Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Buaiceas
Title
An Buaiceas
Author(s)
Ó Séaghdha, Pádraig,
Pen Name
Conán Maol
Composition Date
1903
Publisher
Brún agus Ó Nualláin
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LM036> <L 3> <B 1903> <C Prós> <M 8> <T An Buaiceas> <U Pádraig Ó Séaghdha> <F Brún agus Ó Nualláin> BEAN AN LEASA Tá feirm mhór i gCiarraigh, gairmthear Cúm Luimne uirthe. Tá dhá mhíle acra nó níos mó ins an bhfeirm úd. Gleann innte féin is eadh í — cnuic árda 'na timcheall, mar a ngnáthuigh- eann an madadh ruadh, an fiolar, an fiach dubh is an seabhac. Tá srutháin innte 'gá stealladh féin le fánaidh imeasg failleacha, agus abha ghlórach ghargach ag snámhadh is ag sníomhadh tré n-a lár. Currach ar aon taobh amháin di, agus bóthar ar imeall an churraigh, agus na sléibhte ar gach taobh eile dhi. Anois is arís do thógadh bean nó fear tar lear an fheirm úd ar chíos acht ní choingbheochaidís í acht a dó nó trí de bhliadhantaibh. Deirthí go raibh mí-ádh éigin ar cheann na feirme. Deireadh daoine baotha go raibh samhail éigin d'á feicsint ins an tigh slinne atá curtha suas 'na lár. Deireadh daoine ciallmhara go raibh sí ró-dhaor agus go gcreachfadh sí gibé duine do thógfadh í. Acht aon nídh amháin, bhí sí i n-áirde ar feadh tamaill mhaith aon uair amháin gur casadh bean óg ins an tslighe, agus do thóg sise an fheirm go tapaidh. <L 4> Bean chaol árd do b'eadh í. Bhí sí dathamhail go leór, acht deireadh caile gan tuigsint annso is annsúd go raibh faobhar 'na radharc do chuirfeadh faithcheas ort, acht ní chreidfeadh na fir óga an chúl- chaint seo ar aon chor. Do cheannuigh an bhean óg sgata breágh caorach, agus do b'é Cúm Luimne an áit do chuirfeadh bléin reamhar mhaoth ar an gcaoirigh. Do leig sí amach fá'n gcnoc iad agus tréadaidhe 'na bhfeidhil. Chonnairc sí fá n-a súil féin go mórdhálach a machaire bó d'á gcrúdh ag ceathrar ban. Bhí trusgán tighe aige go fulúirseach, idir Leap- thacha, iomdhaidhe, bosgaidhe, cómhraidhe is cathaoireacha, agus 'na theannta sain gach saghas uile bhídh agus dighe bhiadh ag teasdabháil i dtigh. Ba ghnáthach léi féin bheith i bhfeidhil na mbó, slaitín taithfhéilinn 'na láimh aice, leabhar fá n-a h-asgaill aice, agus cú chíocrach chómh h-árd le bromach le n-a cois. Ba ghnáthach léi seasamh ar bhárr faille agus féach- aint timcheall uirthe ar na cnocaibh. Bhí radharc chómh géar sain aice gur bh'fhéidir léi na caoirigh do chómhaireamh imeasg na mbeann agus an t-aodhaire d'fheicsint ar sgáth faille, nó ar a thárr i n-áirde ar phlás mhín ar bholg an chnuic. Ní raibh aon fhear ar an bhfeirm seo acht amháin an t-aodhaire, agus do b'éigean dó-san a bhóthar do thabhairt air gach tráthnóna d'éis na gcaorach do mhachughadh, agus dul chum codlata go teach cómharsan tar teórainn na feirme. Do b'éigean do na cailíníbh aimsire an rud céadna do dhéanamh, acht amháin an bhean bhainne, agus do chodladh sí sin i seómra uachtarach an tighe. <L 5> Is annamh do labhradh bean an tighe chuice. Do b'é gnó na mná bainne gach oidhche, coinneal ar las- adh do bhualadh ar bhórd i lár an urláir cois an iomdhaidh, peiliúr nó adhairt do chóiriughadh ar cheann an iomdhaidh, braitlín is cuilte do leathadh air agus gan aighneas níos mó do chur ar mhnaoi an tighe. "Is greannamhar an bhean í," ar an bhean bhainne, "ní labhrann sí gíog chugam, beag nach; rinneas mo lán-dícheall chum cómhráidh do chur uirthe is doidhche acht níor bh'aon mhaitheas dam é. Dubhairt sí liom aon uair amháin, le geit, gur cheannuigh sí an fheirm seo i gcómhair bráthar di atá ins na h-Indiachaibh Thoir i gcás go mbeadh áit cómhnuidhthe aige nuair do thiocfadh sé a bhaile." "Is breágh an bhean í, muna mbeadh an dá shúil úd aice," ar ceann eile de na cailíníbh. "Tá sí macánta mánla, agus ní dóigh liom go marbhóchadh sí sgiathán leathair," ar an bhean bhainne. "Cad is ainm do, ámh?" ar an cailín eile. "Ní fheadar 'on domhan bhraonach, acht glaodhaim-se "Bean an Leasa" mar leasainm uirthe, gidh gur mór an náire dhúinn bheith ag cúl-chaint uirthe, mar tá sí ciuin carthannach go leór." II "Bail ó Dhia ar an obair, an bhfuil bean an tighe ag baile?" ar beann siubhail leis na cailíníbh. Leis sin do tháinig "Bean an Leasa" amach 'san dorus. D'fhéach sí ar an mnaoi shiubhail, leig an uillphéist chon le 'n-a cois amhastar lán-ghlórach <L 6> aiste, chuir sí colg uirthe féin, is d'éirigh an fionn- fadh ar a muineál. "Faol! luigh síos go déadhair," ar Bean an Leasa. Níor chuir an chú suim innte, agus leig sí glam eile aiste. "Luigh síos, adeirim leat! ná bíodh eagla ort, a bhean bhocht." Níor leig an chú uirthe gur chualaidh sí í. Chuir Bean an Leasa a lámh 'na brollach, tharraing sí úirlis teineadh amach as, agus sgaoil sí piléar tré chroidhe na con. "Múinfead-sa dhuit an neamh- shuim do chur im' chuid aighnis!" Bhuail sí slaitín fá n-a h-asgaill i dteannta an leabhair is bhuail sí amach fá'n gcnoc go mín mánla, mar ba ghnáthach, gidh go raibh crádh croidhe uirthe gan fhios. Bhí an bhean bhainne ar baillichrith. "Seadh anois, nách deas an bhean óg í!" ar cailín na gcearc. "Dar so 'gus súd," ar an bhean bhainne, "ní h-ionntaoibh bheith na cuideachta; a leithéid sin de ghníomh ní fhacathas riamh! Sgeinnfead as an dtigh seo láithreach." "Ó, ní gábhadh dhuit sin," ar cailín na gcearc, "gheobhair marcaigheacht bhreágh as." "Marcaigheacht, an eadh?" "Seadh go díreach, ar ghuailnibh fear, cumhdach deas cluthmhar ort, is mathshluagh ad' thionnlacan." "Ó, a Rígh na bhfeart! sin í mo shochraid, a chaile gan truagh gan trócaire," agus do phléasg an bhean bhainne ar ghol. Bhris tríthidhe gáiridhe ar chailín na gcearc. "Duine a' gol is duine a' gáirídhe, is sean- fhocal é," ar aodhaire na gcaorach ag triall isteach <L 7> 'sa mhainreach chuca. Chuir sé cluas air féin fad do bhí an bhean bhainne, idir a deoraibh, ag tabhairt tuairisge báis na con is feirge na mná dhó. "A bhean gan chéill," ar seisean, "ná bíodh eagla ort roimpe, déan rud uirthe, déan do ghnó mar dheinim-se agus ní baoghal duit í." "Acht ní chuirimíd piléir i ndroch-mhadraíbh; tachtamaoid iad!" ar an bhean bhainne. "B'fhéidir é, b'fhéidir é," ar an t-aodhaire ciallmhar, "ná bí 'ar mbodhradh mar gheall ar mhadraidhibh; is ionann bás le piléar is bás le gad. Teasduigheann sgiobas bainne uaim; tá íota orm." "Acht ní fhéadaim é chur as mo cheann," ar an bhean bhainne. "Is ait an bhean tu. Thuill an chú a bhfuair sí, is dócha, agus is cuma liom caidé an saghas báis gheibh- eann a leithéid siúd do mhadra; níor thaitn sí liom is níor thaitneas léi. An bhfeacbhair an colg do chuir sí uirthe féin, nuair do chonnairc sí ag triall tarsna an mhachaire me?" "Ó, shaoileas gur ar an mnaoi shiubhail do bhí an chú ag amhastraigh, agus shaoil an mhaighistreás leis é," ar an bhean bhainne. "Go deimhin is go dearbhtha," ar cailín na gcearc, "ní mar sin damh-sa, mar chonnarc an firín buidhe casta so ag gabháil chugainn i leith." "Ó, go raibh maith agat, a bhean óg áluinn," ar buachaill na gcaorach. Fuair sé an deoch agus d'imthigh sé i bhfeidhil a ghnótha. Bhí Bean an Leasa fá'n am so suas imeasg mhullach na gcnoc, go canncarach buaidheartha i ndiaidh na con cuthaigh ba ghnáthach bheith le n-a h-ais agus do chodladh gach oidhche 'gá cosaibh. <L 8> "Tá cith chugainn," ar an bhean óg, nuair do chonnairc sí an caipín ceoigh ar Mhullach an Aitinn. Ní raibh uirthe acht brat éadtrom agus d'iompuigh sí i leathtaoibh ar sgáth faille nuair do chonnairc sí an raisde ag séideadh timcheall an mhullaigh. Thárla gur bhuail rábaire fir léi, sínte go suairc cois na faille. Phreab sé 'na shuidhe go béasach is d'umhluigh sé dhi. "Suidh," ar sise; "suidhfead féin; táim tuir- seach tar éis an turuis seo i gcoinnibh an fhaobhair." "Is beag an iongnadh sain, a bhean uasal," ar an fear, "tá na cnuic seo árd uaigneach." "Ó, i dtaobh an uaignis, ní ghoilleann sé sin orm, do mhairfinn go deó imeasg na gcnoc so; féach an mhuir mhór laistiar dínn, agus beann ar beann las- tuaidh." "Tá aithne mhaith agam ar gach beann aca, táid siad an-bhreágh, acht is deacair cíos do dhíol asta," ar an fear. "Do h-oileadh thu 'na 'measg, is dócha?" ar sise. "Is amhlaidh é," ar seisean. "Ní rabhais riamh as a radharc?" "Ní rabhas." "Is sonaidhe suairc í do bheatha." "Is eadh, 'gus ní h-eadh." "Cá gcómhnuidheann tú?" "Imeasg na sionnach." "Cad is ainm duit?" "Seaghán an áir do thugaid siad orm." "Is ait an ainm í," ar sí. "Ní gan fáth do fuaras í, acht aon nídh amháin," ar sé go meidhreach, "buachaill bán is eadh mé, méirleach, mar adéarfá, do bhris gach dligheadh chum a thoil féin d'fhagháil." <L 9> Thug an bhean óg preab, agus d'fhéach sí air go géar. "Mar sin féin, ná bíodh eagla ort-sa rómham; ní dheinim feall ar mhnáibh, ní mó ná rinneas fuil- iughadh ar fhearaibh gan fáth. Cuireadh as mo sheilbh mé, agus as mo mhaoin shaoghalta, agus ní rún a rádh gur bhaineas gé asta i n'ionad sain go minic." Bhí sí ag féachaint air go cruinn. "Ná bíodh eagla ort-sa ar a shon sain." "Eagla!" ar sise, "geallaim dhuit nach bhfuil, 'ná droch-mheas agam ort leis; b'fhéidir gur thuill- eadar an t-éirleach d'imris ortha." "Dar mo bhaiste, a bhean óg, gur mór liom thu, d'éis an fhocail sin," ar an buachaill bán, ag lasadh suas le h-áthas. "Cad do ghlaodhaid siad ar an loch úd ins an ngleann lastoir dínn?" ar sí. "Loch Brain is ainm di, agus atá cú innte chómh h-árd le bromach," ar seisean. Chuir an bhean óg a lámh féin ar a cliabh agus chuir sí osnadh aiste. "Bhí cú agam-sa chómh mór le bromach, leis, acht níor chodail sí riamh fá uisge, agus níor chualas riamh is ní chreidim gur chodail aon chú eile fá uisge." Bhí an sgéal ar bhárr a bhéil ag an mbuachaill mbán mar d'fhaisnéigh sé go minic é. "Ó, tá an chú úd fá dhraoidheacht, tá fíos agat; Bran is ainm di. Tá an sgéal fíor, agus atá an cisde úd i bhfolach i Loch Mhucrois; dabhach óir is eadh í, trí troighthe cómhchruinn, lán d'ór go bruach; ní fhuil sí acht fiche troigh fá uisge agus measaim nach bhfuil sí acht fiche troigh ó imeall an locha." "D'innis seanchaidhe dham é i gCromaghleann. Ní <L 10> leigfeadh eagla d'éinne an dabhach do thógbháil, ó tá Bran is Sgeólán 'na gcodladh gach re n-oidhche uirthe. Creidim go ndeachaidh máirnéalach Sacsan síos fad ó; bhí Bran 'na Lúib ar chumhdach na daibhche, agus cuireadh a leithéid sin do sgannradh ar an máirnéalach gur chaill sé a chiall. Dá mbeadh an t-ór úd agam-sa, do bhainfinn sult as an saoghal, agus cuirfead fúm fós an dabhach do thógbháil." "Is deas an sgéal é, acht ní fhuil ann acht sgéal," ar an bhean óg. "Má tá uisge i linn, tá an dabhach annsúd." "Cia chuir ann í?" "Seo mar do bhí sé," ar an fear: "I n-aimsir Fhinn mhic Chumhaill, bhí imreas idir an t-áirdrí Cairbre agus na Fianna. Bhí Osgar agus Cairbre ag sanntughadh a chéile, mar do-chífeá dhá tharb buile ag cur púic ortha féin ar tí cómhraic. Bhí Oisín glic, agus bhí a fhios aige, dá dtiocfadh léo bruigh- ean do ghabháil, gurab í sin an t-ár ba mhó d'á bhfacathas riamh roimhe sin 'ná do bheadh go deo arís. Leis sin do bhailigh sé maoin na Féinne idir ór is seóid, agus do bhuail sé isteach i ndabhaigh óir í, agus do chuir i bhfolach í i Loch Mhucrois. Chuir sé fá bhear- taibh cruadha Bran is Sgeólán an dabhach d'fhaire go dtagadh sé féin nó Osgar d'á h-iarraidh ortha. Chúm sé leath-bheann agus sid í í:- "Annsúd a chuireamar í i bhfolach Mar a dtéidheann an Léin 'sa loch!" Ba gheárr 'na dhiaidh súd gur leagadh an Fhiann go léir i nGabhra Mhór agus gur éaluigh Oisín le Niamh Chinn air go Tír na n-ag; agus níor tháinig seisean 'ná Osgar ag éileamh an chisde fós ar Bhran." <L 11> "Fáithsgéal áluinn is eadh é," ar sí. "Sin mar adeirthear, acht ar a shon sain tá fhios ag gach duine go bhfuil an tuairisg fíor acht ní leigfeadh eagla dhóibh dul fá dhéin na daibhche úd, gidh go gcreidid siad go bhfuil sí ann agus an chú 'gá faire. Dá mbeadh oiread agam-sa is do cheannóch- adh téada is dhá chapall, do bheadh an dabhach agam fá'n am so." "A mbás, ní choingbheochadh cú dabhach óir uait; acht ba chóra dhuit a fhios a bheith agat ar dtúis an bhfuil an dabhach ann, sul a ndéanfá cuma do cheap- adh le n-a tógbháil." "Measaim go bhfuil ciall is éifeacht leis sin." "Taisbeán damh-sa an áit," ar an bhean óg, "agus beidh a fhios agam an bhfuil an dabhach ann." III Oidhche Bhealtaine bhí fear agus bean ag triall tarsna Chromaghleanna, slaitín fá asgaill na mná, agus sleagh i láimh an fhir agus máilín leathair ins an láimh eile aige. Bhíodar araon caol cumasach fuinte féithleógach; brat liath ar an mnaoi agus falluing chrón ar an bhfear. Chuir fiadh búithreadh as ins an gcoill le n-a dtaobh agus d'fhreagair fiadh eile é as na coilltibh thall. "A Sheagháin an áir, an fada uainn an Léin?" ar an bhean uasal. "Ní fada, a bhruinneall óg na gcraobh," ar Seaghán, "sin é Cnoc Tuirc ar d'aghaidh amach agus briseann an Léin as a ghualainn." <L 12> "An gcloiseann tú anois í? tá a guth go bog binn; is minic d'ólas bolgam ionnfhuar d'á fíor-uisge." D'fhéach an bhean óg go cruinn ar an sruth, d'fhéach sí ar an loch; bhí an lá ag éirghe, ceó bán 'na shlaodaibh ar an uisge, súilíní drúchta ar dhuill- eabhar na gcrann, agus an Léin ag crónán go glórach imeasg na mion-chloch is na gainmhe, mar do bhí sí fad ó nuair do chuir Oisín na Féinne an dabhach 'sa' loch. "Annsúd a chuireamar í i bhfolach mar a dtéidh- eann an Léin 'sa loch," ar an bhean; "Tabhair dam an máilín sin," ar sise. "Tá cúilín cupógach cais- searbhánach in dtaoibh thiar do chrann agus dhein sí air. Chaith sí dhi an brat liath, d'fhill sí a gruag ar a cúl agus bhuail sí coidhp chúinneach uirthe, agus annsain ghléas sí í féin i gculaith shnámhaidhe de shróll shleamhain. Bhí a leithéid d'athrughad uirthe ar teacht ar n-ais gur shuarach nár imthigh sí as aithne Sheagháin. "Rachad-sa leat," ar sé. "Maiseadh," ar sí, "gheobhair bríste anairte ins an máilín; brostuigh ort." Do phreab an bheirt 'sa loch, shnámhadar amach, thumadar iad féin. "Lán duirn do ghrean an íochtair," ar an bhean óg. Chorruigh an t-uisge ós a gcionn. I gceann tam- aill chuir Seaghán, agus é leath-mhúchta, a phlaosg mór ciardhubh ar bárr, agus d'fhéach sé timcheall air. Fá cheann nóimit eile, do tháinig an bhean ar bárr chómh héadtrom le lacha. "Ar bhuail aon nídh leat?" ar an tumaire áluinn. "Ní fhacas dadamh," ar an fear, agus do thaisbeán sé an dorn grin di. "Iarracht eile níos sia amach," ar sí. Tháinig <L 13> an fear an bárr arís níos túisge 'ná í agus d'fheach sé i bhfus is tall. "Dar Muire," ar seisean, "tá sí báidhte, ní fhanfadh lacha fhiadhain fá uisge an fhaid seo!" Chorruigh an t-uisge i ngearracht dó nó i dtrí shlataibh dó agus bhrúcht mion-thonn ar sgreamh an locha, síneadh lámh mhín gheall aníos; shnáimh seisean go tap- aidh fá n-a déin; nochtadh ceann na mná, do shluig sí lán a béil de'n aer agus do thiomáin sí a h-anál aiste le fuinneamh. Rug sé ar láimh uirthe. "Bog díom; ná tar im' ghoire," ar sí agus do leig sí í féin ar a drom. "D'fhanas ro-fhada laistíos," ar sí, "agus d'fhó- bair ná h-eirgheadh liom, acht is dóigh liom go bhfacas an dabhach; tá sí annsúd i ngearracht seacht slata dhuit, acht ní raibh anál agam le dul fá n-a déin." "Tabhair an t-sleagh chugam," ar sí. "Rachadh-sa síos an cor so," ar an fear; "bh'fhéi- dir nách bhfuil aon tsamhail 'gá faire agus beidh 'fhios agam go dearbhtha an bhfuil an cisde ann." "Ó, rachad féin síos; d'imthigh an easbaidh anáile dhíom, agus béarfad an tsleagh liom," ar an bhean óg. Do shnáimh sí chun an phuirt, rug sí ar an sleigh agus d'fhill sí ar a hais. "Leig damh-sa," ar Seaghán. B'fhéidir go raibh mian air an dabhach d'fheicsint acht b'fhéidir gur le fearamhlacht ná leigfeadh sé do'n mhnaoi í féin do thuirsiughadh. Acht gibé fáth é do thum sé é féin go prap. Dubharthas go raibh meisneach an leómhain ag Seaghán agus is inchreidthe é, mar do throid sé le cúigear saighdiúirí aon uair amháin. <L 14> Mar sin féin ní túisge bhí sé fá uisge 'ná do thosnuigh sé an únfairt. Do phreab sé ar bárr is do chuir sé sgread as do rachadh tréd' chroidhe. Bhí a ghruag 'na seasamh le h-uamhan is dath liath-ghorm ar a cheannachaibh. Níor bh'iongnadh dhó-san mar do chonnairc sé uillphéist uathmhar uathbhásach ar chruth con ag déanamh air, a béal ar dearg-leathadh, a cluasa 'na seasamh, agus lasair ag teacht amach as a súilibh. Níor fhan luadháil i n-aon bhall de. Ní mar sin do'n mhnaoi óig, do bhuail sí fá n-a dhéin, do phrioc sí leis an sleigh é agus do liúigh air snámhadh le n'anam, acht bhí an phéist ghránna ag teacht suas leo le gach léim. D'iompuigh an bhean óg uirthe chómh dána le dea- mhan agus do thug urchar di. Do thiomáin an tsleagh isteach 'na béal dearg acht do shluig an phéist, dar leó, idir sleagh is sámhthach, mar do shluigfeadh sí bolgam uisge agus do thug sí léim fá dhéin na mná. Do thum sise í féin agus do rinne an phéist mar an gcéadna. Bhí Seaghán ag cur de chum an phuirt go mbearbhallach. Tháinig an bhean óg fá uisge chum na trágha; do chaill an phéist fá uisge í agus do tháinig sí ar bárr arís ar buile. Do dhein sí