Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Síol Éabha
Title
Síol Éabha
Author(s)
Ó Conaire, Pádraic,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1922
Publisher
Comhlucht Oideachais na hÉireann
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC059> <L 5> <B 1922> <C Prós> <M 8> <T Síol Éabha> <U Pádraic Ó Conaire> <F Comhlucht Oideachais na hÉireann> NEILL NÍ raibh de sholus san tseómra acht a dtáinig isteach thríd an bhfuinneóig ó'n lóchrann sráide a bhí 'na sheasamh ag coirnéal an tighe, acht muna raibh féin bhí bean ann agus í ag cur uisge ar na plann- daibh a bhí i mbosgaibh ar leic na fuinneóige, agus ar bhord bheag a bhí taobh istigh; do mhusg chumhartha an bhláith bhuidhe is mó thug sí aire, acht nár dhearmad sí an fiúisia ná na nóiníní dearga. Anois agus arís do dhearcadh sí anonn treasna na sráide cumhainge ar an teach thall; an fhuinneóg a bhí ar aon áirde leis an gceann thríd ar fhéach sí féin, bí sí gan sgáth gan dallóg, agus chonnaic sí fear, óg, nach raibh mórán thar ocht mbliadhna déag, shíltheá, 'na shuidhe ag bórd ar a raibh mórán leabhar agus páipéar. Bhí clocha ar an mbord freisin, agus ó am go ham do bhriseadh sé blúire de chloich le casúr beag, agus do thosuigheadh 'ghá sgrúdughadh. Tháinig cat mór dubh treasna an úrláir, i seómra na mná, agus a earball i n-áirde aige. Do léim sé ar chathaoir i bhfogus dhi. "Bhain tú geit asam, a ghaduidhe dhuibh," ar sise. Shuidh sí féin ag an bhfuinneóig. Léim an cat dubh ar a gualainn agus thosuigh ag crónán; acht ní ar an gcat ná ar mhusg an bhláith bhuidhe bhí a haire acht ar an teach thall. Bhí an fear óg ós cionn na leabhar, agus ag baint meabhrach as na clochaibh fós acht ní raibh aon áird ag an mnaoi a bhí ag an bhfuinneóig air. Ar na fearaibh a bhí taréis a bheith ag obhair ar an taobh amuigh de'n teach a bhí sí ag féachaint. Bhí dréimre leo le balla an tighe fós agus fear n-áirde air. Bhí comhartha nuadh curtha aca ar an teach, agus bhíodar ag féachaint air go bhfeicfidís an raibh sé curtha suas i gceart aca. Bhí an sean-cheann <L 6> a baineadh anuas leigthe isteach leis an mballa, Do léigh an bhean a bhí ag an bhfuinneóig an t-ainm a bhí air: MÍCHÉAL Ó CIARDHUBHÁIN CEANNAIDHE ARBHAIR. Tháinig bean amach as an tigh thall, agus d'fhéach sí go géar ar an gcomhartha nua. Bhí culaith bhaintreabhaighe uirthi. Bhí sí sásta leis an obair. A hainm féin a bhí ar an gcomhartha nua. Ainm a fir a cailleadh, a bhí ar an sean-cheann. Cuireadh an sean-chomhartha isteach i gcairt, agus d'imthigh an capall go roighin réidh suas an tsráid. Acht níor imthigh an bhean ó'n bhfuinneóig. Bhí tuirse uirthi. Bhí sí go gnóthach i gcaitheamh an lae. Bhí céird mhaith aici, céird a bhí an-úsáideach do'n phobul. Nuair a bhíodh daoine i gcruadh-chás i gCathair na dTrí n-Uisge, nuair a bhí an sean-droch-sgéal le n-aithris aca, — easbaidh oibre, easbaidh airgid, easbaidh bidh, easbaidh 'ch uile shórt, bhíodh cruadhóg uirthi-se. Ag tabhairt cabhrach dhóibh a bhíodh sí; an fear a raibh léine mhaith air, nó an bhean a raibh bróga nach raibh ró-chaithte faoi n-a cosaibh, níor cháll dóibh-san a bheith i n-easbaidh airgid, an fhaid is bhí sise san gcathair. Bean fhial a bhí innti an eadh? Níorbh eadh, acht bean chóir a raibh cluichéidí beaga clóbhuailte aici, agus é 'na bhán agus 'na dhearg ortha, céard a bhéadh le n-íoch ag an té d'iarrfadh cabhair uirthi. Ma tante bhéaradh an Franncach uirthi; My uncle bhéaradh an Sasanach uirthi. Níor tugadh uirthi i gCathair na dTrí n-Uisge acht Neill. Ní raibh baoghal ar éinne a dhul amudha dá mbeidís ar a lorg; d'fheicfeadh sé na trí liathróidí práis ós cionn a dorais. D'fhan Neill féin ag an bhfuinneóig ag dearcadh anonn ar theach an Chiardhubhánaigh agus ar an bhfear óg úd a bhí ós cionn na leabhar, agus ar an gcomhartha nua. Bhí boladh cumhartha an mhusg bhuidhe 'na sróin; bhí an cat mór, nó "an gaduidhe dubh" mar thugadh sí air, ar a gual- ainn agus é ag crónán. Acht bhí sise ag déanamh na smaointe. <L 7> Gach uile oidhche le naoi mbliadna déag do shuidheadh Neill ag an bhfuinneóig seo, ag féachaint anonn ar theach an Chiardhubhánaigh agus ar an sean-chomartha céirde úd a bhí ar an mballa; cheap sí go raibh athrughadh mór ar an saoghal óir nach bhfaca sí anocht é. Thosuigh sean-chuimhní ag teacht chuici dá míle buidheachas. I dtosach bhí na sean-chuimhní seo gan cruth gan cuma, mar bheadh ceóbhrán bheadh ag imtheacht roimh an ngaoith. Acht bhíodar ag éirghe níos chruinne agus níos beachta i leabaidh a chéile, go rabhadar 'na pioctúiríbh beódha soiléire os comhair a súl agus iad ag teacht agus ag imtheacht gan faoiseamh. Ní fhaca sí an teach thall; ní fhaca sí sgoláire na leabhar agus na gcloch; ní fhaca sí an comhartha nua, a raibh ainm bhaintreabhaighe an Chiardhubhánaigh air, bíodh is gurab é sin a chuir ag sean-chuimhneamh i dtosach í. Acht chonnaic sí pioctúir ós comhair a súl. Chonnaic sí fear óg caol a raibh dhá shúil ghlasa 'na cheann, dhá shúil ghlasa ghreannmara a bhíodh ag síor-mhagadh faoi gach n-aon. Ag gábhail thar fhuinneóig an tsiopa dhó, féachann sé isteach, ar an bpointe chéadna is d'fhéach sise amach. Seasann sé … féacann sé arna hearraidhe ata 'sa bhfuinneóig, feiceann sé an bhean óg … Acht nach fada an t-achar naoi mbliadhna déag? D'éirigh an bhean a bhí ag an bhfuinneóig. Chuaidh go doras an tseómra Bhain sí anuas grafgréine a bhí crochta ar an mballa agus d'fhéach go géar air leis an solus a bhí chuici isteach ó'n tsráid. Leig sí osna trom. í féin a bhí ann, nuair á bhí sí seacht mbliadna déag d'aois. Bíodh is go raibh an grafgréine sean, agus é sgríobhtha ar stáin ghlas, bheadh fhios ag duine gan sean- chuimhne ar bith a bheith aige, go raibh Neill dathamhail an uair sin. Agus ní bheadh sé ag dul amudha go mór dá n-abradh sé go dtiocfadh fear óg na súl nglas ngreann- mhar arís. Agus tháinig. Nach bhfaca Neill é anois féin biodh is go raibh ocht mbliadna déag imthighthe ó shoin. Chonnaic sí anois féin é, bíodh is gur ar an sgoláire úd a bhí cromtha ós cionn na leabhar a bhí sí ag féachaint. Bhuail sé isteach lá dá raibh sí féin ag tabhairt aire do'n tsiopa. Nach é a croidhe bhí ag léimnigh nuair chon- naic sí é! Ní raibh aon tsúil aici leis ár ndóig. Leag sé uaireadóir ar an gclár. <L 8> "Cé mhéad?" ar seisean, agus sin é an chéad fhocal chuala sí uaidh ariamh. D'innis sí sin dó. "Cé'n t-ainm atá ort?" ar sise agus peann 'na glaic aici. "Micheál Ó Ciardhubháin." Sgríobh sí ar chluichéid bheag é. Tháinig luisne 'na gruadh. Thug sí an t-airgead agus an cluichéid dhó. Dubhairt sé rud éigin faoi n-a athair nár chuir an t-airgead chuige i n-am, acht bhí a dhá shúil chomh beodha agus chomh magamhail sin is gur cheap an cailín go raibh a phócaí lán. Cérbh é? Cérbh é an t-athair nár chuir an t-airgead chuige i n-am? Céard a bhí sé a dhéanamh i gCathair na dTrí n-Uisge? B'shin iad na ceisteanna chuir an cailín óg uirthí féin nuair d'imthigh sé, Cheap sí gur léithi féin fheiceál tháinig sé, acht ní dhearna sí acht gáiridh nuair a cheap. Thaithnigh a ghlór leis an gcailín. Agus an dá shúil ghlasa bheodha ghreannmhara úd a bhí aige! Agus a cheann catach! Bhí súil ag an gcailín go dtiocfadh sé arís; bhí súil aici go gcuirfeadh a athair an t-airgead chuige — le n-a uaireadóir fhághail. Cheap sí go mba mhór an peacadh é dá gcailleadh sé é. Acht mise mo bhan- naidhe nar chaill. Tháinig sé arís agus arís eile, agus tráthmhail go leór is í féin a bhíodh 'san siopa i gcomhnuidhe. Casadh le chéile go minic iad 'na dhiaidh sin; ar an Aifrionn mhoch Dia Domhnaigh i Seipéil Naoimh Eóin; ar an tsráid nuair bhíodh sí ag siopadóireacht; ar an loch nuair a théideadh sí féin agus a hathair ag iomhramh ar an Domhnach d'fheiceadh sí uaithi é 'na bhád féin. Faoi Bhealtaine bhíodh an Choróin Mhuire 'san seipéal gach oidhche; bhí seisean ann an tarna hoidhche — cárbh fhios dó go mbíodh sise ann? … Acht d'éirigh sí an-mhór le Micheál Ó Ciarbhdhubháin … D' éirigh an sgoláire óg a bhí 'san teach, thall, ar cuireadh an comhartha nua air; sín sé na géaga; d' fhéach sé i dtreó na fuinneoige. Do gheit Neill. Ó nach é bhí cosamhail le n-a athair! Bíodh is gur i musg an bhláith bhuidhe bhí na súile sáithte aici, is ar an lá úd a ndeachaidh sí ag iomramh ar an loch le athair an sgoláire óig úd thall a bí ag síneadh na ngéag anois bhí Neill ag cuimhneamh. Lá <L 9> breagh gréine i dtús Samhraidh a bhí ann. Bhí an tír faoi bhláth. An loch 'n-a sgathán mór lonnrach airgid sínte amach uatha ar gach taobh. An bád beag ag gluaiseacht thríd an uisge go réidh sochair mar dhuine a bheadh ar leic-oidhre. Eisean ag iomramh; sise ar an stíur. Le gach buille iomraimh leigeadh sé siar é féin mar bheadh sé ag imtheacht uaithi, acht go bhfilleadh sé ar an athbhuille agus thosóchadh an bheirt ag gáiridh mar bheidís beirt ar aon intinn faoi rud éigin. Agus bhí — mheasadar beirt go mba bhreagh í an óige, nach raibh aon tsaidhbhreas ann acht í. Ag teacht a bhaile dhóibh thráthnóna … Nuair a bhí an méid sin de'n sgéal aithbheodhuighthe ag an mnaoi a bhí ag an bhfuinneoig d' éirigh sí 'na seasamh, agus do labhair ós árd: "An mbeadh t'athair sásta?" ar seisean. "Bheadh," arsa mise. "Agus tá tú féin sásta, ar ndóigh?" "Nach ort atá an magadh!" arsa mise. Shuidh an bhean cois na fuinneóige arís. "Agus phós sé Brighid Ní Ruadháin, agus mise agus mo mhuinntir ag fanacht leis 'san Séipéil!" ar sise go searbh. "Sí Brighid ba chionntach. Ghoid sí uaim é. Acht, a Bhrighid …" D'éirigh Neill 'na seasamh agus bhagair sí a lamh ar an teach thall agus ar an sgoláire óg. "Acht nár téidhidh mé faoi 'n gcré, a Bhrighid …" Chuir sí cosg léithi féin; chonnaic sí Brighid Ní Ruadh- áin, baintreabhach an Chiardhubhánaigh 'san seómra thall ag labhairt leis an sgoláire óg. Chuir seisean a chuid leabhar, agus a chuid cloch i dtaisge. An fhéachaint thug an sgoláire óg d'á mháthair chuaidh sí go croidhe 'san mhnaoi i bhfus mar bheadh sgian ghéar. Phóg an mháthair é, (nós a bhí aici ó fágadh 'na baintreabhaigh í) agus d'imthigh léithi le dul a chodladh. D'fhan Neill ag an bhfuinneoig 'na teach féin. Na sean-chuimhní bhí ag teacht chuici le dhá uair, acht a d'imthigh arís mar bheadh lóchan roimh an ngaoith, do múnluigheadh agus do daingneadh agus do fuinneadh 'na chéile iad; do hathruigheadh a gcruth agus a nádúr; ní sean-chuimhní bhí ionnta anois acht smaointe; smaointe troma bróin agus fuatha a bhí ionnta, acht go raibh an fuath ag fághail treise ar an mbrón gach uile noiméad; níor fhéad sí an fuath sin a dhíbirt; níor fhéad sí a dhul uaidh, agus <L 10> do ghein an fuath an díoghaltas. Rud corpardha, ceap sise, a bhí 'san ndíoghaltas seo; rud b'uathbásaighe agus ba mhilltighe agus ba ghránda ná an t-athair a ghein é; rud beó, rud namhaideamhail a bhí ann dar léithi, agus d'éirigh sí de gheit le n-a throid. Chuir sí a dhá láimh amach uaithi leis an namhaid nuadh seo a chongbháil siar; bhí comhrac mór ann; amach léithi go beo as an seómra; chaith sí féin ar a ghlúnaibh ós comhair altóra bige a bhí cois a leabthan; focal níor tháinig as a béal, acht ag luasgán anonn agus anall dhi, ós comhair na haltóra bhí sí féin 'na paidir, 'na paidir bheo. Bhí an namha faoi chois aici cheap sí … acht dhúisigh sí sean-Cháit, an bhean aimsire bhí aici, le n-a ghéar-ghol. Ar maidin d'osgail Neill an siopa mar ba gnáthach léithi ar leath-uair thar éis a seacht. Fíor-chorr-dhuine a thaghadh isteach chomh moch sin, agus dá dtagadh chuireadh sean-Cháit iallach ortha fanacht, go dtagadh a maighstreás abhaile ó Aifrionn a hocht. Acht an mhaidin seo ní raibh an siopa acht fosgailte go bhfaca Neill féin bean chos-nochta chuici i leith treasna na sráide. Bean bheag fhaiteach a bhí innti, agus sgeoin 'na dhá súil. Cheapthá uirthi, ar a siubhal, ar an mbéal lag, ar