm ach níorbh fhada anonn uaim an tabhairne. Cheapas gur mó an dualgas a bhí orm laochraí an tarta thabhairt chun gaisce is chuas 'on tabhairne. Ann istigh a bhí na ceol- tóirí go léir agus cad é cainnt agus rí-rá agus ól ná raibh ar siubhal. Le linn dom a bheith a' déanamh isteach ar bhéal a' dorais chuala beirt aca agus iad ar na bréithre árda ag áiteamh ar a chéile. Fear trúmpa agus fear clárnait a bhí ann agus mo dhuine eadtortha istigh. Ní chuala-sa mórán de'n argóint ach go ndubhairt fear a' chlárnait gur trúmpa balbh gan teangain a bhí ag an bhfear eile. Ba é an freagra a fuair sé ar sin ná buile de'n trúmpa ar mhullach a' chínn go ndearnadh lúbán de'n dtrúmpa. Dhírigh- eadar féin ar a chéile agus ghaibh gach duine istigh páirt le taobh éigin. Bhí an tigh ró-bheag aca agus b'sheo leo amach agus iad a' bruighin agus ag iomrascáil. Tháinig mo dhuine amach agus bhuail an bodhrán mór anáirde air féin agus thairig sé trí phleannc air agus do ghlaoidh go h-árd ar lucht cabhraithe le fear a' trúmpa seasamh le chéile. Tháinig duine mór spágach des na clárnaiteóirí le na linn sin agus thairig de chic ar an mbodhrán mór agus chuir a bhróg trí na chliathán isteach agus trí na chliathán eile amach. Bhuail fhear a' bhodhráin é sin le buile de'n chleithín sa phlaosc agus thuiteadar féin agus an bodhrán anuas ar a chéile. Sin a bhfeaca-sa de'n mbruighin. Teicheas. Ní tháinig aon ghléas amháin ceoil slán ó'n ngráscar — ná ceoltóir. Do cuireadh an bodhránaidhe a bhaile i gcairt asail. Níor lean ach an daréag de'n tsaighdiúir- eacht. Marbhuigheadh cuid aca. Bhí an céad ar a shochraid — ag máirseáil. Mícheál Ó Siochfhradha. SEAN-OIDHCHE BHEALTAINE. Innsint dheas ar fhíor-sheansgéal é sin ó'n gCriomhthanach a bhí i “Lóchrann” Mí Meadhon Fóghmhair. Bhí leagan eile dhe i gcló sa “Stoc” le déanaighe, leagan a fuair “An Craoibhín” ó sheanduine i gConnachtaibh fad ó is a tháinig amach san “Celtic Review” fiche éigin bliain ó shoin fé'n teideal “Préachán Aicle.” San leabhar úd an Oireachtais, 1919, go dtugtar “Scéalta Triúir” air atá innsint mhaith ar an sgéal ag Chonchubhar Ó Deasúmhna, Bhaile Mhúirne, innsint atá geall leis mar a chéile leis seo ó'n mBlascaod. In inead an Bhradáin Fharagheal fé mar tá ag Conchubhar, sé Breac Caoch nó Bradán Caoch an Easa Ruaidh .i. Béal Átha Seannaigh, atá sa sgéal Connachtach. Agus b'í “Cailleach Bhéara,” an tsean-chailleach sa sgéal, ná raibh cur amach aici ar oidhche do bhí níos fuaire ná an oidhche do bheir an fiosrúchán. Idir na trí leagain seo ba cheart go mbeadh cnámha an sgéil le chéile go maith anois againn. F. na L. <L 83> AG TARRANG NA BPOTAÍ. Maidin Dé Luain iseadh do shocruigh mé ar dhul amach le Taimí Pheats. Ní raibh 'n-a fhochair ach Séamus Mháire Éamoinn mar bhí Nioclás Mhicil imithe ar bhád eile i n-áit fir a bhí tinn. Bhaineamar Cuan h-Eilbhic amach timcheall a h-ocht a chlog ar maidin, d'árduigheamar na seolta agus is gairid go rabhamar ag gabháilt timcheall an chinn. Ní raibh puth gaoithe ann agus chaitheamar na bataí ramha do chur ag obair. Bhíos-sa ag an stiúr, ach nuair a bhíomar ag gabháilt tríd an “Dairdenelles,” mar a tugtar ar phíosa cumhang de'n mhuir atá idir oileán beag agus an tír, do chuaidh Taimí i mbun na stiúrach. Do lean mise ag rámhaidheacht gur shroiseamar Faill an Staicín. Do chromamar annsan ag tarraing na bpotaí. Bhí dhá ghliomach ins an cheud cheann agus níor mhór dúinn baoite úr do chur ann mar ní raibh fágtha ach giobalach beag de'n iasc a bhí ann. Do leanamar á dtarraing go raibh gach ceann acu istigh againn. Bhí dachad pota ar fad amuigh. Bhí cuid acu folamh, cuid eile acu agus gan ach gliomach amháin ionnta, agus bhí roinnt díobh agus bhí dhá cheann ionnta. Seacht gcinn triochad de ghliomaigh do bhí againn de bhárr ár gcuid saothair. Bhí sé ag tarraing ar a dó a chlog um an dtaca so agus bhí na potaí go léir curtha síos againn arís. Chuireamar na seolta i n-áirde agus do bhogamar thar n-ais i dtreo Ceann h-Eilbhic. Bhí an ghaoth linn, agus ar a shon gur beag di a bhí ann, gheobhaimís é thógaint go bog mar ní raibh dithineas orainn a chuigint. B'é Séamus Mháire Éamoinn a bhí ag stiúradh agus do shín Taimí agus mise sinn féin i dtosach an bháid. D'fhiafuigheas de an raibh aon sgéal aige i dtaobh na murdhúch nó an raibh a leithéidí ann a chuigint. “Dhera, a mhic ó!” ar seisean, “ní fhaca mé ceann riamh, ach is cuimhin liom sgéal a dh'airigh mé nuair a bhí mé óg, mo mháthair mhór d'innis dom é, agus ar a shon gur chreideadar a lucht éisteachta an sgéal, isé mo thuairim nach raibh ann ach finnsgéal. Seo mar do bhí:” “Éamonn Pheigí — beannacht Dé le n-anam — a b'ainm dó. Ba é an naomhadh duine clainne é agus b'í Brighid, a shean- mháthair, a thóg é. Iasgaire b'eadh a athair agus ós rud é gur anródhach an saoghal athá 'ge iasgairí na h-Éireann; bhíodar an-bhocht. Nuair a bhí Éamonn 'n-a fhear óg 'sé rud a bhí sé