ortha an dara h-uair, acht bhí uain bheag ag an mnaoi agus do tharraing sí an fear go leath-mharbh chum an phuirt. Do chualadar lapaidhe na péiste ag únfairt ar ghrean an locha agus ritheadar le n-a n-anamaibh. <L 15> IV "Buidheachas mór le Dia," ar Seaghán an áir, ar a ghlúinibh ar charraig i gCromaghleann, "is beag na grása do thuilleas, acht fuaras am chum aithrighe, agus ní shanntóchad saidhbhreas go deo arís." Chaith an bhean óg í féin ar a glúinibh 'na theannta agus do chrom sí ar ghol agus d'éirigh an ghrian go tait- neamhach ortha araon. "Ná goil a thuilleadh," ar an fear, "muna mbeadh thusa do bheinn ithte. Dá mbeadh sé i ndán dam a leath-oiread do dhéanamh duit! Chuireas i nguais bháis thu, agus b'fheárr liom bheith ag iarraidh déirce nó ag goid is ag marbhadh feasda, mar do bhím ar uairibh, 'ná cathughadh do chur ort." "Ní gábhadh dhuit bheith ag goid 'ná ag marbhadh feasda, má's maith leat é. Tá mo dhóthain is breis agam-sa. Bíodh a leath agat-sa; cuirfidh sé ar do bhonnaibh thu. Roinnfead leat é i mbárach ar chor go dtabhairfir gealladh dam gan teacht im' radharc as so amach." Do chrith gach órlach di agus do sgeinn sí uaidh. Ní riabh Seaghán bocht innmheamhail ar ghíog do labhairt. Chúm sé na focail acht stadadar 'na sgórnaigh. Ghabh sé misneach; rith sé 'na diaidh acht do chas sise ar a cois agus do thug sí drom a láimhe leis. "Bí ins an áit um-anoirthear gur bhuailis liom ar dtúis," ar sise, agus d'fhág sí 'na sheasamh cois croinn é go mí-shásamhach. "Ní theasduigheann a cuid maoine uaim," ar seisean, "acht dar Rígh na ndúl, do b'fheárr liom í féin 'ná ór na cruinne. Féach an dá shúil sholusmhara <L 16> úd aici ar dhath an drúchta, agus an luisne lea- can 'nós triopall caor, agus na fiacla geala 'nós con. Buachaill bán is eadh mé. Ní ghabhaim mo leithsgéal féin. Ní chuirim mé féin suas is anuas léi," — agus do rinne an fear bocht rud nár ghnáthach leis, tháinig briseadh croidhe goil air. An oidhche 'na dhiaidh súd bhí Bean an leasa 'na tigh féin i gCúm Luimne. Ní raibh sí ar fóghnamh. Chuir an bhean bhainne a coinneal ar bórd le h-ais an iomdhaidh mar ba ghnáthach. "Tá sé déidheanach ins an oidhche," ar Bean an leasa, "is mí-fholláin an rud áirneán agus téidh a chodladh anois," agus shín sise í féin 'na cuid éadaigh ar an iomdhaidh. Níor thuit néal ar a súilibh mar do bhí sí ag machtnamh. Bhí an fiolar 'na nead, an fiach dubh i scoilt chairrge is a ghob fá n-a sgiathán aige, agus an sionnach is an cat fiadhaigh ag siubhlóid lasmuigh ar tí marbhtha. D'éist an bhean aonrach le glór-cheól easaidhe na gcnoc, acht níor tháinig codladh ná suan uirthe. Bhí sí ag cuimhniughadh ar thigh i bhfad ó bhaile i n-iarthar na Spáinne. Chualaidh sí an ghainimh lasmuigh d'á fuinn- eóig ag corruighe mar a bheadh duine éigin ag coisidh- eacht timcheall an tighe. D'éirigh sí 'na suidhe, thóg sí piostal seacht-mhuin- éalach 'na láimh agus do dhruid sí go folaightheach leis an bhfuinneóig. D'fhéach sí amach. Ní raibh duine 'ná daonnaidhe ann. "Tromluighe, b'fhéidir," ar sí. Shín sí arís, dhún sí a súile agus le neart intinne do thuit míog chodlata uirthe. Taidhbhreadh di go raibh fear fíochmhar fealltach ag cur na súl thríthe agus do dhúisigh sí le geit. <L 17> "Caidé sin?" Dar léi, chualaidh sí i bhfad uaithe mar a bhiadh siolla píbe ar bhárr gaoithe. D'éist sí go h-aireach. "Is deárthach le gol mná é," ar sí. D'eirigh sí ar leath-uillinn. Bhí an gol ag druidim 'na cómhgar; olagón brónach athtuirseach do b'eadh é. Cloiseann sí go soiléir anois é, ceathramha mhíle uaithe, céad slat uaithe, céad troigh uaithe, fá dheireadh fá'n bhfuinneóig mar ar choisg sé go h-obann. Phreab sí 'na suidhe, las sí coinneal, chualaidh sí mar a bheadh éadach ag comailt le trusgán na cist- eanaigh, d'fhéach sí fá dhéin doruis a seómra, agus i dtaobh istigh de'n táirsigh bhí bean chaol árd uaibhreach 'na seasamh, brat liath uirthe, a croiceann buidhe, a folt cas dubh, fáinnidhe óir ar a méaraibh, biorán dearg- óir ar a brághaid agus máilín uaine 'na láimh aici. "Cia tá uait?" ar Bean an leasa le guth do bhain fuaim ar na frathachaibh. Bhí an tsamhail ag cur na súl thríthe — súile chomh géar le meanaithe, acht níor labhair sí gíog. Sgiob Bean an leasa a piostal, sgaoil sí piléar uirthe, piléar agus piléar eile. D'éirigh an deatach. Bhí an tsamhail mar a raibh sí, agus na súile géara céadna uirthe. Sgaoil Bean an leasa piléar eile agus do thug fogha fá n-a déin chum í bhualadh le dorn-chúl na h-úirlise, acht níor bhuail dadamh léi. Bhí an tsamhail imthighthe mar do shúghfadh an talamh í. Liúghuigh an bhean bhainne ins an tseomra thuas le h-eagle, agus do sgeinn Bean an leasa le trí choiscéim amach as an dtigh fá chiúineas na h-oidhche dorcha. <L 18> Nuair do shéid an ghaoth ar a malainn, chroith sí í féin. "Baoth-thaidhbhreadh do b'eadh é, b'fhéidir, acht, go h-áirighthe, ní chreidfead pioc de, mar ní dheárna samhail riamh fós díth do dhuine," ar an bhean dána so. Do shaltair sí ar rud éigin ins an dorchacht. Sul a raibh aimsir aici ar fhéachaint, bualadh baic-bhéim ins an uillinn deis uirthe, thuit an piostal as a láimh agus rughadh greim docht tarsna an chaoil uirthe, agus cuireadh soc piostail fá bhun a cluaise. Leis sí sgread — an chéad sgread ó d'éirigh sí suas i n-aois mhná. "Faol! Faol!" ar sise. Chuir an fear gáire as. "Mharbhuighis Faol, mar do rinnis leis an gCúin- tís Sturm," ar seisean. D'fhéach sí ins an dorchadas tar a gualainn ar an bhfear. "Aodhaire na gcaorach atá ann," ar sí. "Is mé go díreach," ar seisean; "leanas ó'n bhFrainnc thu agus géill anois; atá do ghnó déanta. Ná cuir cor i gcois 'ná láimh leat, nó cuirfead piléar thríot ar an láthair." Tharraing sé crios leathair as a phóca, bhuail sé go clisde tar a cuisleannaibh é ó'n dtaobh thiar, rith sé a rinn tré lúib i dtaobh thiar d'á slinneánaibh agus chean- gail sé go dlúith docht í. "Tá úsáid do lámh agat ó na h-uilleannaibh amach," ar sé go mín. "Tá," ar sise, ins an nguth céadna. "Bleachtaire is eadh thu; bhí amhras agam ort le mí nó mar sin," ar sí. "Ó, ná bac sain de," ar sé; "beidh aimsir ár <L 19> ndóthain againn le trácht tar na gnóthaidhibh sin ar ball; tá cumhdach id' bhrollach agat, agus atá na clocha uaisle ann, is dócha? Sín annso chugam iad, acht fan go fóil — tógfad féin, iad." "Ná tar im' ghoire, a bhleachtaire bhréin," ar sí, "rugais barróg dhocht orm le feall, acht do bheirim buidheachas le Dia, níor chuir fear riamh roimhe seo bárr méire orm." "Ó! nach banamhail atámaoid," ar sé. Do chaith sí chuige an cumhdach agus d'fhosgail sé é go tapaidh: "h-aon, dó, trí — tá na naoi gclocha seóid ann go dearbhtha," ar seisean, "acht is suarach nach bhfuilim dall uatha. Nach lonnrach atáid siad! Is maith an díol as dúnmharbhadh iad." Bhailigh lasair i súilibh na mná, dhún sí a carbal go docht agus tháinig na focail tré n-a fiaclaibh iadhta. "A chruimh," ar sí, "muna mbeadh gur ghreamuighis mé go fealltach ní éistfinn leis an easonóir sin. Ní dúnmharbhthóir mé ar aon chor." Chumail an bhleachtaire a lámh go mín d'á ghrabhas, 'nós cait 'gá nígheadh féin, agus chrom sé ar mhiongáiridhe. Tháinig cradhsgal ar an mnaoi óig roimh dranntán an ainmhidhe seo. Thug sí a cúl leis agus labhair sí léi féin ós íseal. Chuir an bleachtaire cluas air féin. "Má tá dligheadh ins an tsaoghal ní dhíolfad as." "Crochfar thú, sin é dhéanfar leat," ar an bleacht- aire go meidhreach. "Tá an oidhche 'gá caitheamh, is cóir dúinn bheith ar siubhal. Tá dhá chapall agat, tabhair dam na h-eoch- racha." "A bhean bhainne, cá bhfuilir?" ar sé. Liúghuigh sise i n-árd a cinn 's a gotha, "Táim annso, ochón, tá fanntais orm." <L 20> Gháir an bleachtaire leis féin is phreab sé suas an staighre. Bhí an bhean bhainne fá'n leabaidh agus an tocht is an t-éadach leaptha anuas uirthe. "Buail amach as sain go déadhair is gléas na capaill dam nó cuirfead piléar thríot-sa leis." "Mhaise, an bholgach ortsa, a aodhaire bhig bhuidhe, an tú sain?" ar sí, agus a súile ar leathadh uirthe. "Brostuigh, brostuigh," ar sé, "tabhair brat leat chum mo chime, agus bíodh ort féin, má chuireann tú méar ar aon nídh ba leis an mnaoi seo, go dtagad-sa ar ais. Corruigh ort anois." D'fhéach an bhean bhainne ar an mbleachtaire; d'fhéach sí ar an mnaoi óig chiúin. "Tá an t-aodhaire beag gránda coimhightheach so 'gá fuadach," ar sise léi féin, agus do chas sí pililiú is olagón do bhain fuaim as na cnocaibh. Níor chuir Bean an leasa suim innte. Ní mar sin do'n bhleachtaire, lúb sé a eachlasg 'na láimh agus chuir sé stiallacha ar an mnaoi bhainne ó bhonn a cos go mullach a cinn. "Seadh anois dhuit," ar sé, "a' ndéanfair rud orm?" acht sgeinn sise uaidh i n-aghaidh an chnuic ag liúghraigh. "Ar muin go tapaidh," ar sé. "Ní fhuil luadháil im' lámhaibh, tá an crios ró- chumhang," ar sise. "Cabhróchad-sa leat, is áil liom cungnamh do thabhairt do mhnaoi uasail," ar seisean, le smigeadh gáire. Bhuail sé a lámh féin tré shrian a capaill, phreab sé ar a each féin agus thugadar a gcúla ar Chúm Luimne. Chuir na capaill srannadh asta agus thosnuigheadar ar shodar. <L 21> D'eiteall naosgaigh anois is arís as mhongaibh ar thaobh an bhóthair agus bhíodhg pilibín míodhg ins an gcur- rach, acht ní raibh gíog as an mbeirt mharcach. Bhí an oidhche dubh dorcha acht ní raibh sí leath chomh dubh dorcha le croidhe na mná. Do sgeinn rud éigin tarsna an bhóthair ag caol na searrach. Thóg capall na mná sgéan agus d'éirigh sí ar a cosaibh deiridh. "Fair do chapall, a bhean," ar an bleachtaire go feargach. Bhuail sé stiall d'á lasg ar an gcapall, shnaidhm ar lasg ar lámhaibh cuibhrighthe na mná agus rith an phian thré n-a croidhe. "Is fearamhail an duine thu," ar sise. "Á!" ar seisean, "d'aithnigheas cionnus do bheadh sé; caithfead beagán d'íde na mná bainne thabhairt ort-sa, aithnighim, acht míneóchad-sa thu, a bhean bhorb," agus do bhain sé smúit as a guailnibh leis an gcnáib. Sul a raibh an dara buille buailte aige do léim ailp dhorcha 'na threó as díg an bhóthair, agus bhí greim láithreach ag Seaghán an áir ar ubhall sgórnaighe air. Fá cheann nóimit bhí an bleachtaire ar a bhéal is ar a aghaidh ar an mbóthar agus Seaghán ag cluas-fhead- ghail ar marcaigheacht air. "Caidé an gníomh so agat ar bun, a bhioránaigh?" ar Seaghán. "Éirigh suas díom, a bhitheamhnaigh, agus ná bhris an dligheadh." "Maise, ciach ar an ndligheadh, táim 'gá bhriseadh i gcomhnuidhe, mo mhallacht uirthe; ba dhóigh leat gur mhithid di bheith bhriste 'na brúsgar fad ó, acht tá sí righin mar thu féin," ar Seaghán ag brughadh is ag fuineadh an bhleachtaire i gcoinnibh na mionchloch. Bhí an bleachtaire ag únfairt ag iarraidh éirghe, acht níor chás dó agus Seaghán anuas air. <L 22> "Thángais i ndiaidh mo chúil orm." "Maise, is cuma dhuit cionnus do thángas," ar Seaghán 'gá mheilt is 'gá mhilleadh go sásta. Fuair an bleachtaire a lámh dheas réidh agus do fuair sé faill ar an marcach neamhfhaireach. Dhruid sé go h-aicillidhe soc piostail siar fá'n asgaill agus do sgaoil sé piléar ar Seaghán do chumail d'a leasra- chaibh is do ling le fead tré n-a bhrat. "Uch! an é sin d'intinn?" ar Seaghán; "shaoileas ná rachadh an sult chomh fada sain. Chím go bhfuilir daríribh! D'fhás is d'at féitheanna cuirp an bhua- challa bháin, tháinig fuinneamh fíochmhar 'na ghéagaibh, bhain sé gleamhaisg is gíosgán as a fhiaclaibh, bhuail sé glún i gcaol droma an bhleachtaire is crobh i mbaic a mhuiníl, rug sé ar thárr nó pura air leis an láimh dheis agus d'fhill sé ar a chéile é. Chualaidh an bhean óg cnag agus cnead. D'éirigh Seaghán 'na shuidhe. "Tá cnámh droma an ghlaimhínigh seo briste," ar seisean, "acht níor ghábhadh dhó é." "Dar muine, ataoi ceangailte, a bhruinneall óg! Bhí an gnó níos measa ná shaoileas." Do thuirling an bhean óg, chuir sí lámh i bpóca an duine mhairbh, agus tharraing sí na clocha seóid amach as. Do shín sí arm an bhleachtaire chum Seagháin: "thuillis é," ar sí, agus thóg sí a h-arm féin agus chuir sí 'na brollach é. "Ba mhaith an sás fógra thabhairt uaithe an bhean bhainne." "Ba mhaith," ar Seaghán, "gidh go raibh mearbhall uirthe, acht níor fhanas leis an sgéal ar fad." Chuaidh Bean an leasa le h-aon truslóig amháin ins an ndiallait. "Slán leat, a Sheagháin an áir," ar sise, "curadh an lae chruaidh is eadh thu." <L 23> Chaith an capall a cheann i n-áirde is do rinne sí go h-uaibhreach ar an mbóthar. Bhí a shúile ar leathadh ar Seaghán. "Mhaise, caidé an fuadar so fút, amach?" "Táim ar tí dul go dtí an Spáinn chum an dlighidh do sheasamh." "Mhaise, luighe ra bhfód ar mhuintir an dlighidh; is olc an siut iad. Fan amach uatha; is beag an ionn- taoibh atá agam-sa asta," ar Seaghán bocht, mar ní riabh taithighe aige ar dhlighead chóir. Bhí deór i súil na mná, acht ar a shon sain leig sí gáire beag meidhreach, agus shín sí lámh mhín gheal chum Seagháin. "Ní mar sin damh-sa," ar sise, "bainfead ceart agus cóir asta; agus dul a bhfágfad thu, badh mhaith liom, gibé nídh chloisfir im' thaobh, go gcreidfir go bhfuilim neimh-chionntach." Rug Seaghán ar an láimh agus phóg agus phóg arís í. Tharraing an bhean óg a lámh go mall uaidh fá dheireadh agus do rinnc an capall arís. "Ambás," ar Seaghán bocht, agus cnap 'na sgórnaigh, "leigfir dam tu thionnlacan seal go h-áirighthe." Ní dubhairt an bhean óg 'seadh 'ná ní h-eadh, agus thug sé a cheann do'n chapall agus seo chum siubhail í 'nós gála gaoithe. Thug Seaghán aon radharc amháin fá dhéin na gcnoc, phreab se ins an ndiallait i n-áit an bhleachtaire agus as go bráth leis i ndiaidh na mná óige. Ar uair an mheádhóin oidhche do shroicheadar Céim an duibh, Bean an leasa i dtosach agus Seaghan an áir i bhfogus di. Thug capall na mná óige geit agus chuir sí srann aiste, sheasaimh sí ar dearg-lár an bhóthair, a cluasa i n-áirde agus a ceann 'san aer. "Ná bí dúr anois, a "sgamaill an tsléibhe,"" ar Bean an leasa go mín mánla agus thochuis is chumail sí <L 24> mong an chapaill acht ní rachadh sise céim ar aghaidh. Tháinig Seaghán suas léi agus d'fhéach seisean ar aghaidh. Phreab sé anuas d'á chapall féin agus rug ar bhéalmhach an chapaill eile. "Ní fhuil ann acht capall ar sgáth faille agus mála ar a cheann," ar sé, mar bhí radharc maith aige-sean istoidhche. Leis sin tháinig duine aosda amach ar an mbóthar. "Leanaidh libh i n-ainm Dé," ar sé, "tá súil agam nachar chuir mo shean-láir sgéan ar bhar gcapallaibh." "Dar liaigh," ar Seaghán leis féin," is é an tAthair Mícheál atá ann, d'éis na h-ola chur ar dhuine éigin 'sa' ghleann." "Mhaise, a Athair Mícheál," ar sé, "ní gábhadh dhuit do leithsgéal féin do ghabháil." "Arú, an tu sain, a Sheagháin ar áir, a dhuine bhoicht mhío-ádhmharaigh, ní fuláir gur droch-fhuadar éigin atá fút, mar ba ghnáthach." "Ní h-eadh, a athair, táim réidh le droch-bhear- taibh feasda." "Is maith an rud geallamhaint mhaith, acht is feárr cóimhlíonadh," ar an sagart, "agus cia h-é sin led' chois?" Uch! dar mo phortús, is bean atá ann." "Ná h-agair beart ar neach neimhchionntach, a athair," ár Seaghán. "Is seanfhocal é," ar an sagart, at machtnamh leis féin. "Tá an bhean uasal so ag dul tar sáile agus táim ag déanam cuideachtan di seal de'n bhóthar." "Tá go maith," ar an sagart. "Anois nó riamh, a Bhean an leasa," ar Seaghán. Bhí mar do bheadh creatha fuachta ar an mnaoi óig acht fá dheireadh do chuir sí aighneas ar an sagart. <L 25> "Éist liom go fóil, a athair," ar sise, "Tá rún agam le h-innsint duit:- Tighearna do phríomh-fhuil na Spáinne do b'eadh m'athair agus Éireannach do b'eadh mo mháthair. Tá bás na Cúintíse Sturm d'á chur im' leith, acht ní bhfuilim cionntach, agus táim ag dul ar ais chum ceirt d'fhághail. Mheall an deamhan-bhean úd m'athair, sgrios sí sinn, bhris sí croidhe mo mháthar, ghoid sí deich gclocha seóid uainn, sgaip sí ár gcuid maoine, dhibir sí mo dhear- bhráthair, mheall sí 'na dhearg-mheisge udhacht ar a son féin óm' athair bocht agus annsain thug sí nimh do. D'admhuigh sí dham é — chuireas d'fhiachaibh uirthe é, ámh, mar do leanas í do'n Fhrainnc, do'n Almáinn agus go teach ósda i dtír na Rusach. Ba lem' athair na clocha seóid seo agus ní léi-se; thairgeas cuid aca dhi — trí cinn — i gcás ná cuirfeadh sí chuige mé, acht chrom sí ar steall-mhagadh fúm, agus gidh gur thugas rabhadh dhi cairdé an saghas mná mé, gháir sí lem' bhéal, acht do phreabas im' shuidhe chum a chur d'fhiachaibh uirthe ghéill- eadh damh nó chuirfinn piléar thré n-a croidhe; do dhruid sí uaim i ndiaidh a cúil agus do thuit sí amach an fhuinneóg, céad troigh nó níos mó. Tá amhras ag an ndligheadh orm agus táim ag dul ar ais." "Caidé mo leigheas-sa ort, a bhean uasal?" ar an sagart. "Féadfair Cúm Luimne agus an mhaoin do thabhairt do'n mhnaoi bhainne?" "Déanfad an méid sin duít go h-áirighthe," ar an sagart. "Seadh, má'seadh, bead ar siubhal anois," ar Bean an leasa. "Go n-éirighidh do bhóthar leat," ar an sagart. Chuir Bean an leasa a lámh ar mhuing a capaill <L 26> agus do sgeinn sí 'nós éin ar a muin. Leig Seaghán an áir liúgh as — "Leanfad í go deireadh an domhain." D'fhéach an bhean óg ar an sagart; d'fhéach seisean