an bhféachaint bheo thapaidh a bhí 'na súilibh, gurabh í féin an fhaitchíos i bhfuirm mná. Bean de na mnáibh beaga craidhte sin feictear go minic i measg na mbocht 'sna bailtib móra a bhfuil a n-uile ghníomh 'na leithsgéal go bhfuilid beo ar chor ar bith. Bhí naoidhneán le n-a brollach. Leag sí an bheart mhór a bhí ar iomhcur aici ós cómhair Neill, mar dhuine a bheadh ag déanamh iodhbairte. B'fhearr le Neill an diabhal féin fheiceál ná í an tráth seo de mhaidin; ní raibh aon olc aici dhi, acht bhí uirthi an námha casadh léithi agus í 'na suidhe ag an bhfuinneóig a chur faoi chois. Cuid de ghleacaidheacht an namhad sin an bhean seo a seoladh chuici sul a ndeacha sí ar an Aifrionn; nár cheap sí aréir gurabh é fear na mná bige a chuideochadh leithi le sásamh a bhaint amach, le díoghaltas a bhaint de na Ciardhubhánaigh? Fear mór óil a bhí ann, agus da mbeadh sé féin agus an sgoláire óg na gcomráidibh … Féach an chaoi ar imthigh a athair; dá leigfeadh a bhean dhó nach marbhóchadh sé é féin leis? … <L 11> Bhí an dúil 'san bhfuil ag na Ciardhubhánaigh cheap sí. Acht ní leigfeadh Brighid braon thar an tairsigh … A Neill! a Neill! níl an namha faoi chos agad fós! D'osgail Neill an bheart a leag an bhean eile ar an gclár. Gúna fada lín-éadaigh a bhí an-fhada an-gheal an- chumhang 'san gcabhail, gúna naoidhe nua-bheirthe an chéad rud ar leag sí lámh air. Leag sí ar leath-taobh é. "Nach bhfuil sé ag obair," arsa Neill leis an mnaoi bhig. "Tá, acht tá a raibh againn ólta aige. Bhí saoire beag aige … tá sé ag ól le ceithre lá … anois a dhúisigh sé … leagfaidh sé an teach orm mara bhfuigh' mé cúpla gloine fuisgi dhó … Bhain Neill cúpla léine as an mbeart; chupla léine gan muinchillí a bhí chomh beag bídeach sin is nach dtéidh- idís ar bhabóig, cheapthá. Leag sí os cionn an ghúna fada báin iad. "An dhroch-chomhluadar," arsa Neill, "marach an droch- chomhluadar ní ólfadh sé … Bhain sí dhá phéire bróg (stocaí thug Neill ortha) as an mbeart. "Mé féin a chniotál iad," ars an bhean bheag, "fhéach na ribíní breághtha chuireas ionnta ionnós nach dtuitidís d'á chosaibh." Shíl an naoidhneán breith ortha: níor éirigh leis. "An dhroch-chomhluadar …" arsa Neill, agus í ag leagaint na mbróg (nó na stocaí) os cionn an ghúna fhada bháin. Chuaidh an sgoláire óg, mac an Chiardhubánaigh thar an doras. "Féach an fear óg sin," arsa Neill, "ní Ólann sé braon; ní théidheann sé 'sa droch-chuideachtain." Leag Neill cóta beag bídeach de'n fhlainnin ghorm ós cionn na n-earraidhe eile; cóta beag bídeach a rinneadh leis an bhfuacht a chongbháil ó mín-chneas bhog chumhartha a mhórdhachta a bhí ann. Shíl seisean breith air, níor leig a mháthair dhó, bíodh is gurabh é a chóta féin é. "Marach an droch-chomhluadar ní bheadh orm a theacht chugat-sa leis na hearraidhe seo … marach iad nach é bheadh go sásta ag imtheacht ar fud na tíre ag bailiughadh luibheanna dhó féin agus 'gá sgrúdughadh," ars an bhean bheag go lag-ghlórach. <L 12> Bhain Neill brat mór bán a cniotaladh le n-a mhór- dhacht a cosaint ar ghaoith agus ar fhearthainn as an mbeart. Chonnaic sí an sgoláire óg ag gabhail thar an doras an ath-uair. "Beag baoghal go n-ólfadh sé an oiread," arsa Neill, "dá mbeadh sé i gcuideachtain an fhir óig sin … bíonn an bheirt aca ag imtheacht ar fud na tíre; eisean ag bailiughadh luibheanna … Níor fhéad Neill a tuilleadh a rádh. Níor cheap sí an méid sin féin a rádh, acht sgior an chainnt uaithi dhá buidheachas. Bhí an namha ag gabháil dhi; bhí an rud mór corpardha cheap sí a chlaoidh aréir ag drannadh léithi. Dá mbeadh an sgoláire óg 'na chomráide ag fear na mná seo, ní fada go mbeadh AN BHEIRT 'san droch chuideachtain; ní fada go n-ólfadh an scoláire óg braon; ní fada go mbeadh an dúil nimhe ann … ní fada go mbeadh croidhe cráidhte ag a mháthair — aici siúd a ghoid an fear uaithi féin. Sin é cheap Neill, acht níor dhubhairt sí acht: "An t-airgead céadna ata uait is docha?" "An t-airgead céadna," ars' an bhean eile, "… acht," ar sise, agus Néill ag tabhairt an airgid dhi, "acht bheadh sé an-deacair iad a thabhairt le chéile." "Fág fúm-sa é," arsa Neill, "socrócaidh mise dhuit é, feicfidh tú féin." Níor cheap Neill é a rádh Níor cheap sí é a dhéanamh acht bhí an námha 'na gar agus é d'á gríosadh. Bhí sé ag fághail an ceann-is-feárr uirthi." "Má dhéanann tú sin dom," ars' an bhean "deamhan lá fad 's mhaireas mé nach n-abróchaidh mé paidir ar do shon." D'imthigh sí. Chuaidh Neill siar san tseómra a bhí ar creathadh. Cheap sí an sean-chloca a chur uirthi le dhul chuig Aifrionn a hocht, mar rinne sí le hocht mbliadhna déag, acht nuair a rug sí ar an gclóca le n-a chur uirthi féin, d'fháisg sí a béal, chaith sí an clóca uaithi arís agus d'imthigh léithi suas an staighre. Shuidh sí san gcathaoir mhóir cois na fuinneóige. Dhearc sí anonn ar theach an Chiardhubhánaigh. Bhí an sgoláire óg 'san seómra thall, agus é ag cur lóin agus gléas briste cloch i mála. Bhí a mháthair ag doras an tighe. Bhí Neill go smaointeach agus í ag féachaint <L 13> anonn ar an mbeirt thall; an mac 'san seomra shuas an staighre; an mháthiar a an doras Acht pé smaointe bhí 'na ceann níor nochtuigheadh 'na gnúis iad. Ní shíltheá uirthi acht gurbh ag fághail boladh an mhuisg a bhí sí; ní shíltheá uirthi acht gur ag éisteacht leis "an ngaduidhe dubh" ag crónán a bhí sí. Buaileadh clog an Aifrinn. Níor éirigh Neill. Ní dhéarna sí acht a béal d'fháisgeadh. Tar éis tamaill d'éirigh sí de geit. Chuaidh sí chuig an sgathán a bhí ós cionn an teinteáin, agus do dhearc sí uirthi féin ann. Chraith sí a ceann. "Ó táim ró-shean," ar sise léithi féin, "níl seisean acht ocht mbliadhna déag." D'fháisg sí an béal arís. D'fhan sí achar beag 'na seasamh mar bheadh sí ag éisteacht le rud éigin. Thug sí coisméag … sheas sí aris … thug sí coisméag eile, agus síos léithi. Rug sí ar an sean-chlóca sróil a bhí liath-ghlas leis an aois, rug sí ar an hata beag dubh a raibh an cleite éin ag éirghe i n-áirde go péacach as, agus chuir sí ortha iad. Bhuail sí amach ar am tsráid. Acht má bhí daoine i gCathair na dTrí nUisge nach ndeachaidh ag obair go bhfeicidís Neill ag gábhail thar an doras agus í ag dul ar an Aifrionn, bhíodar deireannach an mhaidin seo, mar ní fhacadar í. Dá mbeidís ag ceann sráide bige, i n-aice leis an loch, d'fheicfidís bean bheag dhubh a raibh sean-chlóca uirthi a bhí liath-ghlas leis an aois, agus hata a raibh cleite éin ag eirghe i n-áirde go péachach as, agus d'feicfidís an bhean bheag seo ag dul isteach i dteach na mná a thug an bheart chuici ar maidin. An oidhche chéadna nuair a dúnadh an siopa, bhí Neill ag an bhfuinneoig. Chonnaic sí beirt fhear ag gabhail an tsráid, agus dá mhála ar iomchur aca. Bhí an sgoláire óg ar dhuine aca, agus níor sgar an fear eile leis go raibh sé ag an doras. Fear na mna úd tháinig chuici ar maidin do b'eadh an fear eile. An t-aiteas bhíos ar snámhaidhe a d'fhan tamall ar bhruach an uisge ar eagla go mbeadh sé ro-fhuar agus nár airigh fuar chor ar bith nuair a bhí sé istigh — sin é an t-aiteas a bhí ar Neill nuair a chonnaic sí an bheirt úd i bhfochair a chéile. Rinne sí gáiridh … agus ma dhúisigh sí sean-Cháit an oidhche sin ní le géar-ghol a dhúisigh sí í. <L 14> Bhí an bhuaidh ag an námhaid. Bhí dúil mór ag Neill i mbainne gabhar. Gach uile Dhomhnach 'san mbliadhain bhuaileadh sí amach i ndiaidh Aifrinn a haondhéag. agus do théidheadh sí siar an bóthar le taobh an locha. Bíodh an sean-chlóca sróil uirthi agus an hata a raibh an chleite éin ag eirghe i n-áirde as go péacach; bhíodh sgáth fearthainne ós a cionn nuair a bhíodh an bhaisteach ann; bhíodh an ceann céadna ós a cionn nuair a bhíodh teas mór ó'n ngréin. Focal ní labhaireadh sí le éinne, acht í ag imtheacht roimpi i gcomhnuidhe go sroicheadh sí teach beag a bhí le taobh an locha timcheall 's dhá mhíle go leith ó Chathair na dTrí nUisge. Do bhuaileadh sí isteach ann agus d'óladh gloine bainne gabhar; dá mb'aimsir mhaith a bhí ann shochróchadh sí an chathaoir taobh amuigh de'n doras, d'fhanadh sí tamall ag féachaint ar na báid ag gluaiseacht thairsti, agus d'oladh sí gloine eile de'n bhainne. 'S iomdha bád díobh a thagadh i dtír ann, agus is iomdha gloine de bhainne gabhar d'óltaoi 'sa teach beag úd le taobh an locha. 'S iomdha gloine de "bhainne" nár tháinig ó aon ghabhar d'óltaoi ann freisin acht go mbíodh aithne ag fear a' tighe ortha siúd a d'ól é. An chéad Domhnach eile dá raibh Neill 'na suidhe taobh amuigh de'n doras, agus í ag ól a darna ghloine de'n bainne gabhar chonnaic sí dhá bhád bheaga agus iad ag coimhlint. Ní raibh i gceachtar de na báid acht aon fhear amháin. Bhí an fear a bhí i mbád díbh mór toirteamhail láidir; fear óg caol a bhí 'san mbád eile, acht go mbadh fhearr agus go mbadh cliste an fear iomraimh é ná an fear mór. Bhí a raibh ann ag féachaint ar an mbeirt; cuid aca ag ceapadh go mbeadh an geall ag an bhfear mór; cuid eile ag rádh go n-éireochadh leis an bhfear caol clisde. D'éireochadh freisin marach gur bhris sé ceann de na maidibh rámha agus é ar aghaidh an tighe bhig amach. Tháinig sé i dtír. Tháinig an fear eile i dtír freisin agus bhuaileadar beirt isteach 'san teach bheag. D'aithnigh Neill iad. An sgoláire óg, mac an Chiardhubh- ánaigh agus an comráide a thoghaigh sí féin dhó a bhí ann. Do cheap an sgoláire óg go bhféadfadh sé maide rámha fághail ar iasacht ó fhear a' tighe. Ní raibh aon cheann aige <L 15> Shuidh an bheirt fhear taobh istigh i n-aice an dorais. D'iarradar bainne gabhar ar fhear a' tighe. Bhí sean-aithne aige siúd ar an bhfear mhór: Má bhí dath an bhainne ar an deoch a fuaireadar ní boladh an bhainne a bhí uaithi. D'óladar an dara gloine dhe. D'ól an fear mór an tríomhadh ceann. Ní fhaca Neill iad mar bhí sí taobh amuigh, acht chuala sí gach ar dhubhradar. "Marach gur chlis an mhaide orm," ars' an sgoláire óg, "bheadh an geall agam." "Bheadh … acht droch-rath ort, ól ceann eile — tá an lá brothalach." "Ní ólfad … acht ní fhaca tú an cloch iongantach seo fuaireas i n-Uaimh an Fhathaigh …" "Leath-ghloine, bíodh leath-ghloine agad, agur béidhmid ag imtheacht," ars' an fear mór. "Féach an chloc seo," ars' an sgoláire óg, "ní facthas a leithéid ariamh cheana … Is cosamhail leis an gcloich eibhir í, acht shíltheá go bhfuil cuid de mhianach na cloiche aoil innti. Féach … na mílte míle bliadhain ó shoin bhí an chloch sin i mbroinn na talman …" "Beidh ceann eile agam-sa — ta an lá brothalach," ars' an fear mór. D'ól sé gloine eile, acht ní raib fhios ag Neill ar ól an sgoláire óg an tríomhadh ceann. Munar ól féin b'fhacthas dhi go raibh a sáith aige nuair a tháinig sé amach. Nuair a chonnaic an fear mór an bhean a bhí 'na suidhe taobh amuigh de'n doras do bheannuigh sé dhi. Bhí aithne mhaith aige uirthi. "An abhaile atá tú a dul?" ar seisean. "Seadh," ar sise. "B'fhearr dhuit teacht i n-aonfheacht linn-ne 'san mbád …" Chuaidh an triúr aca i n-aon bhád. An bheirt fhear ag iomramh agus ise ar an stiúr. Bhí an béal faisgithe go daingean aici agus í ag féachaint ar an bhfear óg. Ní raibh sí i mbád ó bhí sí ar an loch an lá fadó le n-a athair — sul ar rugadh eisean. Ní raibh fhios aici cé'n mí-ádh bhí uirthi go ndeachaidh sí leo … dhearc sí ar an bhfear óg úd a bhí os a comhair amach, an fear óg úd a bhí ag imtheacht uaithi agus ag drannadh léithi le gach buille iomraimh dá dtugadh sé … agus an dá shúil <L 16> ghlasa bhí 'na cheann! An mbeidís chomh lonnrach soill- seach marach an braon d'ól sé? Nach aige bhí an chainnt? Nach é sgríobhfadh an leabhar tabháchtach fós faoi chlochaibh an cheanntair? Níor fhéad Neill gan féachaint air; nach raibh sé ar a haghaidh amach? Nach é bhí cosamhail le n-a athair agus é ag imtheacht uaithi agus ag drannadh leithi le gach buille iomraimh, agus an loch 'na sgáthán airgid sínte amach uatha