a dheunamh ach ag tráightheoireacht .i. ag cuardach na trágha agus ag bailiú pé rud a tháinig isteach le líonadh mara. Babhtaí do gheibheadh sé tuarasdal maith ach is minicí a bhíodh an béal bocht aige agus an saoghal lom. Pé'r domhan de, an mhaidin seo, bhí sé ar an dtráigh go doich agus cad do chífeadh sé uaidh ach bruinneall áluinn mhaordha mhais- eamhail, dar leis — í 'n-a suidhe ar charraig ag cíoradh a cuid gruaige órdha le cíor a bhí ag spréacharnaigh leis an méid péarlaí a bhí innte. An mhurdhúch do bhí ann. Do bheannuigh sé dhi agus d'fhreagair sise i nguth bhog bhinn agus dubhairt leis suidhe síos 'n-a h-aice. Do dhéin sé amhlaidh mar bhí sórt draoidheacht air 'ge neart a h-áil- neachta. Do mheall sí chómh mór san é go dtug sé grádh a chroidhe dhi agus d'iarr sé uirthi aon phóigín amháin do thabhairt dó. Dubhairt sí leis dá ndeunadh go gcaithfeadh sé teacht 'n-a fochair agus fuireach léi go ceann bliana. Ní raibh sé sásta sgaradh léi go bhfuair sé póg uaithe. Is mó tuairim a bhí ages na comharsanaibh i dtaobh Éamoinn Pheigí — cuid acu á rádh gurab amhlaidh a chuaidh sé go Sasana Nua, cuid eile á rádh go ndeachaidh sé ag fostódh ag feirmeoir i gconndae eile ach bhí a thuairim féin ag gach duine. Bliadhain 'n-a dhiaidh sin do fritheadh a chorp ar an dtráigh i n-aice Ceann h-Eilbhic agus d'réir gach deallraimh bhí sé 'san uisge ar feadh na bliadhna, ach bhí mion-gháire ar a aghaidh. Séamus. An tSiona. Treoruighean an tSiona, Príomh-abha na h-Éireann, Ó chúm Loig a 'Choire Ceann-tobar a tuile tre riasgaibh gach fearainn Go h-íochtar Locha Aillinn Is as sin gan tocht feadhma go h-árd-chnoc Cinn Léime Mara n-oibreann a h-uisce Gan liotra, gan leisge, Go tonnaibh na mara, Gan imreas, gan fala, Idir phointe Chiarraighe 'N-ar sár-eólach filí As Cnapach Cinn Léime 'N-ar lonnrach gath gréine. [An Braonánach, file Cláiríneach a dubhairt.] NA CÁRRTHAIGH. Cárrthaigh na Samhna (nó “na Leamhna”) Is gan beann acu ar aoinne! Cárrthaigh na Beárnan Na Cárrthaigh is fearr acu! Mác Cárrtha ó'n sliabh, Is fearr fial gan locht é! [Ba mhaith linn focail faire nó lúigh maoidhte nó cainnteanna ar bith ag baint leis na sean-treabh- chaistí d'fháil ó aon léightheóirí go bhfuil siad acu. F. an L.] AN ROINN OIDEACHAIS OIDEACHAS NÁISIÚNTA Tá ceapaighthe Scoil Nuadh do bhunú i Sráid Maolbhrighde, Baile Átha Cliath, ar a mbeidh an Dr. Sár-Oirmhidhneach Ó Broin, Árd-Easpog Bhaile Átha Cliath, agus ionadach de Roinn an Oideachais mar bhainisteóirí. Beidh Príomh-Oide agus duine nó beirt Oidí Conganta (mná uile) ag teasdáil i gcómhair na scoile seo. Iarrtar ar Oidí Náisiúnta go bhfuil an Ghaedhealg aca ó dhuthchas, nó oidí atá sár-oilte i nGaedhilg, agus atá go h-Éifeachtach, iarrataisí a chur isteach ar na postanna so. Ní thoghfar aoinne i gcómhair na bpostanna so ach daoine atá i n-ann adhbhair uile an Chláir Nuaidh do mhúin- eadh tré Ghaedhilg amháin. Is féidir le lucht iarratais fuirm- eacha d'fhagháil ach scríobhadh chun an Rúnaidhe, Oifig an Oideachais Náisiún- ta, Sr. Maolbhrighde, Baile Átha Cliath. Glacfar le fuirmeacha — agus iad líonta go cuibhe — a bheas istigh ann san Oifig seo ar an dara lá Deire Fóghmhair nó roimis sin. Oifig an Oideachais Náisiúnta, Sráid Maolbhrighde, Átha Cliath. MÁ THEASTUIGHEANN UAIT LEABHAR GAEDHILGE DE SHAGHAS AR BITH Gheobhair annso é Deinimíd LEABHAIR AN ATHAR PEADAR do chraobhscaoile Sinne Muintir Brúin & Nualláin 2 Sráid an Chócaire, i gCorcaigh LEABHARTHA leis “AN SEABHAC.” Seanfhocail na Muimhneach — Bailiú mór de sheanfhoclaibh, a fuarthas san Mumhain, maille le nótaí, míniú, tagarthaí, agus rl., 262 pp. + XII, fé chlúdach éadaigh — 3/6, ó Chomhlucht Oideachais na h-Éireann, Baile Átha Cliath agus Corcaigh. SEÁINÍN nó EACHTRA MIC MÍ-RIALTA — Scéal fada grinn. Cur amach speisialta i gcóir an tsluaigh — 1/3, ó Mháire Ní Raghallaigh, 87 Sráid Dorset, Baile Átha Cliath. Jimín Mháire Thaidhg — Rí-scéal an tSeabhaic. Fé chlúdach láidir páipéir — 1/3; fé chlúdach clár agus éadaigh — 2/6, ó Chualacht Oideachais na h-Éireann agus ó Mháire Raghallaigh. <L 84> AN LÓCHRANN. Seoltar i dtaobh cúrsaí gnótha nó airgid nó díolacháin nó fógríochta an pháipéir seo go dtí — Bainisteoir “An Lóchrann,” 27 Sráid Tucaí i gCorcaigh agus Seoltar litreacha i dtaobh eagarthóireachta agus scríbhneóireachta go dtí — 119 Bóthar Morehampton, Domhnach Broc, Bleá Cliath. Seoltar síntiúsaí oinigh go dtí — Tadhg Ó Tuama, Muirebhille, Bhóthar Bhictória, Corcaigh. “An Lóchrann” saor tríd an bpost ar feadh Bliana… 3/6 AN TEINTEÁN AGUS AN SCOIL. An duine bheadh ag lorg 'na h-áite i nÉirinn is mó go bhfuil náisiúntacht Ghaedhealach fé réim ann is dearbhtha gur ar an roinnt de theinteánaibh i gcathrachaibh agus i nGaeltacht Éireann, mar a labhartar Gaedhilg le leanbhaí an tighe, a gheobhadh sé an ní a bheadh uaidh. Aithreacha agus máithr- eacha a thógann a gclann le Gaedhilg tá glacaithe