ar Sheaghán ar áir agus uirthe sin. "Tuigim," ar sé, agus do phós sé an bheirt úd ar uair mhairbh na h-oidhche ins an mbeárnain uaignigh, ag Céim an duibh imeasg na gcnoc sgáilmhear ciúin. Bhain an dá chapall teine chreasa as an mbóthar, agus do chogain sean-láir an tsagairt a dorn coirce, agus do mhachtnuigh seisean is do ghabh sé a phaidrín. Tamall 'na dhiaidh súd tháinig oifigeach airm ó Pharóisde an Teampaill Nua tar n-ais ó'n Spáinn. Bhí aithne mhaith aige an Sheaghán an áir agus ar a mhnaoi. Bhí Sheaghán 'na dhuine uasal áluinn chreideamhnach agus budh ise an bhean ba dhéirceamhla agus ba dhaonnachtamhla ins na críochaibh thall tar lear. Bhí dligheadh mór mar gheall ar na clochaibh seóid agus bás na Cúintíse Sturm, acht fuair Bean an leasa an buadh. Franncach do b'eadh an phríomh-fhínne bhí 'na coinnibh. Fear claidhimh clisde de b'eadh é acht bhuail Seaghán an áir 'na threó aon lá amháin chum cómhraic aon-fhir do chur air agus d'éirigh iomarbháidh i dtaobh togha na n-arm cómhraic eatortha agus rug Seaghán ar chéas-cinn air agus do chroith é mar do chroithfeadh gadhar franncach. Dubharthas gur chroith Seaghán an áir na bróga de chosaibh an Fhranncaigh leis an iarracht úd acht, 'pé i nÉirinn é, theith an Franncach le n'anam agus í fhacathas go deó arís ins an cheanntar é agus d'a bhárr sain thuit an tóin as an gcoir do bhí curtha fá leith na mná. Dubhairt an t-oifigeach airm Fós go ndubhairt Bean an Leasa leis go gcluineadh sí ar uairibh, dar léi méidhligh an uain i gCúm Luimne, géin na bó, liúgh an fhiolair agus crónán easaidhe an chnuic. <L 27> Dubhairt an t-oifigeach airm fós go ndubhairt Bean an Leasa leis go gcluinead sí ar uairibh, dar léi, méidhligh an uain i gCúm Luimne, géin na bó, liúgh an fhiolair agus crónán easaidhe an chnuic. <L 28> MÍOL MARA DO LEAG CÍOS "Buail amach fá'n gcnoc, a Sheagháinín, agus tabhair beart easrach leat do'n bhuin, agus tabhair-se leat gabháil bhrosnaigh, a Shéamaisín; bros- cuighidh oraibh anois, a dhaltaidhe, agus gheabhthaoi cadhain maothaile, mar béarfaidh an druimfhionn óg anocht." "Brostócham, a mháithrín," ar an dá gharsún, mar bhí dúil acu i maothail, 'nós gach aon gharsúin eile. Rug Máir' Ní Bhroin ar sguaib agus thionnsgain sí ar sguabachán go mear, mar do b'í siúd an bhean tighe shlachtmhar ghasda. Sul a raibh an teinnteán sguabtha aici do mhusgail an leanbh 'sa' chliabhán. Páinteach bhreágh do b'eadh an leanbh so, i n-aois a naoi mí, agus bhain sé searradh as féin do chroith an cliabhán. Níor sguir an mháthair ó'n sguabadh acht chrom sí ar chrónán:- Dún do shúile, a rúin mo chléibh, Dún do shúile, a rúin; Tá'n taoide 'teacht le líon is lacht, Is Domhnall pras ar stiúir; Tá caoin-fhear óg 'na luighe go sóghach, Is caoimh-fhear mór ar tuinn, <L 29> An t-uan 'na shuan, 's a' bád 'sa' chuan 'S a líonta lán go druim; Seotha binn 'ínn a rúin, Seotha binn, a rúin. D'éaloidh an mháthair, go bog, chum an chliabháin, agus d'fhéach sí tar a bhárr. Bhí an leanbh 'na chodladh go sámh agus a órdóg 'na bhéal aige. Le n-a linn sinn do chualaidh sí mar a bheadh fead ghreannamhar ghéar, 'nós sgread gaoithe is anfadh tré chuas chumhang fairrge. Phreab sí fá dhéin an doruis agus d'infhiúch sí amach ar an muir. Bhí ceóbhrán ós cionn na mara, agus an ghrian ag dul faoi. Chuir sí cluas uirthe féin, mar shaoil sí gur chualaidh sí lógóireacht mná. Anois gan amhras cloiseann sí an gol. Sgeinn sí amach fá'n gcnocán. Do leath a súile uirthe. "H-aon, dó, trí, ceathair: sin bád eile fós," ar sí. Bhí na báid ag cur na fairrge dhíobh chum puirt, na maididhe rámha ag lúbadh le tréineacht na bhfear, agus duine in gach bád aca ag cur alluis de ag taosgadh an uisge shalaigh amach as úrlár an bháid. Rith sí ar n-ais chum an tighe, sgiob sí an leanbh suanmhar ar a bacalainn agus so chum siubhail í go bruach na fairrge. Fead ghreannamhar ghéar eile, agus sruth sáile steallta 'san aer, fuirse agus fothram, agus an t-uisge buaidheartha measguighthe, ar fud ceathramhan míle ar gach taobh de na bádaibh. Chrom na mná ar lógóireacht mar shaoilea- dar go raibh na h-iasgairí caillte, acht chualadar guth Dhomhnaill Uí Bhroin ag cur meisnigh ortha: "Greadadh chugaibh, a mhná, ar chailleabhair bhar gcéill?" ar seisean, agus chuaidh na bádóirí eile i dtríthidhibh gáirídhe. "Bléidhmhíol do b'eadh é, ó'n muir mhóir aniar," ar <L 30> Dómhnall, "go ró-cráidhidh Dia é! Chaill sé a shlighe, is dócha, agus tháinig sé ag fuirseadh isteach imeasg ár líonta. Measaim gur bhris sé iad go léir agus go bhfuilmíd creachta. Is dócha gur mhothuigh sé nach raibh an áit domhain a dhóthain, mar do léim sé is do dhamhas sé le h-eagla. Bhí a leithéid sin do bhuile ar an amadán gur shaoileas go mbrisfeadh sé ár mbáid agus go mbáidhfidhe gach aon aithid againn." "Ní fhacas riamh fós eagla ort go dtí so, a Dhomhnaill." "Níor bh'iongnadh go raibh deabhadh orm le druidim as an t-slighe nuair do chumail an t-ualach mear- bhallach úd a earball dem' bhád." "Gcloistí arís é ag séideadh uisge as, fán fada air; ní fhágfaidh sé luid d'ár líontaibh le chéile." "Tá sé imthighthe 'sa' deireadh, agus nár éirghidh a bhóthar leis," ar fear eile aca. Ghléasadar a mbáid arís agus so chum siubhal iad. Fuaradar na líonta go slán socair, ag lúbadh fá ualach, acht níor bh'é an míol mór do bhí ionnta, óir bhí seisean ag teicheadh le n'anam chum na fairrge coimhighthighe; acht d'fhág sé 'n-a dhiaidh lacht éisg nachar tógadh a leithéid i gcuan Bhreacruis le cuimhne na seanóirí; agus ar fhilleadh na n-iasgairí an cor so ní raibh liúgh 'ná olagón as na mnáibh, acht sgéimh ar gach leacain agus smigeadh ar gach béal, mar bhí biadh agus annlann acu go fóil beag agus an fuighleach i gcomhair an mhargaidh. II "Bhí an druimfhionn i dteinneas le h-uair an chluig," ar Máire, "agus atá laogh breágh boineann aici anois, buidheachas le Dia." <L 31> "Moladh le Dia!" ar Domhnall, "tá rathamhnas is séan orainn, agus gidh go bhfuil an cíos trom, tá- maoid, ar a shon sain féin, sásta go leór." "Cuir síos an crocán is mó agat," ar Domhnall an oidhche 'na dhiaidh súd, "cuir trí nó ceathair de chol- móiríbh ann; beidh Seaghán Dearg annso ar ball agus tuilleadh de na fearaibh; ní h-eól ná go dtaobharfa- maois ósdaideacht dóibh." Tháinig Seaghán Dearg agus Seaghán a Ceallaigh agus Mícheál a Fáilbhe agus móirsheisear eile, agus cuireadh fáilte fial rómpa. "Sgéal agam ort, a Dhomhnaill," ar Seaghán Dearg. "Caidé an saghas sgéil do thaitnfeadh leat?" "Ní sgéal fiannaidheachta an cor so, acht a chlos uait gur báidheadh an míol mór úd do chuir an sgann, radh ort." Leig na fir sgearta gáire asta. "Measaim," ar Domhnall, agus ailp de cholmóir úr 'na dhranndal aige, "gur chóir Seaghán geal do ghairm ort-sa, mar bhí do leaca chómh bán an uair úd le ceannaighthibh fir thanachta." Do chroith frathacha an tighe le h-uaill-gháire na bhfear fá thagarthacht Dhomhnaill, agus chuaidh Seaghán Dearg féin i dtríthidhibh, mar duine sultmhar sochma do b'eadh é. Le n-a linn sin, bhuail fear beag isteach chuca- gan chuireadh gan chead, agus shuidh ar shuidhistín i n-aice na teineadh. "Nár a-dia do bheatha-sa, go h-áirighthe," ar bean an tighe fá n-a fiaclaibh. D'fhéach na fir air, agus d'féachadar ar a chéile. Préachán na Droch-aimsire do ghlaodhaidís air. <L 32> "Móra dhuit, a dhuine m'árann," ar Domhnall, "druid anall chum an chláir. Is galar gan náire grád nó tart, acht buaidheann an t-ocras ortha." "Cuir an "tochas" i n-ionad an "ocrais," a Dhomh- naill, agus beidh an sean-thomhas ceart agat," ar an fear beag. "Chím cad tá i nbhar n-intinn," ar báille an cíosa, mar is é do bhí ann; "féach "Préachán na Droch-aim- sire," — gidh gur baisteadh mé chómh maith le h-éinne agaibh — is olc an siut é," deirthí, "ta dronn air is draid air, is pluic bhuidhe air, is dhá shúilín ghorma aige, sgéan ionnta, is fiar ionnta ag faire ar a chuinncín spóna chum í chonghabháil ceangailte le n-a chlár-éadainín smeartha. Táim bacach is manntach, dar libh, is cluasa capaill orm, is spága caola cama fúm; tá salachar i n-acrann díom, dar libh, runnaidh ar mo bhrághaid, seilidhe ar mo smeigín is smugaidhe ar mo shróin —" "Uch! a bháille bhig bhréin, bíodh meas agat ar an mbiadh," ars' an bhean. "Beidh, a bhean mhaith mhánla, agus íosad beagán de anois leis, acht mheasas go n-inneósainn do na fear- aibh borba so caidé a smuainte. Is annamh a thagaim muna mbeinn a' fógairt chíosa; thángas isteach anocht chum gillín práta d'ithe agus greim maith éisg, mar ní fhuil acht creacháin agam féin d'á mbaint i mbliadhna." Ba bheag an fáilte bhí ag Domhnall roimis; mar sin féin, ní raibh sé doicheallach, agus dubhairt sé leis ithe leis. Ba mhaith an sás puill do chur i sgiathóig phrátaidhe Preachán na Droch-aimsire. Bhí ampladh air an cor so agus d'alp sé suas cnap slán agus greim éisg in gach iarracht. Nuair do bhí a shásamh aige, <L 33> do dhruid sé a shuidhistín chúm na teineadh gan cead fhir an tighe, gan buidheachas le mnaoi an tighe, gan altughadh le Dia, gan spleádhachas, gan beann ar éinneach. Bhuail sé spréidh ar a phíopa, d'fhéach sé suas fá'n gclabhra, chuir sé spág coise ar a leath-ghlúin agus mhachtnuigh sé ar feadh tamaill. "Bhfuil an dorus dúnta, a Sheagháin Dheirg?" ar seisean. "Tá sé ar dearg-leathadh," ar Seaghán go borb. "Dún go dlúith é, agus cuir an drol air," ar seisean. "Ní fhuil eagla gadaidhe ná bitheamhnach orainn," ar Seaghán, agus d'fhéach sé ar an mbáille ar tí a mharbhtha. "Mar sin féin, dún é," ar an bháille, "tá súil im' chúl, chídheann sí fearg id' shúil-se, acht is beag é mo chuid eagla rómhat." "Tá an dorus iadhta anois?" "Is dócha gur chualabhair trácht tar Dhiarmaid Dubh an chuais?" Chuir bean an tighe osnadh aiste. Lean an báille ar aghaidh: "Tá sé fiche bliadhan ó shoin; cuimhnighim go dian-mhaith ar an oidhche úd do cuireadh as a sheilbh é; bhí a bhean 'na luighe seóla- chair agus naoidheanán 'gá cnámhthairt nuair do thánga- mar isteach. "Cuir umat do chuid éadaigh, a bhean," arsa mise, "teastóchaid siad uait; tá síon is doin- eann lasmuigh." Liúigh sí, is do bhéic sí, mar is gnáthach le mnaoi" — rug Seaghán Dearg ar an dtlúidh. Chonnairc an báille é le leath-shúil. Níor chuir sé cor de. "Teasduigheann spréidh eile uaim, a Sheagháin; ó tá an t-ursul san id' láimh, las mo phíopa." <L 34> "Seo dhuit í," ar Seaghán, agus chaith sé chuige an tlúdh. "Is mío-chuibheasach mío-náireach an fear thu," ar an báille agus lean sé dhe: "Seadh, mar adubhairt, bhí an bhean a' liúghraigh agus a' gárthaigh, agus bhí dath dubh liath ar Diarmaid Dubh. Measaim gur mheas sé fogha do dhéanamh fúm, chuaidh sé chómh fada, le bagairt orainn, acht bhíomar ullamh dó, ámhthach, mar bhí móirsheisear againn ann. Bhí an oidhche úd fuar fiadhain go leór agus bhí easba éadaigh ortha. Bhí an bhean ar baillichrith. Chas seisean an sean-éadhach leaptha uirthe agus thóg ar a bhacalainn í. Dubharthas gur bhailigh sé duilleabhar is fionna- mhóin chum leabaidh do dhéanamh di agus gur tháinig fann- tais uirthe. Pé i n-Éirinn é, chualamar sodar i n-ár ndiaidh — bhí dó nó trí de chuairtibh eile tabhartha againn — agus cia bheadh ann acht Diarmaid Dubh, faghairt 'na shúilibh agus a ghruag 'na seasamh. Labhair se 'na sgórnaigh: "Ochón mo bhean! ochón mo leanbh! caillte, caillte! a Bhárdan, a Bhárdan, cá bhfuilir?" ar seisean. "Ná tar am' ghoire, a dhuine bhuile, nó lámhóchad tu," ar Bárdan, acht do thug Diarmaid riothadh air. Leis sin do phreab Olsan ó Londain 'na choinne — "Cuir suas do dhóirne," ar sé i mBéarla Ghallda. Bhí meas ag Olsan air féin agus thug sé falltóg fá bhun cluaise do Dhiarmaid a gan fhios dó. Bhí Diar- maid go dranntán ag iarraidh greim d'fhághail ar Bhárdan agus bhuail Olsan arís é níos tréine. D'iom- puigh seisean agus bhuail sé pléasg do dhorn i mbéal an sgéithín ar Olsan mar do thabharfadh capall speach uaithe, agus do thuit Olsan 'na mheaig gan anam gan <L 35> urlabhra. Spriúch Bárdan annsain p'léar le Diar- maid agus d'aimsigh é. Thiomáin Nansan, an Lochlann- ach, sleagh 'na ghualainn. Bhuaileas féin tráthmhéaras do bhata biadhna air" — rug Seaghán Dearg arís ar an dtlúidh — "ceartuigh an teine leis an ursul sain agus tabhair spréidh dhom," ar "Préachán na Droc- aimsire" — "acht mar adubhairt ní leagfadh p'léir ná bataidhe biadhna ná sleagha Diarmaid, mar bhí an bhuile air. Is gairid gur chualas gluthar an bháis i sgornaigh Nansan, mar do chuir Diarmaid a bhróg go lasgadh ann. Bhí beirt againn marbh agus an cúigear eile go tuirseach traochta. Chuir se crobh i mbóna mo chasóige-se agus steall sé 'san aer mé 'nós punainn arbhair. Do thuiteas i laige i dtor sgeiche," "Dia le n-a láimh!" ar Seaghán Dearg — "Mar adubhart, ní raibh fhios agam cionnus do chríochnuigheadar. Fuaras, ar dhúisiughadh dhom, Olsan ar a cheithre croibh i n-áirde, agus Nansan 'na phleist. Dubharthas gur mharbhamar Diarmaid, acht éitheach do b'eadh an tuai- risg sin. Chualas 'na dhiaidh súd gur rith Bárdan le cosaibh fiaidh ó'n mbruighin, go caisleán Dhoire Chuinn agus gur lean an chuid eile é agus gur éaloidh Diarmaid 'na ndiaidh, go créachta geárrtha, ar tí a marbhtha. Deirthear go bhfeacathas curach le h-éirighe an lae d'á rámhadh amach fá'n bhfairrge, fear innte, agus bean mharbh agus leanbh 'na beinn aici; acht ní fheadar agus is cuma liom ar bh'fhíor é." "Seadh go h-áirighthe, bhíos-sa is Bárdan agus bail- ightheoir an chíosa ag teacht tarsna an chuain i dtosach na h-oidhche seo ghabh thorainn, agus fuadar fá Bhárdan, gidh go ndeirthear nach raibh sé chómh h-ullach riamh ó shoin ó chuir Diarmaid Dubh ar rith air. Bíodh sin mar atá, chualamar fuaim is fothram 'san bhfairrge <L 36> agus fead árd ghreannamhar, mar a bheadh sgread ós cíonn gaoithe, agus chonncamar sruthán sáile ag tuitim as an aer, do bháidhfeadh míle fear. D'éirigh an bád ar árdán agus shluig ísleán í; chrith agus chorruigh agus luaisg an fhairrge. "Caidé sin?" ar Bárdan. "Ní fheadar 'on t-saoghal," arsa mise. Bhí an oidhche spéir-ghealaighe úd chómh dubh le pic. Thabhar- fainn an leabhar gur chualas liúgh leinbh. "Éist!" ar Bárdan. Chualamar ár dtriúr olagón dubrónach mná, agus annsain cnead agus osnadh! "Coisg an rámhadh," ar Bárdan. "Caidé sin?" Ar an mbórd dheas do chonncamar samhail éigin agus a dhá láimh go dlúith ar imeall an bháid. Sgeinn an sgamall ó aghaidh na gealaighe agus thuit léas ar aghaidh na samhla úd. D'fhéachamar go géar. Dar Muire, bhí Diarmaid Dubh ag cur na súl thrínn, sgoilt 'na éadan mar so, agus a bhrághaid agus a cheannaighthe cúmhdaighthe le fuil," — "Slán mo chómhartha," ar bean an tighe, ag baint gleamhaisg as a fiaclaibh. "A leithéid sin do sgannradh níor tháinig riamh im' chroidhe. "Cia h-é thu féin, a ainmhidhe, nó cad tá uait," ar Bhárdan le guth as íochtar a chléibh. Do rinne Diar- maid mar a bheadh chum leabhartha; d'fhosgail sé a bhéal acht níor tháinig gíog as, acht luaisg sé a cheann anonn is anall. "Buail leis an maide rámha é," ar Bardan, acht ní raibh luadháil im' láimh, ní mó 'ná bhí i ngéagaibh an bhailightheóra. Thug Bárdan féin fogha fá Dhiar- maid, acht níor chuir seisean cor de. Bhris tonn ar an mbórd chlé do líon beag nach an bád. <L 37> "Tóg leis an mbórd dheas nó támaoid caillte," ar Bárdan. Chuir an bailightheóir sgread as, agus admhuighim gur chuireas féin sgréach asam leis. Má rug an tonn úd Diarmaid léi, nó cár ghabh sé ní fhuil fhios agam, acht rugamar Bárdan a bhaile ar baillichrith agus gan puinn spriús ionnainn féin" — "'chonách sain oraibh," ar Seaghán Dearg — "acht, mar adubhart, bhí mearbhall ar Bárdan agus meireán orainn féin. Nuair do thángamar go caisleán Dhoire Chuinn do labhair Bárdan focail do chuirfidh fearg ar Sheaghán Dearg — "tá muinntear Bhreacruis fá dhaor- smacht agam, maithfead cíos na bliadhna so dhóibh agus leagfad feasda coróin 'sa' phúint dóibh. Cuir síos an méid sin, a bhailightheoir," ar seisean. Sgríobh an bailightheoir é, agus sin é annsain agat an sgríbhinn, a Dhómhnaill." Thóg Dómhnall an sgríbhinn agus léigh Mícheál a Fáilbhe é. Lean an báille ar a sgéal, agus bhí na fir ag cur na súl thríd. "Tháinig anfadh gaoithe do luaisg caisleán Dhoire Chuinn, do lúb na crainn 'sa' choill acht níor chualaidh Bárdan pioc de, mar do bhí a shúile ar leathadh ag féachaint ar an gclabhra, agus bhí sé chómh marbh lem' shean-athair!" "Slán mar a n-innistear é," ar bean an tighe. "Tabhair do lámh dom, a bháille, agus maithimís d'á chéile," ar Seaghán Dearg. Níor chuir seisean suim ann, acht thóg sé an tlúdh 'na ghlaic, d'fhéach sé uirthe, leig sé uaidh arís í, agus d'fhéach 'sa' teine: "Ná tar am' ghoire, a Dhiarmaid Dhuibh! Fan mar a bhfuilir. Tá an oidhche fuar fiadhain. Cúmh- daigh do leanbh i mbeinn do mhná. Bog díom, a mharbhthóir. Leig dom an sop so do adhaint fá dhíon <L 38> tighe Dhomhnaill Uí Bhroin. Féach an bhladhm bhreágh! Gcloistí mar do chnagann na taobháin? Is breágh an chnámlach í. Bog díom." Phreab an coileach amach ar an úrlar, bhuail sé a sgiatháin agus do ghlaodhuigh sé trí h-uaire. Dhruid Dómhnall leis an mbáille, chuir sé a lámh go mín truaighmhéileach ar a