ar gach taobh … acht ní raibh aon braon ólta ag an athair an lá sin … Cheapfá go raibh bhraon ólta ag Neill féin leis an lasair bhí 'na dhá súil, agus leis an luisne bhí 'na leacain, agus an gcaoi a bhí an hata úd a raibh an chleite éin go péacach ann, ar leath-taobh ar a ceann … Rug múr baistighe ortha sul a raibh siadh i dtír agus fliuchad an triúr. "Nach orm a bhí an dithchéille gur leigeas duit an buidéal a chur i bhfolach orm ar maidin," ans' an fear mór, "támuid fliuch go craiceann anois." Ar a dhul i dtír dhóibh chuaidh an sgoláire óg go sean- bhád a bhí caithte ar bhruach an locha. Lean an bheirt eile é. Thóg sé clár a bhí i gceann an tseanbháid, agus friothadh buidéal an fhir mhóir faoi. Bhain an bheirt fhear slug as. Bhí an clár ar an talamh ag cosaibh Neill. Ar an taob íochtarach dhe, chonnaic sí leitreacha a gearradh le sgian. Dhearc sí go cúramach orra. M. K. N. B. 1888 na leitreacha a bhí ar an gclár. M.K. .i. Mícheál Ó Ciardhubháin i mBéarla; N.B. .i. Neill Bhrún; an lá cheapadar pósád an lá ghearradar na leitreacha seo 'san gclár, an lá úd a raibh an loch 'na sgathán airgid agus é sínte amach uatha ar gach taobh, agus blátha na hóige ar an mbeirt aca … Chaith sí an clár isteach 'san loch, agus d'fhéach ar an mbeirt a bhí ag ól. An oidhche sin nuair a bhí Neill 'na suidhe a an bhfuinneoig ag cur usige ar na planndaibh, dhearc sí anonn ar theach an Chiardhubhánaigh. Ní hé an sgoláire óg <L 17> connaic sí 'san tseómra thall, acht a mhathair agus í ag sileadh na súl. Ní raibh mí caithte go dtug an sgoláire óg cuairt ar Neill. Bhí an oidhche ag tuitim nuair a tháinig sé, agus shílfeá go raibh eagla air go bhfeicfidhe é. Bhain se bráisléad as a phóca. "Tá roinnt airgid uaim," ar seisean, "le haghaidh leabhar a cheannacht." D'fhéach Neill ar an mbráisléad. Ceann luachmhar a bhí ann. "Ó Mhicheál Ó Ciardhubháin dá mhnaoi Brighid" na focail a bhí sgríobtha air taobh istigh. "Ní raibh an t-airgead ag mo mháthair le tabhairt dom indiu," arsa an fear óg, "b'éigin di cíos ráithe íoc." Thug Neill trí phunnt do bíodh is nach dtiubhradh sí pighin do dhuine eile dá mbeadh ainm geárrtha 'na bhráisléad. "Tiocfaidh mé 'na choinne i gceann cúpla lá," ar seisean. Nuair a dúnadh an siopa an oidhche sin chuaidh Neill suas an staighre. Shuidh sí sna gcathaoir cois fuinneoige. Dhearc sí anonn ar theach an Chiardhubhánaigh. Chonnaic sí Brighid 'san seomra thall. Chuir sí an bráisléad ar a láimh. Thosuigh sí ag siubhal anonn 's anall. Bí sí cor- ruighthe go mór. Thosuigh sí ag labhairt léithi féin: Nach di ba chóra dhó an bráisléad a thabhairt i dtosach? Nach dhi a thiubhradh sé é marach thusa, a Bhrighid Ní Ruadháin? Bhfuil fhios ag an té atá ag tabhairt an fhéir anocht gur ar mo láimh-se ata an bráisléad sin thug sé dá mhnaoi? Má tá fhios bhfuil olc air? Bhí sí ag an bhfuinneoig. Dhearc sí anonn. Bhí bean san tseomra thall. "Tá fhios aige é, tá fhios aige é, a Bhrighid Ní Ruadhain! (arsa Neill). Agus is fearr leis é bheith ar mo laimh ná ar do láimh-se …, A Mhíchíl Uí Chiardubháin! a Mhíchíl Uí Chiardhubháin! nach ar mo láimh-se a bheadh sé ó thús marach an draoidheacht a chuir sise ort? Tabhair comhartha dhom, a Mhíchíl Uí Chiardhubhain, gurab amhlaidh bheadh an sgéal muna mbeadh í. Tabhair an comhartha dhom a Mhíchíl, a Mhíchíl a chroidhe, agus bheidh mé sásta … Ní bhacfaidh mé le do mhac … cuirfidh mé ar bhealach a leasa é a Mhíchíl, acht an comhartha thabhairt dom … <L 18> Cheap sí gur airigh sí an bráisléad an-trom ar chaol a láimhe. Ba dhóigh léithi go raibh an sean-teach ar craitheadh, gur airigh sí ag giosgán é agus luasgadh mór faoi … Tháinig an cat mór dubh treasna an urláir agus a earball i n-áirde aige. Chuimil sé é féin de chois Neill. Do gheit sise. D'fhobair dhi a dhul i laige … Shuidh sí ag an bhfuinneóig arís, Ní raibh duine ná deóruidhe le feiceál ar an tsráid. Bhí sé ag dul i ndeireannas. Anois agus arís théidheadh fear thart; mairnéalach a dul 'na luinge nó badóir léis a theacht i dtír ar thaoile na h-oidhche. D'féachadh Neill anonn ar theach an Chiardhubhánaigh ó am go ham, agus d'fheiceadh sí aghaidh mná ag an bhfuinneoig, acht nuair d'fheiceadh an bhean thall an bhean i bhfus theidheadh sí ar leath-taobh. Nuair d'fhéacadh an bhean i bhfus arís bhíodh aghaidh na mná ann, agus í ag féachaint suas an tsráid agus síos an tsráid gach ré uair. 'Sa deireadh chuala an bheirt bhan ceól. Fear ag gabháil fhuinn a bhí ann. Dhearc an bheirt amach. Chonnaiceadar a chéile, acht níor tharraing ceachtar díbh a ceann siar. Bhí an ceól ag drannadh leo, ag drannadh leo i gcomh- nuidhe. D'aithnigheadar beirt an glór. Chonnaiceadar beirt an sgoláire óg chuca agus dhá thaobh na sráide aige. Chuir an bhean thall comhartha na Croise uirthi féin agus d'imthigh ó'n bhfuinneoig. Níor imthigh an bhean i bhfus go bhfaca sí an bheirt ag an doras, an mac agus an mháthair, agus an mháthair ag iarraidh a mic a mhealladh isteach abhaile. Agus ní oidhche 'san tseachtmhain, acht gach uile oidhche, a bhíodh an bheirt bhan ag feitheamh go dtagadh an fear óg a bhaile. Bráisléad ar láimh dhuine aca; boladh an mhusg cumhartha 'na sróin; an cat mór ar a gualainn; an urchóid 'na croidhe agus súil aici go mbeadh sé níos ólta ag teacht a bhaile dhó ná bhí an oidhche roimhe. Aghaidh bán ar an duine eile agus súil le Dia aici nach mbeadh sé i bhfad go dtagadh a mac. Nuair a d'fheiceadh an bheirt bhan a chéile, sí an mháthair a théidheadh ar leath- taobh, acht nuair a chluinidís an ceól ag drannadh leo, dhearcaidís beirt 'na threó, agus d'fheicidis an sgoláire óg chucha agus dhá thaobh na sráide aige. <L 19> Ba bheag an áird a bhí ag an sgoláire úd ar a chuid leabhar ná ar a chuid chloch faoi seo; ba bheag an áird a bhí ag an mnaoi úd a mbíodh an cat mór dubh ar a gualainn aici ar Aifrionn a hocht. Ní théidheadh sí ar aon Aifrionn acht Aifrionn an Domhnaigh amháin. Acht bhí Neill gan an bráisléad oidhche. Chuaidh sí isteach san siopa le n-a fhághail, le n-a chur uirthi go dtugadh sí sgathamh ag an bhfuinneoig acht ní raibh sé ann. Chuartuigh sí thall is i bhfus. Ní bhfuair si i n-aon áit é. Mara bhfuair sí an bráisléad fuair sí sgian, sgian fhada cham a raibh a leath-lann briste; i n-aice an bhosga 'na mbíodh an bráisléad i dtaisge aici de ló a bhí an sgian. Bhí baramhail aici cé chaill í: agus an té chaill í, sé ghoid an bráisléad. Thug sí an sgian fhada cham do na síth- mhaoir. I gceann dá lá gabhthas an sgoláire óg. An oidhche ar gabhthas é bhí Neill i seomra bheag ar chúl an tighe, agus Í ag féachaint a raibh aon nidh eile caillte aici. Is iomdha sgéal a bhain le na hearraidhe úd a bhí os comhair na mná bige: bhí stair ag baint le gach ceann a nochtóchadh dhuit chuid maith de'n saoghal a bhí ag na boicht i gCathair na dTrí nUisge. Bhí an áit 'na raic aici nuair a bhuail máthair an sgoláire óig isteach. Bhí iongnadh ar Neill. Ní raibh a fhios aici cé'n chaoi a dtáinig sí isteach mar cheap sí go raibh glas ar an doras aici; ní raibh fhios aici acht oiread gur gabhadh an sgoláire óg. Chaith an mháthair ar a dá ghlúin i féin ós comhair na mná eile. "Ó ná déan gadaidhe dhe! ná déan gadaidhe dhe os comhair an tsaoghail," ar sise. "Rinne sé gadaidhe dhe féin," arsa Neill. "Ná habair tada 'na aghaidh, ó ná habair … bheadh sé náireach a rádh gur ghoid sé é … níor ghoid! níor ghoid mo mhac-sa tada ariamh … acht bhí náire air rómham-sa nuair a fuaireas amach go raibh an bráisléad imthighthe … bhí náire air go sílfinn-se gur dhíol sé é — thugas an t-airgead dhó le n-a thabhairt duit … thugas dhó trí huaire é acht … acht … acht d'ól sé é … Abair nár ghoid sé é … abair go dtug tú féin dhó é … Abair rud ar bith … ar son Dé agus na Maighdine … A mhic mo chroidhe istigh Féach <L 20> an bhail atá ort anocht … agus gan é acht naoi mbliadhna déag … Bhí greim ag an mháthair ar ghúna na mná eile ar nós nach n-imtheóchadh sí uaithi. Bhí an bhean eile ag féachaint ar an aghaidh bhán chráidhte a bhí thíos fúithi. D'fháisg sí a béal. "Bhí do mhac sáthach sean, a Bhrighid Ní Ruadhain," arra an bean eile, "Le mo chuid-se a ghoid." "Do chuid-se a ghoid …" ars' an mháthair; bí sí ar tí "an bráisléad thug Míchéal Ó Ciardhubháin dhom-sa," a rádh: chuimhnigh sí uirthi féin i n-am. "'S eadh mo chuid-se a ghoid," ars' an bhean eile: "nár thugas airgead dhó ar iasacht air?" "Thug, thug … acht bhéaraidh mise do chuid airgid dhuit … bhéaraidh mé seacht n-uaire déag dhuit é … bhéaraidh a bhfuil agam dhuit, acht na cuir san bpríosún é … na cuir! na cuir agus bhéaraidh mé dhuit a bhfuil agam agus mo bheannacht leis … rachaidh mé ar lorg na déirce …" Shíl an bhean eile imtheacht acht bhí greim daingean docht ag an mháthair uirthi. Ní raibh san seomra acht coinneal, agus d'fheicfeá dhá sgáil ar an mballa bhán ar a gcúl; bean ar a glúnaibh agus í ag luasgadh anonn 's anall; an bhean eile 'na seasamh mar bheadh cuaille ann agus í ag dearcadh anuas ar an mnaoi a bhí ar a glúnaibh. An ghaoith aniar a tháinig isteach ó'n muir mhóir thar an gcuan agus thar sráideannaibh Chathrach na dTrí nUisge, bhí sí ag déanamh spóirt dhi féin i simné an tighe mhóir úd a raibh déanamh tighe Spáinnigh air. "Thugas airgead dhó ar an mbráisléad — thugas airgead dhó ar mo chuid féin" ars' an bhean a bhí 'na seasamh, agus bhí fuinneamh na gaoithe aniar 'na glór, "acht dá mbeadh an té atá faoi an gcré annseo 'nár láthair anocht, a Brighid Ní Ruadhain, d'innseochadh sé dhuinn gur dhom-sa ba chóra dhó é thabairt i dtosach … agus d'innseoch' sé dhúinn gur dhom-sa a thiubhradh sé é marach gur chuir tusa draoidheacht air, a Bhrighid Ní Ruadháin …" Do gheit an bhean a bhí ar a glúnaibh. Do bhog a greim beagán. "Bhí an cneamhaireacht i gcroidhe do mhic ó thús, a Bhrighid Ní Ruadháin," ars' an bhean a bhí 'na seasamh, "agus ní ar na clochaibh fuair sé é; … ní ó n-a <L 21> athair thug se leis é, a Bhrighid Ní Ruadháin, … cé ghoid an fear uaim agus é ar tí mé phósadh, a Bhrighid Ní Ruadháin? Is iomdha lá le naoi mbliadhna déag adubhras liom féin nach bhfanfainn ar mo shuaimhneas faoi 'n gcré go bhfeicinn an bhean a rinne an gníomh sin ar a glún- aibh os mo chomhair sul a bhfágfainn an saoghal … 'Nois, a Bhrighid Ní Ruadháin!" Bí an mháthair ar tí éirghe dá glúnaibh acht thug sí aon fhéachaint amháin eile ar an mnaoi a bhí 'na seasamh ag impidhe uirthi a mac a tabhairt dhi. Acht bhí an béal fáis- githe aici siúd, agus bhí bior 'na súilibh. Thosuigh an ghaoth aniar ag feadaoil agus ag déanamh spóirt i simné an tsean-tighe. Is beag nár múchadh an coinneal. "A mhicín! a mhicín!" ars' an mháthair, agus béadh truaigh ag éinne dhi le méid a bróin. "A mhicín! a mhicín!" ar sise, … ná coinnigh uaim é! na coinnigh uaim é!" Acht bhí croidhe cloiche 'san mnaoi eile an oidhche úd. "Bheadh sé chomh maith dhuit bheith ag cainnt leis an mballa," ar sise, agus thug sí a drom dhí. D'fhan an mháthair noiméad beag ag féachaint uirthi. "Go rabh mallacht na mathar a chaill a gclann mhac ort," ar sise, "go leanaidh se san saogal seo thú, agus go rabh sé romhat san saoghal eile," agus amach léithi. Níor chuir an bhean eile chor dhi. Thosuigh an ghaoth a tháinig aniar ó'n muir mhóir thar an gcuan agus thar sráideannaibh na cathrach ag feadaoil agus ag déanamh spóirt 'san tsimné; tháinig sí anuas thríd an tsimné agus siúd timcheall an urláir í go ndeachaidh sí amach ar an doras fágadh fosgailte. Múchadh an coinneal. Ráithe príosúnacht' chuireadh ar an sgoláire óg. Cuirfidhe a thuilleadh air marach go dtáinig sé amach lá na Cúirte nach raibh éinne i siopa Neill an lá chuaidh sé ann leis an airgead a thabhairt dhi agus an bráisléad fhághail; go bhfaca sé ar leath-taobh é; gur sgiob sé leis é gan cuimhneamh air féin agus go raibh eagla air filleadh leis. B'éigin do Neill admhachtáil go mbíodh sí