aca san go loma-lán dáiríribh leis an náisiún Gaedhealach. Tá dóchas aca 'na thaobh agus ionntaoibh aca as. Táid siad ag ceangal a gclainne leis le ceangail an nádúra agus ag tabhairt seilbhe na Gaedhilge dhóibh fé mar bheirid Frainncigh an teanga náisiúnta dá gclainn, nó Rúiseánaigh, nó cine ar bith eile gurab eol dóibh a ndualgas. Ní rud i gcomhair lae cruinnithe nó ocáide speisialta an Ghaedhilg do'n dream san. Tumaid siad a mbeatha uile innte agus cuirid iad féin mar sin mar chloich i bhfoirg- neamh an náisiúin. Tá cuid mhór de'n tsaghas san teinteán ar fuaid Éireann fé láthair. Sa Ghaeltacht atá an chuid is mó aca. Is cuma ciaca d'á ndeóin a ghníd siad san é — nó de nós. Táid siad ann agus tá ní ar a seilbh gurab é a easnamh ar shlua mhór na tíre seo do bheir Éire na Stát Éireannach agus na náisiún bréagShasannach. I gcathrachaibh Éireann atá an chuid eile de na teaghlachaibh sin. Istigh i lár an bhréagShasannachais atáid siad neadaithe 'á gcosaint féin air agus ag iarraidh greim níos daingne d'fhagháil dá gcuid féin de'n náisiúntas. I mBleá Cliath is mó atá a leithéidí sin fé mar is dual do phríomh-chathair na tíre. Tá a leithéidí eile i gCorcaigh, i nGaillimh agus i n-aiteanna eile. Ní tré fhaillighe ná tré thionóise atá na teinteáin sin go Gaedhealach. Is de bharr neart aigne agus daingne tola agus síor-aire atáid siad amhlaidh. Le déannaighe tá teaghlacha mar sin ag dul i bhflúirsighe agus raghaid siad go h-ana-mhór i bhfúirsighe gach lá feasta — oileáin bheaga Ghaedhealacha i lár na dtonn ngallda i mBleá Cliath. Tá rud éigin láidir laistiar de'n bhfás san. Sé rud é ná an mian nádúrtha a bhíonn i ndaoine chun dlúthú le tréithe an chine dár díobh iad agus chun an cine sin d'athchruthú ionnta féin agus a thabhairt chun blátha agus onóra. Go mbí urmhór de theaghlacha Éireann ar an nós san ní bheidh de náisiún i nÉirinn ach a mhian — nó a chuimhne. Le linn do dhuine bheith ag faire agus ag machtnamh ar an ngluaiseacht so na línte tighe Ghaedhilge tagann rud go soiléir d'á aire. Is rud géar é agus rud a chuirfidh drochbhail ar an ngluaiseacht muna leighistear é. Tá uimhir mhór de'n chlainn sin a tógadh le Gaedhilg agus a fuair scolíocht i gcol- áistibh agus i n-iolscolaibh agus tá buaidhte ag an oiliúint scolda ar oiliúint an tinteáin aca — nó b'fheidir gur cruinne a rádh nár aithnigh an scoil aon chuid de'n oiliúint teinteáin a bhí ortha. Do múineadh Gaedhilg dóibh dar ndóigh — níos fearr b'fhéidir ná mar múineadh Laidean nó Frainncis — agus tá sí aca — ach bíodh go bhfuil ní léi atá ceangailte an oilteacht aigne, an cruinneas meabhríochta, an labhradh inntleachta ná an t-eolas coitchionn atá fachta aca de bharr scolíochta. Is Éireannaigh óga le foghluim iad agus Gaedhilg aca na theannta san. Cathain a dhéanfaidh coláistí agus iolscoil- eanna na tíre Gaedhil foghlumtha de'n ógraidh agus Ainglis (agus teangtha eile) aca 'na theannta san. Is fíor nach n-aithnigheann foghluim aon tír seachas a chéile agus nach bhfuil gabháltas ag tír ar bith innte seachas tír eile, ach bíodh sin amhlaidh is mór eatartha dar linn Oxford agus Berlin agus Lund agus ní i dteangain tíre iasachta a gléastar fearas aigne agus inntleachta na ngnáth scoláirí i n-aon iolscoil aca ná ins na coláistí a sholáthruigheann na scoláirí sin chúcha. Is mithid an Ghaedhilg agus an fhoghluim a cheangal i nÉirinn. Má's fiú go mair- feadh an Ghaedhilg caithfear é dhéanamh — ní mhairfidh sí gan é dhéanamh. Tá bun scoil Ghaedhilge geallta i gcomhair na leanbh atathar a thógaint le Gaedhilg i mBleá Cliath. Is maith sin agus is tráthúil, ach ba ghádh go mbeadh scoil de'n chineál céadna do leanbhaí idir 12 agus 18 a dheimhneochadh nach as cíochaibh na h-Ainglise a chaithfidís árd fhoghluim a dheol nuair bheadh an inntleacht ag borradh ionnta. Ná milleadh an scoil oiliúint an teinteáin ach neartuigheadh sí léi agus tugadh sí chun críche agus blátha í — agus chun buan-chur na nGaedheal ar seilbh a gcirt. NA CÚIRTEANNA AGUS AN GHAEDHILG. Cathain a bheidh ceart le fagháil ag Gaedhilg i gcúirteannaibh na tíre seo? D'réir dheallraimh, lasmuich de'n méid atá dá dhéanamh ag Aireacht an Oideachais, ní mór an deifríocht a dheineann an t-athrú poluitidhe do chúrsaí Ghaedhealachais nú mí-Ghaedhealachais. Tamall beag ó shoin cuireadh an dlighe ar Sheán Ó Coileáin, múinteóir Ghaedhilge i nDroichead na Banndan, Co. Chorcaighe, i dtaobh gan an cháin d'íoc le h-aghaidh Chuirm Cheoil a bhí fé n-a chúram. Nuair a tháinig lá na cúirte bhí Seán i láthair agus é ullamh ar a chúis a phléidhe é féin, as Gaedhilg. Nuair a tháinig an t-am d'fhreagair sé, ach ní éisteochaí leis, cé go raibh Gaedhilg ag an mbreitheamh. Do thagair Seán d'Alt a Cúig de'n Bhun-reacht. Dubhairt an breith- eamh gur thuig sé é sin go maith ach toisc gan Gaedhilg a bheith ag an taobh eile — lucht déanta an ghearáin nú na daoine bhí ionadach dóibh i gcóir na h-ócáide — ná féadfadh sé féin leigint do pléidhe as Gaedhilg a dhéanamh, go gcaithfeadh sé iompáil ar an mBéarla, go ndéanfadh a mhalairt mí-áis do'n Chúirt. Chun scéal gairid a dhéanamh de ní h-éisteochaí fiú amháin le míniú ar a thaobh féin de'n scéal ó Sheán mura ndeineadh sé as Béarla é (tuig gur i nGaedhilg do bhí an chainnt mar gheall ar an méid sin idir Seán agus an breitheamh). Nuair ná labharfaidh Seán an Béarla shoc- ruigh an breitheamh go raibh sé ag leigint do'n chúis dul gan chosnamh is leag sé fíneáil leath-chéad púnt air. Sin é bhí ag an gCoileánach de bharr a dhílse do'n Ghaedhilg i gcúirt fé dhlí na h-Éireann. Tá achuinge aige á dhéanamh i gcoinnibh an bhreitheamhantais a tugadh air, ach ní ghéillfidh sé do'n Bhéarla agus nuair ná géillfidh ní fheadar an n-eireochaidh níos fearr leis de'n chéad chor eile. Mícheál. Níor mhiste dar linn moladh Coimisiún na Gaeltachta a chur i bhfeidhm láithreach mara bhfuil de sheasamh i gcúirt ag an nGaedhilg ach go bhféadfaidh aon dúinse d'Aingliseoir, a bheadh i gcúis dlí, idir mhúinteóirí Ghaedhilge agus breitheamhnaibh le Gaedhilge a thabhairt fé smacht a dhaoithiúlachta féin. DUAISEANNA. Aon chailín nó buachaill a chuirfidh go dtí Fear Eagair “An Lóchrann” aon bhailiú maith de'n tsean-aimsireacht a gheobhaid ó na seandaoine — seana-scéal, nó filíocht nó seanfhocail nó cainnteanna blasta, beidh leabhar maith slachtmhar le fagháil aici nó aige mar dhuais, agus cuirfeam an chuid is fearr de gach bailiú i gcló sa “Lóchrann.” <L 85> AN TOST. VI — 1975. “Bíodh ort féin, mar sin.” Do léim an gath nimhe agus do chuir an cime sgread peanaide as d'á aimhdheóin. Bhí an órdóg agus cuid de'n mhéir thosaigh loisgithe go cnámh. D'imthigh baluithe na feóla dóighte ar fuaid an tseomra. An leór san duit? Ní raibh ann labhairt an uair seo. Dá mbogadh sé a bhéal ní cainnt a dhéanfadh sé osnaighil — bhí an phian chomh géar san. “Tuille, mar sin.” Nuair a coisgeadh an teas de'n chor san ní raibh fágtha ach dhá mhéir agus leath de'n bhais, agus bhí an cime i bhfanntais. Thuit- feadh sé mura mbéadh na cuibhreacha. Do labhair duine des na h-oifigigh eile. “Do mholfainn-se an mhíne do thástáil,” ar sé. “Níor ghéill sé pioc go dtí seo, agus tá an t-am ag imtheacht.” Bhí an laige ag imtheacht d'Fhionnbarra um an dtaca san agus d'airigh sé na focla deiridh. “Tá an t-am ag imtheacht!” ar ndóigh, b'shiné do bhí uaidh — iad do mhoilliú an fhaid do b'fhéidir. Am — b'shin é an focal faire. Walsingham do bhí ag cainnt anois. B'fhéidir go' bhfuil an ceart agat. Triail- fimíd í, ar aon chuma — tógaidh a lámh anuas agus cuiridh toirchimín uirthi.” Nuair a mhaoluigh ar an bpéin do chruinnigh Fionnbarra a mheabhair chomh maith agus d'fhéad sé é. D'fhéach sé tímpal agus é ag tabhairt rudaí fé ndeara mar a dhéanfadh duine breoite. An déanamh do bhí ar an síneáil… an fhuinneóg dhúnta… an dorus agus é fé ghlas. B'shin é an neomat do tháinig an smaoineamh mór chuige. A Dhia, dá ritheadh leis! Ach bhí Walsingham ag cainnt leis agus níor mhór dó bheith aireach. “…fear ciallmhar. Ní h-aon tairbhe dhuit bheith ag cur 'n-ár gcoinnibh. Tá an chathair ar fad 'n-ár seilbh agus gach duine de'n Riaghaltas 'n-a phríosúnach againn fé'n am so. Má thugann tú an t-eolus dúinn, geallaim dhuit go raghaidh tú slán.” Bhí Fionnbarra ag machtnamh níba dhéine ná mar a dhein sé riamh. Conus iad do mhoilliú go dtí… Do labhair sé. “Ní féidir liom cainnt agus mé ceangailte annso.” D'fhéach na h-oifigigh ar a chéile. Tosnú maith é sin, dar leo. Baineadh na ceangail de'n chime agus tugadh cathaoir do, ach d'fhan saighdiúir ar gach taobh de. Do chuir Walsingham an cheist chuige arís. “Mé leogaint saor ach an léarsgáil do thabhairt díbh, an eadh?” arsa Fionnbarra, fhé mar ná tuigfeadh sé an tairgsint. “Seadh, go díreach. An ndéanfaidh tú é!” “Is dóigh liom-sa, agus déarfainn gurab é bhur dtuairim féin leis, gur fiú an t-eolus níos mó abhfad is abhfad ná an méid sin.” Bhí na Gaill ag éirighe ana-shásta. Thuig- eadar go raibh an sgéal ag dul ar aghaidh dáiríribh. “Cad eile a bhéadh uait, má's eadh? Má's aonnidh réasúnta é, ní bheimíd-ne ró-dhian sa mhargadh.” “Seo an méid atá uaim; ná cuirfí aoinne de'n Riaghaltas chun báis, agus ná cuirfí cogadh ar dhaoine ná ar bhailte atá gan cosaint.” Bhain sé sin stad asta, díreach mar a cheap sé. Bhíodar ag cogarnaigh le chéile tamaillín. Annsan do fhreagair Walsingham. “Geallfaimíd duit an méid d'iarrais.” ar seisean. “Innis dúinn anois cá bhfuil an léarsgáil.” “Go réidh, go réidh,” arsa Fionnbarra. Bhí an ceó ag imtheacht d'á inchinn go h-áluinn um an dtaca so, agus chonaic sé an tslighe go soiléir roimis. “Níl aon deimhne agam go gcomhlíonfaidh sibh a bhfuil geallta agaibh, ná fiú go bhfuil ughdarás agaibh chun an oiread do gheallamhaint dom. Aire mise agus ba chóir gur le ceann bhur n-airm a dhéanfainn mo ghnó. Caithfidh General Hoxton teacht annso