ghualainn. Chualaidh sé mar a bhiadh gluthar an bháis 'na sgór- naigh, do rop sé sgolb giumhaise 'sa' teine agus thóg sé chun a ghnúise é. Bhí dath bán-ghorm ar aghaidh an bháille agus bhí a anam sgeinnte as go h-obair. Chaith na fir iad féin ar a nglúinibh. Chuir an bhean liúgh aisde. "Ná bhí ag gárthaidh, a Laoigh," ar a fear. "Ná coisg í, a Dhomhnaill, a chroidhe. Mo léar- ghoin! ní dhúiseóchaidh sé é, mo ghreann é," ar Seaghán Dearg. Do nigheadar é is do thonachadar é chómh gleóite is dá mbadh chara dhóibh é. Do chromadar ar é chaoineadh, is do dhearmadar a lochta 's a dhroich- thréithe. Do bhuail Máire Ní Bhroin a dá bais go dubrónach is do chaoin is do mhol an corp:- Ochón mo laogh thú! Ní dhúiseóchadh an saoghal thú, 'Ná cogadh na bp'léar thú, 'Ná airm ríogh Séamais, Ná Gearaltaigh thréana Ag fothrom léime Chum Galla-phuic bhréana Do treasgairt ar léana, Is do sgaipeadh le béime, Nós Fhinn rí na Féinne. Bhí tórramh is áirneán ar son chuirp an bháille acu, agus rochraid go Baile na hEagailse ná facathas a leithéid le mórán bliadhan roimhe sin. <L 39> III "Ní fheadar 'on tsaoghal caidé an saghas aicíde do mhairbh an báille bocht?" ar Seaghán Dearg, ar bhfilleadh a bhaile dhóibh ó'n sochraid. "Inneósam-na sin duit," ar beirt chonstáblaithe bhí ag feitheamh leó, agus gabhadh ar an láthair Seaghán féin, Dómhnall a Broin agus Mícheál a Failbhe fá amhras gur mharbhadar an báille. Do leath an sgéal ó Bhaoi Bhéarra go Cláir na Sionann gur chongaibh Mícheál a Fáilbhe an báille ar an suidhistín, gur bhuail Seaghán Dearg leis an dtlúidh i ndiaidh a chúil é, agus gur las Dómhnall a Broin sgolb giumhaise chum soluis do thabhairt d'fhearaibh an fheill. Bhí an ceanntar ag buaidhreadh le cómhrádh baoth, cuid acu 'gá rádh gur thuill an báille cad d'imthigh air, agus a thuilleadh acu 'gá rádh, gidh go raibh sé go h-an-olc, gur mhór an truagh é leagadh 'nós tairbh buile. Tháining lá an bhréithim fá dheireadh, mar do thioc- faidh lá an bhreitheamhnais uair éigin, agus tugadh isteach ar láthair na trí cimidhe go suaidhte seirgthe tar éis a n-aimsire i mbraighdeanas. Ar Neidín do tugadh chum córa iad, agus do bhailigh mathshluagh ó bhórdaibh Chinnmhara, ó'n Snaidhm, agus ó na gleanntaibh, le h-éist- eacht leis an gcúis, mar bhí fhios aca go ndeárnadar na h-iasgairí bochta coir a gcrochta. Bhí dlíghtheoir an ríogh ann, srón chroidhearg air, bláth-choidhp ar a chloigeann, agus croidhe cloiche 'n-a chliabh. Bhí constáb- laithe go fulúirseach ann, mar chuaidh an rabhadh amhach go raibh iasgairí Bhreacruis agus Chinnmhara ar buile le <L 40> feirg, agus ar tí na gcimidhe d'fhuasgladh. Níor bh' aon mhaitheas dóibh é; bhí an dligheadh níos treise 'ná iad. "A thighearna," ar an dlíghtheoir, go bladhmannach, "timcheall le deich míle fichead ó'n áit go bhfuil do thighearnacht ar láthair, tá an Mhuir Mhór Thiar i n-iarthar Chiarraidhe, agus bhriseas an mhuir seo isteach 'sa' tír agus gairmthear ar an gcuan do rómhair sí amach Cuan Chinnmhara. Atá an cuan sain timcheall le cúig mhíle ar leithead i n-áiteannaibh. Ar phort deas an chuain seo — mar is é an port deas atá fá aighneas againn an cor so — maireann daoine agus faghann siad bás" — "Creidim go maith thu," ar an breitheamh. Chuir an dlíghtheóir leathgháire as: "Seadh, chum sgéil fhada do dhéanamh gairid, ar bhruaich an chuain seo, timcheall le deich míle nó mar sin as so, atá baile beag atá geárrtha 'na chuasaibh ó thonnaibh na mara, agus atá sé roinnte 'na chodaibh idir cúigear nó seisear d'fhearaibh tighe. Áit bhréagh fholláin is eadh é. Tagann an faoilleán agus an coirliún ann chum sgíthe d'fhágail, agus is iomdha breac maoth atá ag snámhadh ar a imeall-bhórdaibh. Tá nó bhí gach duine do chomhnuigheas ann seasgair sásta suairc, ó tá 'dó nó trí de bhuaidh ag gach teaghlach aca, agus iasg go leór ar aghaidh an doruis amach aca. Tá an talamh beag nach saor aca, ó tá nó bhí an tighearna talmhan is fheárr aca do rugadh riamh. Bárdan Dhoire Chuinn do b'ainm dó, agus gabh mo leath-sgéal má thagann deór im' shúil nuair a luaidhim a ainm, mar ní raibh fear ar druim an domhain ba mhó maitheas is cáile 'ná é. Níor chuir sé riamh fear as a sheilbh" — Leig Dómhnall a Broin osnadh as — "ní mó 'ná chuir sé riamh deór i súil baintreabhaighe 'ná díleachtaidhe" — Leig Mícheál <L 41> Ó Fáilbhe cnead as — "agus muna mbeadh an cíos ag muinntir Bhreacruis dó, is é an tsuim do chuireadh sé ann a rádh go mín muinnteardha leis na cuirpthigh seo dul a bhaile agus go maithfeadh sé dhóibh é" — "Thug- ais d'éithéach, a dhíolmhanaigh," ar Seaghán Dearg. Do bhéic Seaghán a Ceallaigh i gcúinne na cúirte — "Mo chéad greann tu, a Seagháin Dheirg, labhair go dána leis," acht gabhadh é go tapaidh; do nocht na constáb- laidhe a gcuaillidhe go tiugh, agus bhí cogarnach is casach- tach ar fud na cúirte ar nóimit. Choisg an breitheamh an gheóin seo — fear mín measardha réidh do b'eadh é — agus do labhair sé go carthannach neamhghnáthach, "a dhaoine, bídhidh in bhar dtost, agus bíodh ciall agaibh," — cómhairle dob' fheárr 'ná amhastraigh ortha. Do dhruid 'trí nó ceathair de chonstáblaidhe ar ghualainn Sheagháin Dheirg agus d'fhéach seisean go dána ortha, gur chogair Dómhnall 'na chluais — "Síth, a Sheagháin, a chroidhe, atá an Slánuightheoir ag tagradh dhúinn." "Fá mar dubhart," ar an dlíghtheóir, agus a ghlúine ag lúbadh faoi, — mar do b'é an fear ba mheata bhí i n-Éirinn é i n-aindeoin na cabhra i ngar dó — "chuir tighearna an talaimh teachtaireacht shéimh chum na ndaoine so agus do mharbhadar an teachtaire, mar fhoillseochaidh an fhínné atá agam." Phreab constábla ar chlár na fiadhnaise agus d'innis sé a sgéal ó thúis go deireadh gan locht gan dearmad, gur innis bean dó gur innis bean di go bhfeacaidh leath-amadán do bhíodh ag siubhal roimis an choir úd d'á déanamh. "Bhuail an leath-amadán liom, chuireas cómhrádh air, agus d'innis sé dhom go foluightheach, agus tar éis móráin mhealladh, gur mhairbh na fir ghabhtha so an báille." <L 42> "Cad is ainm do'n leath-amadán so?" ar an breitheamh. "Tadhg Giobalach do ghlaoidhtí air, ar an con- stábla. "Uch! Dia linn is Muire," ar Máire Ní Bhroin léi féin, "is iomdha meigín bainne is greim éisg is práta reamhar do thugas dó." "Slighe do'n fhear so," ar beirt chonstáblaidhe. "Sin é an fhínné," ar duine. "Leaghadh chubhair na h-abhann air," ar duine aca. "Go sgoiltidh an chaor é," ar fear eile. "Fuil is gráin air, sin é sgéithfidh ortha," ar duine eile. Níor sgaoil Máir' Ní Bhroin easgaine ná mionna móra ar a cheann, mar bhí sí iriseach a dóthain chum cuimhnighthe ar an seanfhocal — fágann an mhaidhm a guidhe chum í féin do dhamnughadh — acht d'fhéach sí idir an dá shúil air nuair do fuair sí radharc air. "Faire go bráth, a Thaidhg!" ar sí. D'fhéach seisean uirthe agus chuir sí gáire as agus las an bhean bhocht. "Tá sé ag magadh fúm, acht is beag liom é sin seachas Dómhnall do dhaoradh." "Cad is ainm duit, a dhuine chreideamhnaigh?" ar an dlightheoir. "Tadhg Giobalach do ghlaoidhtear orm." "Is leasainm í sin; ta culaith bhreagh éadaigh ort." "Á," ar Tadhg, "is fíor dhuit sin; dar muine, táim im' dhuine uasal; dá mbeadh a leithéid do bhláth- choidhp orm is tá ort-sa, bhiadh na cailíní óga go léir i ngrádh liom — féach an t-éadan breágh sain orm, agus gan ort-sa acht cnuga beag gránna." <L 43> D'infhiúch an breitheam go lán-tsúlmar é. Níor chuir sé sin garrabhuaic ar Thadhg. "Freagair mé go déadhair," ar an dlightheoir. "Freagróchad is fáilte, acht cá bhfuil an ceist?" "Cá rabhais an oidhche seo d'áirighthe, nuair do marbhadh an báille?" "Teinn t'iarraithe ort, maran fiosruightheach ataoi." "Freagair an dlightheoir," ar an breitheamh go géar. D'úmhluigh Tadhg go bonn a chos dó. "Cuir an cheist arís." "Cá rabhas an oidhche úd, adeirim leat?" "Bhíos im' chroiceann, is dócha." "An rabhais i mBreacros an oidhche úd?" "I mBreacros, an eadh?" "Freagair, a fhir mhaith, agus adeirim leat tú féin do sheachaint," ar an breitheamh. "Ambasa, tá beirt ag bagairt orm agus ní measa Cáit 'ná Conchobhar." "Freagair. Cuir an cheist arís." "Ó, is mé do bhí i mBreacros agus mo ghiobail ar sileadh liom, acht is fairsing failmhar an fear an Sársint. Nách aluinn an chulaith éadaigh í sin. Dar liaigh, is mise an buachaill go bhfuil an rath air." "Éist go fóil, a bhuachaill thagartha, is amadán iarainn thú. Do dhearbhuighis i bhfiadhnaise an iúistís go bhfeacaís an báille d'á mharbhadh, go raibh sgol- pán ar fhuinneoig Dhómhnaill Uí Bhroin, gur chuiris i leathtaoibh é, agus go raibh radharc maith agat ar an marbhadh." "Níor dhearbhuigheas ar aon chor. Níor cuireadh ar mo leabhar me. D'innis an Sársint ó thúis go <L 44> deireadh an sgéal agus bhí breis bhéasa agam chum a rádh leis, "ní h-eadh, ní ad' shárughadh-sa é."" "Ní mheasann tú a rádh gur cheapais an sgéal d'innisís do'n Sársint?" "Níor cheapas aon nídh. Cheap seisean é. Ad- mhuighim gur fhiafruigh sé dhíom an riabh aon sgéal agam agus go ndubhart leis go raibh a lán. Cheap sé go raibh rún agam. "Téanam liom" ar an fear fial- mhar; "agus tabharfad culaith dheas duit is biadh is deoch ar feadh mí." Ó, is breágh an fear an Sársint, ní eiteóchainn é ar mhórán." "Féach orm-sa go fóil beag," ar an breitheamh. "Féachfad is fáilte; is dathamhla go mór tu 'ná an dlightheoir beag cam-béalac geárr-radharcach so." "Caidé an ceárd atá agat?" "Saghas leagha is eadh mé." "Cad do leighiseann tu?" "Craos-galar, tailicín is ruadh; tá rún leighis agam dóibh go léir; deoch bhreágh bhríoghmhar is eadh í — bainne cíoch circe do chur i n-adhairc mhuice is é mheasgadh le cleite cait." D'fhair an breitheamh é agus gruaim air. "Cá rabhais an oidhche úd áirighthe?" "Ag sranntarnaigh, is dócha, ar do nós féin." "Cár chodlais?" "Ar leabaidh, a dhuine m'árann." "Cá raibh an leabaidh?" "Mhaise, a dhuine mo chroidhe, is deacair tú shásamh; bhí a ceann leis an gclabhra, a cosa le bosga leamhainn, agus a cnaisde deas le fuinneoig, agus a" — "Seadh, seadh, cia'r ba leis í?" "Ó, a dhalta mo chléibh, chuiris ceist orm anois; dubhairt buachaill aimsire an t-sagairt do chodail <L 45> im' theannta gur ceannuigheadh an leabaidh sin ó shin- sin-seanathair Dhómhnaill Uí Loingsigh do rinne le riocht a lámh í agus gur —" "Seo, súd orm, a bhitheamhnaigh, go bhfuilir ar tí mo mheallta acht ná h-éireóchaidh sé leat." "Dar fiadh, is ó thigh an diabhail go tigh an dea- main dom; is measa thusa 'ná an puraire dligh- theora," ar Tadhg. "Leig domh-sa casadh do bhaint as," ar an dligh- theoir. "Ó, diuc agat-sa, a dhlightheoir bhig bhréin mhall- uighthe," ar Tadhg. "Gabhaim párdúna agaibh," ar an t-Athair Mícheál do bhí ag éisteacht leis an bhfínné, "tá an fhírinne an cor so ag an amadhán mbocht sain, agus tabharfad an leabhar go raibh sé agam' tigh-se gach oidhche ar feadh na seachtmhaine úd." "Ó, a bhreithimh an chroidhe istigh, b'fhéidir anois go gcreidfeá mé; agus a' mb'fhéidir go mbeadh culaith dheas éadaigh agat le tabhairt uait, nó a luach?" "Caith amach fá'n sráid an duine sin agus fuasgail na fir mhacánta so." "Bhí geoin áthais 'na chúirt," ar an sagairt, lá 'na dhiaidh súd, "agus gidh go raibh an breitheamh ar dearg- lasadh, fágaim le h-udhacht go raibh fáth gáire air." IV Ba bhreágh an meadhón lae é súd ar Neidín. Rug Máire Ní Bhroin barróg ar Dhomhnall; rug Seagháinín, a mhac cos-lomnochta greim ar ghlúin air agus Séamuisín greim ar chois eile leis, agus leig an <L 46> pháinteach do chonncamar 'sa chliabhán i mBreacros gáir agus liúgh as nuair do chuir a athair aighneas air. "Mo chaithis é," ar Máire, "aithnigheann sé go bhfuil mo Dhomhnall sgaoilte; leig dó a dhá dheár- nainn bheathuighthe do chur id' mhuinéal mór." Do rinne an t-athair mar adubharthas leis agus gáir an leanbh le h-aiteal. Bhí Seaghán Dearg ag féach- aint go cumannach ar an méid seo agus tháinig smuain- eadh 'na chroidhe. "Is breágh an rud bheith pósta," ar seisean leis féin, "acht ar a shon sain sáruigheann grádh máthar gach grádh eile." Bhí a mháthair le n-a chois ag gol go bog le h-áthas croidhe agus máthair Mhichíl Uí Fháilbhe 'sa riocht chéadna. Do ghléas muintir Bhreacruis a mbáid i gcaladh Chinnmhara agus do thionnlaic báid a gcómharsan siar an cuan iad. Do gearradh meatháin ghlasa i nDún Chiaráin agus do cuireadh 'na seasamh i n-imeallaibh na mbád iad. Ba dhóigh le fear faire ar bhruach an chuain gur chosmhail na báid úd le h-oileán coillteach ag druidim síos leis an dtuile. Bhí píobaire 'sa' bhád tosaigh mar a raibh an t-Athair Micheál, agus Domhnall is a cháirde. "Seinn suas an "Cailín deas donn," a phíobaire," ar Seaghán, agus do chrónán sé féin leis an bport — "Órú, bog liom, í, bog liom í, bog liom í, Órú bog liom í, an cailín deas donn. Órú bog liom í, iompuigh is corruigh í, Do b'áil liom í bhogadh 's ná bogfadh sí liom." "Is maith an guth é sin agat, a Sheagháin," ar an sagart; "can suas amhrán." "Ar chualaís "Séamas a chroidhe," a athair?" "Ní cuimhin liom é. <L 47> "A Shéamais! a chroidhe! an léan leat mo shlighe! Ar thaob cnuic lá gréine a' ghéar-ghol 's a' caoi Fá chleasaibh ag mnaoi ná faca riamh í Is ná feadar 'on t-saoghal bhraonach caidé an taobh go ngabhann sí." D'fhreagair Máire le rann eile é:- "A Shéamais! a chroidhe! ní lean liom do shlighe, 'Gur is baoth liom mar chéill duit gur ghéillis d'á gnaoi, D'á cleasaibh le draoidheacht is d'á racaireacht ghrinn, Is gan fhios ag na h-éanaibh cá taobh go ngabh- ann sí." Lean Seaghán arís air:- "Ní'l rí ceart le fághail, 'sa bhFrainnc 'ná 'sa Spáinn Ná fuil a dhóthain mar cheile i bpéarla an chúil bháin, Sí'n réalthan í gan cháim do chuir na céadtha chun fáin 'Sí péarla an chúil chraobaigh tá d'éis mo chroidhe chrádh" — "Ail-il-liú! ochón táim caillte! táim báidhte! cabhair! cabhair! táid am' thachtadh!" "Ariú, caidé seo? caidé an uaill sin 'sa bhád deiridh?" "Mhaise, ná bac leo, a athair," ar Domhnall, "táid siad ag imirt chleas ar an amallóig bhoicht úd Tadhg, acht ní baoghal dó iad." <L 48> "Bídhidh bhar dtost annsain," ar Seaghán Dearg le guth do chloisfidhe ar Árd Aoidh. "Dar mo phortús, tá sgartacha agat, a Sheagháin," ar an sagart; "do chuirfeadh liúg eile mar í sin meiréan orm." "Cia chúm an t-amhrán úd, a Dhomhnaill?" "Chualas gur bh'é Diarmaid MhagCraith é." "Á, ba ghlic an buachaill Diarmaid; ar chuala- bhar cionnus do roinn sé an fiadh?" "Níor chualamar, a athair." "Seo mar do bhí sé; bhí beirt daoine uaisle ag fiadhach lá amháin, agus do spréachadar p'léir i n-éinfheacht le cairrfhiadh. Thuit sé. "Mise do leag é," ar ceann aca. Níor ghéill an fear eile leis sin, agus d'éirigh con- spóid eatorra. "Maiseadh, fágaimís a roinnt fá'n chéad fear do chasfar orainn," ar siad-san, agus cia chas- faidhe ortha acht Diarmaid. D'eitigh seisean an gnó ar dtúis, acht fá dheireadh thiar thall, tar éis móráin tathaint, do rinne sé rud ortha. "Beithí sásta lem' chuid roinnte?" ar seisean. "Beimíd gan amhras," ar siadsan. Seo mar do roinn sé an fiadh:- "Ceathramha 'gus leath ag Diarmaid MhagCraith, 'S a' ceathramha gan roinnt ag Diarmaid Mhag- Chraith; An ceann is na cosa ag uaislibh na tíorach, 'S an croiceann chun bríste ag Diarmaid Mhag- Craith!" Do phléasg Domhnall ar gháiridhe; do chuaidh a bhean i dtríthidhibh — do b'fhurus gáire bhaint asta mar bhíodar go léir meidhreach — agus do chuir Seaghán Dearg is Mícheál a Fáilbhe sgearta asta do chroith an bád is do dhúisigh an leanbh i mbeinn a mháthar. Níor leig <L 49> an leanbh liúgh 'ná béic as. Bhí sé bliadain d'aois anois. "Is breágh an boiteallach garsúin é sin agat, a Mháire," ar an sagart. "Ba dhual athar dó sain," ar sise. "Seadh 'gus máthar, i ndomhnach," ar an sagairt. "Seadh 'gus athar baisdidhe leis," ar Seaghán Dearg, mar do sheasaimh sé féin leis an leanbh so. "Caith anall chugam é, a Mháire, agus taisbeánfad geallóg ag snámh dó." Shocruigh sí i mbrollach Sheagháin an leanbh. Thosnuigh Seaghan ar imirt chleas leis an bpáisde agus rug seisean go dlúith le n-a dhá dheárnainn greim ar chluais Sheagháin. "Cogar i leith, a Sheagháin," ar an bhean, "gidh gur'b olc iad na mná, do b'olc bheith n-a n-iong- nais," ar sí. "A' ndeireann tú liom, a Mháire, go raibh Cáit Ní Shuibhne ag briseadh croidhe ag gol im' dhiaidh?" "Muna mbeitheá caoch, do chífeá é." "Do thug sí a cúl liom ag an gcomhthalán, agus do rinnc sí le Seaghán a Ceallaigh." "Mo thruagh mhór do cheann mór, is beag é do chuid eólais ar na mnáibh. "Tóg uaim é is gan uaim acht é,"" ar Máire. "Dar liaigh na bhfeart, a cháirdeas, tá éadtrom- acht im' cheann," ar Seaghán bocht. "Ní fheadar cad tá aca so 'á chur tré n-a chéile? Iasgaireacht, is dócha." "Ní h-eadh, ní ad' shárughadh-sa é, a athair, acht níor bh'iongnadh liom gur cleamhnas é," ar Domhnall. "Féach ar d'aghaidh, a Sheagháin Dheirg, tá a bheag 's <L 50> a mhúr 'san gceanntar ag feitheamh linn ar rinn Bhreacruis." D'fhéach Seaghán, agus ní mar dubharthas leis, acht fá dhéin fáis choille ar rinn Rosa Móire, mar ar chua- laidh sé na h-éin ag cantaireacht. Bhí smólach annsúd agus a gobh 'san aér, agus a píob ag brúchtadh le ceol. So mar do chan sí, dar le Seaghán:- "Grádh