féin 'gha chaitheadh d'oidhche ag an bhfuinneoig. Acht níor chaith sí a thuilleadh é, agus níor chaith sí an gúna bhí uirthi an oidhche úd arís choidhche. Bhí lorg méar na mná eile ann. <L 22> An lá ar tháinig an sgoláire óg as an bpríosún bí baisteach mhór ann. Nuair a dúnadh an siopa chuaidh Neill suas an staighre; agus do shuidh sí ag an bhfuinn- eoig bíodh is nach raibh de sholus san tseomra acht a dtáinig isteach o'n lóchrann sráide a bhí ag coirnéal an tighe. Bhí boladh an mhusg 'na sróin; bhí an cat mór ar a gualainn agus é ag iarraidh a bheith laghach leithi. Dhearc sí anonn ar theach an Chiardhubhánaigh ag ceapadh go bhfeic- feadh sí an sgoláire óg 'san tseomra thall. Ní raibh sé ann. Thug sé cuairt ar charaid leis, bíodh is go raibh an mháthair ag iarraidh air fanacht san mbaile, Acht gheall sé dhi nach bhfanfadh sé i bhfad agus nach leigfeadh sé deór thar a bhéal … Bhí fhios ag Neill go mbeadh sé 'san tseomra dá mbeadh sé 'sa mbaile. Dhíbir sí an cat mór. Bhí cineál eagla uirthi go dtosóchadh sé ag ól arís. Bhí sásamh bainte amach aici. Chuir sí an mac sa bpríosún; chuir sí an mháthair ar a glúnaibh.!. acht ní fhéadfadh sé bheith ag ól — b'fhéidir go ndeachaidh sé a chodladh … D'éirigh sí. Bhain sí an bráisléadh as an mbosga 'nar chuir sí é an lá thug na sith-mhaoir dhi é. Chuaidh sí chuig an bhfuinneoig, agus do dhearc sí anonn, agus an bráis- léad úd a thug Mícheál ó Ciardhubháin na súl nglas dá mhnaoi 'na láimh aici. D'fhan sí tamall maith ag an fuinneóig ag féachaint anonn. Bhí sí corruighthe go mór. Lasadh solus 'san tseomra thall. Chonnaich Neill na leabhair agus na páipéirí agus na clocha d'fhág an sgoláire óg ar an mbord; níor corruigheadh iad an fhaid as bhí sé san bpríosún. Chonnaic sí Brighid Ní Ruadháin san tseomra agus í ag imtheacht anonn 's anall, anonn 's anall, gan faoiseamh. Chonnaic sí 'na suidhe ag an bhfuinneoig í, agus í ag féachaint suas an tsráid agus í ag féachaint síos an tsráid gach ré uair. Chonnaic sí a haghaidh bán cráidhte; acht nuair d'fheiceadh an bhean thall í d'imtheochadh sí ó'n bhfuinneoig. Agus nuair d'fheiceadh an bhean i bhfus ag imtheacht í, bhíod fonn mór uirthi a dhul chuici, an bráisléadh a bhí 'na láimh aici a thabhairt dhi agus maitheamhnais a iarraidh uirthi. Acht ní dheachaidh, bíodh is go raibh an fuath a bhí 'na croidhe claoidhte aici. Thosuig clog mór na Cathrach a bualadh: a haon, a dó, a trí … a haondhéag. Chomhairigh an bheirt bhan, agus <L 23> do dhearcadar amach. Níor tharraing éinne aca a ceann siar. Bhí an bhaisteach mhór ann, agus an ghaoith aniar 'gá tiomáint roimpi thrí sráidibh cumhanga na cathrach. Bhí cipíní agus páipéir agus brosgar eile ag gabháil le fánaidh na sráide. Chonnaic Neill píosa de chraiceann oráiste ag gábhail le fánaidh thar an lóchrann sráide a bhí ag coirnéal an tighe. Thugh sí gach uile shórt faoi deara má bhí sí chorruighthe féin. Bhí solus i mórán fuinneoig eile 'sa tsráid, acht bhíodar ag dul i n-éag de réir a chéile. Thosuigh an clog mór ag bualadh arís; a haon, a dó, a trí, … a dó dhéag. Bhí truaigh ag Neill do'n mhnaoi thall. Chuir sí an bráisléad malluighthe faoi n-a sál le satailt air. Thóg sí arís é; chuaidh sí chuig an doras de rith le dhul anonn chuig an mnaoi thall. Stad sí; d'fhill sí chuig an bhfuinn- eoig. Bhí an tsean-námha 'na gar fós. Thosuigh an clog mór ag bualadh arís: A haon … aon bhuille amháin acht chuir an buille sin, sgannradh i gcroidhe na beirte. Bhí an bheirt bhan ag súil nach mbeadh sé i bhfad go bhfeicidís mac an fhir úd a raibh an dá súil ghlasa ghreannmhara 'na cheann tráth, acht a bhí faoi'n gcréafóig anois … Tháinig an ghealach amach. Bhí an tsráid fhliuch go soillseach agus go sleamhain i ndiaidh na fearthainne. Thosuig an clog mór ag bualadh arís: a haon, a dó. Dhá bhuille. D'fhéach an bheirt bhan ar a chéile. Bhí beirt mhairnéalach ag gabháil an tsráid. Chuir an bhean thall a ceann amach thríd an bhfuinneoig: "A' bhfaca sibh mo mhac i n-áit ar bith? ar sise, acht sul a raibh am aca freagra thabhairt uirthi bhí sí imthighthe ó'n bhfuinneoig. Thosuigh an clog mór: a haon, a dó, a trí: d'fhéach an bheirt bhan ar a chéile. Chualadar torann éigin. Chuireadar beirt chluas ortha féin. Céard a bhí ann? Bhí sé ag drannadh leo … acht ní raibh ann acht giosgán trucaill. Chuaidh sé idir an dá theach, agus b'fhacas do'n bheirt bhan go raibh an tíom- ánaidhe 'na chodladh agus an dá chapall ag iarraidh a bheith ag déanamh bealach a bhaile. Ba le lucht déanta uisge beatha an trucaill. <L 24> Thosuigh an clog mór: a haon, a dó, a trí, a ceathair: d'fhéach an bheirt bhan ar a chéile. Tháinig fonn chuca ar an ngaoith aniar. Chonnaic siad an sgoláire óg ag teacht agus dhá thaobh na sráide aige. Sheas sé ag ceann na sráide go leigfeadh sé an trucaill thart … Bhí na capaill ag imtheacht go roighin réidh … shíl se a dhul anonn treasna na sráide … sgiorr sé … do sgread an bheirt bhan … bhí an trucaill 'na mhullach. Deirtear i gCathair na dTrí nUisge go mbeadh sé beo fós marach an píosa sin de chraiceann oráisde ar sheas sé air; acht is dóigh le daoine eile go raibh sé tuirseach dhe féin agus dá shaoghal … Feictear Neill ag an bhfuinneoig fós, an cat mór dubh ar a gualainn aici agus boladh an mhusg 'na sróin. Act nuair fhéacann sí anonn treasna na sráide cumhainge, ní fheiceann sí éinne de na Ciardhubhánaigh san teach thall. Táid uile 'na luighe in aon uaigh amhain, i roilig Naoimh Eóin. <L 25> TRIÚIR BAN A BHÍ AR AITHNE AGAM. I. — AN BHEAN A GORTUIGHEADH. CLUINEADH clog ghá bhuáladh i gClochar na Trócaire i Machaire Ruis mara gcuala acht an t-aon dhuine amháin é. Má bhí an darna cailín san áit a chuala an dá bhuille déag níor chuir sí an tsuim chéadna ann is chuir Peigín ní Ghríobhtha. Chuala sise an clog agus í ag iarraidh bheith ag léigheamh a leabhair leis an droch-sholus bhí aici ó lóchrann sráide bhí taobh amuigh de fhuinneóig an áruis chodalta. Cheap sí i dtosach nach raibh sé acht a haon déag, acht nuair a chuala sí an dá bhuille déag tháinig eagla uirthi nach mbeadh a dóthain codalta déanta aici agus nach n-eirigheadh léithi san sgrúdughadh lá 'r na bhárach. Níor chuir sé as di go raibh riaghlacha na sgoile ghá mbriseadh aici: nach raibh an tSiúir Máire Alacó 'na codladh le ós cionn dhá uair, agus nach raibh fúithi féin an chéad áit fhagháil san sgrúdughadh? Acht ó bhí sé chomh deireannach sin san oidhche, dhún sí a leabhar agus shac sí isteach faoi 'n adhairt é. Tharraing sí na pluid timcheall ar a guailnibh, dhún sí na súile agus chéapthá go raibh sí 'na sámh-chodladh agus a tiugh fholt breagh donn ag cumhdach a cinn. Ní raibh. Ní raibh cúig noiméid caithte gur thóg sí a ceann arís, agus gur tharraing sí chuici an leabhar acht ní chun léightheóireacht é. Ní dhéarna sí acht breith ar chárta Nodlag bhí istigh sa leabhar agus a bheith ghá leigheamh mar dh'eadh. Acht ní ghá leigheamh bhí sí — na focail a sgríobhadh ar an gcárta Nodlag sin bhíodar de ghlanmheabhair aici cheana. Má thug sí póg do'n chárta agus má tháinig deór le n-a <L 26> súil ghlais, ní abróchar aon cheó faoi annseo. Má rinne, ná ceaptar nach raibh sí cinnte go raibh gach duine de'n dáréag bhí sa seómra léithi 'na suan. Ar maidin ar dhuiseacht dhí, ní hé an sgrúdhughadh an chéad rud ar thosaigh sí ag smaoineadh air. Bhí sí le dul abhaile an tráthnona sin agus ba mhór an fháilte bheadh ag a haint roimpi thar éis ráithe a chaitheamh i bhfad ó bhaile. Gach uile oidhche ag dul a chodladh dhi, tharrain- geadh sí a caol-pheann thré uimhir an lae a caitheadh, sa bhféilire bheag bhí greamaighthe dá clár sgríobhaidheachta, agus leigeadh sí uirthi féin gur mar gheall ar an gcion bhí aici ar a haint bhíodh an lúthgháir uirthi go raibh lá eile imthighthe. Agus cad chuige nach mbheadh gliondar ar a croidhe an mhaidin bheannaighthe seo? Nach raibh an lá mór tagtha? Nach mbeadh sí i gcuideachtain na hainte roimh dhul faoi do'n ghréin? Má bhí fáth eile ag Peigín leis an lúthgháir, cheil sí uirthi féin é. An cárta Nodlag sin da dtug sí póg faoi rún, má thug, bí súil aici go gcasfaidhe léithi an té sheól chuice é go minic ar feadh na laethe saoire; acht ar ndóigh is corr-chailín chiallmhar i dtosach na ndéaga a leigfeadh uirthi fhéin gur chuir sí an oiread sin spéise i bhfear a bhí níos sine ná í faoi dhó, agus mara raibh ciall ag Peigín ní raibh aon rud aici. Fiche míle fada bhí ann ó Mhachaire Rois go Doire na bhFiadh mar a raibh comhnaidhe ar Pheigín agus ar a haint. Bhí tuitim na hoidhche ann nuair chuaidh an cárr thar an teach-phosta atá comhgarach do Dhoire na bhFiadh. Thoir ó'n teach-phosta tá log sa mbóthar agus sgeacha ag fás ann. Tráthnóna deireannach thagas an posta do'n Doire, agus is beag tráthnóna sa mbliadhain nach bhfeicfidhe fear caol árd a raibh iomchur mileadhta faoi ag gabhail soir an bóthar ó'n teach-phósta agus paipéar nuaidheachta nó dhó faoi 'n asgaill aige. Ba mhinic dhó a sgíth a a leigint sa log nuair bhíodh an aimsir feileamhnach chuige, agus bheith ag léigheamh faoi'n saoghal mór thréig sé. An té d'fheicfeadh é ó bhárr an áird, cheapfadh sé gur sagart nó bráthair bhí ann mar níor cleachtuigheadh cultacha dubha i nDoire na bhFiadh. Agus ba chuma cé'n t-eólas bheadh agat ár nósaibh an tsaoghail ná ar dhaoine ná ar na cultachaibh is gnáthach le gach treibh is le <L 27> gach céird a chaitheamh, ní fhéadfá déanamh amach cé'n chéird dar díobh é gan cainnt a bhaint as. Gur fear meabhrach géarchúiseach bhí ann an chéad rud a cheaptha; ní bheadh aimhreas ort nach bhfaca sé cuid mhaith de'n tsaoghal idir olc maith; acht nuair a thóigeadh sé a dhá shúil de'n phaipéar agus tú ag imtheacht tharais deirtheá leat féin dá mbeadh rún agat go gcaiththeá é sgaoileadh leis an té a raibh an dá shúil sin 'na chloigeann. Agus sin é díreach an rud a cheap Peigín Bhocht an chéad lá dár casadh léithi é san log seo bliadhain an taca seo, acht ar ór na chruinne ní leigfeadh sí a rún leis anois. Dubhairt sí leis an tiománaidhe baint as an gcapall ar fhaitchíos go mbeadh sé san log roimpi, agus go mbeadh uirthi labhairt leis nó marcaidheacht féin thabh- airt dó mar ba chomharsa béil dorais bhí ann. Acht nuair nach raibh sé le feiceáil aici thuit an caoidhe uirthi. Tháinig cineál cumha uirthi acht níor leig sí uirthi féin cé'n fáth bhí leis an gcumha má thuig sí é, agus ní móide gur thuig mar ní raibh d'aois aici acht sé bliadhna déag agus nach iomdha duine thagas cumha air ar theacht na hoidhche mór-mhór i dtosach an tsamhraidh? A Pheigín a chroidhe! Mara raibh sa teach ag aint Pheigín acht í féin agus seanbhean aimsire, ní bhídís gan comhluadar an oidhche d'fhilleadh an ghearrchaile ó'n sgoil san mbaile mór ar na laetheanntaibh saoire. Bhíodh sgoraidheacht ann an oidhche sin, acht ní bhíodh sa láthair acht na daoine ba mhó le rádh san áit. Is mór an greann bhíodh ag Peigín ar na daoine móra seo i gcomhnaidhe mar bhí an mheidhir agus an sult agus líomhacht cainnte ag baint léithi ó dhúthchas, agus is iomdha magadh ghnitheadh sí faoi'n mhuinntir bhíodh bailighthe ann. Acht an oidhche seo tugadh faoi deara go raibh sí an-smaointeach innti féin agus gan an oiread cainnte aici is ba ghnáthach léithi. Bhí sí 'na suidhe ar chathaoir bhig faoi'n bhfuinneóig, agus leabhar ceóil ar a glúnaibh aici, agus í ag iompughadh na mbilleóg go neamhshuimeamhail. B'fhada léithi go raibh se i n-am codalta. Bhí sí tuisreach de'n sgoraidheacht. Acht baineadh geit aisti go tobann. Tháinig fear caol árd a raibh culaidh dhubh air isteach. Bheannaigh go múinte do'n chomhluadar. Labhair go ciúin lághach le <L 28> bean a' tighe .i. le aint Pheigin agus bhí sé ar tí bhualadh faoi ar chathaoir i n-aice an phiano nuair chonnaic sé an gheárrchaile faoi'n bhfuinneóig. "Nach í mhéadaigh, a Bhrighid," ar sé leis an aint, "caithfear