agus an sgéal do dheimhniú dhom sar a gcomhlíonad mo thaobh féin de'n mhargadh.” Níor thaithn an chainnt sin leo. I n-a choinnibh sin thall, ba léir do go raibh amhras éigin ortha i dtaobh cad déarfadh a lucht ceannuis dá ndeintí a leithéid sin de mhargadh gan é chur 'n-a gcomhairle. Do lean an chogarnach chúig neomataí luachmhara. Annsan do cuireadh fios ar Hoxton. Tuille moille! Thugadh sé strac-fhéachaint anois a's arís ar an spéir thiar. Do ghluais deich neomataí… cúig déag… fiche. Fé dheire do tháinig an fear mór, an fealltóir, an namhaid ba mheasa d'Éirinn des na Gaill go léir mar gheall ar an eólus do fuair sé go fealltach 'n-a seirbhís féin. Chuaidh Walsingham amach chuige agus do mhínigh an sgéal do. Annsan do tháinig an bheirt isteach sa tseomra, agus an sgéal socair eatortha. Do labhair Hoxton le Fionnbarra. “Deir- tear liom gur toil leat léarsgáil na stóras san iarthar do thabhairt suas ar choingheallacha áirithe?” “Is fíor san.” (Cad é an rud é siúd ar chiumhais na spéire — sguaine éanlaithe?) “Is mian leat go sgaoilfí saor thú féin agus an chuid eile de'n Riaghaltas, agus ná cuirfí cogadh ar dhaoine ná ar áiteanna neamh-chosanta?” “Sin mar atá.” (Moladh le Dia na nGrást, bhí an chabhair ag teacht. Chúig cinn, sé, seacht…) “Má's eadh, is áthas liom a rádh go dtoilighim leis na coingheallacha san tar cheann Riaghaltais Shasana.” (Fiche, aon, dó, trí, ceathair, chúig — agus Ponncánaigh ghá leanmhaint!) Bhí an tormán aniar le clos go gléineach anois. Do phreab Hoxton go dtí an fhuin- neóg, agus do chrom ag tabhairt na mionn. D'iompuigh sé ar Fhionnbarra. “An t-eolus úd, ar an bpuinnte,” ar sé, go borb. “Neomat amháin. An dtabharfar dom i sgríbhinn an méid adubhráis? Admhochair féin go bhfuil an gnó chomh tabhachtach san —” “Éist do bhéal, a dhuine. Gheobhair aon sgríbhinn is maith leat ar ball. Ach tabhair an rud eile úd dúinne anois — gan mhoill, agus gan bheith ag magadh fúinn.” Thuig Fionnbarra go raibh deire na foidhne caithte aca. Ach ba chuma anois. “Tá go maith. Gheobhair an eochair ar an urlár fé'n gcrinnlín, mar a bhfuil an porrán san.” Do chrom Walsingham go cíocrach, do chuardaigh neomat agus do thóg ceann des na h-eochracha 'n-a láimh. Bhí leo sa deire! “Tóg amach na leabhra ar an dtreasnán is aoirde ar do láimh chlé annsúd.” Deineadh amhlaidh. “Tá comhla bheag annsan — níl agat ach í bhogadh i leathtaoibh chífir súil an ghlais.” Do chualathas pléasgadh uathbhásach las- muigh — cúpla míle uatha, b'fhéidir. Féachaint dá dtug Fionnbarra an fhuinneóg amach, chonaic sé an bladhm ag éirighe go spéir i dtreó an Aerstaid Theas. Bhí cuid de'n loingeas ag déanamh ar an gcathair anois agus d'aithin sé cúpla ceann des na h-Oll- longa Ponncánacha ar tosach. An greim do bhí aige air féin go dtí sin, níor fhéad sé é chimeád a thuille. Ní fhéad- fadh aon fhear beó an t-ualach do sheasamh chomh fada san. Do sgairt sé amach ag gáiridhe go h-árd, gan aon neart aige air. D'fhéach Hoxton air go nimhneach. “Dún suas do chlab,” do liúgh sé, “nó dar — dúnfaimíd ort é!” Leis sin do thóg sé an eochair ó Walsingham, do chuir sa pholl í agus do chas. D'éirigh gleó lámhaigh ó'n sráid aníos. Do bhog an dorus sa bhfalla beagán… beagán eile… beagán eile… gur ghluais amach an bás… gur thuit lámh an fhir — gur thuit an fear gur leis an lámh — gur thuit na fir uile — marbh. Ba bhuan an tost annsan é. Barra Ó Caochlaoich. Críoch. <L 86> GEARRÁN AN BHATA. As so gearrán do chuireadh im láthair, go daingean, gan staonadh. An ficheamhadh lá do mhí so Mhárta, ar bloscadh na gréine, Ocht gcéad déag bliadhain gan bhréag — sé sin dáta — Aois Mhic Dé acht cúig is sé is ceathair gan bhásta. Dearbhuigheann go lom ar bheartaibh a leabhair gan aon chraosgal Ná scrupal san domhan níor bhraitheas air ann, cé gairid a ghaol leis. Gur sciob le feall uaidh buinneán coll do'n fháig (?) ba néata, D'fhás go sleamhain, gan chuan, gan cham, gan éalaing. Níor bhréag do a thabhairt, ba scéal gan dobhta, ba mhaith a thréithe — Bhí éide pláta déanta de phrás ar an gceann caol de, 'S an éill dob' áille de leathar Spáinneach faoi n-a phléata 'S an tarrainne buidhe ba bhreághtha bhí suas 'na éadan. Gur mhóidigh arís gur bhailigh buidhean, óg is aosta — Lán an tighe ba mhó san tír, ó gach taobh leis; A speal, a chlaidheamh nó a thuairgín lín i láimh gach éinne, Agus Dáit (? dath) an fheill 's a n-iompóghadh liath (? lí) i gclár a n-éadan Ní fheadair sé ar domhan cia aca do labhair, seachain na bréaga, Is dubhairt le meang breith air thall go daingean, gan bhaochas. Do labhair an ceann leo go teann de'n ráiméis Béarla Is dubhairt “Hallo! away he go, off 'ou don't take him.” Sé críoch mo sceóil is deire mo bhróin gur dhearbhuigh Séamas Mac Cuistiolla ar Dháith gur chuinnibh sé a lámha gur imthigh an péarla Ba thaca i mbun ghleo chun seasamh le fórsa ar mhachaire an éirligh. B'é a ghunna 's a chlaidheamh, a chapall 