do chroidhe í! grádh do chroidhe í! Cáit Ní Shuibhne! Cáit Ní Shuibhne! Beidh sí 'gat, beidh sí 'gat, beidh sí 'gat." "Cad tá ort, a dhuine?" ar Domhnall, "ná bris an maide rámha, tá teinneas im' láim ó'n stiúir seo id' choinnibh." "Tá deabhadh air," arsa Máir ag mion-gháiridhe. Bhí an ghrian ag dul faoi nuair do chualadar liúgh lúthgháireach tarsna an chuain ó'n mathshluagh bhí cruinn- ighthe ar rinn Bhreacruis. Ní fhacaidh Seaghán aithid aca 'ná na h-ualaigh mhóna agus brosnaigh bhí ceartuighthe ar bárr faille ar tí teine cnámh d'adhaint i gcomhair a dteachta. D'fhéach sé go géar i bhfus is tall ar lorg Cháit 'na measg. D'fhair Máire é agus fáth gáire uirthe. "Sin í annsúd í, ar ghainimh na trágha, bean gheal dubh an píobáin ghléigil," ar Máire. Phóg Cáit Ní Shuíbhne Máire, phóg sí Domhnall, phóg sí na leinbh, agus níor cheil sí a gnúis ar Seaghán. Rinne sé a lán-dícheall an cor so ar crothadh lámh do thabhairt di acht bhí garsúin óga go raibh cumann aca dhó agus bhí beirt aca ag marcaigheacht ar a ghuailnibh, a thuilleadh aca ar a dhrom ag stathadh a stuth gruaige. "Dar a páis fiadh, bogaidh de Sheaghán agus ná múchaidh Mícheál a Fáilbhe; is measa dhóibh sibh-se 'ná an braighdeanas," ar an sagart. <L 51> "Ca bhfuil an píobaire? Seinn suas "Páidín a Raithbheartaigh" dhóibh." "Rinncfead-sa is Máire seal díbh, tóg do chómh- rinnceóir, a Sheagháin Dheirg," ar Domhnall. Bhí an mhóin tirm agus an brosna briosg, agus fá cheann nóimit bhí sgáil na cnámhlaighe i bhfad amach ar an uisge agus na rinnceóirí ag damhas ar an bhfaithche. Bhí bladhm na teineadh ag dul i laighead, an smólach 'na tost 'sa choill, agus an faoilleán 'na codladh ar bhárr na tuinne, agus corrán gealaighe 'sa' domhan tiar, acht bhí na rinnceóirí fós go lúthmhar mear. "Och! ní thuirseochadh an saoghal iad," ar Domhnall. "Ó, a Cháit, níor mhaith leath mé bheith crochta, b'fhéidir?" ar Seaghán. "Och! a dhuine gan mheabhair, níor mhaith liom gadhar mo chomhursan do chrochadh," ar sise le gáire meidhreach. Thuit chroidhe Sheagháin bhoicht 'na chliabh, agus dubhairt sé leis féin nach raibh an ceart ag an smólach úd. Ghlaodhuigh Máire Ní Bhroin i leathtaoibh ar Cháit agus bhí siosmarnach aca ar feadh tamaill mhaith. Tá an smólach úd, nó inghean a h-inghine ag canadh fós i bhfáschoill Rosa Móire, tá an taoide ag trághadh is ag líonadh i gcuan Bhreacruis mar do bhí sí ó thúis an tsaoghail, tá bradán maoth ann, agus col- móir trom, acht níor tháinig an bléidhmhíol aníos ó'n Muir Mhóir ann le fada de bhliadhantaibh, acht an t-aon uair amháin úd do chas sé ar seachrán ann. Deir Seaghán Dearg gur cuireadh an sonas air féin. Deir sé féin agus deir Cáit gurab é an míol mór úd do chuir uamhan báis ar Bhárdan Doire Chuinn agus adeir Seaghán, muna mbeadh an braighdeanas úd d'fulaing sé féin ar son bháis an bháille, nach mbeadh Cáit aige, mar is "i n-am na bruide braithtear do chongnamh." <L 52> EACHTRA RISTEÁIRD Bhí fear óg caol árd ag spaisteóracht ar bhruach Locha Léin maidin bhreágh drúchta le héirghe an lae i mí na Bealtaine. Bhí folt fionn air, is éadan leathan sleamhain air, súile glasa aige, is lámha míne geala air. "Há, há" an tusa, a Mhuiris Uí Mhathghamhna?" ar guth glórach árd-aigeantach as fáschoill i ngar dó. "Is mé go díreach, a Risteáird, mar is tú atá ann; aithnighim an guth úd. Buail mar so." Do chorruigh an duilleabhar i leathtaoibh, agus do dhruid fear amach asta fá dhéin Muiris. D'fhéach sé i bhfus is tall ar an machaire, agus annsin do rinne ar Mhuiris. Dob' é seo an fear do b'áilne d'á bhfeacaidh súil riamh. Bhí sé ós cionn sé troighthe ar aírde, ciabh-fholt casda air, is srón dhíreach fhada air, rinn mhín chaol uirthi, is polláirí fairsinge innti; dá shúil sholusmhara chaoine charthannacha aige; béal tan- aidhe dlúith; smeigín cearnach air; gruadh uaibhreach, agus luisne 'na phluic. Bhí sé caol fá íochtar is teann fá uachtar; guailne gaisgidhigh air agus clár ochta con. Do shín Muiris a lámh chuige agus rug an fear eile uirthi le crobh do bhí láidir a dhóithin chum tarbh buile do chosg. <L 53> "Dia bheatha ad shláinte, a Mhuiris;" ar seisean, "chualas gur thángais ar ais." "Go mairis slán, a Risteáird;" ar an fear eile, "thangas athrughadh 'réir a bhaile, agus is mór an cathugh- adh do chuir sé orm a chlos go rabhais ar do theicheadh." "Is dócha é, is dócha é," ar Risteárd de Barra, "acht ní fhuil leigheas air." "Cuimhnighid siad ort-sa, 'sa bhFrainnc fós; tá an ceann práis ann leis," ar Muiris. "Á!" ar Risteárd, "ar chuir éinne eile sgoilt ann níos doimhne 'ná mise?" "Níor chuir, agus ní cuirfear go bráth arís. Tháinig mathshluagh chum an choláisde lá saoire, bhuail gach duine aca buile d'á chloidheamh ar an bplaosg práis úd, agus chífeá rian 'na ndiaidh acht sin a raibh. Bhí fear aca, fear breágh deallrathach leis; Siair- míneach, is dóigh liom, do b'eadh é, agus tháinng fearg air, is do mhionnuigh sé nár bha le brígh do ghéag do chuiris an rian úd ar an bplaosg, acht gur leigis faobhar an chloidhimh ar an gcloigeann, agus gur bhuail duine éigin eile a chúl le ceap-órd. Seadh, d'fhóbair go mbeadh bruighean eadrainn, acht réidhtigh do shean-oide í, agus chuir sé d'fhiachaibh ar an Siair- míneach srian do chur le n-a ghuth — "agus a dhuine m'árann," ar seisean, "chonnarc féin an gearradh sin d'á chur 'sa phlaosg práis. Éireannach do rinne é, agus dá mbeadh sé annso indiu geallaim duit go rachadh sé dhíom do phlaosg-sa do chonghbháil ó scoilt níos doimhne 'ná sin do bheith ann."" "Maise, mo chéad greann an t-athair Tomás, ba mhaith an sás trasgairt do bhaint as duine é féin, dá gcuirfidhe air, agus deirim é sin ó n-a éideadh amach," ar Risteárd. <L 54> II "Ca huain do gheobhamaoid na hairm úd do gealladh dhúinn, a Mhuiris?" "Ní i mbliadhna, is baoghalach, acht beidh an "Dronnóg" annso fá cheann ráithe. Tiocfaidh sé 'n-a fhear siubhail an cor so, agus measfar gur bacach é ag iarraidh déirce; acht labhramaois í i gcogar: "Bíonn cluas ar an gcoill."" "Mhaith," ar Risteárd, "buailfeam leis." "Cá bhfuilir an tí gabháil anois?" ar Muiris. "Och, ní fhuil orm acht amhras fós," ar Risteárd, "rachad a' feicsint Iarla Chinnmhara; tá báidh aige liom, agus b'fhéidir go ndéanfadh sé caradas dom. Ba mhór an tubaiste go ndeachaidh an dá shaighdiúir úd fá dhéin mo thighe. An bholgach ortha! Bhíodar ag cuardach annso 's annsúd. Dubhart leo nach raibh bille ná arm im' thigh, acht tharraing ceann aca a chloidheamh; nocht an fear eile a chloidheamh leis, agus mheasadar iad do sháthadh thríom. Nár dheas an gnó é? Sgread mo dheirbhshiúr. Rugas féin ar chúl cinn ar an raisbín saighdiúra, agus ar bhaic a mhuiníl ar an mealbhóig eile, agus admhuighim gur ghortuigheas iad ag gabháil díobh ar a chéile. Deirthear liom nach bhfuil aithne ná úrlabhra ag duine aca, agus go bhfuil aghaidh an fhir eile loitthe ar feadh a shaoghail." "Dob' olc an obair í," ar Muiris. "Dob' olc, is dócha; táthar im' dhiaidh go dian anois, acht má fhaghann éinne de'n bheirt bás, beidh- fear níos déine ar mo thí. Tá, mar adubhart, saghas báidhe ag an Iarla Liom, gidh nach bhfuil puinn ionn- taoibhe agam as, agus b'fhéidir go gcuirfeadh sé cosg <L 55> leis an dtóruigheacht so. Cuirthear mór-shuim i n-anam saighdiúra, acht dá mbadh Éireannach bocht do bheadh i gcontabhairt báis, measaim nach mbeadh a leith- éid sin do bhualadh bas mar gheall air." Leis sin do thug Risteárd truslóg chum falla na coille; bhuail sé leath-lámh air, agus thug baoith-léim amach ar an mbóthar. "Is iongantach é a lúth," ar Muiris, agus chrom sé ar aírde an fhalla do thomhas. "Á! caidé seo?" ar seisean. Chualaidh sé sodar capaill agus liúgh marcaigh. "Seas, a mhéirligh, tá fuil bheirte saighdiúir ort, agus géill i n-ainm an ríogh." "Seasóchad," ar Risteárd i nguth árd, "acht is í mo chómhairle dhuit, a dhíolmhanaigh, gan teacht im' ghoire." Do nocht an t-oifigeach a chloidheamh — deirthí go ráibh sé chómh haicillidhe gur bhain sé na cnaipí as casóig an fhir chloidhimh do b'fhearr 'sa cheanntar d'á aindeóin i n-aimsir chomórtais, agus gan oiread is braon fola do dhortadh. Siúd é an fear do bhí ag déanamh ar Risteárd agus gan aige-sean le n-a chosaint féin acht bata droighin. "A Rí na bhfeart," ar Muiris, "tá deireadh le Risteárd, acht rachad chum a chonganta," agus d'fhéach i bhfus is tall le h-aghaidh úirlise catha d'fhágail. Rug sé 'na ghlaic ar fhásán fuinnseóige, acht ní strac- fadh géaga Dhiarmada Uí Dhuibhne as a fréamhaibh í seo. Thug sí iarracht ar chraoibh do bhriseadh, acht bhí sí sin ró-righin; agus fá dheireadh do phreab sé ar láthair gan arm 'na láimh 'ná fiú cloiche aige le n-a caitheamh leis an oifigeach. "Na géill go deo dhó, a Risteáird. Cuimhnigh ar ghaisgeadh do shinnsear." <L 56> Bhí smigeadh gáire ar an oifigeach, agus é ag féachaint go géar fonamhadach ar Risteárd, greim ar a chloidheamh aige, agus béal an eich chiair chuthaigh leath-fhosgailte, claon 'na mhuinéal, a chluasa 'na seasamh, agus a shúile ag rinnce. Bhí Risteárd ar dearg-lár an bhóthair, greim ar mheadhón a bhata aige, a bhéal dlúithte, faobhar ar a fhiaclaibh, faghairt 'na shúilibh, agus goic air. "Bog breágh!" ar an t-oifigeach, agus thuig an t-each ciar é. Dhruid sé le n-a ghlúnaibh é, thug an t-each prap-léim fá dhéin Risteáird; chrom an mar- cach a cheann chum na muinge; chonnairc Muiris taitneamh an cloidhimh ar nós cuair lasrach; chon- nairc sé bata Risteáirid ós cionn a chinn; chualaidh sé fuisg an chloidhimh thríd an aer; chonnairc sé léim Risteáird i leathtaoibh, agus chualaidh sé fuaim a bhuille, ní ar faobhar an chloidhimh, acht ar chúl an chloidhimh; chonnairc sé an t-each mear ag casadh ar a chois; chonnairc sé léim eile; chualaidh sé fuaim an bhata an cor so ar thaobh an chloidhimh; chonnairc se lámh oifigigh ag lúbadh le tréineacht bhuille cosanta Risteáird, agus, gidh gur shaoil sé gur léim an t-each cuthaigh tar cheann Risteáird, níor léim, mar do chrom seisean é féin, agus do phreab sé as an t-slighe; acht nuair do chí an t-each ag sgeinneadh thairis, chas an bata chomh tiugh le splanc, agus buaileadh an t-oifigeach i gcúl an chinn. Tógadh as an diallait é leis an mbuille sin, agus caith- eadh é 'na phleist tar chluasaibh an chapaill. Sheas an capall chomh socair le gallán sléibhe; rith Muiris fá dhéin an oifigigh; níor chuir seisean cor i gcois 'ná láimh de, mar bhí cúl a chinn briste 'n-a bhrúsgar. Bhí an t-oifigeach ar a bhéal is ar a <L 57> aghaidh ar an mbóthar; rug Muiris an bhóna cas- óige air, is d'iompuigh sé ar phleasg a dhroma é. "Ní fhuil gíog ann," ar seisean. "Beannacht Dé le n-a anam," ar Risteárd, agus chromadar araon ar a nglúnaibh i n-aice an duine mhairbh. D'éirigh Muiris 'na sheasamh; shín sé a lámh chum Risteáird. "Rinnis comhrac iongantach," ar seisean. "Cómhraiceann an franncach ar son a anma," ar an fear eile. "Á! chím go bhfuil fuil ort," ar Muiris. "Och, ní fiú biorán é; is dócha gur shleamhnuigh an cloidheamh ar an mbata mar faghaim go bhfuil sgeal- bóg de'n chroiceann dem' lúidín." "Cad do dhéanfam leis an gcorp so anois?" "Do thuilleas a chloidheam go h-áirithe, agus beidh gé agam leis," ar Risteárd, "agus fágfamaoid é féin is a chapall annso. Beidh fear ar a thuairisg go luath, gan amhras, mar táan ruagadh lasmuigh ar mo thí-se." III "Éist" cloisim fothram capall ar droichead na Fleasga," ar Muiris. Chuir Risteárd cluas air féin. "Ataoi ceart, a dhalta," ar seisean. "Bímís ar siubhal," ar Muiris. "Beidhead-sa ag druidim liom, acht bí-se ag dul a bhaile." "Ní fhágfad thusa, a Risteáird, mar táim chómh <L 58> cionntach leat; ghríosuigheas tú chum catha, agus dá mbeadh bata agam bheinn leo' thaobh an uair úd." "Bíodh ciall agat, a dhuine m'árann. Ní beag go bhfuilim-se ar mo choimeád, agus gan tusa do bheith ins an amhgar chéadna led' thoil féin." "Réidhtéochamaoid an cheist sin ar ball; rith leat," ar Muiris. Phreabadar araon isteach 'sa choill, agus ní túisge bhíodar foluighthe imeasg na gcrann 'ná gur chualadar stoc airm. "Á! shaoileas go mbeithidhe 'n-ár ndiaidh go tap- aidh; an bfuil eolas na gcasán agat?" ar Muiris. "Tá aithne agam ar gach faill agus pluais agus crann i gCnoc Tuirc; is minic do leanas an cairfhiadh ruadh imeasg na dtúrtóg so, acht ní fhuil fiú gunna agam le leath-bhliadhain anois. Do chuireas uaim é nuair do chualas go raibh amhras orm; acht is beag an mhaith dhom é." Tharraing sé sgian dubh as a chrios, d'iompuigh sé isteach imeasg na gcarraig agus fá cheann nóimit bhí sé le cois Mhuiris arís. "Ní fhuil aon nídh id' láimh," ar sé. "Tóg an chleith-ailpín seo; b'fhéidir go dteastóchadh sí uait láithreach; chualas casacht fir; tá eólaidhe éigin aca seachas saighdiúir, acht luighmís ins an raithnigh so go fóil beag, agus faireóchamaoid." Do luigheadar mar a rabhadar. Is gairid go dtáinig beirt saighdiuirí ar an gcasán ar a n-agaidh amach; phreab ceann aca ar mhullach faille, agus d'féach sé timcheall air. Rug Risteárd go docht ar dhorn-chúl a chloidhimh — cloidheamh an oifigigh mhairbh, — agus d'fhéach sé go míothaitneamhach ar an saighdiúir. <L 59> "Ná cuir cor díot; ní fheiceann sé pioc dínn," ar Muiris. Chuir an saighdiúir glaodh árd as agus d'fhreagair an stoc airm ó'n mbóthar é. "Car ghabh ár n-eólaidhe?" ar se, i mBéarla. "Dar mo láimh," ar an ceann eile, "bhí sé annso ó chianaibh, agus atá sé imthighthe mar do shluigfeadh an talamh é, agus atá mo chloidheamh-se ag an mbith- eamhnach leis." D'fhéachadar i bhfus is tall, rith fear aca mar so agus fear mar súd. Sgeinn duine aca ar ais an casán suas, agus an fear eile le fánaidh; acht d'fhilleadar arís chum na faille. "Bhí ár gcuaird i n-aisdear," ar siad-san; "go marbhaidh an chaor fear na déirce." Bhí Muiris ag cur na súl thríotha, agus bhí ceann aca chómh cómhgarach do Risteárd gur mheas sé preab- adh 'na shuidhe agus é thasgairt le n-a chloidheamh, acht go ndubhairt Muiris leis foighde do bheith aige. Fá dheireadh d'imthigheadar an casán síos ag mion- chaint le chéile, duine aca ag cur an mhilleáin ar an nduine eile, agus fá cheann nóimit tháinig cúig- ear nó seisear eile ar a sálaibh. D'iompuigh Risteárd ar a leath-uillinn, agus cia bhuailfeadh 'na choinnibh acht fear beag dronnach ar a chor-ghiub ins an raithnigh. "Móra dhíbh," ar an fear beag. Do leath a shúile ar Risteárd. "Dar mo bhaisteadh," ar Muiris, "is é an Dronnóg atá ann." "Is mé go díreach," ar an fear beag; "bhuail oifigeach 's a bhuidhean liom le héirghe an lae. D'iarras déirc air, acht fear borb is eadh é, agus <L 60> chuir sé cloidheamh lem' sgórnaigh. "Bíodh do rogha agat," ar seisean, "bás nó treoireacht! Tá aithne agat ar chasánaibh Cnuic Tuirc; má fheicimíd lán súl de Risteárd, gheobhair féirín." Do chromas ar áiteamh air gurab í an oidhche an t-am do bh'fheárr chum an ghnótha sin do dhéanamh, agus thairgeas a thabhairt i láthair Risteáird i meadhón na hoidhche anocht, agus geallaim dhuit ná rachaidh sé slán ar ais." Bhuail an Dronnóg bas ar a cheathramhain agus thosnuigh sé ar dhranntán is ar mhion-gháiridhe go meidhreách. "Bhí an t-oifigeach ar muin capaill agus a bhuidhean ag coisidheacht. Gheallas dó go dtaisbeán- fainn an casán leathan d'á bhuidhin, acht go rachainn i bhfolach uatha 'sa choill. Mheallas é mar sin, an t-amadán bocht. Dubhart leis go raibh pluais fá bhun easaigh Chnuic Tuirc gur ghnáthach le Risteárd dul chum suain innti, agus go ngeobhamaois 'n-a chodladh é; acht go mbeadh onóir na gabhálta aige-sean amháin. 