gúna fada chur uirthi feasta, agus deis níos feileamhnaighe ar a cuid gruaige …" Leis an aint bhí sé ag cainnt acht chuala Peigín é, agus nuair chonnaic sí ag teacht é le lámh a chreathadh léithi cheap sí 'na hintinn féin nach labhradh sí leis ar chor ar bith. Chuirfeadh sí i gcéill dhó nach adhbhair magaidh bhí aige innti, acht níor chuimhnigh sí ar an rún sin nuair chonnaic sí an lámh sínte amach aige agus an dá shúil bheódha gháireacha ag dul tríthi. An leabhar ceóil bhí aici ar a glúnaibh thuit sé ar an urlár le chomh corruighthe is bhí sí, acht ó choinnigh sí greim cruadh ar an mbilleóig bí ghá iompughadh aici stróiceadh as an leabhar í. Shíl sí féin agus an fear árd an leabhar a thógáil ar an noiméad chéadna acht bualadh a dhá gcloigeann go trom i n-aghaidh a chéile. Ceapadh gurab í an timpíst sin chur as do'n ghearrchaile. "Suidh annseo láimh liom, a Thomáis Uí Catháin," ars an dochtúir, "is maith liom cainnt a dhéanamh leat faoi nuadh-litridheacht na Spáinne." Shiudh an fear árd le taoibh an dochtúra agus bhí comhrádh an-léigheanta aca acht nár chuir aon duine mórán suime 'na mbriathraibh acht Peigín. Bhí sise i ngar dhóibh ag slogadh isteach gach uile fhocal agus ag fanacht le faill fhagháil le n-a ladhar féin a chur isteach sa gcainnt le taisbeáint do Tomás Ó Catháin nach páisde bhí innti. Bhí focal maith ceaptha aici acht nuair shíl sí é rádh ní raibh an mhisneach aici. Nuair shíl sí focal eile a rádh chuir an dochtuir isteach uirthi le rud seafóideach eicínt agus bhain sé gáiridh as an gcuide- achtain. Acht bhí misneach ag Peigín. Nuair a bhí an chuideachta 'na tost dubhairt sí. "Ní fiú mórán baramhail an dochtúra ar an sgéal sin," an sise, "mar ní féidir leis an Spáinnis a léigheamh." Ní raibh a fhios aici cinnte ar chríochnaigh sí an abairt. Chuir a glór féin sgáth uirthi. Shíl sí go raibh óinseach déanta aici dhi féin. Ní bheadh meas go deó arís ag <L 29> Tomas Ó Catháin uirthi. Nuair rinneadh gáiridh faoi rud eicínt eile cheap sí gur ag gáiridh fúithi bhítheas. Níorbh fhearr leithi rud na go slugadh an talamh í. Bhí baramhail aice gur fhiafruigh Tomás dhi ar labhair sí féin an Spáin- nis, nó an raibh sí ag foghluim na teangan uaisle sin ar sgoil, acht ní raibh sí cinnte dhe. Bhí a cheann cromtha aici ionnus nach dtiubhraidhe faoi deara chomh corraighthe is bhí sí; bhí na deóra faoi n-a súilibh agus shíl sí go go bplaosgadh sí ag caoineadh gach noiméad acht d'eirigh léithe iad a chosg. Tráthamhail go leór tugadh biadh isteach chuig na haoidhibh agus bhí a ndóthain ar a n-aire ar feadh leath- uaire seachas a bheith ag cur síos an litridheacht na Spáinne na ar aon nidh eile. Nuair bhí an biadh chaithte ag Peigín d'éaluigh sí amach sa ngairdín. Bhí bó tinn ag Tomás Ó Catháin, agus níór fhéad sé mórán aimsire chaitheadh leis an gcomhluadar. D'fhág sé slán aca agus d'imthigh leis. Ag dul amach an geata beag do chuala sé glór duine 'na dhiaidh. "Ná bhí ag ceapadh a Mhic Uí Catháin gur páisde mise," ars an glór, "mar ní headh, agus ta eólas maith agam ar an Spáinnis freisin, agus chruthóchainn …" Níor chuala an Cathánach céard a chrúthóchadh sí mar ghabh sgathmhaireacht an ghirrseach agus dh'éalaigh sí uaidh ar chul na sgeach. Tar éis theach isteach ó'n ngáirdín dhi, bhí sí ag ceapadh go mbeadh a raibh sa láthair ag tábhairt sunndais dhi. Nuair nár airigheadar uatha í ar chor ar bith tháinig múisiam uirthi agus ó bhí Tomás imthighthe abhaile d'eirigh sí an-mharbhánta innti féin. Má tugadh faoi deara sin, ceapadh gurabh é an t-aistear fada ba siocair leis. 'Na dhiaidh seó, i rith a cuid laethe saoire, bhí saoghal ait ag Peigín. Gach uile mhaidin dá n-eirigheadh uirthi bhíodh imnidhe uirthi nach gcasfaidhe an Cathánach léithe i gcaitheamh an lae; bhíodh sí ag smaoineadh ar ar dhubhairt sé léithe an uaire dheire casadh ar a chéile iad, agus bhíodh sí ag síor-chumadh sgéalta le rádh leis nuair casfaidhe le chéile arís iad, agus eagla an domhain uirthi nach mbeadh sí i n-ann labhairt leis i gceart. D'fheicfidhe ag gabhail na mbóithre an tráth seo í agus <L 30> leabhar na glaic aice. Acht ní raibh san leabhar acht leithsgeal. Ag ceapadh sgéalta bhíodh sí de gnáth; í féin agus Tomás Ó Catháin ba mhó bhíodh i gceist sna finnsgéaltaibh seo cheapadh an cailín óg. Tráth dóibh le chéile ar oileán mara; tráth eile ghá baitheadh in abhainn mhóir bhíodh sí, agus eisean ghá tárrtháil. Cheapadh sí uair go bhfeiceadh sí ag marcaidheacht ar chapall bhreágh é ar mhachairib leathna Thír' an Airgid; uair eile, is ag obair faoi thalamh sna miana chabhíodh sé agus na mílte fear borb fiadháin gá gceannsughadh aige. Acht is annamh bhíodh sí i n-ann labhairt leis i gceart i dtosach; eisean is mó ghnitheadh an bladar cainnte agus an magad agus an greann. Dá mbeadh eólas aige ar an ngalar bhí ag gabhail di, b'féidir go mbeadh sé ar a aire. Acht ní raibh an t-eolas aige; cheap sé nach raibh innti acht páisde, páisde, páisde andeas an- spéiseamhail. Timcheall 's seachtmhain thar éis theacht abhaile dhi o'n sgoil, thug sí féin agus a haint cuairt ar an mbaile mór. Bhí sí ag fanacht leis an aint i seómra san teach- ósta, agus ó bhí peanna agus páipéar scríobhtha ar an mbórd tosaigh sí ag cumadh leitre. Dubhairt sí a lán sa leitir nach n-abróchadh sí dá mbeadh aon cheapadh aice í chur chun bhealaigh. Acht nuair bhí a leath sgríobhtha aice, thaithnigh an chainnt go maith léithi, agus shíl sí a haith- sgríobhadh, agus athrughadh dhéanamh ar an sgríbhneóireacht ionnus nach n-aithneóchadh Tomás Ó Catháin é. Bhí blátha beaga na brollach aice, agus nuair nach raibh aon duine ag faire uirthi cheangail sí le dlaoi dá cuid gruaige iad, agus shac isteach san gclúdach iad. Tháinig aithmhéala uirthi nuair bhí an litir sa bposta aici. Dá n-aithneóchadh sé an sgríbhneóireacht bhí sí náir- íghthe go deó. Bhí fonn mór uirthi é fheiceáil ag léigheamh na leitre. Tráthnóna lá'r na mhárach cá mbeadh sí acht i bhfolach ar chúl na sgeach atá ar leath-taobh an bhóthair i n-aice le teach an phosta. Thosaigh an croidhe ag preabadh na cléibh nuair chonnaic sí Tomás Ó Catháin ag déanamh soir an bóthar agus a chuid leitre agus a chuid páipéar na ghlaic aige. Bhí sé ansmaointeach. Ní raibh sé aon achar ó'n áit a raibh an ghirrseach i bhfolach. Bhí sé chomh comhgarach sin do'n gheárrchaile agus gur fhéad <L 31> sise a litir féin thabhairt faoi deara na ghlaic. D'aithnigh sí an clúdach gorm bhí uirthi agus cheap sí dhul amach ar an mbóthar agus an litir iarraidh air. Acht ní dheárna. Chonnaic sí é ghá léigheadh, agus chon- naic sí an meangadh gairidh thagadh ar a béal nuair léigheadh sé cuid ba dhithcéillidhc na an chuid eile. Nuair bhí sé imthighthe thart fuair sí na blátha beaga ar an mbóthar na dhiaidh. Bhí an t-ádh uirthi nár thug sé faoi deara ar chor ar bith iad! Gortuigheadh lámh an Chathánaigh, ionnós nach raibh sé i n-ann aon cheo a sgríobhadh, agus ó bhí cúpla leitir le freagairt aige thug sé cuairt ar theach a bhanchomharsan go sgríobh- faidhe dhó iadh. Ní raibh sa mbaile roimhe acht Peigín agus bhí athas uirthi go bhféadhfadh sí cabhrughadh leis ar bhealach éigin. Rug Peigín ar pheann agus thósaigh uirthi ag sgríobhadh ar a dícheall. 'Na suidhe ag bórd sa phárlús bíodar, duine ar 'ach aontaobh de'n bhórd. Thógadh seisean na súile ó am go ham go bhfeicead sé an raibh ar dheachtaigh sé sgríobhtha ag a chléireach óg; bhíodh a ceann fúithi ag Peigín agus í ag breacadh an phaipéir go breágh clisde tapaidh; agus ní bhíodh le clos ag ceachtar aca acht giosgán an droch-phinn agus anál trom na girrsighe. Leitreacha fada bhí le sgríobhadh aige, agus nuair dhear- cadh seisean uirthi bhíodh a fhios aice go maith go mbíodh a dhá shúil sáithte innti gan a ceann féin a thógáil. Chuireadh an fhéachaint sin as di go mór, agus mhill sí aon bhilleóg amháin de'n phaipéar. Rug seisean ar an mbilleóig a milleadh agus thosaigh ghá léigheadh. "Is deas uait sgríobhadh," ar seisean, "táir an-chlisde leis an bpeann — acht cé bhfacas an sgríbhneóireacht sin cheana?" Bhí eagla uirthi go n-aithneóchadh sé an sgríbhneóireacht. Nach uirthi bhí an tubuisde gur sheóil sí an litir sin chuige! Bhí fúithi a rádh leis narbh í sgríobh an litir chor ar bith, <L 32> acht cé'n chaoi a mbeadh fios aici go raibh a leithéid do litir ann marab í féin sgríobh í? Bhí an cailín bocht cráidhte! "Bhfuil an méid sin sgríobhtha agat?" ar seisean, ar fheiceáil dó go raibh a peann 'na chomhnaidhe. "Tá," ar sise go lag-ghlórach, agus fios aici go raibh sé gha sgrúdughadh go cruinn. Thosaigh sé ar an deachtughadh arís, acht stad sé gan mórán moille. Nuair a thóg an ghirrseach a ceann chon- naic sí an fhéachaint thuigsionach bhí 'na shúilibh, agus bhí sí cinnte na hintinn féin go raibh eolas aige ar a rún, go raibh eólas aige air le fada an lá. Acht ní raibh. Ní raibh fhios aige tada faoi go bhfaca sé a cuid sgríbhneó- reachta, go bhfaca sé an chosamhlacht bí idir í agus an litir gan ainm a seóladh chuige. Annsin seadh thosaigh sé ag machtnamh ar a lán dá bhfaca sé ó tháinig Peigín abhaile ó'n sgoil. Chuir sé é seo agus é siúd le chéile, agus ní iongnadh mór é go raibh an sult le tabhairt faoi deara na shúilibh. Má bhí an sult ionnta bhí an imnidhe ionta freisin. Níor shíl sé go raibh innti acht geárrchaile; páisde áiluinn aoibhinn b'eadh í de réir a thuairime; chuir sé spéis mhór 'na bealaighibh agus 'na gothaibh aisteacha i gcomhnaidhe, acht anois ó d'aithnigh sé an galar bhí ag gabhail di níor mhór dhó bheith ar a aire í leigheas dá bhféadfadh sé. Chonnaic Peigín chomh shmaointeach is bhí sé agus thuig sí cé'n fáth bhí leis. Chaith sí an peann uaithi ar an mbórd go ní-fhoighideach. "Críochnaigh do chuid leitreacha thú féin," ar sise, agus siúd amach an doras í agus na deóra faoi na súilibh Niorbh fhada gur tugadh faoi deara go raibh athrughadh mór tagtha ar mheóin Pheigín. Áit ar leith a mbíodh an Cathánach ní bhíodh sise le feicéail ann da bhféadfadh sí. Tugadh faoi deara freisin chomh ciallmhar is bhí sí ag eirghe. Ní mórán cainnte cluinfidhe uaithi acht b'fhiú éisteacht leis an méid sin. Da mbualadh an Cathánach isteach ar chuairt chuca, agus gan sa mbaile acht í féin ní bhíodh sí i bhfad gan leithsgéal imtheacht. Bhíodh uirthi dhul i ndiaidh na gcearc nó na ngéadhna. Bhíodh uirthi dhul annseo nó annsiúd, agus dá n-abradh Tomás nárbh fhearr leis rud a dhéanadh sé na cabrughadh léithe, chuireadh sí i <L 33> dtuigsint dó go múinte go mb'fheárr léithe bheith 'na haonar. Sí bhíodh go mórdhálach gur fhéad sí chur i gcéill do Thomás nach raibh aon aird na aon thóir aice air. Sí bhíodh go práinneach aisde féin go raibh sí i n-ann dhalladh mullóg a chur air. Ba ghile léithe é ná aon uair ariamh, acht ní ceapfaidhe sin uirthi agus cuaidh sé righte léithi go minic gan innseacht dó ché mar bí an sgéal aice. Acht níor innis. Ní innseochadh sí dhó é ar a bhfaca sí áriamh. Tháinig iongnadh ar an gCathánach. B' fhacthas dó go raibh sé ag dul amudha go mór 's a cheapadh gur aithnigh sé an galar i dtosach. Bhí baramhail aige anois nach raibh a leithéid ann ariamh. Dá mbeadh an tsuim mhór sin aici ann nach cinnte nach ag iarraidh éaloghadh uaidh bheadh sí? Bhí imnidhe agus aithmhéala air nuair a cuireadh i gcéill dhó cé'n tóir bhí aici air: cailín díograsach mar í ba mhór an chontabhairt dhi é. Nár mhór an bheannacht ó Dhia gur leigheasadh í? Ba mhór an sásamh aigne dhó féin é ar chaoi ar bith. Ní dhéanadh sé aon dochar dá mbeadh sé lághach muinnteardha léithe mar bhíodh tráth … Bhualadh sé isteach go minic nuair nach mbíodh sa mbaile acht Peigín féin agus bhídís ag cainnt agus ag comhrádh le chéile go lághach. I dtosach shíleadh an cailín óg ealughadh uaidh, acht chuireadh sí an oiread sin spéise na chuid cainnte is nach bhféadfadh sí imtheacht. Bhíodh cluas uirthi agus