's a ghadhar é, a thalamh 's a thréadtha, Do treascaradh mílte flatha go cinnte i gcathaibh na Trae leis Do sheasaimh chun suidhte d'á dheasca gur claoidheadh iad, maithibh na Gréige. D'á dheasca thuit treoin ba sheasamhach gleo le h-Uscar na mbéimionn, Is Meargach Mór 'sa charaid na dheóigh ar fhaithche na Féinne. Is é ba chána is ba bhata láimhe ag Fiannaibh Éireann. I n-am a ngábhtair 's a gcruadh-ghráscair le n-a chéile. Sé bhí san rian nuair éirigh Cian chun Conn na gCéad Cath. Is ag Conal Ceárna an t-am do tháine go Beann Éadair. Is é gan dabht do bhí ag Goll is ag Conán Bréagach. Ag Diarmaid Donn nuair iarradh cabhair, is ag Oisín Éachtach, Is ag Dáire Donn dob' áille glam ba chlos go h-Éirne. Is é ba chána ag Murcha dána Aoine an Chéasta. I gcath Cluain Tarbh — mo nuar! mar ar leagadh mílte 'laochaibh Ar a lorg do tháine Cromuill do'n áit seo, is tuille d'á mhéirligh, Do shealbhuigh stáit is talamh le láimh-neart ó chlanna cheart Éibhir. Dá dheasca thuit Bóna i n-earraid le Seoirse gur cailleadh na céadta D'fharairí cródha is righthe cóige do h-oileadh le daonacht; Agus céad eile dream do bhí riamh ann, ná feadar ar aon chor, Mar cheapaid lucht leabhar is seanchais seannda, is creidim an méid sin. An oidhche ba mhó scamal is ceo is mearathal spéire Dá bhfeaca-sa fós ar thalamh, cé mór, gan ghealach, gan réilte, Bhíodh solus im' chomhair óm' bhata — gach seóid go bhfeicinn i n-éinfheacht. I dtaobh spirid ná gósta marbh ná beo, ní thigeadh am éileamh. Sin é fios maitheasa mo bhata 's a thréithe. An t-Athr. C. Ó Maolchatha do sholáthruigh dúinn as sean scríbhinn. Tá “barántas cuardaigh” 'na dhiaidh so thuas sa scríbhinn agus rann leis féin ar deire thiar mar leanas — Éamonn Brún, giúistís dá chórum ó Thuairín Eochaigh, tá gabhar mar bhó aige, Tá bianna daingean ar bhata mhaith mhór leis — A's sé an diad nó cuirfidh sé dlighthe i bhfórsa. GAMHAIN NA BÓ. I. “Gluais a ghamhainín,” arsa an bhó, “Ragham abhaile go dtí 'n cró, Beidh siad cortha tr'éis an lae 'S bainne uatha 'gcóir an té.” “Och, a Mhaimí,” ars an ghamhain. “'S deise bheith annso cois abhann” “Ach ní dhéanfadh san an gnó — Ragham abhaile,” ars an bhó. II. “Brostuigh! Brostuigh!” ars an bhó, “Brostuigh ort! a ghamhainín ó!” “Och, a Mhaimí,” ars an gamhain, “Faire!” Mhaimí, fan cois abhann. Fan go gcaithead cúpla léim, Fan go rinncead cúpla céim.” “Ach ní dhéanfadh san an gnó — Ragham abhaile,” ars an bhó. III. “Corruigh! Corruigh!” ars an bhó, “Bhfuil tú teacht, a ghamhainín ó?” “Dá mbeinn fásta,” ars an ghamhain, “Ní raghainn do'n chró san go dtí Samhain, Bheinn a' rith 's a' léimt 's a' damhas Bheadh agam gach spórt ar fheabhas.” “Ach ní dhéanfadh san an gnó — “Ragham abhaile,” ars an bhó. IV. “Ca' lir? Ca' lir?” ars an bhó, “Och cá bhfuil mo ghamhainín ó?” “Téighir-se bhaile,” ars an ghamhain, “Fanfaidh mise annso cois abhann.” “Féach-se anall chughainn,” ars an bhó, “Sid é Seán le cois is Sancó.” “Och, a Mhaimí,” ars an ghamhain, “Ragham abhaile láithreach bonn.” Mícheál Breathnach do chúm. CAOINEADH MHUIRE. A Pheadair, a Easbuil, an bhfaca tú mo ghrádh geal? Mu'ch ón is m'uch ón ó! Chonnac ar báll é i láthair a námhad — M'uch ón is m'uch ón ó! Gabhaidh i leith, a dhá Mhuire, go gcaoinidh sibh mo ghrádh geal — M'uch ón is m'uch ón ó! Céard tá le caoineadh againn muna gcaoin- imíd a chnámha? M'uch ón is m'uch ón ó! Cia h-é an fear breágh ar chrann na Páise? M'uch ón is m'uch ón ó! An é nach n-aithnigheann tú do mhac, a Mháthair? M'uch ón is m'uch ón ó! Agus an é sin an maicín d'iomchar mé trí ráithe? M'uch ón is m'uch ón ó! Nó an é sin an maicín do rugadh ins an stábla? M'uch ón is m'uch ón ó! Nó an é sin an maicín d'oileadh i n-ucht Mháire? M'uch ón is m'uch ón ó! Agus an é sin an casúr do bhuail tríot na táirngí? M'uch ón is m'uch ón ó! Nó an é sin an tsleagh do chuaidh trí do lár geal? M'uch ón is m'uch ón ó! Nó an é sin an choróinn spíonta chuaidh ar do mhullach áluinn? M'uch ón is m'uch ón ó! Muise, éist! a Mháithrín, agus ná bí cráidhte — M'uch ón is m'uch ón ó! Tá mná mo chaointe-se le breith go fóilleach — M'uch ón is m'uch ón ó! Níl aon duine chaoineas tú i n-Oileán Phárrthais (? Phádhraic) Nár gheal í a leabaidh i bhFlaithis na nGrásta. Mícheál ó Tiománaidhe do sholáthruigh agus do chuir chughainn ó Chonnachtaibh. Bhí leagan eile de seo thuas, a fuarthas i gCiarraighe thiar i gcló sa “Lóchrann” sa mbliain 1910 agus an ceol a ghabhann annsúd leis na theannna. Féach leat “Old Irish Folk Music,” le Joyce, uimhir 592/3 agus 647 do'n saghas ceoil d'oirfeadh do Fr. an L. MUIRE AGUS A MAC. Séamus Ó Glasáin, Timthire Ghaedhilge, i gCill Mantáin, do sholáthruigh an píosa áluinn sin do bhí i “Lóchrann” na Lúghnasa. Trí dhearmhad do scaradh, a thúis agus a dheire ó chéile. In Óméith Mara seadh fuair sé é. É sin agus an ceann fíor-dheas ó Mhícheál ó Tiománaidhe san “Lóchrann” so b'fhiú do gach scol- áire