'Seadh! chas sé ar a chois d'éis orduighthe do thabhairt d'á bhuidhin rud do dheánamh orm-sa, agus beidh siad oidhche anocht agam 'sa' chasán chumhang chontabhairteach. Bead féin agus an t-oifigeach i dtosach ar bhárr easaigh Chnuic Tuirc; gheobhad leathsgéal le dul i leathtaoibh, tabharfad cor do'n fhear deiridh, tuitfidh seisean i gcoinnibh an fhir ar a bhéalaibh — tá sé i gcumhacht leinbh an gníomh gaisgidh seo do dhéanamh — agus sleamhnóchaidh an bhuidhean úd céad troigh nó níos mó. Geallaim díbh ná cuirfidh sé garrabhuaic orm-sa oifigeach Saxanach agus a dhroch-bhuidhean d'á mbrughadh is d'á mbasgadh le faill mhóir Chnuic Tuirc. Congaibh an cloidheamh go bhfillead, a Mhuiris." <L 61> "Ó, Dia linn!" ar Risteárd, "dob' fheárr liom comhrach leo go fearamhail faobhrach 'ná iad do chaith- eamh le faill mar sin ar nós beathadhach allta." "Agus cad eile iad?" ar an Dronnóg, "mo thruagh mhór tú, a Risteáird! Beidh an méid sin de naimhdibh Éireann imthighthe, agus is cuma liom-sa caidé an chuma go n-imtheóchaidh siad. Bhí breis fear- amhlacht is onóra is truaighe croidhe le h-Éireann- aigh ag cómhrac leis na díolamhnaigh seo, agus atá a rian air. Do buadhadh ar na hÉireannaigh agus 'chonách sain ar na hóinseachaibh bochta. Ní raibh gliocas 'ná feall a ndóithin ionnta; acht geallaim dhuit go bhfuil fear annso do chómhraiceóchaidh na Saxanaigh seo an fheill le n-a n-úrlaisíbh féin." Leig Risteárd osnadh. D'fhéach an Dronnóg air. "Dá mbeadh tarbh buile ar tí do mharbhtha agus gan agat acht do dhóirne, déarfá leis, "Ó, san go fóil go bhfásfaidh adharca orm-sa, nó cluasa fada, agus annsin, a thairbh, a laoigh, troidimís le n-a chéile gan buntáiste."" "Dá mbeadh agat acht bata droighin, an dtroid- feá le fear cloidhimh?" ar Muiris. "Mo chreach!" ar an Dronnóg, "níor chás dom, agus an dronn so orm; acht do dhéanfainn ar chuma eile é, 'sé sin, do dhéanfainn síth leis d'á aindeóin, mheallfainn a chloidheamh uaidh, agus do bhainfinn a cheann de. Is feárr troid le hintinn 'ná géagaibh." "Do mhairbh Risteárd an t-oifigeach úd." "Á! caidé sin agat 'á rádh?" ar an Dronnóg. "An fhírinne," ar Muiris. "Mhaise, a Risteáird, bhí an botún i gcómh- nuidhe ort. Nár bh'fheárr mórsheisear do bheith marbh agam-sa 'ná aon cheann amháin agat-sa. Uch! tá <L 62> neart an daimh ionnat, acht inntleacht an ghé. Cait- fead bheith ar siubhal, nó ní bhainfead gé asta súd." Leis sin do sgeinn sé uatha le cosa con. "Tá droch-fhuadar faoi siúd," ar Risteárd. IV Bhí an Dronnóg i gCill-Áirne ag caint le ceann- urraid an airm, agus deór 'na shúil. "Chailleas an duais bhreágh úd go gheall an t-oifigeach dom; acht ní hé sin amháin atá ag goill- eadh orm. Ní mór an nídh é sin seachas an bás obann do fuair an fear áluinn" — do shil sé deor eile. "Bhí aithne agat air?" ar an ceann-urraid. "Bhí go dian-mhaith, acht ní hé sin ar fad é, acht do gheallas dó an sgriosadóir úd do ghabháil, rud is furus go leór i n-uaimh a shuain." Seo ag cur 's ag cúiteamh le n-a chéile an bheirt, ceann-urraid an airm ag cumailt a chuid féasóige, ag smuaineadh, ag cur súl 'sa' talamh agus ar uairibh ag infhiúchadh na Dronnóige go leath-amhrasach, leath-ionntaoibheach; acht eisean gan duairc air, go mánla mín, ag tarrang deilbhe uamha Chnuic Tuirc le n-a bhata ar ghainimh an bhóthar; agus anois is arís ag bualadh a dhá mhéar deise ar dheárnainn a bhaise clé, agus ag tathfant go géar-inntleach ar an gceannurraid. Fá dheireadh d'umhluigh an Dronnóg dó, agus do chas sé a chois. Bhí athrughadh gnúise air, i n-ionad na gceannaighthe mánla macánta do chuir sé air féin ag uraghall leis an gceann-urraid: bhí gruaim air, <L 63> bhí a dhá phluic súighte isteach, bhí drann ghránna air, bhí polláirí a shróna crapuighthe mar do bheadh cruimh 'gá dtochus, agus splanc 'n-a radharc. "Á," ar seisean, "is géar-chúiseach an buachaill an captaoin, acht bainfead-sa léim as anocht nár thug sé a leitheid ó laethibh a lámhacáin." V Bhí gcóin agus gleó ag na héanaibh i gCnoc Tuirc, an londubh ag áiteamh ar an gcairsaigh, an spideóigín bhruinn-dearg ag imreas le Diairmín riabhach, siocháin na mbeann ag foluamhain ós cionn na gcrann, agus an cora-cú d'á chantain ag colúir na coille. "Is breágh é, bheith ag éisteacht leo," ar Muiris. "Is breágh," ar Risteárd, "agus ar ball nuair do bheidh siad 'na suan, ní chloisfir gíog acht amháin glór na sruthán, agus easach Chnuic Tuirc ag cur osnaidhe as le méid a shaothair. Do chodlas an tseachtmhain seo ghabh tharainn chomh suanmhar ins an uaimh seo fá bhun an easaigh is dá mbeinn i leab- aidh chlúimh." "Ní fuláir go gcuirfeadh an fear millteach úd aighneas orainn anocht?" "Ní dóig liom é," ar Muiris, "acht ar a shon sin féin, ní cóir dúinn dul a chodladh fós. Tá sé siúd fíochmhar, agus is baoghalach go bhfuil sé fealltach, acht ní fhuil sé ar mo thí-se 'ná ar do thí-se. Acht má chuireann sé roimhe na saighdiúirí do thabhairt annso, bain an chluas díom go ndéanfaidh sé é." "Caidé an saghas cumhachta atá aige?" <L 64> "Ní draoidheacht 'ná diablaidheacht atá aige, acht do mheallfadh sé an chnámh as dranndal an mhadra. Ní fhacas riamh a leithéid le gliocas; acht táim eaglach go dtabharfaidh sé easgaine Dé orainn. Is mór é a ghreann d'Éirinn; acht is mó é a fhuath do Shaxain; agus gibé coir be thruaighmhéile, ní chuirfeadh sí garrabhuaic air i dtreó go bhfuigheadh sí an bhuaidh." "Á, is contabhairteach an t-ainmhidhe é," ar Risteárd, "agus má tá éirghe amach le bheith againn, do b'fheárr as an tslighe é. Mar sin féin, ní bhfaghaim locht air mar gheall ar an bhfuath úd — atá an gnáth sin creideamhnach go leór — acht ní maith liom an croidhe fealltach neamh-cháidheach." "Ní chluinim focal uait; támaoid ró-chómhgarach do'n eas so. Druidimís amach fá'n mbán." "Tá sé in' amh codlata, ámh. Tá cuileann cap- aill ag fás ar urlár na h-uamha, agus fionnamhóin ar a taobhaibh, agus beimíd chomh cluthmhar innti le dreóilín 'na nead." "Siubhail ort, mar sin," ar Muiris. Bhí Risteárd 'na chnap codlata láithreach, acht níor thuit néal ar Mhuiris. Mheas sé gur chualaidh sé coiscéim thomhaiseach fear n-airm. Chuir sé cluas air féin, acht ní raibh ann acht seotha binn na sruthán. Fá dheireadh do bhuail sé a bhrat air, agus seo amach fá'n gcoill é. Bhí na coillte 'na suan agus gan aon nídh ag briseadh ciúinis na h-oidhche, acht fuaim an easaigh. Bhuail an fear suas an casán fá aghaidh an chnuic. Sheal sé mar a raibh cor-lúb ins an gcasán ós cionn an easaigh, agus d'fhéach sé síos ann. Bhí faill shleamhain dhíreach ann i ngoireacht troighe dhó, agus tháinig critheagla air. <L 65> "Aon tuisleadh amháin, aon chéim amháin i leath- taoibh," ar seisean, "agus do dhéanfaidhe blodha de'n té do thuitfeadh léi. Is uathbhásach an basgadh í, agus níor mhaith liom an leómhan buile do thuitim leis an splinc seo." "Éist!" ar seisean leis féin, "shaoileas gur chualas coisidheacht." D'éist sé go faireach. Chualaidh sé mar a bheadh mionchloch go mbuailfidhe speach uirthi, agus go gcuir- fidhe ag únfairt as an gcasán síos í imeasg na nduilleabhar ndreoighte. Chuir sé a chluas le talamh. Bhris sgread amach ar chiúineas na h-oidhche, agus bhain sí mac alla as na cnocaibh. Liúgh uamhnach bhrónach eile, mar do bheadh leanbh d'á bhrúghadh, agus d'á mhilleadh, agus annsin mionna fear feargach. Phreabh sé le fánaidh fa dhéin na h-uamha, acht bhí Risteárd ag á béal agus a chloidheamh 'n-a láimh aige. "Ar airighis aon nídh?" "D'airigheas. Táthar chugainn. Cá bhfuil mo chloidheamh?" ar Muiris — d'fhág an Dronnóg dá chloidheamh áilne aca. Rith an bheirt fhear amach ar an gcasán. Gidh go raibh an oidhche gan éasga, bhí sí réaltannach, agus chonncadar ar fíor-fhaobhar an mhullaigh buidhean fear. "Teichimís," ar Muiris. "Ní theicheócham," ar Risteárd; "tá an Dronnóg ann," agus leig sé féin liúgh as do mhúsglóchadh, beagnach, na mairbh. "Holú-ú, druididh ar gcúl ó'n splinc," ar seisean, acht ba bheag an maitheas dó é. Is suarach nár thuit an cloidheamh as a ghlaic nuair do chualaidh sé sgread obann uamhnach, agus chonnairc sé fear <L 66> ag preabadh ins an aer, agus fear eile le béic 'na dhiaidh, agus fear eile fós. Tháining sgannradh ar an mbeirt fhear agus do theicheadar, acht léim an bhuidhean anuas ar casán fá n-a ndéin, fiche fear aca ag uaill is ag spalpadh mionna móra, ag fiuchaidh le buile fheirg, agus chómh mianamhail chum fola le faolchoin. Bhí an casán cumhang, agus fréamha crann ar a imeallaibh. Bhí Muiris i dtosach, agus thug Risteárd leath-shúil tar a ghualainn. Leis sin, do bhuail sé barr a choise ar fhréimh agus do thuit sé ar a thárr i n-áirde. Phreab sé ar a chora-ghiub agus chaith sé é féin i leathtaoibh i n-am, mar ba dhian í an thóir, agus bhí rinn dá bhaigneit curtha 'sa láthair gur thuit sé. Níor stad na fir dheiridh — níor bh'fhéidir leó cosg — agus do thiomáineadar le fuinneamh na fir thosaigh le fánaidh. D'éirigh gail is gaisgeadh Risteáird leis an bhfeall do rinneadh air. Do thug sé ruagadh is ruathar 'n-a ndiaidh is 'n-a ndiaidh is 'n-a measg, agus do thionnsgain sé ar a n-athchumadh agus ar a n-éirleach. Do chasadar ar a sálaibh go borb fíochmhar, rinne oifigeach óg iarracht ar a ngléas is a gcórughadh; acht sul a raibh an dara focal as a bhéal do sgoilt Muiris a phlaosg go carbad. D'iompuigheadar ar Mhuiris, go mearbhalach ag tuitim i gcoinnibh a chéile. Shaoileadar go raibh sluagh 'gá gcomhrac, acht ba chalma 's ba chlisde eisean chum greas do bhualadh le cloidheamh. Níor bh'é an fear Risteárd chum faillighe do thabhairt do'n bhfóirithin so, agus ba uathbhásach a raon madhma agus a bhéim mharbhthach. Acht aon nídh amháin, níor fághadh 'n-a mbeathaidh de'n bhuidhin bhuirb sin acht beirt do rith le n-a n-anamaibh as casán an áir. <L 67> "An bhfuil tú gonta, a Mhuiris, a ghráidh ghil?" ar Risteárd. "Och, ní fiú biorán é; do mheath mo chleas cosanta an uair seo amháin dem' shaoghal, agus atá sgríob bheag ar m'uillinn dheis." "Greadadh chugaibh, an bhfuiltí 'nbhar mbeathaidh, a amadána?" ar guth ó bhárr na splince, agus cia sheólfadh anuas chuca acht an Dhronnóg go slán socair. "Bheirim-se liaigh gur bhreágh an léim do thug an ceann-urraid sin agus a bheirt fheadhmannach ar a chúlaibh!" A Risteáird, a dhalta, ní thabarfad mionn, is ní dhéanfad easgaine, mar adeir an seanfhocal go bhfaghann an mhaidm a guidhe chum í féin do dhamaint, acht chuiris an botún ar an ngnó so. Thugas rabhadh dhíbh; bhuaileas bárr coise ar spal- aibh an chasáin anois is arís, agus steallas fá'n gcoill iad — bhí súil agam go mbeadh Muiris las- muigh, gidh go mbeadh Risteárd 'na chodladh." D'fhéach Risteárd air go neamhchuamannach, agus mheas Muiris athrughadh do chur ar an gcomhrádh. "Chualamar uaill mhíonádúrtha éigin." "Á, chualabhair, an eadh?" do ráidh an Dronnóg, gan colg, gan cáim. Is baoghalach gur dhúisigh an uaill sin Risteárd. Chuireas painntéar roimh gheirr- fhiadh um thráthnona. Chuireas fám' fhalluing é go cluthmhar, agus nasg ar a bhéal, agus ar m'fhal- luing-se gur bh'é sin an buachaill chum rabhadh thabhairt uaidh. Sgaoileas an nasg de ós cionn an easaigh, thugas miotóg do'n bhioránach, rinneas crúnca díom féin chum leigean orm gur shataileas ar rud éigin. Ní chreidfeá é, a Mhuiris, acht bhí saghas inntleachta ag an gceann-urraid úd, mar tá fhios agam go raibh droch-ionntaoibh aige asam. <L 68> Níor ghábhadh dham an méad úd do dhéanamh, acht chum rabhadh dearbhtha tabhairt díbh. Nach maith do dhíol Risteárd mé tar éis mo chuid trioblóide, le n-a bhéic! Ní rabhas ullamh i gcomhair na hamadántachta sin, agus ní raibh agam acht am chum an chinnurraid agus beirt aca agus mé féin do stealladh leis an bhfaill. Is mór an truagh nár marbhadh mé mar is fearr bás 'ná meath. Chonnairc saighdiúir cad do rinneas, agus chualas cogar a chloidhimh. Chonnarcas go raibh crann ag fás i ngiorracht troighe do'n chasán; steallas mé féin air, agus rugas greim dlúith. Ó, a Risteáird, is tuathalach an fear thu. Féach do chuir oibre — mé féin do chuir i gcontabhairt bháis, tú féin is Muiris ins an gcontabhairt chéadna, agus beirt shaigh- diúir do bheith éaluighthe slán chum gairm do thabhairt ar ár dtóir. Ní leigfeá dhamh-sa cómhrac ar mo chuma fein. Ní fhágfainn saighdiúir i gceanntraibh Chille- h-Áirne. Chuirfinn a leithéid sin do sgannradh ortha go bhfeicfidís namhaid in gach tor. Bheadh brígh agus dóchas in gach tuatach meata, agus bheadh mathshluagh córuighthe chum chatha againn fá cheann míosa." "Acht, a Mhuire Mháthair!" ar Risteárd, "ní fhéadfainn féachaint ort ag déanamh feill mharbhtha; ní cogadh é sin." "Ó, mo thruagh thu!" ar an Dronnóg, "cuireadh i bhfeidhm gníomh gaisgidh, mar tá leat-sa, go minic roimhe-seo, agus is beag atá d'á bhárr againn; acht tabharfam seal inntleachta dhóibh anois go fóil, agus chífeam cad do thiocfaidh as." "Nár théidh m'anam go Meig Mhíchíl má chorruighim cos ná lámh i gcomhlann atá curtha ar bun le dún- mharbhadh," ar Risteárd. <L 69> D'fhéach an Dronnóg ar Mhuiris. "Aontuighim le Risteárd," ar Muiris, "ní beathadhacha allta sinn." Bhain an Dronnóg greim as a bhéal íochtair agus chuir sé cnead as. "'Seadh, 'seadh, ní fhuil aon bhrígh bheith libh, is dócha. Ní bheidh iomarbháidh eadrainn, ámh. Ní réidhtighmíd le chéile. Rachad-sa do'n Fhrainnc láithreach, mar ar hoileadh mé. Geallaim díbh, ámhach, go mbeidh aithreach- as oraibh araon, mar is gearr go mbeithí ar sileadh le crann 'sa' choill seo agus bhar gcnámha ag bán- ughadh fá dhrúcht na hoidhche. Tá muinighin agam-sa go dtiocfad ar m'ais." VI Ba uathbhásach an oidhche í siúd. Bhí na croinn ag lúbadh 's ag luasgadh le tréineacht na gaoithe, bhí an bháisdeach ag dortadh ar nós uisge tré chriathar, na splanncacha is na tóirneacha ag liúghraigh tré dhuill- eabhraibh na coille agus an caor ag raobadh na gcnoc, agus an mac alla ag búithreadh is ag glaodhach imeasg na bhfailleacha. I n-aindeóin an anfaidh so bhí céad fear ag triall go trioblóideach tré bhealach na Mangartan agus Risteárd de Barra ar a gceann go dóchasach dís- gireach. Phreab fear caol beag liath as phluais cois an bhealaigh. D'fhéach Risteárd go cruinn air, agus chuir sé aighneas air. "Ná haithnigheann tú mé!" ar an fear beag. "Dar mo láimh," ar Risteárd, "is eól dam <L 70> duine gur dheallrathach a ghuth led' ghuth-sa, acht bhí dronn air siúd, agus ataoi-se chómh díreach le gainne." Chuir an fear beag gáire as. "Mar sin féin is mé an Dronnóg, acht atá ath- rughadh crotha orm anois; tig an dronn nuair do theas- tuigheas sí uaim; acht ní bhfuilim ar tí mealladh ná fealladh an cor-so." Bhladhm splannc le cluais na Dronnóige, agus chrith bile beithe le n-a fuaim. Rinne na fir fíoghair na croise ortha féin; acht, gidh gur taisbeánadh deilbh is déanamh na Dronnóige ins an lasair, níor chuir seisean suim ann. "Cá bhfuilir ag triall, a Risteáird?" ar sé, "moladh is buidheachas le Dia, is fiadhain an oidhche í chum gluaiseachta." "Taim fá choingheallaibh," ar Risteárd, "bualadh le Muiris ag Achadh Deó i gcionn dhá uair an chluig. Támaoid ar tí iarracht do thabhairt fá Longphort Chille-hÁirne. 'Sé an t-easba is mó atá orainn díth arm, acht measaim go bhfuil ionad coinne déanta le Muiris ag teachtaire, agus go mbeidh airm ár ndóithin againn láithreach." "Á, tá mar do mheasas; acht éistidh le fírinne, sibh-se uile agus Risteárd 'n-bhar dteannta. Atá na hairm úd ar íochar na fairrge, mar taobh-loiteadh an long ag Tigh Mhóir is Tigh Dhuinn ar maidin indiu!" Leig Risteárd osnadh croidhe bhriste as, agus d'fhéach na fir ar a chéile go brónach athtuirseach. "A bhuachaill," ar Risteárd, "is olc an sgéal é, acht atá airm ár ndóithin againn chum Longphort Chille-hÁirne do thógbháil — fiche gunna is ceithre fichid cloidheamh. An bhfuil meisneach agaibh?" <L 71> Chuir na fir uall-ghuth lúthgháireach asta do dhúisigh mac alla na gcnoc — "Leanfam go buaidh nó bás thú, a Risteáird." "Á, tá déanmhas laochraidhe ionnaibh," ar an Dronnóg, "acht bíodh foighde agaibh." Tharraing sé tiompán ó n-a bhrat, bhuail sé chum a bhéil é, d'iompuigh sé a dhrom leis an ngarbh-shíon, agus sheinn sé siolla. "Bhíos ag seinm do na Galla-phuic indiu. Tá ceann-urraid ó Shaxain ortha. Fear bladhmannach borb-mhéinneach is eadh é. Ba mhaith liom trasgairt do bhaint as, acht ní réidhtighim féin is Risteárd le chéile; acht bíodh mar sin. Táim ag tabhairt rabhadh agus cómhairle dhíbh. Badh mhór an truagh go leig- fidhe i mbéal na gcon sibh. Tá fios bhar dturuis ag an gceann-urraid úd. Tá cúig céad fear ullamh aige 'n-bhar gcomhair. Beidh seisean leis i n-Achadh Deó. Beidh bruighean mhór-fhuilteach agaibh — tréin- eacht fear neamhchóruighthe i n-aghaidh cheap dlúith gléas- ta; Risteárd i lár an chatha 'nós leómhain imeasg faolchon, agus Muiris is a chuideachta ag raobadh ar imeallaibh na sluagh. Och, mo léan, is mo léar-ghoin! Chím toradh na tréineachta úd. Tógaidh mo chómhairle, a bhuidhean ghrádhmhar, sgaipidh an cor so, agus ar an mbliadhain seo chugainn, le congnamh Dé, b'fhéidir go mbeadh airm go leór agaibh, is taithighe ar a n-úsáid. Sin é bhar gcara Risteárd. Tabharfaidh sé an chómhairle chéadna dhíbh, agus tabharfaidh sé rabhadh do Mhuiris bhocht a bhuidhean do bhreith slán leis i n-am." Bhí deór i súil Risteáird, agus iongnadh ba mhó 'ná sin, ní raibh súil na Dronnóige tirm. Chuir na fir uallfartach neamhshásta asta, acht, fá dheireadh, <L 72> do ghéilleadar do Risteárd, agus do chasadar ar n-ais a bhaile. "Tig an ghrian i ndiaidh na fearthanna." Tháinig soineann i ndiaidh na doininne, acht bhí maol ar na sruthánaibh le tuile. Bhí an Fhleisg go leathan lán- uaibhreach, ag cur di chum Locha Léin, agus Risteárd i n'aonar ag brostughadh go cráidhte trom-chroidheach fá dhéin Mhuiris. Tá Achad Deó ar an dtaobh thuaidh de'n Fhleisg acht bhí Risteárd ar a taobh theas. "Beidh forairí ar dhroichead na Fleasga, is dócha," ar sé leis féin, "agus caithfead troid leó. Ní thabharfainn aghaidh ar an droichead so muna mbeadh nach bhfuil aon tslighe eile." Lean sé air. Chualaidh sé fothram na Fleasga; chonnairc sé a tuile dhearg ag brúchtadh tar a bruach- aibh; chonnairc sé samhail dhorcha éigin ag teacht anuas leis an dtuile. "Caidé siúd?" ar seisean leis fear. Bhí an rud ag luasgadh anonn 's anall. Stad Risteárd ar an mbóthar, agus d'fheach sé go cruinn. Bhí an tsamhail ag dul i méad gur stealladh í le fuinneamh i gcoinnibh súla meadhónaighe an droichid. Bhéic na h-uisgí nuair do chuireadh cosg leo; d'éirigh- eadar 'na mór-thonnaib is rómhradar díoga is cuais ar an mbóthar ar gach taobh de'n droichead. "Cruach féir atá ann," ar sé. Chrith agus chorruigh na h-uisgí borba, leigeadar srann is thugadar slug, thug an abhainn buile brúcht, chualaidh an fear mar do bheadh clocha ag meilt a