is beag focal dá n-abruigheadh sé nach mbíodh de ghlan-mheabhair aici. D'innsigheadh sé dhi faoi 'n saoghal chaith sé féin thar lear — agus nach sa tsaoghal sin chuir sí an tsuim? D'innsigheadh sé faoi na hion- gantais chonnaic sé, faoi na daoine aisteacha éagsamhla bhuail na threó i dtíorthaibh iasachta, faoi 'n obair bhíodh le déanamh aige, faoi na leabhraibh léigh sé go dtí go mbíodh croidhe an chailín go geal agus go h-éadtrom. Ní raibh an tuigsint na an ghéarchúis ná an éirim chéadna i n-aon chainnt eile dár chuala sí ariamh; ar ndóigh ní labhradh sé léithe ar an gcuma sin marach go raibh spéis mhór aige innti? Ní mar sin labhradh sé le páisde. Thagadh aiteas ar chroidhe an chailín go raibh an fear sin da dtug sí gean ag eirghe chomh mhór sin léithi … <L 34> Acht thuiteadh an croidhe arís uirri nuair thigeadh an aint isteach agus nuair a thosuigheadh Tomás ag cainnt léithe agus gan aon áird aca uirthi féin. Ní raibh aon rud sa saoghal is mó ghoilleadh uirthi na an neamhshuim sin. Bheadh éad uirthi leis an aint, da mbeadh an aint beagán beag níos óige acht níor shíl sí go bhféadfadh aon fhear bheith an-cheanamhail ar an aint agus an aois bhí aice. Fear lághach múinte atá i dTomás, agus ní fhéadfadh gan labhairt leithe go carthannach — 'na teach féin freisin, cheapadh sí. Dá n-imthigheadh sí b'amhlaidh do b'fheárr le Tomás é. Agus tá sí ag tarraingt ar dhá sgór deireadh sí leithi féin agus féach chomh caithte is tá sí; féach na ruic atá na héadan agus tá sí ag eirghe liath freisin!" Acht níor bh'fhíor do'n ghirrsigh an méid sin. Ní raibh an aint thar ceithre bliadna déag agus fiche agus má bhí na ruic na héadan agus má bhí sí ag eirghe liath féin thar éis a bhfaca sí de'n tsaoghal agus thar éis ar fhulaing sí sul ar fágadh a feilm bhreágh aici, b'áilne le Tomás Ó Catháin í na aon bhean dár casadh leis ariamh. Níor thuig Peigín an méid sin amhthach. Ba dhóigh leithi gur thaithnigh sí féin níos mó leis ná aon bhean eile san áit: marach gur thaithnigh is cinnte nach gcaithfeadh sé an oiread sin aimsire 'na cuideachtain! Acht faraoir nár thuig sí an sgéal i gceart. "Is aoibhinn bheith ag féachaint ar luibh ag aibeachan faoi ghréin an tsamhraidh," 'deireadh Tomás leis féin, "acht is aoibhne ná sin bheith ag féachaint ar chroidhe agus ar anam girrsighe ag dul i neart agus í mbrigh i n-aghaidh an lae." Agus lean sé dhe mar ba dhóigh leis nárbh aon dochar do'n ghirrsighe é. Ní raibh innti acht girseach acht an oiread an tráth seo. Lá dhí an dul abhaile thar éis bheith ag congbháil cainnte le Tomás ar feadh leath-uaire ag an gcrosbhóthar, casadh sgata páisdí léithe san tslighe. Bhí spóirt an domhain aca agus iad ag leiginn ortha féin go mba ba iad. D'fhan Peigín sgathamh ag féachaint ar an gcleas- aidheacht bhí ar siubhal agus nuair nach rabhadar gá dhéanamh i gceart thosaigh sí ghá múineadh. Le bheith na buin, b'éigin di ar ndóigh dhul ag lamhacán timcheall <L 35> na háite, agus gach uile bh-ú-ú aisde! Bhí an oiread spéise aici sa gcluiche is bhí ag aon pháisde aca, acht bhá bheag an mhoill uirthi, eirghe 'na seasamh nuair thug sí faoi deara go raibh Tomás Ó Catháin sa láthair agus é ag cur spéis' san obair. Bean óg mar í ag súgradh le páisdí na sgoile! Agus eisean ann ag féachaint uirthí! Ba mhór an náire bhí uirthi. Cheap sí labhairt leis agus innseacht dhó nach raibh ann acht cleasaidheacht nach raibh sí acht ag múineadh cluiche dhóibh acht níor fhan focal aici. "Ó na bacaidh liomsa," ar seisean agus an greann 'na shúilibh, "is aoibhinn liom bheith ag dearcadh ar pháisdibh ag déanamh suilt." "Acht ní páisde mise," arsa Peigín agus ar eagla go mbrisfeadh an gol uirthi d'imthigh léithi go mí-cheadthach. Ní cheidneochadh sí ar mórán go b'faca seisean í sa riocht sin í. Cé'n meas dh' fhéadfadh fear bheith aige uirri agus an ealadhain sin ar siubhal aici? Ba mhór an bhaileabhair uirthi go bhfaca seisean í. D' fhan sí sa mbaile go díombách go raibh se na oidhche. An uair seo bíodh na cearca ag breith amuigh ar aint Pheigín, agus ba mhór an obair uirthi na huibheacha a bhailiughadh. Théidhidís tamall maith ó'n teach, agus bhí seanrothar aice agus bheireadh sí cliabh leithe ar an rothar ga gcuartughadh. Bhí sí ar a dtóir an lá seo, agus nuair d'imthigh Peigín uaidh, chonnaic an Cathánach a h-aint ag gabhail soir an bhóthar ar an rothar, seanhata tuighe ar chúl a cinn agus an cliabh ar shlait-treasna an rothair aici. Bhí fhios aige go rí-mhaith cá raibh a triall. Ag gearradh sgeach le sádh bhí sé nuair casadh Peigín leis, agus bhí an sábh aige fós. D'imthigh leis trí na garranntaibh agus gotha oibre air. Anois agus arís d'fheiceadh sé an seanhata tuighe mar beadh sé an im- theacht uaidh féin ós cionn na bhfál. Shroich sé páirc leis féin faoi dheireadh. Bhí fál sgeiche idir an bpáirc seo agus talamh na mna dá dtug sé gean, agus thosaigh sé ag gearradh agus ag baint na sgeacha bhí sa bhfál. Bhí éirleach mór déanta aige leis an sábh nuair tháinig bean an tsean-hata cuige ar lorg na n-ubh. Chonnaic sí an raic bhí déanta aige ar an bhfál, acht ní fhaca sí <L 36> an té rinne é i dtosach. Nuair chonnaic sí Tomás agus é ag obair ar a mhíle dhithcheall leis an sábh cheap sí gur ar buile bhí an fear bocht. "Cé'n mí-ádh ta ort," ar sise "tá an fál millte agat." Thóg seisean a cheann. Níor leig sé air féin go dtí sin go bhfaca sé ar chor ar bith í. "Tusa tá ann a Bhrighid! Gabh i leith annseo agus chabhraigh liom. Obair an-chruaidh í seo," ar seisean. "Cabhraigh leat! an ar buile atáir?" "Ní h-eadh. Ní theastóchaidh fál annseo feasta. Aon fheilm amháin bhéas againn … Cuadar beirt abhaile i n-aoinfheacht. Bhí Peigín sa mbaile rómpa. Fliuchadh an tae agus bhíodar triúr gá ól nuair leag Tomás lamh ar cheann na girrsighe agus dubhairt — "Is geárr go mbeid bainfheis againn ar an mbaile seo, a Pheigin." Baineadh geit as Peigín. Cheap sí i dtosach go mb'é an chaoi go raibh sé ga hiarraidhe le pósadh, agus bí olc uirthi leis nach ndeárna sé an obair sin agus gan ann acht iad féin beirt. Tháinig luisne 'na gruadh agus thosaigh sí ag ceapadh ceárd ba chóra dí a rádh nuair chuala sí a haint ag cainnt. "Seadh a Pheigín a chroidhe," ar sise, "tá an cleamhnas déanta againn. Pósfar sinn i gceann míosa." Bhí Peigín bhocht i riocht a dhul i laige sa gcathaoir ar chlos na bhfocal sin di. Má bhí tuille cainnte ann ní ise chuala é. Nuair bhí an tae ólta aici d'éalaigh sí amach sa ngairdín agus chaith sí cuid mhaith de'n oidhche ann agus an croidhe ga snaoidh 'na lár istigh … Tamall 'na dhiaidh sin, glacadh Peigín isteach i gClochar na Trócaire i Machaire Rois. Bhí cunntas fada sna paipéir faoi agus dubhradh go raibh Tomás Ó Catháin agus a bhean ar na daoine bhí sa láthair. Ní raibh a fhios ag ceachtar díobh cé'n fáth dhi a dul san gClochar, agus táid i n-aimreas nach ró-fhada fhanfás sí ann. <L 37> TRIÚR BAN II. — AN BHEAN AR LEAG DIA LÁMH UIRTHI. Bád níor gleóite na "An Cailín Beag Donn" ní raibh le feiceál ar Chuan na Gaillimhe, agus ó bhí sí le díol ag an gceannaidhe siopa ar leis í, cheap Pádraic Ó Niadh go mba mhaith an spré ag a inghin an bád dá bhféadadh sé í fhagháil réasúnta saor. Acht dubhairt Antoine Ó Máille, an fear óg a bhí ar tí an óigbhean a phósadh, go mba chóir dhóibh trial a bhaint as an mbád sul a gceannóchaidhe í, ag féachaint a raibh sí i ngar do bheith chomh maith le n-a cáil. Cheap an sean fhear go mba mhaith an chomhairle í agus chuaidh sé féin agus Séamus a mhac, agus an Máilleach amach le oidhche a chaitheamh ar an bhfairrge ag iasgaireacht go bhfeicfidís ce'n mhaith bhí leis an mbád. Chuaidh Cáit, an inghean bhí le pósadh, go dtí an chéibh le n-a muinntir go bhfeicfeadh sí ag imtheacht iad agus d'fhan sí tamall maith ar an tulchán ag féachaint ar an gcabhlach bád iasgaireachta ag dul siar an cuan faoi chóir gaoithe. Ar filleadh a bhaile dhi bhí sé na árd- trathnóna agus bhí béile na hoidhche ullamh ag a máthair. Bhí an bórd faoi réir aici agus císde ghá fuaradh ar lic na fuinneóige, agus ceól taithneamhach dhá dhéanamh ag an tulán. Shuidh an bheirt bhan ag an mbórd agus dfhéachaidís amah thríd an bhfuinneóig ó am go ham ar na bádaibh bhí an-chosamhail le dream ban riaghalta bheadh ag glacadh an aéir dóibh féin ar machaire a gclochair. Bhí sé ag eirghe an-chiúin. Na héanlaith bhí go céolmhar agus go bríoghmhar uair roimhe sin bhíodar ag eirghe an-mharbánta. Shíltheá go mb'é an chaoi go raibh sluaighte an aéir ag eirghe tuirseach de'n chantaireacht agus nach <L 38> gcleachtóchaidís arís choidhche é. Bhí codladh ag teacht ar éanlaith agus ar bheithighibh, acht d'fhan an bhean óg ag an bhfuinneóig go raibh na báid ag dul ó léargus uirthi san doircheacht, go raibh réaltóg bhreágh a raibh loinnir droch- ghealaighe innti le feiceáil san spéir thiar. Leig an tseanbhean bhí ag an teine osna aisti. "Céard ta ort a mháthair?" arsa Cáit, ag eirghe agus ag dul chuici. "Béad an-uaigneach gan thú, a chuid." "Nach mbeidh m'athair agat gan trácht ar Séamus?" "Ní fada fhanfas Séamus linn. Ní bhíonn ó na daoine óga atá ann anois acht imtheacht leó." "Acht nach minic chuir tú féin gáiridh orainn a mháthir, ag innseacht dúinn cé mar d'éaluigh tú le m' athair i n-aimhdheoin do mhuinntire," arsa Cáit, le croidhe chur 'na máthair. "Agus féach an saoghal bhí agam ó shoin!" Níor mhinic da máthair gearán a dhéanamh agus chuir sé as do'n óigmhnaoi gur ar ruadaibh de'n tsórt sin bhí sé ag smaoineadh. Bhí fhios aici go maith gur chuir muinntear a máthar chomh mór sin i n-aghaidh a pósta is nár labhradar léithi ó shoin. Bhí tabhairt suas agus foghluim ar a máthair acht ghlac sí leis an saoghal d'eirigh le na fear thabhairt di. "Acht ní ag éalughadh uait atáimse," arsa Cait, "feicfidh tú go minic mé. Ar ndóigh ní bheidh mé thar fiche míle uait." "Tá fhios agam sin, a stóir," ars an mháthair, "acht le sgathamh bím ag ceapadh gur lean an mhallacht chuir m' athair orm mé. Féach mar d'imthigheadar uile go léir uaim — agus thú-fhéin anois. Feictear dhom go mb'é an fáth gur imthigheadar uaim go mbím roinnt bheag aisteach ionam féin sgaithte … nach ndeirtear 'go dtí an seachtmhadh glún?" Rug Cáit ar láimh ar a mháthair agus bhí gá cuimilt go ceanamhail. Bhí fhios aici go maith céard bhí i gceist ag an tseanmhnaoi. Bhí fhios aici gur beag glún de mhuinntir a máthar nach raibh duine éigin air bhí "roinnt bheag aisteach," agus go raibh cuid díobh bhí chomh haisteach is go mb' éigin iad a cur faoi ghlas. Acht ní raibh a fhios sin ag muinntir na háite; b'as conndae eile an mháthiar agus má bhí corr-dhuine ann chuala an sgéal ní raibh a chruthughadh ag aon neach. <L 39> "Ní ceart duit é sin a rádh," arsa Cáit go himnidheach. "Acht tá an fhírinne ann, a Cháit," ars an tseanbhean. Thuit an oidhche. Las Cáit an lampa. Chuir sí dallóg ar an bhfuinneóig. Tháinic triúr isteach ar chuairt, triúr nach bhfeictear acht go h-anamh le chéile. An Imnidhe, an tUamhan agus an Dóchas b' ainmneacha dhóibh. Ba léir do'n tseanmhnaoi bhí ag an teinidh iad, agus chuireadh sí iongnadh ar a hinghin nuair chuireadh sí féin focal beag isteach na gcuid cainte. Ba dhóigh le Cáit go raibh a máthair ag eirghe níos aistighe ó ló go ló. "Tá an ghaoith ag eirghe; tá sé an chontabhairteacht ar an bhfairrge anocht," deireadh an tseanbhean agus í ag déanamh aithris ar ghlór Imnidhe. Bain an inghin an dallóg de'n fhuinneoig. Bhí gealach sa spéir agus an fhairrge an-chiúin. Ní cheaptha go mbáithfidhe aon duine innti arís choidhche. "Féach amach, a mháthair. Níl smeathamh ann. Codladh atá ag teacht ort." Ní raibh súil leis an mbád go héirghe an lae. "Fanfaidh mise annseo go maidin," ars an tseanbhean, agus í go smaointeach, "nach mór an lear daoine báitheadh ar an mbaile seo le mo chomhnaidhe ann? Báitheadh Pádhraic Phait agus a mhuinntear anuraidh