léighinn iad a mheabhrú. Tá fíor-chultúir na Gaedhilge agus aigne Ghaedhlach ionnta. DUANAIREACHT DO LEANBHAÍ. Cuitse! Cuitsiú! [Teine chnámh agus sgata leanbhaí ar cromadh tímpal uirthi. Iad ag léimt 's ag raideadh agus an chainnt seo ar siubhal acu:] Cuitse! Cuitsiú! Rinncfidh na cearca é, Cuitse! Cuitsiú! Rinnce na ngeafairí, Geafairí óga is geafairí críona, Dá mbeadh geafairí eile 'nn Bheadh lán a tighe 'gainn. Cuitse! Cuitsiú! &rl. [Sean-chluiche ó Chiarraighe é seo.] <L 87> “SEANFHOCAIL NA MUIMHNEACH.” Is fír-bheag a deineadh go dtí seo chun na Seanfhocail atá againn san Mumhain do chur ó bhaoghal ná fiú amháin do chur le chéile. Do chuir “Tórna” cuid acu i leabhar blianta fada ó shoin, agus bhíomar buidheach de dá bhárr; ach má bhíomar buidheach an uair sin ba chóir go mbeimís níosa sheacht mbuidhighe anois nuair a chímíd an leabhar mór slacht- mhar so atá bronnta ar an saoghal nGaolach ag “An Seabhac.” Is mór an sásamh aigne do lucht Ghaedhilge an leabhar so do bheith anois acu chun tarac air nuair is mian leo biadh folláin Gaolach do sholáthar d'á n-aigne. Is mór an sólás do lucht Ghaedhilge a mhúine é bheith acu mar chisde chun tarac as nuair a bheidh a stór féin geall le bheith ídighthe. Is mór an misneach do lucht foghlumtha Ghaedhilge an leabhar so do bheith ann mar thaca agus mar ghiolla dhóibh. Agus is mór an chreideamh- aint do mhuinntir na Mumhan go léir é bheith le rádh feasda acu — “Féach air sin mar leabhar seanfhocal agus gan ann ach gnáth-chainnt Muimhneach;” nó, “Féach air sin mar chnósachd feallsúnachta agus gan ann ach an méid a bailigheadh ó dhaoinibh bochta thall 's i bhfus nár léigh leabhar riamh.” An focal atá sa reamh-rádh, ag tagairt do dhaoinibh atá ar shlua na marbh go bhfuil eagarthóir an leabhair fé chomaoin aca, an focal is deise a scríobhadh i nGaedhilge le fada. “An Seabhac” ag nochta dhúinn ciarbh' iad na daoine a mhúin Gaedhilg dho féin! Agus ciarbh' iad an dóigh libh? Daoine móra a fuair clú as cáil i hallaibh ollscoile éigin? Ní h-eadh, mhuise, ach daoine bochta macánta fé'n dtuaith agus daoine dearóile a bhíodh bailithe isteach i dtighthibh bocht na Mumhan. Truagh ná dearnaidh na céadta eile an rud do dhein “An Seabhac” agus iad féin a chur i n-oiriúint sa chuma chéadna. Dá ndeinidís bheadh a mhalairt de chrot ar an nGaedhilg anois, agus bheadh na mílte seod eile sábháltha againn fé mar atá breis agus dhá mhíle seanfhocal sábháltha go baileach sa leabhar so. Ach is maith an scéal dúinne é go raibh éinne amháin ag obair agus ag cnósachd agus ag cur chun críche. Tá an toradh anois againn. Tá rud breágh againn go mbeidh daoine mórdhálach as feasda. Tá rud luachmhar againn a shaidhbhreochaidh ár gcainnt. Tá rud slachtmhar againn a theasbánfaidh dúinn conus ba cheart crích do chur ar aon scríbhinní atá againn féin. Tá mianach áluinn againn 'na bhfuighmíd cruinneas thar bárr agus comhgar cainnte, agus feallsúnacht Gaedheal. Adeir “An Seabhac” go bhfuil roinnt mhaith seanfhocal fós san Mumhain ná fuil sa leabhar so i n-ao' chor. Tá dúithchí leathana ann nár shiubhal sé le na linn. Anois an t-am chun na cinn eile do bhailiú má mhaireann daoine fós chun iad do thabhairt uatha. Tá samplaí anso de gach cineál a mheallfadh cinn eile thar bárr ón té ag a mbeadh a leithéid. Naoi rannta is fiche atá déanta dá bhfuil ann, agus baint ag gach rainnt acu le rud fé leith. Socrú áiseach é sin a chabhróchaidh le lucht a léighte chun feidhm a bhaint asta. Níl slígh agam anso chun a thuille a rádh 'na thaobh an turas so, ach bheirim cómhairle do dhaoinibh gur mhaith leo fleadh Ghaolach a chaitheamh dul chun an leabhair. Peadar ó h-Annracháin. LEABHAIR. SEÁINÍN — Is maith an scéal gur cuireadh amach fé dheire cló saor de'n leabhar so “An tSeabhaic” i gcóir an phobail. Beidh sé go h-ana-áiseach agus go h-ana-oiriúnach i gcóir léightheóireacht do ranganna fé Connartha na Gaedhilge nó fé Choistí Ceárd- oideachais. Tá sé ar díol ag Máire Ní Raghallaigh, 87 Sr. Dorset, Bleá Cliath, ar 1/3 an chóib. Tá cuma breá slachtmhar air agus níl a shárú mar leabhar grinn i nGaedhilg. SEILG AMEASC NA n-ALP — Cur amach eile de'n leabhar so — an cúigiú cur amach de — agus é chomh h-úr, chomh h-inléighte agus bhí an lá do chuir Mícheál bocht Breathnach féin dá pheann é suas le fiche bliain ó shin. I gcóir scoileanna an cur amach so. Cumann Oideachais na h-Éireann na foillsitheóirí agus seacht bpingne a fhiacha. CAINNT NA n-ÉAN. Bain sop! Bain sop! Cad chuige? Cad chuige? Chun nide! Chun nide! Cá ndéan? Cá ndéan? Cois abhann! Cois abhann! Gheobhadh aodhaire na mbó é! Do bhuailfinn le cloi' é! Do bhuailfá dá bhféadthá! [Ní fheadar an é an gabhairín reó a deir é seo nó an naosgach.] Tadhg Ó Séagha, Mainistir na h-Inse. Deir Liam Braidligh, ó Fhearann na h-Abhann i n-Ibh Ráthach, go n-abrann an chearc fraoigh níos mó ná mar bhí sa “Lóchrann” uaithe. Sé an méid sa bhreis