chéile, thosnuigh na mór-thonna ar iomrasgbháil, agus rómhradar is phreabadar le fothram uathbhásach thríd an ndroichead. <L 73> "Dar Rígh na ndúl," ar sé le sgread, "tá súil mheadhónach an droichid imthighthe, agus atá mo dhalta Muiris is a bhuidhean caillte!" Bhuail sé a dhá bhais is leig sé olagón as. Fá cheann nóimit leath sé a dhá chrobh, is shin sé amach a dhá láimh; d'fhéach sé ar an spéir, 'nós duine ag altughadh; chrom sé a cheann; chrap sé a ghuailne; rith sé fé dhéin bearnan an droichid. "Dia liom," ar sé, agus thug sé Léim lúthmhar mear-iongantach as a chorp, agus chuir sé bonn a chos ar an mbóthar réidh, tar uisge dhomhain chontabhairteach dhroichid na Fleasga. Sul a raibh aimsir ag an laoch ar bhuidheachas do thabhairt le Dia, phreab beirt saighdiúirí amach ar an mbóthar, agus chaitheadar piléir leis, acht níor aimsigh- eadar é. Léim sé uatha tar chloidhe isteach ar an machaire. Bhuail saighdiúir eile leis go hobann; chuir sé a ghunna chum a ghualann chun cosg do chur le Risteárd, acht níos éirigh leis go maith, mar do sgoilt seisean é le haon bhéim amháin go corránaibh, agus as go bráth leis go hAchadh Deó. Bhí a chroidhe go hathtuirseach i dtaobh an mheatha, acht mar sin féin, bhí sé lán-dóchasach go dtiocfadh lá air go sgaipfeadh sé le hár naimhde a thíre. Chualaidh sé cosanáirde capall 'na dhiaidh, acht ba bheag é a bheann ortha. Chualaidh Muiris cosa- náirde na gcapall úd leis, agus do dhruid sé 'na gcómhgar, agus cipé meisneamhail le n-a chois. "Ar gcúl! ar gcúl go déadhair!" "Is é guth Risteáird é seo; faire go bráth, tá a chomhluadar claoidhthe," ar Muiris. Tháinig móirsheisear marcach, beag nach, suas le Risteárd. <L 74> "Tá sé cortha tabhartha; lean air," ar marcach aca. "Thugais d'éitheach a bhodaigh, táim ullamh díbh," ar an fear dána, ag druidim uatha le cúl faille. "An aghaidh go tapaidh, a chlann Míleadh, táid siad 'á thraochad!" ar Muiris, agus fá cheann nóimit bhí na marcaigh úd 'na gcosair chró fá shál- aibh fear toghtha Muiris. "Dar Muire, ba bhinn an cleas comhlainn é sin," ar Risteárd, ag glanadh a chuid alluis de féin. "A bhuachaillí," ar sé, "sgaipfeam ar feadh tamaill bhig, gidh go ngoilleann sé ar mo chroidhe a rádh libh. Do báidheadh an long, agus ní fhuil airm 'ná airgead againn chum catha do chur mar ba chóir. Cuiridh i bhfolach bhar gcloidhmhe is bhar mbeagán gunnaidhe. Rachad-sa is Muiris do'n Fhrainnc chum déanmhais chogaidh do sholáthar, agus geallaim díbh, má mhairimíd, go mbeimíd 'n-bhar measg arís le congnamh Dé." Coghair sé le Muiris — "Ní cóir dúinn a innsint dóigh go bhfuil na saighdiúirí ag teacht fá n-ár ndéin." "Ná hinnis," ar Muiris, "táid siad ar buile anois. Measaim nár bh'aon mhaitheas dúinn bheith leo, dá mbeadh fhios aca go bhfuil na Galla-phuic i ngar dúinn, agus nach rachaidís ar gcúl gan bruighean." "Is breágh an rud an fhoighde," ar Risteárd, agus chumail sé a shúil, mar do bhí deór innti, agus do rinne gach fear aca mar an gcéadna go foluigh- theach. "A bhuidhean mo chléibh," ar Risteárd De Barra, "sul a sgaram le chéile, tugamaois aon liúgh amháin ar son Éireann." <L 75> Do chas gach duine aca a chloideamh ós cionn a chinn, agus leigeadar a leithéid sin do liúgh árd- ghlórach árd-bhuadhach asta gur mhúsgail mac alla ó bheinn go beinn. Chualaidh an captaoin Gallda an liúgh so, agus do theich sé le sgannradh, mar do bhí, dar leis, deich míle méirleach cruinnighthe i nAchadh Deó an oidhche úd. <L 76> SEAGHÁN AGUS MÍCHEÁL Táim críonna caithte anois, táim maol, tá mo chuid féasóige liath, agus atá dronn orm. Ní rabhas riamh i gcoláisde, ná ar árd- sgoil, acht an méid léighinn atá agam, agus is beag é, fuaras é, beag nach, ó shean-mháighistir sgoile go nglaodhmaois Mícheál na Méire air. Tá an duine bocht 'san úir le fada de bhliadh- antaibh, beannacht na ngrás le n' anam. Do b'í siúd an aimsir do cuireadh ar bun na sgoileanna sain atá ró-fhlúirseach ar fud na tíre anois. Glaodhtar "náisiúnta" mar leasainm ortha. Is maith is cuimhin liom an chéad lá do thóg mo mháthair — sólás na bhflaitheas d'á hanam — isteach i Láthair Mhíchíl mé, agus an sgannradh tháinig im' chroidhe roimis. Fear beag do b'eadh Mícheál; acht shaoileas an uair úd go raibh aírde "ghalláin na bearnan" ann. Is dócha gur éirigh an tsamhluigheacht sain do thoisg m'athar do bheith gairid — rud do fuaras amach i bhfad 'na dhiaidh súd. Chongbhuigeas greim dlúith <L 77> ar bheinn mo mháthar. Bhí fhios aici, mo ghreann í, go raibh faitcheas orm agus thug sí miotóg dom anois is arís chum meisnigh, dar léi, do chur orm. Bhí fir i dtaobh amuigh de'n sgoil ag cur dín, fear aca ag déanamh sgolb, agus fear eile ag casadh méaróg, mar ní raibh slinn ar an sgoil úd acht díon fraoigh. Mheasas féin seal do thabhairt i dteannta na bhfear, acht bhí deabhadh ar mo mháthair bhocht chum léighinn do chur im' leath. Bhí dorus na sgoile iadhta. "Tá dorus maith ar an sgoil seo," ar sí, "agus bí-se béasach creideamhnach annso, a Sheagháinín, mar is fearr an sgoil í seo 'ná sgoil Bhaile-an- Bhogaigh, nach bhfuil uirthi sin mar dhorus acht sgul- pán. Féach na bocáin is tuislí ar an ndorus so," agus rug sí ar an laiste agus dhruid sí isteach an dorus gan chead gan chabhair. Do chrith mo chosa fúm, do luaisg mo dhranndal, do leath mo shúile orm, agus do bhodhar mo chluasa le méid geóine na ngarsún is na gcailín mbeag. Bhí Mícheál na Méire 'na sheasamh ar lár an urláir agus ranng gharsún is ghearrchaile 'na thim- cheall. Do b'fheárr liom-sa go sluigfeadh an talamh mé. Do thuig sé an Ghaedhilg go dian-mhaith acht níor leig sé air go raibh focal 'na phluic di. "Seadh, mo bhean mhaith," ar sí i mBéarla, "cia thusa?" Níor thuig sise gíog de'n Bhéarla. "Is breágh, go deimhin, an lá é, a dhuine uasail," ar sí mar fhreagra air. Bhí na sgoláirí ag cur na súl thrínn, acht níor chuir sise suim ionnta, rud nár bh'iongnadh. Ní mar sin damh-sa: Bhíos ar baill-chrith, agus <L 78> cnap éigin im' sgórnaigh do choisg mo chuid anáile. Gidh go rabhas óg bhí mo dhóithin céille agam chum a thuigsin nach raibh mo mháthair bocht innmheamhail ar an bhfear bhfoghlumtha so d'fhreagradh, agus bhíos ar dearg-lasadh le náire. "Cad is ainm do'n spriosán so agat?" ar an máighistir i mBéarla. "Teach deas cluthmhar is eadh é!" ar sí. Do ghigilt garsún eile. Bhuail cailín beag a sál choslomnochta ar chois chailín bhig eile. "Ná satail orm," ar an dara cailín beag i nGaedhilg. Chuir garsún cnead as, is d'fhéach sé ar gharsún eile, agus chuir seisean casacht as. Do bhris gáiridhe ar an gcailín mbeag. Do bhuail garsún a dhorn 'na bhéal. "Bíodh béasa agaibh," ar an máighistir go bag- arthach, acht níor bh'aon mhaitheas dó é. Do rith an gáire úd imeasg na sgoláirí ar nós teine tré bharrach do ndearnadar sgearta i bhfus is sgearta thall. Bhí an sgoil go meidhreach fúm-sa agus fám' mháthair láithreach. Thuig sí anois go ndearna sí amadán di féin, dar léi, agus mo chaithis í, chrom sí ar ghol. "Ní fhuil foghlaim agam, a dhuine uasail, agus is dócha nach tuigim thú, acht teasduigheann léigheann ó Sheagháinín, agus fuilngeóchad aon tsaghas easonóra ar a shon." Cheapas féin gur fúinne do bhíodar ag gáiridhe, agus bheirim-se luighe, dá óige bhíos, gur imthigh an bhaill-chrith dhíom go grod nuair do chonnarcas na deóra ar mo mháthair. Bhí boiteallach breac-luirg- neach an ghréasaidhe dhuibh im' aice i dtrítíbh — is beag é an Béarla bhí aige féin, ní bhfaghaim locht air mar gheall ar sin, acht níor chóir do bheith <L 79> ag magadh fúinn — agus bhuaileas pléasg do dhorn idir an dá shúil air do leag ar phleasg a dhroma é. Chuir na garsúin liúgh asta is gáir; phreab mac an ghréasuidhe 'na shuidhe agus do dhein(rinne) sé orm, acht thugas falltóg fa bhun cluaise dhó, do chuir ar a thárr i n-áirde arís é. Léim Domhnall óg a Cróinín amach ar an urlár, rug sé barróg orm is do phóg sé mé. "Mo chéad greann thú," ar sé, "tá braon fíochmhar ins na cuisleannaibh sin agat. Ba dhual athar duit gan masla do thógaint." "Nár mheathaidh do chuisle go deó," ar ceann eile aca i nGaedhilg bhlasda, mar is aca súd do bhí an chaint nuair do sguireadh ó smacht an mháighistir iad. Phreab dáréag aca amach ar an urlár, rug beirt ar bhrághaid orm, beirt ar thárr orm, beirt ar iosgadaibh orm, is beirt ar throighthibh. Bhíos ag únfairt ar eagla go múchfaidís mé, mar do bhí cuid aca dhom' tarrang mar so, agus a thuilleadh mar súd; acht fuaras anál fá dheireadh ar a nguailnibh, agus dhamhsadar 'nós daimh óig amach an dorus liom. Níor fhan aithid ins an sgoil úd 'n-ár ndiaidh acht amháin an máighistir. Bhí mo mathair chomh mór- dhálach liom féin, gidh go raibh marcuigheacht agam-sa i n-aisgidh. Rug Domhnall a Cróinín ar cheirtlín téadáin do bhí ullamh ag fearaibh an dín, agus do steall sé tré fhuinneoig na sgoile í. Bhuail sí go díreach ins an bhfiar-shúil an máighistir do bhí ar buile ag féachaint amach. Chuir an máighistir béic as; chuir na sgoláiridhe liúgh shultmhar sháiseamhail asta, mar ba bheag é a ngrádh do'n mháighistir. Níor choisgeadar d'á liúghraigh go ndeachadar trí huaire ar cuairt timcheall na sgoile. <L 80> "Leigidh ar mo bhonnaibh mé," arsa mise agus do thugas truslóg amach ar an machaire. Rugas ar spalla cloiche, agus do steallas le fuinneamh thríd an bhfuinneoig í. Chuir an máighistir béic eile as, mar ba thubaisteach an t-urchar é — d'aimsigh sí an máighistir 'sa mhéir mhóir. "Leagfam na frathacha ar an spadalach," ar mise ag déanamh ar chloich eile. "Ná basg an fear bocht," ar cailín beag ag déanamh fám' déin agus ag cur a láimhe go mhánla ar mo ghualainn. Bhí an mhórdháil agus an bhuile orm, agus measaim ná stadfainn dom' mháthair — go maithidh Dia dham é — acht do choisgeas láithreach do'n chailín bheag dheórata úd — Nóra Ní Fháilbhe dob' ainm di. Bhí gruag bhuidhe fhada uirthi, agus súile glasa aici, agus luisneacht is leiceacht 'na gruaidh do chuir truaighmhéile ar mo mháthair, agus orm féin leis is dóigh liom. "Tá sochraid ag gabháil mar so, an gcloistí an gol?" ar an cailín beag. "Fillimís ar n-ais," ar sí, "chum an mháighistir. Is mór an náire dhúinn bheith chómh easumhal." "Fillidh, a dhaltaidhe, is breágh an rud an léigh- eann," ar mo mháthair. Leis sin do dhruid sí leis an ndorus chum é fhos- gailt, acht bhí sé iadhta go dlúith ag an mháighis- tir. "Imthighidh as mo radharc, a dhream Sháthain; táthaoi ar tí mo mharbhtha," ar sé tré shúil an ghlais. Thug mo mháthair geit. "Cia labhair?" ar sí. "Cia laibheóradh, acht an mháighistir?" ar ceann de na díontóiríbh. <L 81> "A thighearna, ní fhuil focal Gaedhilge aige?" ar sí. "Ar m'falluing-se gur thug na garsúin deagh- chaint do," ar an díontóir. Chas an eachair ins an nglas, leath an dorus, agus chuir an mháighistir a cheann amach." "Buailidh isteach annso," ar sé, "beidh ár dtuair- isg ar fud na dúithche, agus tabharfar náire dham; acht ní leigfead isteach an díolamhnach óg sin leat. Tóg a bhaile é, mar is olc an siut é." "Ní chorrócham cos, mara leigfir isteach é seo," ar Domhnall O Cróinín. Chuir an máighistir cnead as, is do chas sé ar a shálaibh. Dubhairt an cailín beag go raibh an tsoch- raid i ngar dúinn agus sagart na paróisde ar a gceann, agus bhíomar ag baint na sál dh'á chéile ag brostughadh chum na suidheachán. "A mháighistir, a Laoigh," ar mo mháthair, "bíodh foighid agat le Seagháinín; tá sé óg neimhchiallmhar, acht tá sé macánta, gibé nídh do chuir 'na cheann an garsún eile sin do bhualadh." D'iompuigh sé an fhiar shúil uirthi. "Déanfaidh sé sin an gnó anois," ar sé, agus bhuail sí an dorus amach uainn. Do thabharfainn a dtáinig riamh is a dtiocfaidh choidhce ar í leanamh- aint; acht bhí an fuadar imthighthe dhíom fá'n am so, agus ní raibh cor i gcois 'ná i láimh liom le faitcheas. "Tar i leith chugam," ar an máighistir. Dhruideas leis go mall mío-thapaidh agus mo chroidhe im' bhéal agam. "Nach deas an siadhán is an réabhrádh do rinnis dem' sgoil!" ar seisean. Ní raibh gíog as na sgoláiríbh, ní mó 'ná chuireadar cor díobh. Chloisfeá a n-anál ag teacht is ag <L 82> imtheacht, agus chuala féin is mhothuigheas mo chroidhe ag bualadh. "Sín amach do bhas." D'fhéachas ar mo dheárnainn, agus shíneas amach í mar adubhradh liom. Shaoileas gur cuid de'n mhúin- eadh é. Tháinig sé anuas de'n bhinnse agus bonnsach rileóige 'na láimh aige. Thóg sé suas an tslat. D'fhéach sé orm. D'fheachas air. D'fhéach sé ar mo bhais; d'fhéacas féin uirthi. Bhí sí ag crothadh agus ní le heagla é, mar ní raibh fhios agam cad do bhí chugam, acht le meatacht ins an áit dheórata 'na rabhas. Rith pian éigin suas mo righthe, suas m' uille, agus síos caol mo dhroma. Baineadh preab asam. D'fhéachas ar mo chrobh. Bhí rian geal tarsna mo mhéaranna; dheargadar láithreach, agus bhí mar do bheadh bioráin d'á bpriocadh. Arís agus arís do bhuail sé an bhas so, agus fá dheireadh do thuit sí lem' thaobh gan luadháil. "A' dtaithnigheann an méid sin leat?" ar sé. "Is cruaidh an rud an léigheann, agus is deacair é fhulang," ar mise. Glaodhadh ar Dhomhnall a Cróinín, rugadh ar bhonn a chasóige air, cuireadh staillacha ar a thárr mar ní shínfeadh seisean a bhas amach. Glaodhadh ar Nóra Ní Fháilbhe; ghoil sí go bog, chrith sí le heagla, chuir sí láimhín mhín chaol amach. Chuaidh an buille trém' chliabh do buaileadh uirthi, acht do choisg an máighistir é féin ar an dara buille. "Taoi leice," ar sé, "agus bíodh leat an cor so, gidh gur chuala tu ag gríosadh Sheagháinín chum spalla eile do chaitheamh thríd an bhfuinneóig." Mhionnuigheas im' chroidhe gur bhréag é, acht ní raibh de mheisneach agam an t-éitheach do thabhairt dó. Do <L 83> lighfinn a láimhín, dá mbadh dóigh liom go dtabharfadh sé sin sos di; acht ar mhaoin an tsaoghail ní inneós- ainn di gur ghoill a smachtughadh orm. Fuaras mo chéad léigheann an lá úd, agus ní ó leabhar, acht ó'n tslait, mar fágadh go haonaránach ar an suidheachán cruaidhe mé ag imirt lem' mhéaraibh agus ag faire ar an gcuid eile d'á smachtughadh agus d'á gcur go mall thríd an leabhar deacair úd go nglaodhmaois "rídi-midéasaí" ("reading made easy") air. "Imthighidh a bhaile anois agus bhídhidh annso go moch ar maidin," ar an máighistir. Bhailigheas ar mo shlighe a bhaile lán duirn de bhainne-bó-bleacht, i gcómhair Nóra Ní Fháilbhe; acht ar a rugadh is a ceapadh, ní thairgeóchainn di an bláth so lá'r n-a bhárach. II "Cionnus d'éirigh libh indiu?" ar mo mháthair. "Bhítheas go maith linn," ar mise, gidh go rabhas leisgeamhal ar fhilleadh arís chum na sgoile, acht níor mhaith liom a leigean orm. Bhíos im' shuidhe le h-éirghe gréine agus bhuaileas dá chaorán móna fám' asgaill, agus ghluaiseas orm go mall chum na sgoile. D'fhéachas uaim ar Chnoc an Mheannáin. Bhí uain ag damhsadh ann, agus bhí éad orm leó. Do b'fheárr liom go mbeinn im' uan ag méidhligh i measg na mbeann gan beann ar Mhícheál na Méire. Deirthear gur bhreágh í beatha an gharsúin, gan cúram aige cá bhfaghfar an biadh bhíonn ullamh dó le haghaidh theacht' a bhaile dhó, gan suim aige cia aca <L 84> bheidh an t-earrach fliuch no tirim, nó gaoth mhór nó taitneamh gréine ins an bhfóghmhar, acht measaim nach bhfuil cuimhne ar a n-óige ag na feallsamhnaibh do chuireas a leithéid seo de ráiméis síos. Tá intinn an gharsúin neamhriarach, agus gach cosg agus smacht- ughadh do chuirfear air, goillid air go géar. Sin é mar do chím-se beatha an gharsúin. Is furus an rud do rádh nuair fhéachamaoid siar ar an óige: "Ba bhreágh an uain í siúd!" B'fhéidir go raibh sí breágh compórdach ag duine annso is annsúd, acht gidh go bhfuilim aosda anois, ní thabharfainn mí de'n bheathaidh láithrigh ar mhí de'n aimsir do chaitheas ar sgoil. D'fhoghluimeas mo litreacha i gcruadh-chás. D'fhogh- luimeas sgríbhneoireacht le peann slinne ar lic, agus i gcionn tamaill cuireadh cleite im' láimh idir mo mhéaraibh, agus rinneas iarracht ag sgríobhadh ar pháipéar. Bhíos ar sgoil lá áirithe. Bhí an lá úd fuar fliuch, agus mise chómh fuar is chómh fliuch leis. Bhí radharc ar an dteinidh agam, acht sin a raibh, gidh gur thugas dá chaorán tirme móna liom mar ba ghnáthach. Rinneas an lá úd iarracht ar an litir "d" do dhéanamh; rinneas "o" ar dtús; bhí fhios agam go raibh cleith ag fás as taobh dheas de'n "o" chum "d" do dhéanamh dhi. Bhí mearbhall or; bhí mo phluc leis an bpáipéar is mo theanga amach agam. Rinneas an "d" mar so — 9. Gháir Nóra Ní Fháilbhe bhí a dtaobh thiar díom ar shuidheachán eile. Chualaidh an máighistir í. Dhein sé orm. "Dubhairt leat "d" do dhéanamh," ar sé, "acht rinnis an uimhir — "9"; agus leis sin do bhuail sé lán-bhuille tarsna na ruitíní orm. Ropas m'órdóg <L 85> im' bhéal, agus phreabas im' shuidhe le teinneas. Bhí an órdóg leónta, acht níor chuir an méid sin cosg le Mícheál. "Suidh mar a rabhais; an measann tú troid liom?" ar sé, agus bhuail sé stiall eile tarsna na slinneán orm. Chrapas mé féin suas ó na buillíbh, agus bhuail sé arís agus arís eile mé. Fá dheireadh thiar thall, chuir Nórá Ní Fháilbhe sgread aisti. "Dún do bhéal," ar sé, "nó gheóbhair féin an oiread céadna." Tháinig dorchadas im' radharc; b'fhéidir gur thuit saghas laigeacht nó fanntaise orm, mar