oidhche spéirghealaighe mar í seo freisin; agus báitheadh Michilín Pheig Bhig agus a dheirbhshiúir athrú anuraidh, agus … an athrú anuraidh nó trí bliadhna ó shoin báitheadh muinn- tear an Oileáin?" Bhí an mháthair ag cur di ag an teinidh acht níor chuir a cuid cainnte aon imnidhe ar Cháit. Beirt bhádóirí dob' fheárr ná a hathair agus an Máilleach ní raibh le faghail sa gcuan. "Gabh i leith annseo chugam," ars an tseanbhean go tobann. Chuaidh. Rug an tseanbhean ar dhá láimh uirthi agus d'fhéach isteach 'na súilibh. "A Cháit, innis an fhírinne dhomh," ar sise, "má tá duine nó beirt de chomlucht an bháid le báitheadh anocht, cé aca ab' fheárr leatsa go sabhálfaidhe?" "Ar son Dé, a mháthair, agus ná bí ag cainnt mar sin liom." arsa Cáit go cráidhte agus sgaoil sí an greim docht bhí ag a máthair uirthi agus do shuidh an bheirt aca, duine ar gach aon taobh de'n teinidh. Thuit néal codalta <L 40> ar an tsean-mhnaoi agus thuit néal ar Cháit. Bhí sé na mhaidneachan nuair dúisigheadh an bheirt aca go tobann. Bualadh rud trom éigin i n-aghaidh an dorais dúnta. D'fhéach an bheirt bhan ar a chéile. "Osgail an doras," arsan tseanbhean go ciúin, "go bhfeicimíd cé aca tháinig slán." Acht b'éigin di féin é dhéanamh bhí an oiread sin uathbháis ar Cháit, agus cé thuiteadh isteach 'na chnap ar an urlár chuca acht an Máilleach, é fluich báidhte agus sgeóin 'na dhá shúil … Acht dh'éirigh leis a sgéal innseacht do na mnáibh. Ar Charraig an Iolair báitheadh an bád. D'éirigh leis féin an seanfhear thabhairt i dtír acht bhí an dé imthighthe as. Bhí maide ramha ag an sgurach acht ní raibh fhios céard d'éirigh dhó. "Teidhimís amach ar lorg na gcorp" ars an tsean- bhean agus chuaidh … Níor fríth corp an mhic ariamh. Cuartuigheadh an cladach ó Cheann Léime isteach go Gaillimh acht níor facthas i n-aon áit é. Bhí torramh aca ar an athair acht níor ghoil a bhean deór. Sgaithtí d'fheicthí i gcúinne éigin í agus bean comharsan ag labhairt léithe agus dá mbeadh cluas ort chluintheá a cainnt. "Cuid de'n tseanmhallacht an báitheadh seo," deireadh sí, "cé'n chaoi 'bhféadfainn gol a dhéanamh? Nach bhfuil mo chroidhe ró-lán? Bhí fhios again i gcomhnaidhe go mbáithfidhe lá éigin é." Théidheadh sí go seómra an chuirp agus tráth mbíodh an seómra fúithi féin bhíodh sí ag cainnt le n-a fear. "Is minic ghniththeá gáiridh faoi'n mallacht, a Phádraic," deireadh sí leis an gcorp, "acht má tá sibh le chéile anois abair le m' athair an mhallacht a sgaoileadh dhíom. Nach n-abróchaidh anois, a Phádraic? Bhíos ceanamhail ort ariam, ón gcéad lá leagas súil ort — ar do cheann dóigheamhail agus ar t'aghaidh shoineanta …" Cuireadh sí cosg léithi fhéin nuair a thagadh comharsa isteach san seómra agus nuair thosuigheadh an comharsa ag déanamh truaighe léithi ní abradh sí acht — "Eist do bhéal anois. Cuid de mhallacht m'athar an báitheadh seo. Bhí sé i ndán dúinn ó thus. Tá Cáit ag <L 41> imtheacht freisin. Ní fada go mbead chomh haonraic is bhí i dtosach." B'éigin í chur a chodladh roimh lá … Tar éis a fear bheith curtha d'eirigh sí níos aistighe ná ariamh. D'eirigheadh sí i ngan fhios do Cháit san oidhche agus d'éaluigheadh amach agus bhíodh sí ag imtheacht ar fud na gcladach ar thóir a mic. D'fheicthí go minic í de shiubhal oidhche ar an gcladach, a gruaig le gaoith agus gan uirthí acht culaith oidhche agus í ag gluaiseacht léithi na haonar ag cuartughadh gach puill dá raibh ann agus ag bualadh a cos i n-aghaidh na gcloch ngéar. Baothchainnt is mó cluintí uaithi acht ar uairibh bhíodh rannta gá gcanadh aici. Bhíodh ceann aici nár cluineadh acht uaithi fhéin. Deireadh sí — "Bím ag siubhal de oidhche Faoi fhearthainn 'gus faoi ghaoithe Ag cuartughadh mo mhic 's mo stóir. Cá bhfuil tú uaim, a Shéamuis?" Annsin theagadh smaoineadh eile chuici agus deireadh sí — "Acht nuair bhí an leanbh Íosa 'Na luighe ag bun na Croise, Bhí tusa ann, a Mhuire Agus Eisean ar do ghlúin." Agus deireadh sí go mba mhó go mór a buairt agus a doiligheas féin na doiligheas Mhuire, mar nár tugadh corp a mic siúd ar ais di thar éis an Chéasta. "Cá bhfuil tú uaim, a Shéamuis? Cé'n fáth nach bhfuilir ar mo ghlúin?" deireadh sí. Daoine chluineadh í agus an chainnt sin ar siubhal aici, shílidís í mhealladh abhaile. Uaireannta d'eirigheadh leó. Uaireannta eile ní eirigheadh, agus bhíodh ar Cháit dhul amach ar a tóir. Chleachtaigh sí an tóragheacht agus an siubhal oidhche go raibh ar Cháit chodladh dhéanamh i n-aon leabaidh léithi. Mar sin féin, is minic dhúisigheadh sí san oidhche agus bhíodh an mháthair imthighthe uaithi agus bhíodh uirthi dhul amach gá cuartughadh Agus is ag dul i ndonacht bhí sí i n-aghaidh an lae. <L 42> D'imthig an chuimhne uaithi. Rud ar bith thárla ó phós sí deich mbliadhna fichidh roimhe sin, ní raibh aon chuimhne aici air de ghnáth. Dá labhartaidhe léithi ar a fear déarfadh sí leat nach raibh aon fhear aici acht nach fada go mbeadh i n-aimhdheóin a muinntire. Dá n-abruightí tada léithi faoi'n muirghín, 'déarfadh sí leat nach raibh aon mhuirghín uirthi cé'n chaoi a mbeadh nuair nár phós sí go foill? Acht d'fhéadfadh sí innseacht duit go cruinn faoi gach ar thárla dhí le linn a hóige. Bhíodh sí ag cur síos air le Cáit agus ag ceapadh go mb'í a deirbhshiúir í — an deirbhshiúir óg dob' annsa léithi fadó — agus bhíodh ar Cháit bhocht éisteacht léithi agus cainnt a choinneál léithi go mbíodh sí i bhfadh san oidhche agus an croidhe gha bhriseadh 'na lár … Ar a h-athair is minice bhíodh sí ag cur síos. D'innsigheadh sí dá "deirbhshiúir" céard deireadh sé léithi faoi'n bhfear dá dtug sí searc; d'innsigheadh sí dhi cé mar casadh le chéile ar an aonach iad, agus an masladh thug sé do'n fhear óg agus an buille fuair sé uaidh. "Agus nach raibh iomlán an chirt aige," deireadh sí leis an "deirbhshiúr," nár thug sé "bacach lobhtha" air? Acht tiocfaidh sé dom' iarraidh fós agus ealóchadsa leis i n-aimhdheóin a bhfuil ann aca, agus cuideóchaidh tusa liom, a Mhaighréad, nach gcuideochaidh anois?" Ní fhéadthá gan truaigh bheith agat do Cháit agus í ag éisteacht le n-a máthair ag cur síos go bríoghmhar agus go fileadhta ar a hathair a báitheadh, agus an tseanbhean a ceapadh go raibh sí óg fós agus go raibh si ar tí é phósadh! Act ní bhuaileadh an droch-thaom í go han-mhinic. Cúpla uair san ráithe, b'éidir, Nuair theagadh an droch-thaom uirthi agus gan Cáit bheith 'na haice, cuireadh sí uirthi an seanghúna pósta bhí i dtaisge san gcomhrain agus gléasadh sí í féin i bhfaisiún na mban bhí óg deich mbliadhna ar fhichid roimhe sin. Dá gcastaoi duine léithi deireadh sí leis gur eirigh léithi éalughadh ó n-a hathair, go raibh sí gléasta feistighthe i gcomhair an fhir dá dtug sí gean agus grádh, agus go mbéidís le chéile roimh eirghe na gréine. <L 43> B'aisteach agus ba thruaighmhéalach an feic í an tseanbhean sin ar leag Dia lámh uirthi, agus í ag imtheacht ar fud na mbóithre agus a cuid ribíní geala agus lásaí áilne ag imtheacht leis an ngaoith; acht ba truaigh- mhéalaighe go mór an bhean óg fheiceáil ar a lorg agus í ag cur a tuairisge go himnidheach. Acht ní raibh aon urchóid san tseanmhnaoi sin ar ar leag Dia lámh. Bhí sí laghach le gach n-aon. Bhí truaigh ag na chomharsanaibh do'n bheirt. Bhí an tseanbhean "roinnt aisteach" innti féin chuile lá ariamh ó tháinig sí san áit. Níor ceapadh go raibh a meabhair agus a héirim aigne caillte aici go deó, níor ceapadh go raibh an t-éagcruas chéadna bhuail a lán dá muinntir ag gabháil di. Ní fhéadfadh muinntear na háite é cheapadh agus a laghad eólais bhí aca ar an muinntir dar díobh í, agus má bhí sí níos aistighe ná ariamh, nár bheag an t-iongnadh é agus ar fhulaing sí, an créatúr? Acht d'aithnigh Cáit an galar agus do cheil sí a heólas ar an saoghal. Níor innis sí do'n Mháilleach féin é agus is gearr go raibh aithmhéala uirthí nár innis. I dtosach ní raibh aon fhonn uirthi é cheilt air acht lá dá rabhadar ag cainnt d'fhiafruigh sé dhí ar cheap sí gurab é an galar sin bhí ag gabhail do'n mháthair agus dubhairt sise nár cheap. Níor cheap an uair sin acht oiread. Acht nuair d'aithnigh sí an galar níor labhair sí mar bhéadh uirthi an sgéal iomlán nochtadh dhó. Bheadh uirthi faisnéis thabhairt ar a muinntir uile, ar an mbeirt dhearbhratháir le n-a máthair bhí i dteach na ngealt agus ar an deirbhshiúir nár fhágh an teach le fiche bliadhain gan comhluadar. Is minic rinne si féin cainnt le n-a máthair faoi'n gceist agus is minice ná sin rinne sí machtnamh air agus shíl sí go mbeadh an t-eólas céadna ag an bhfear óg ar an ngalar is bhí aici féin. Céard deireadh sé léithi annsin? Sé an chaoi a mbrisfidhe an cleamhnas — agus an gean bhí aici air! Agus carbh fhios di cé'n t-athrughadh thiocfadh sa saoghal? Nuair bheidís pósta d'innseóchadh sí an sgéal 'na iomlán dó acht níor mhór dhí é innseacht i leabaidh a chéile. Bheadh taithighe aige ar nósaibh na mná sin ar ar leag Dia lamh, agus bheadh truaigh aige dhi, agus dá muinntir nuair thuigfeadh sé an sgéal. <L 44> Ar chaoi ar bhith cheap sí go mb' fhearr an t-admhachtáil chur ar cháirde. Faoi'n am seo dubhairt Cáit léithi féin go ndéanfadh sé leas mór do'n othar dá bhféadfadh sí cuairt fhada thabhairt ar áit éigin i bhfad ó'n bhfairrge. Ar charraig ag béal na céibhe báitheadh an bád ar a hathair agus nuair bhíodh an fhairrge tráighte bhíodh an charraig seo leis agus d'fhéadfadh a máthair í fheiceáil ó'n teach féin: nár mhór an gar dá mbéadh comhnaidhe uirthi i n-áit éigin i bhfad ó'n gcarraig mhallaigthe sin? Thios i gConndae Mhuigheó, amuigh faoi'n achréidh bhí an deirbhshiúr ba sine léithi pósta agus cheap an bhean óg nárbh' fhearr dhi rud a dhéanfadh si ná cuairt tabhairt uirthi. Ní rabhadar chomh muinnteardha le chéile is ba chóir do bheirt deirbhshiúr bheith, agus nuair bhuail Cáit isteach chuice thar éis an aistir fhada ní fáilte mhór fearadh roimpi. Teach ósta bhí ag an deirbhshiúir agus gá fear, agus ó bhí bealach níos feárr leó sa saoghal ná ag an muinntir sa mbaile cheap sí gur ag éileamh cabhrach ortha tháinig Cáit, rud ab' éigin di dhéanamh cheana. Ní thiocfadh sí chomh fada sin gan cuireadh marach gurab eadh. Bhí fear a' tighe ag freasdal ar an siopa agus fágadh an bheirt deirbhshiúr leó féin; acht ó bhí fuinneóg bheag idir an seomra 'na rabhadar agus an siopa d'fhéad- faidís glórtha na bhfear bhí ag ól a chlos go soiléir. "Seadh, a Cháit, cé chaoi bhfuil maim?" arsa bean a' tighe. "Go dona, a Mháire, go han-dona." Bhí an bhean pósta ag cniotál acht thógadh sí na súile de'n obair ó am go ham agus annsin d'fheictheá an bháidh agus an tsainnt ag déanamh iomaidheacht 'na dhá súil. "'Bhfuil sí níos measa?" "Tá, i bhfad níos measa." "A' ndeárna sí aon rud aisteach le sgathamh, a Cháit?" "Déanam sí rud aisteach gach uile lá sa mbliadhain, a Mháire." Níor labhair ceachtar aca go ceann tamaill bhig. Cluineadh fear óg bí ar bhog-meisge ag gabháil fhuinn san siopa. "'Chuile lá dá n-eirigheann orm bhíonn eagla an domhain orm go ndéanfaidh sí rud uathbhásach eicínt," arsa Cáit. <L 45> "Ní aithnigheann sí mise anois acht corr-uair. Ceapann sí gur mise a deirbhshiúr, gur mise Bríghid Ní Dhomhnaill." "Go sábháilid Dia sinn! Agus ní fhaca sí Bríghid le dhá bhliadhain déag 's fiche, ó phós sí deaid!" Cluineadh fear a' tighe ag labhairt go borb. "Agus tá Bríghid agus a fear ag eirghe an-mhór linn." arsa bean a' tighe go smaointeach, "bhíodar annseo athrú indé agus d'óladar tae linn go deas muinnteardha, agus dubhairt an Caiptín nár ól sé a leithéid de tae ariamh acht aon uair amháin sna hIndiachaibh …" "Droch-rath ar Bhríghid agus ar an gCaiptín freisin," arsa Cáit go mí-fhoighdeach, "ní le cainnt dhéanamh leat fúthasa thugas an turas seo." Deirbhshiúr le n-a máthair bhí pósta ag caiptín airm san áit bhí i gceist aca. Níor thugadar aint ná oncal ar mhuinntir na máthar