atá ag Liam dá cantaireacht ná “agus tá sé órduithe gan cuid na h-oíche 'choimeád leis an lá” .i. nuair a thioc- faidh an lá tiocfaidh an chuid le n-a chois. Ba mhór leis an gcoileach a raibh sí ag priocadh de'n bhfraoch nuair dubhairt sé “ara, spáráil an fraoch!” léi. F. na L. SEÁN Ó CONAILL Dealbhóir Gaedhlach, SRÁID MHIC CHURTÁIN, CORCAIGH Sgríobh ag triall air IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD 1926 Gaedhilg ó chuirr go cuirr DÁNTA, SCÉALTA, TRÁCHTAISÍ, LSS EAGARTHA, &c. 1/6 Le fagháil ó MHUINNTIR GUILL nó ó MHUINNTIR EASON, Áth Cliath AN BONN a's AN CORN a's AN CHRAOBH DO'N LÚTHAIDHE AN SEÓD LUACHMHAR & obair chondualach air An stoc so againn-ne níl a shárú in Éirinn breághthacht agus buaine LIAM MAC AODHGÁIN Is a Chl. Mhac Seódoirí agus Gaibhne geala, 31 & 32 SR. PHÁDRAIG NAOMHTHA I gCORCAIGH De dhéantúisí SHEÁN TÓIBÍN iad so: Tíreóluidhe ar Éirinn — Leabhar in a bhfuil Tíreólas, Tlachteólas, Luibheólas agus Stairshean- chus a bhainean le h-Éirinn. Ar 5/- ó Chualucht Brún & ó Nualáin, in Áth Cliath nó i gCorcaigh. Ó Fáilbhe Mór — Dráma a rinn D. Ó Corcura; ar 1/- ó Chualucht Brún & Ó Nualáin. Ursa an anama — Leabhar paidreacha a bhfuil pictiúirí léirithe an Aifrinn ann. É oiriúnach mar bhronntanas do'n leanbh nó do'n duine fásta ná fuil ró-láidir sa' Ghaedhilg. 2/-. Paidir is fiche — Paidreacha beaga bhlasta ó'n nGaedhaltacht; ar 4d. agus ar 1/2. Mac Aodhgáin & a Chl. Mhac a dhíolan na leabhair sin paidreacha, ag 32 Sráid Pádraig, i gCorcaigh. <L 88> CHÓMH BLASTA LE H-AON-ÍM! MARGAIRÍN “LEANDAR” TÁ 'Á DHÉANAMH I gCORCAIGH ag Ó DUBHDAILL Ó MATHÚNA agus a gCualacht Bí 'á lorg ar lucht siopa, led' thoil. SOLÁTHRUIGH CÓIB DE “SEANFHOCAIL NA MUIMHNEACH.” “AN SEABHAC” do bhailigh agus do chuir i n-eagar, maille le nótaí, tagarthaí ranna, béal-oidis, réamh-thagradh, &c., &c. Bláth agus cruinneas agus “Blas” fíor na Gaedhilge ann. Mianach Óir an leabhar so do lucht litríochta agus staidéir agus go mór mór d'aon duine gur mhian leis slachtmhaire agus cruth Gaedhealach a bheith ar a chuid cainnte aige: Cultúir aigne agus cainnte na nGaedheal 2152 seanfhocail, 262 pp. + XII, fé chlúdach éadaigh, 3/6 le fagháil ó CHUALACHT OIDEACHAIS NA h-ÉIREANN 89 Sráid Talbot, Áth Cliath; 11 Sráid Pádraig, Corcaigh AN ÓIGE. (Sean-amhrán binn ós na Déisibh.) Gléas A flat. Tá gleanntán ar m'eólas go bhfuil óig' ann a' triall, Tá lannsa 'chailín óg ann nár iarradh fós riamh, Má dh'fhanann sí gan pósadh go slanógha' sí an bhliain, Is gur buachaillín óg mé 'bheidh fós ann mar chliamhain II. Na mná so bhíonn pósta ní h-áil leótha leann, Ní smeartha bhíonn a mbróga 's bíonn a gcótaí bun os ceann, Grádh mo chroidhe an óige, sí an tseóid í is breághth' ann, Mar is cuma léi ca ngeóbha' sí nuair thógann sí ceann. III. Do dhúbhfainn do bhróga, a dhian-stór mo chroidhe. Do níghfinn do léine chomh geal leis an aoí(u)l, Do chuirfinn-se cóir ort, óró! dóthain mac a' ríogh, Ó! is teilg-se uam-s' an brón so agus éaluigh liom síos. IV. Is grádh thabhairt do sheanduine (seanbhean?) níor thugas fós riamh, Is grádh thabhairt do sheanduine aosda gan chiall, Tá móide nó dhó ar mo óigfhear (bhean?) le bliain, Is go siubhlóghainn Clár Fódhla gan na bróga as do dhiai'. V. Thabharfainn eólas dom' stóirín go Corcaigh na gcuan, Agus sheólfainn gach bóthar í go Caiseal ó thuaidh, Tá seóid in mo phóca chuirfeadh luisne n-a gruadh, O's ní gheóbhainn-se le h-ósta ná glacfadh san uaim. VI. Is do gheall tú mé phósadh is do dhéin tú liom bréag, Is do gheall tú mé phósadh gan feóirling sa tsaoghal, Ní scapfainn an drúcht leat ní bhrúghfainn ná an féar, Is a phéarla an chúil ómair is deas do phógfainn do bhéal. VII. 'S nach aoibhinn dos na h-éanaibh éirgheann go n-árd, Bhíonn ag ceileabhar le n-a chéile, ar aon ghéigín amháin; Ní mar sin do bhím-se is mo chéad míle grádh Ach chomh fada ó n-a chéile 's tá an réalthan ón mbán. VIII. Tá cailín beag thoir agam agus cailín beag thiar, Tá cailín beag eile ins an mbaile go mbím; Má phósfaidh me duine 'cu beidh mo chroidhe 'bpian Óró's beidh an chuid eile acu ag gol as mo dhiai'. ó Dhéaglán Ó Loingsigh, Áird Mhór, i nDéisibh Mumhan. Tá amhrán i gConnachtaibh go bhfuil fonn cosamhail leis seo thuas air. Tosnuigheann bhéarsa dhe mar seo: “A nglacfá le Nóirín dá bhfaghthá í mar mhnaoi, Ghlacfainn le Nóirín sí grádh geal mo chroidhe.” Agus tá mórán balletí Gaedhlacha, i-nGaedhilg agus i mBéarla go bhfuil an déanamh céadna ortha mar atá “Ar mo ghabháil tríd an mbaile gurb' ainm Rath Cumhaill;” “Tá cailín beag deas anso gurb ainm di Mór;” “In Bodenstown Churchyard there is a green grave;” “In the town of Kilkenny there dwells a fair dame.” F. na L. SNASÁIN “SCIENCE” “GILE NA GILE” SNASÁIN AGUS SMEARA Do'n BHRÓIG Do'n ÚRLÁR Do'n TROSCÁN SNASÁIN gan locht NÁ GLAC ACH “SCIENCE” Punch is a Chual. i gCorcaigh a dheineann.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