ba gheárr 'na dhiaidh súd gur mhothuigheas Dómhnall a Cróinín is Nóra Ní Fháilbhe ag stealladh uisge orm as sruthán do bhí i ngar do'n sgoil. "An bhfuil feabhas ort anois?" ar an cailín beag. Dubhairt sí é seo chómh mánla macánta, gur tháinig brígh im' anam, agus chromas ar gháiridhe. "Tá an órdóg attha," ar sí, agus rug sí uirthi. Níor mhothuigheas ar phian ar an láthair sin, acht mhothuigheas mar do bheadh mo chuid fola ag snámh fám' ghruaig, agus as sin síos caol mo dhroma. Bhíos ar dearg-lasadh le náire, acht shaoil sise gur le pian é. "An bhfuilim ad' ghortughadh?" ar sí. "Ó, tarraing leat," ar mise go súgach, agus rug an liaigh beag álainn seo ar righthe orm agus ar iongain m'órdóige. Thug an t-alt cnag, agus bhí an mhéar slán ar an nóimit sin. "Ná leig ar sileadh leat fós í," ar sí. Fuair sí biorán reamhar agus sháith sí thrém' mhuiniltre é, agus annsin cheangail sí an mhuiniltre <L 86> le brághaid mo chasóige chómh gasda 's dá ndíolfainn dorn airgid as an gcleas úd. "Dá leath-mharbhadh Mícheál na Méire mé," ar mise liom féin, "ní chuirfeadh sé garrabhuaic orm feasda, acht go mbeadh Nóra Ní Fháilbhe 'sa sgoil." Bhí áthas ar an máighistir nuair do chonnairc sé sinn ag filleadh ar n-ais, mar do shaoil sé go ndeachaidh an slat-bhualadh ró-dhian ormsa. Níor ghabh sé riamh ó shoin orm. "Suidh annsin anois cois na teineadh, a Sheagháinín agus bhí id' bhuachaill mhaith feasda," ar seisean. Bhí deilbh na hEórpa ar an bhfalla i bhfogus dúinn. Thug an máighistir cuaille do Nóra, agus dubhairt sé léi na hiatha do mhúineadh dhamh-sa. Bhí sí beagán níos sine 'ná mise, agus ní bhfuaras riamh ó shoin ceacht do b'fhearr 'ná fuaras uaithi. Deirthí gó raibh intinn neamhghnáthach aici, agus is maith do chreidim é, mar níor hinnseadh riamh aon nídh dhi ná cuimheóchadh sí air, bhí a meabhair chómh maith sin. Níor labhair sí focal Béarla liom an lá úd. Dubhradh gur bh'iongantach an bhean a máthair le géar-inntleacht, agus gur mhúin sí stair na hÉireann d'á clainn. Pé i n-Éirinn é, bhí eolas ag Nóra tar gach mnaoi óig nó críonna d'ar buileadh riamh liom i bhfus nó thall. Do thaisbeán sí an Spáinn dam, an Fhrainnc, is an Eadáil; thug sí tuairisg ar sí Philib dom, is ar bhainríoghain Eilís na Saxan, ar "ár luingis na Spáinne," ar bhás thruaighmhéileach Aodha Ruaidh, agus ar a ghrádh d'Éirinn. Ghoil sí féin go foluightheach, agus shileas-sa féin na deóir 'na teannta. Thais- beán sí an Róimh dam mar a bhfuil O Néill — sgiath <L 87> na nGaedheal — curtha, agus na machairí cosgartha as sin go Frainnc, mar ar throid na "Géanna Fiadhaine" go borb. D'éisteóchainn go bráth na beathadh leis an gceacht úd, agus níor chailleas riamh ó shoin a lán de, acht cuireadh deireadh leis go hobann. Stad gleó na sgoláirí. Bhí ciúineas ins an sgoil. D'fhéachas thorm. Bhí fear 'na sheasamh ar mo chúl, agus an máighistir ag féachaint air ar crith- eagla. Dob' é an feadhmannach sgrúdtha an fear úd. Bhí culaith mhín-éadaigh air, agus bolatha luibhneach meala aisti, mar do bheadh as bláthaibh ag fás imeasg guirt aibidh fhéar-uaine. Shaoileas an uair sin gur chómhartha duine uasail na bolatha úd, acht fágaim le hudhacht gur tháinig athrughadh méine orm 'na dhiaidh súd. Acht aon nídh amháin, bhí gruaim air siúd. Ní dócha gur chuir sé gáire riamh as. Mar dubhart, bhí faithchíos mór ar an máighistir roimhe. "Cá bhfuil do leabhar fiadhnaise?" ar an fear deórata i mBéarla. Ní fheadar an é an sgannradh do chuir an mear- bhall ar an máighistir, acht d'fhreagair sé i nGaedhilg — "Tá sé ullamh annso agam, a dhuine uasail." "Cad í an saghas úrlabhra í sin agat? ní thuigim thú, a dhuine," ar an feadhmannach sgrúdtha. "Ó, gabhaim pardún agat," ar an máighistir, go fann, "shaoileas go rabhas ag caint le garsún aca so." Do dhubh is do dhearg ag an bhfeadhmannach sgrúdtha. "Á! is annamh do cuirthear suas is anuas le páisde mé," ar seisean, go socair, acht go bhagarthach, "agus geallaim duit go ndíolfair as an easonóir <L 88> sin; agus go mór-mhór cuireadh ins an áit seo thú chum Béarla do mhúineadh do na páisdíbh seo, acht do réir d'admhála féin is gnáthach leat teanga allta éigin eile do chleachtadh." Chonnarc glúine Mhíchíl ar crith, a bhéal ag cor- ruighe, acht gan gíog as. "D'airigheas go raibh beirt ag an dteinidh i dtío- mhaoineas," ar an feadhmannach. Chuir Micheál bocht casacht as; tháinig an t-úr- labhra chuige, acht gibé mí-ádh bhí air, ní i mBéarla d'fhreagair sé. "Ní fhuil an garsún ar foghnamh agus atá an gheirreach leice," ar sé. D'fhéach an feadhmannach air go cruinn. "Á! bhís ag ól indiu!" Rinne Mícheál iarracht ar fhásgadh thabhairt d'á sgórnaigh, acht i n-ionad an ubhaill do chumailt, cad do dhéanfadh sé acht breith ar chluais air féin. "Á! tuigim," ar an feadhmannach, "ataoi bodhar." D'áirimh sé na cinn, d'áirimh sé na h-anmanna ins an leabhar fiadhnaise. "Tá mar do shaoileas," ar sé, "tá deich gcinn is trí fichid láithreach, acht ceithre fichid do réir an leabhair seo; an máighistir bodhar ar meisge, gan smacht ar na páisdíbh 'ná rian múinte!" Dhruid Mícheál leis, agus dath bán-ghorm air. Rug sé ar earball casóige air. Chas an feadh- mannach air go tapaidh. "Ná cuir aighneas orm; fág mo radharc," ar sé go feargach. Chas Mícheál bocht ar a chois go lúbhtha briste, agus do shnáimh sé an dorus amach. Rug an feadhmannach ar bhlúire chailce, dhein sé ar an gclár dubh agus do sgríobh sé ceist air. <L 89> "Féachaidh orm," ar sé, leis na sgoláiríbh. Níor ghábhadh dhó an t-órdughadh sin, mar do bhíomar go léir ag cur na súl thríd. "Ar fhoghlaimeabhar an Roinnt, nó go h-áirithe an dream is sine agaibh?" Níor chuir aithid aca a lámha i n-áirde, mar ba ghnáthach leo nuair d'fhiafruigheadh Mícheál ceist díobh. "An bhfuil éinne annso do réidhteóchadh an cheist sin dam?" Níor chuir éinne aca cor díobh. "Is dall-intinneach an dream sibh, acht is dócha nach oraibh atá an locht, acht ar bhar múinteóir." "Léighfead an cheist díbh — Roinne céad is cheithre leath-phinginní go codromach idir sé bacachaibh déag, is tabhair damh-sa an fuighleach." "Tabhair leath-raol do gach bacach is congaibh féin taisdiún," ar guth beag, go leath-eaglach. "Tigeadh an freagarthóir im' fhiadhnaise," ar an feadhmannach, agus bhuail Nóra Ní Fháilbhe go mánla, go ciúin, fá n-a dhéin. Chuir sé ceist uirthi, agus ceist eile, agus ceist eile fós, acht d'fhreagair sí iad ar fad, go réidh, go mín. D'imthigh an ghruaim dá cheannaighthibh "Caidé an t-aos tu, a leinbh?" ar sé. "Deich mbliadhna," ar sí. "Is mór í a cuid inntleachta," ar sé go h-íseal. "Mhúin an máighistir go maith mé, ní bheadh aon mhait ionnam mara mbeadh é." "'Seadh, b'fhéidir é," ar an feadhmannach, "acht measaim go bhfuil níos mó id' cheann-sa, 'ná 'na cheann féin." Tháinig meisneach ar an gcailín mbeag, agus ar <L 90> tí leithsgéal an mháighistir do ghabháil, labhair sí suas go meidhreach. Do réidhteóchainn ceasta níos cruaidhe 'ná do chuiris orm." "Is maith do chreidim thu," agus chuimil sé a pluc le n-a bhais. "Tabhair maitheamhnas do'n mhaighistir bhocht! tá sé meata, acht ní fhuil sé bodhar 'ná meisge. Tá sé foghlumtha leis; do réidhtigh sé ceist damh-sa do theip ar mhórán eile." D'fhéach an feadhmannach go carthannach uirthi, is do gháir sé; b'fhéidir go raibh cailín beag ins an mbaile aige féin. "Cloisfead an cheist úd, is réidhteóchad í," ar sé go módhmharach. Rug sí ar cheirt, chuimil sí an clár dubh, ghlan sí é, is sgríobh sí air mar leanas, agus an feadhmannach 'gá faire:- Cuirim ceist ort, a sgol-mháigistir: Dá mbeadh agat cupa bheadh déanta de chárthann That would contain five pints de ghéar-mheidhg nó bhláthach, I demand how many solid inches do bhí 'san árthach? D'fhéach an feadhmannach ar Nóra, d'fhéach sé ar an gclár dubh, mhachtnuigh sé ar feadh tamaill, ghlaodhuigh sé ar gharsún i bhfus is thall is léig headar os a chomhair. "Good," ar seisean, acht saoilim nár chualaidh sé gíog uatha, mar do bhí a shúile ceangailte do'n chlar dubh. Fá dheireadh do chríochnuigh sé a chuid gnótha. "Sgaipidh anois," ar sé, "agus imthighidh a bhaile, is bíodh sult agaibh; agus má tá naoidhean 'sa bhaile id' dhiaidh-se, a Nóra, tabhair an leathchoróin seo dhó <L 91> agus abair led' mháthair go gcuirim teachtaireacht chuici aire mhaith do thabhairt duit." Chuimil sé a héadan is a leaca. Bhí éad orm leis. D'fhéach sí idir an dá shúil air. Bhí deór ar a gruaidh. "Cad tá uait?" ar sé. "An máighistir," ar sise. Bhain sé beagnach greim as a bhéal íochtair le n-a fhiaclaibh. "Bíodh leis an cor so," ar seisean. D'umhluigh sí dhó. III Bhíomar go moch lá'r n'a bhárach cruinnighthe ag dorus na sgoile. Bhí Domhnall a Cróinín, is a dhrom leis an ndorus, ag canadh leath-bheann de shaghas dáin — "sgoláirí na sgoile d'íosadh na clocha, dá bhféadfaidhe a gcogaint." Sgiob duine éigin a bhairéad de Dhomhnall; bhuail duine speach ar an mbairéad, is rinneamar liathróid coise de go tapaidh. Níor thaithnigh sé sin le Domhnall, agus rug sé ar chúl cinn ormsa go feargach. "Bog díom," ar mise. "Ní bhogfad, go mbéarfair sásamh dam," ar sé. Bhí iongnadh orm, mar do réidhtigheas-sa is Domhnall le chéile go dian-mhaith i gcómhnuidhe, acht an cor so bhíomar ag sanntughad a chéile go fíoch- mhar mad go bhí na garsúin eile d'ar ngríosadh. Comhnaos do b'eadh sinn. Fá dheireadh do bhuail- eamar a chéile go teann, acht i lár an achrainn cia thiocfadh tar cúinne na sgoile a ndeas orainn acht Mícheál na Méire, go súighte seirgthe. <L 92> Rug sé an bhárr cluaise orm-sa is ar Dhomhnall, is do sguir sé sinn go tiugh. Do chogair garsún le garsún eile — "Tá éad ar Dhomhnall le Seagháinín." "An bhfuil Nóra Ní Fháilbhe annso?" ar an máighistir. "Ní fhuil is ní bheidh go fóil," ar sé go hatuir- seach, 'gá fhreagradh féin, "agus ní bhfuilim-se féin ar fóghnamh indiu leis." "Téidhidh a bhaile anois," ar sé, "is bíodh seacht- mhain saoire agaibh. Réidhtighidh le n-a chéile; ná cloisim go mbeidh aon troid eadraibh, nó bainfead an croiceann d'fhear na bruighne ins an tseachtmhain seo chugainn." D'fhéach Domhnall go h-easumha leasaontach orm-sa, is d'fhéachas air ins an roicht chéadna; acht aon nídh amháin, do chuir an máighistir sguab im' láimh, is dubhairt sé liom an luaithreadh is an deannach do sguabadh amach, gidh gur dóigh liom anois go ndéan- fadh sé é so i gcás nach mbeadh aithghreas agam féin agus ag Domhnall. Shuidh sé féin ar a chathaoir; chuir sé a dhá dheár- nainn fá n-a smeigín agus thosnuigh sé ar chaint leis féin. Níor chuir sé suim ionnam-sa. Shuidheas ar mo chora-ghiub is d'fhaireas é. "Fuair an cailín beag a guidhe o'n mbodach úd," ar sé, "agus tá sí féin 'na luighe, cloisim. Is beag an léigheann atá 'na phlaosg súd. Ní fhuil ann acht gaigín glugarach. Tuigeann sé an Ghaedilg go dian-mhaith, acht tá breis mhórdhála air a leigean air. Deirthear liom gur peata tabhartha é, acht buidheachas le Dia, ní gein drúise mise;" — bhain sé glór as an suidheachán le n-a dhorn. <L 93> D'éirigh sé 'n-a shuidhe annsin; dhruid sé leis an ndorus; chualas glór na heochrach; ghlaodhas go huamhnach — "ná cuir an glas orm." Chas an eochair ins an dorus, agus chuir seisean a cheann isteach. "Á! a Sheagháinín, níor chuimhnigheas ort, sgeinn a bhaile anois, mo bhuachaill maith," agus geallaim duit gur dheineas deabhadh. IV Tá Nóra Ní Fháilbhe breoite," ar mo mháthair. "Fuacht, is dócha?" ar mise go neamhshuim- eamhail, gidh go raibh mearán im' cheann agus crith im' bhallaibh. Chuir mo mháthair mias prátaidhe ar m'aghaidh amach agus greim éisg, acht níor bh'fhéidir liom-sa a mblais- eadh. "Maise, cad tá ort, nó cár ghaibh do ghoile?" ar sí. Chromas ag ghol. "Mo ghrádh thú; ataoi breóite, is baoghlach; tá t'éadan ar dearg-lasadh." Bhuail sí crocán uisge ar lúib ós cionn na teineadh. "Caithfead do chosa d'fhothrughadh agus tú chur a chodladh." "Ní chaithfir," ar mise go dána droch-labharthach, "acht caithfead Nóra Ní Fháilbhe d'fheicsin; bhí sí go maith liom ag sgoil, agus ní fhuil pioc orm acht sgeón, mar dubhairt an máighistir ná beadh sí i bfad ar an saoghal so." Ní dubhairt an máighistir a leithéid seo, acht is dócha gur mheallas mé féin go ndubhairt. <L 94> "Mhaise, ciorrbhadh air nár leig duit," ar sí. Le n-a linn sin tháinig m'athair isteach. "Atá an cailín beag úd ag dul ar gcúl," ar seisean; "ní chuirfidh sí an tseachtmhain di. Ba dheas an leanbh í; chonnarc go minic ag an bpobal í le cois a máthar, agus muna mbeadh radharc id' chúl do chífeá go raibh galar a hathar ag gabháil di. Thug sí an snaoi uaidh, beannacht na ngrás le n' anam. "Shaoileas nach raibh sí droch-shláinteach ar aon chor, agus go raibh snódh breágh folláin uirthi i gcómhnuidhe," ar mo mháthair. "Meallann an dath daoine," ar seisean. Thuig mo chroidhe im' chliabh. Do thabharfainn mé féin ar a son. Bhí liúgh im' chluais, is rinnce im' inchinn. Chuireas cnead asam. D'fhéach m'athair orm go géar. "Tar i leith chugam," ar sé. Bhuail sé lámh ar mo mhalainn, rug sé ar chuislinn orm. "Cuir a chodladh an leanbh so, tá mar a bheadh fiabhras air," ar sé. Ní leigfeadh eagla dham a rádh leis nach raibh éinnídh orm, agus dob' éigean dom géilleadh dhó go lom-láithreach. "Fán fada ar an máighistir; chuir sé sgannradh ar an leanbh bocht," ar mo mháthair. Cuireadh a chodladh mé. "Ní thuitfidh néal orm," ar mise liom féin, acht, mar sin féin, ní rabhas i bhfad im' luighe go rabhas im' chnap codlata. Taidhbhreadh dom an oidhche úd go raibh Nóra ag múineadh amhráin dam ar inse cois abhann, go raibh blátha ag fás ann, gur bhailigheas lán duirn díobh <L 95> agus gur dheineas fleasg do Nóra dhíobh, go raibh baitín agam agus gur thóchas síos fá fhréamhaibh an chluthairicín, go bhfuaras an t-ubhaillín milis ann agus gur sguibheas di-se é. Sul do bhí an t-ubhaillín, dar liom, sguibhthe agam, do tháinig Mhícheál na Méire le slaitín draoidheachta is do bhuail sé ise léi ins an mbathas — "Amach go flaitheamhnas leat, a Nór' Ní Fháilbhe," ar sé. Do rinneadh, dar liom, colúr geal di, is do leath sí a sgiatháin, agus d'eiteall sí go néalaibh neimhe. Do mhúsglas as mo chodladh le geit. Chualas anál codlata mo mháthar go réidh socair, agus bhí m'athair ag sranntarnaigh go sámh, mar ba ghnáthach. D'éaluigheas as an leabaidh, tharraingeas an maide builg as an ndorus, d'árduigheas an laiste go bog breágh is do sgeinneas amach fá dhrúct na hoidhche. D'fhágas ar dearg-leathadh an chómhla im' dhiaidh. Bhí áit chómhnuidhe Nóra timcheall dá mhíle uaim ar an dtaobh theas de'n Abhainn Riabhach. Chonnarc i bhfad uaim léas soluis agat dheineas air. Ní raibh néamhaireacht ná eagla púcaidhe orm an cor so, gidh go rabhas meata go leór ar uairibh eile. Leanas ar m'aghaidh síos an currach ag preabadh ó thúrtóig go túrtóig, agus má éirigh cearc fraoigh le gáir nó naosgach le sgread, níor chuireas suim ionnta. Do shroiseas fá dheireadh an fhuinneóg mar a bhfaca an solus. Bhí corrán gealaighe ins an domhan thiar, agus gaoth ionnfhuar ag séideadh a ndeas. Ní raibh puinn éadaigh orm. Do shnámhas suas ar <L 96> chró bó i dtaobh thiar de'n tigh, agus d'fhéachas go cruinn isteach thríd an bfuinneóig. Sin í annsain í gan amhras agus a gruag bhreágh bhuidhe ag sileadh léi, a máthair ag tabhairt díghe dhi anois is arís, agus ag gabháil paidrín go dúthrach- tach, agus Nóra ag caint is ag baoth-chaint léi féin. Dá óigeacht do bhíos, bhí fhios agam go raibh an rámhaill uirthi, mar ar uairibh do chuir sí a láimhíní míne geala amach tar an gcuilt, agus do thosnuigh sí ar chómhaireamh ar na frathachaibh. D'fhéachadh an mháthair uirthi go brónach, agus chídhinn go gcuireadh sí cros an phaidrín le n-a béilín tanaidhe. D'fhéachas suas ar an spéir agus shaoileas go bhfacas Nóra ann, mar a taidbhreadh dom. Bhí an traighdín go lonnrach 'sa domhan theas — d'aithnigheas go dian-mhaith na réalta sin, mar is gnáthach le daoinibh nách bhfuil clog ná uaireadóir aca féachaint i ndeireadh na hoidhche ar an dtraighdín nuair do theastuigheas uatha breith go moch ar aonach nó aifreann. Thuit réiltín agus earball teineadh leis thríd an spéir 'sa domhan thoir, leig sgata géanna ar mhachaire i ngar dom glaodh asta, is chuir ganndal 'na measg há-dá-dá géar árd as mar rabhadh go raibh rud éigin ag teacht. D'fhéachas fá dhéin na ngéanna. Connarc fear ag cur de chugam go tiugh tréan. D'fhaireas é go géar-radharcach ag déanamh orm. D'fhéach fé i bhfus is tall. Dhruid banaltra Nóra an choinneal chum na fuinneóige, thuit an solus ar m'aghaidh, agus chon- nairc m'athair mé. Rith sé chugam — "A chaithis, cad tá agat d'á dhéanamh annso?" agus do sgiob sé ar a bhacalainn mé. <L 97> Bhíos im' luighe ar feadh dhá mhí. Dubhradar go raibh an rámhaill orm féin, agus go rabhas ag glaodhach ar Nóra. Tháinig a máthair go minic am' fheicsint. Fuaras sos fá dheireadh, acht bhí Nóra 'sa chill agus bhí an saoghal dubh dorcha. Tá sí ós cionn caogad bliadhan 'san úir. Is ait an saoghal é. Tá dlaoi d'á gruaig bhuidhe fós agam, agus níor chailleas riamh an ceacht úd do mhúin sí dhom ar dheilbh na hEórpa an lá earraigh úd fad ó i sgoil an Doirín.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