ariamh. Daoine móra bhí ionnta, dá mb'fhíor dhóibh féin, agus ní bhíodh aon bhaint aca le n-a clainn. Ní raibh duine aca ar an tsochraoid féin. "Nach tú atá mí-fhoighdeach!" arsa bean a' tighe, "acht an mbíonn sí go dona 'chuile lá?" "Ní bhíonn. Uaireannta bíonn a ciall agus a meabhair cheart aici, acht is mó an truaigh bheith ag féachaint uirthi agus an chiall aici ná aon uair eile." D'eirigh Cáit 'na seasamh. Tháinig borradh agus fuinneamh 'na glór. "A Mháire," ar sise, "tá an croidhe ghá bhriseadh 'mo lár. Níl fhios acht ag Dia mór céard d'fhulaing mé le bliadhain anuas. Bím annsin san gcistinigh léithi, agus ise 'na suidhe ag an bhfuinneóig ag féachaint amach ar an bhfairrge agus doiligheas nach bhfaca tusa ariamh na héadan. Bíonn fonn uirthi imtheacht acht nach bhféadann sí. Bíonn na súile greamaighthe aici san áit a bhfuil an charraig mhallaighthe sin ag béal na céibhe. Agus nuair bhíos sé ag trághadh, fanann sí annsin sa gcathaoir ag an bhfuinneóig go mbíonn an charraig leis; nuair fheiceann sí an charraig ag eirghe aníos as an bhfairrge de réir mar bhíos sé ag trághadh bíonn sí ag baothchainnt léithe féin go dtí go mbíonn a meabhair agus a cuimhne caillte aici … Ba mhór an beannacht ó Dhia é dá bhféadfadh sí imtheacht ó'n áit mhallaighthe sin ar feadh i bhfad … Táim cinnte, a Mháire, go mbeadh sí sásta cuairt fhada thabhairt ortsa annseo …" <L 46> D'éist sí a béal go gcluinfeadh sí céard bhí le rádh ag an deirbhshiúir. "Seacht 's sé pighne," arsa fear a' tighe. "glac é nó fág é!" Níor labhair bean a' tighe go ceann i bhfad. Bhí an stoca bhí ghá chniotáil aici ar an mbórd ós a comhair amach agus na spéacláirí leagtha le n-a thaobh. Faoi dheireadh thosaigh sí ag innseacht do Cháit cé'n fáth nach bhféadfadh sí glacadh le cúram na máthar. Bhí an teach cúmhang ortha cheana féin; ní raibh aon tseomra aca le na haghaidh; bheadh ortha bean fhreastail fhagháil di, agus bhí an t-airgead an-ghann ortha agus a raibh d'fhiachaibh amuigh ortha; agus an mhuirghín mhór bhí ortha, agus ag súil le ceann eile go goirid; chaithidís Tomás a chur ar sgoil i n-áit éigin agus nárbh shin tríochad punnt eile sa mbliadhain ortha … Agus mar sin di. Bhí olc ag teacht ar Cháit. "Agus ár ndóigh, a Mháire, ba mhór an náire ort a leithéid bheith sa teach agat," arsa Cáit go nimhneach, "nach mbeadh fhios ag an saoghal …" D'eirigh an bhean eile agus cochal uirthi. "Bheadh fhios ag an saoghal annseo é b'fhéidir," ar sise, "acht ní bheadh fhios ag an Máilleach sin atá le do phosadh é. Le n-a cheilt air cheap thú do mháthair bhocht a dhíbhirt …" "Ní headh." "Seadh, adeirim: ar fhaitchíos nach bpósfadh sé thú dá mbeadh fhios aige cé'n galar uathbhásach bhain le n-ár muinntir." "Thug tú th' eitheach." "Agus thug tusa do dhearg-eitheach 's a rádh gur ar leas do mháthar tá tú." Chuaidh na focail throma chruadha ó bhéal go béal eatortha mar sgeana géara nimhneacha gur lotadh an bheirt go mór, gur imthigh Cáit léithi as an teach agus fonn díogh- altais 'na croidhe. D'imthigh Cáit léithi agus fuath aici do'n deirbhshiúir. Ar phort na traenach thug sí aghaidh, acht ó bhí an traen dheireadh imthighthe uirthi b'éigin di fanacht ar an mbaile go maidin. I dteach ósta i n-aice leis an mbóthar <L 47> iarainn chaith sí an oidhche agus bhí cuimhne aici ar an teach ósta sin agus ar an oidhche chaith sí ann le n-a beó. Ní dheárna sí aon chodladh acht í caithte sa leabaidh gan snáth a bhaint di. Ar leas na máthar thug sí an t-aistear nó cheap sí ar fhágáil an baile di gurab eadh. Acht ag déanamh na smaointe dhí, i gcaitheamh na hoidhche, bhí aimhreas uirthi go mb'fhéidir go raibh roinnt bheag de'n cheart ag a deirbhshiúir: an gcuimhneóchadh sí ar an máthair chur chun bealaigh ar chor ar bith marach go raibh an Máilleach le teacht ar an mbaile agus tréimhse a chaitheamh ann leis an iasg? Nach mbeadh sé isteach agus amach aca gach uair sa ló? Nach dtiúbhradh sé faoi deara gan ró-mhoill céard bhí ag gabháil do'n mháthair? Agus nuair chluinfeadh sé uaithi cé'n bhail bhí ar chuid do mhuinntir a máthar céard déarfadh sé agus an chaoi ar cheil sí an sgéal air ó thosach? Nach mbeadh fuath agus gráin aige uirthi? Agus an chaoi a n-innseochadh sé féin gach nídh dhi! Cheap an bhean chráidhthe go mb'iad siúd na smaointc ba siocair le n-a turas ó bhí an croidhe chomh trom innti. Ba dhóigh léithi go gcaitheadh drochbhraon bheith innti; ní dhéanfadh aon bhean eile dá raibh ar aithne aici a leithéid de ghníomh. An mháthair bhocht a rug í a dhíbirt uaithi mar gheall ar fhear! Ar theacht na maidne ní raibh aon chuimhne aici ar an gcarraig ar ar báitheadh a gaolta, ná ar an bhfairrge mhóir ar a mbíodh an mháthair ag síor-fhéachaint agus biseach uirthi, ná ar an doiligheas mhillteach bhíodh i súilibh na máthar sin, ná ar an truaigh bhíodh aici féin ná ar an gcion bhí aca ar a chéile. An focal trom sin adubhradh léithi d'fhan sé 'na croidhe. Bean níos measa na í níor rugadh ariamh cheap sí. Acht an té ghnitheas aithrighe 'na dhrochghníomh tá maith- eamhnas le fagháil aige ó Dhia agus ó dhuine. Dhéanfadh sí aithrighe. Ní phósfadh sí choidhche. D'fhanfadh sí sa mbaile ag tabhairt aire dá máthair agus ag freasdal uirthi go lá a báis. I mbárach nuair d'fheicfeadh sí an Máilleach d'innseochadh sí an sgéal dhó 'na iomlán. Bheadh gráin aige uirthi ar ndóigh, acht i gceann roinnt aimsire b'fhéidir go maithfeadh sé dhi gur mheall sí é, agus i ndiaidh cúpla bliadhan nó trí nach n-eireochadh sé muinnteardha léithi arís ar bhealach eile …" <L 48> Croidhe luaidhe bhí san gcailín óg dathamhail bhí 'na suidhe léithi féin i gcuinne de charáisde nuair d'fhág an traen an stáisiún, agus thuig sí an lá sin cé 'n fáth go dtugtar gleann na ndeór ar an saoghal aoibhinn seo sa bpaidir. Ar shroichint an bhaile dhi chonnaic sí plód beag daoine taobh amuigh de theach Sheáin Uí Néill, an giúistís. Bhí cárr ar an tsráid ann agus síoth-mhaor i ngreim sa gcapall. Ag dul thar an teach dhi thug sí faoi deara go raibh a raibh ann ag féachaint uirthi go géar agus go raibh fonn ar chuid aca labhairt leithi acht go raibh cineál leisge ortha. Ní dheacha sí i bhfad gur glaodhadh uirthi, agus chuaidh sí isteach. Bhí a máthair istigh roimpe, an seanghúna pósta uirti acht é fliuch salach, ribíní agus lásaí bhí geal tráth ag sileadh léithi agus í 'na suidhe ar chathaoir ag gabháil amhráin grádha. Bhí an Máilleach sa láthair agus mhínigh sé an sgéal do Cháit. Dubhairt sé 'gur gabhthas an mháthair ar maidin, gur éalaigh sí ó'n tseanmhnaoi bhí ghá faire, agus gur ghortaigh sí bean comharsan bhí ar tí i thabhairt abhaile. Bhitheas le n-a cur isteach i dteach na ngealt. Labhair Cáit léithi acht níor aithnigh sí í. Ag baothchainnt bhí sí agus ag rádh go raibh sí anbhuidheach de na daoine uaisle seo — na síothmhaoir bhí i gceist aici — go raibh sí anbhuidheach díob go rabhadar ar tí í thabhairt chuig an bhfear dá dtug sí cion. Acht d'aithuigh sí Cáit nuair chuaidh sí ar an gcárr, nó síl sí gurab í a deirbhshiúr féin í. "Bhí iontaoibh agam asadsa," ar sí, "acht shíl tú mé choinneáil uaidh ar nós chách. Acht níor éirigh leath. Tháinig na fir uaisle seo le cuidiughadh liom. Eisean chur chugam iad …" A ógánaigh na súl nglas Dá dtug do chroidhe gean, na focail deireannacha chuala Cáit uaithi agus an cárr ag dul soir an bóthar. <L 49> Chuaidh Cáit agus an Máilleach siar an bóthar chuig an teach. Bhí dhá mhile go leith dhe slige ortha agus níor labhradh focal ar feadh an achair go rabhadar ag an gcéibh beagnach. Bhí sé 'na thráthnóna bhreágh aoibhinn agus na h-éanlaith ag ceileabhar go meidhreach sna crannaibh. Bhí an cabhlach bád iasgaireachta ag dul siar an cuan faoi lán-tseól. Má tá doiligheas agus briseadh croidhe sa saoghal cheapthá tráthnóna mar é seo nach é toil Dé é, acht toil na ndaoine. Bhí fonn ar an Máilleach focal éigin a rádh leis an gcailín dá dtug sé grádh acht céard d'féudfadh sé a rádh? Sa deireadh b'éigin dó labhairt. "Bíodh croidhe agat, a Cháit, a chuid," ar seisean. "Beidh." "Leag Dia lámh throm uirthi," an seisean. "Acht is truime go mór an lámh leag Sé ar an muinntir d'fhág sí 'na diaidh'" ar sise, "acht toil Dé go nglacamaois leis." Tá cloch i n-aice na céibhe ar a dtugtar "an chathaoir mhór," agus ag dul thar an gcloich seo dhóibh, dubhairt sise: "Siudhimís annseo go fóill beag, a Antoine," ar sise. Do shuidh. Bhí seisean i ngreim láimhe innti agus í ag féachaint amach uaithi ar an bhfairrge go smaointeach. "Is minic a shíleas le dhá bhliadhain," ar sise, agus ba dhóigh leat uirthi gur ag cainnt leithi féin bhí sí, "is minic a cheapas nuair bhíodh an droch-thaom tagtha uirthi go mba mhisde an duine an mheabhair agus an tuigsint, agus go mbfhearrde an duine an éigcéill. Tá croidhe meidhreach aici anocht agus tá mo chroidhe-se chomh dubh le gual agus chomh trom le luaidh …" Níor thuig an fear óg i gceart í. "An mheabhair mhill an saoghal orainn," ar sise. "Acht éist liom, a Cháit, a stóir." ar seisean, "Níor milleadh an saoghal orainn-ne. Tá saoghal aoibhinn i ndán dúinn fós le cabhair Dé i bhfochair a chéile …" "Níl. Ní phósfaidh mé choidhche." "Ní phósfaidh tú choidhe! Cé'n fáth?" "Mheallas thú, a Antoine. Níor innsigheas duit cé'n galar bhí ag gabháil dom' mháthair …" "Acht bhí fhios agam féin é. Ní déantar cainnt faoi rud mar sin," ars an fear óg agus iongnadh air. <L 50> "Agus cheileas ort cé'n bhail bhí ar mhuinntir mo mháthar; níor dhubhras leat ariamh go raibh beirt dhear- bhrátar léithi i dteach na ngealt agus deirbhshiúr léithi nach bhfuil i bhfad níos feárr ná iad …" "Cé mí-ádh tá ort, a Cháit," ar seisean, "nach raibh fios agam é sin le bliadhantaibh?" Bhí iongantas ar an gcailín acht níor chuir sí aon cheist air. Bhris an gol uirthi … Bhí an ghrian ag dul faoi sa bhfairrge nuair sgaradar le cheile. "Ní haon mhaith dhuit bheith ag cainnt liom, ní phósfaidh mé choidhche," an focal deire dubhairt sí leis an oidhche sin. Agus níor phós. Tháinig an Máilleach gá hiarraidh go minic acht ní ghéillfeadh sí dhó. Tá sí 'na comhnaidhe sa teach bheag i n-aice na céibhe fós, agus is minic d'fheictheá ag an bhfuinneóig bhig í agus í ag féachaint amach ar an bhfairrge, agus ar an gcarraig mar ar báitheadh a muinntear, agus súil aici leis an lá a mbéadh sí le na máthair sna Flaithis — nó i dteach na ngealt. <L 51> TRIÚR BAN III. — AN BHEAN A CIAPADH. TÁ cúis dlighe suainseáin le pléidhe ós comhair breitheamhan agus coisde i gCathair na Gaillimhe an mhí seo chugainn. Búrcach an Chnuic Mhóir agus Aindréis Ó Fionnachta ón gcathair an bheirt atá i n-achrann na chéile, acht ós cinnte go mbéidh an bhreith tugtha sul bhéas na focla seo faoi chló ní dochar an sgéal innseacht go beacht ó thús deireadh. Lá dá raibh an Búrcach 'na shuidhe ar chlaidhe na bhfámairí, i gCathair na Gaillimhe, tar éis theacht abhaile as an Oileán Úr dhó, chonnaic sé chuige an bóthar aniar an mhaighdean mhná dob' éadtruime siubhal agus dob' áilne iomchur dar casadh leis le n-a chuimhneamh. Ní raibh an óigbhean tar ocht mbliadhna déag d'aois de réir cosamhlachta, acht cheapthá nuair d'fheictheá a lorg i gclabar na sráide gur páisde dhá bhliadhain déag chuaidh an bealach le chomh beag is bí a troighthe. Thug an Búrcach taithneamh do mhaighdin na dtroigh mbeag agus í ag gabhail thart ag gabhail fhuinn di féin. Bhí ruainne de chéir chogainte 'na bhéal aige, acht d'eirigh leis an chéir a shacadh amach thríd an mannt bhí 'na dhrad uachtarach, go ndeárna cearcal san aér agus gur thuit sí isteach san uisge. "Cé hí an bhean óg sin?" ar sé le fámaire bhí ar an gclaidhe. "Cé aca bean?" "An bhean bheag éadtrom-chosach." "Girrseach le Aindréis Ó Fionnachta, ar fear siopa atá 'na chomhnaidhe i n-aice leis an dug." <L 52> "Aindréis Ó Fionnachta?" ars an Búrcach faoi dhó go smaointeach. "An fear árd dubh é?" ar seisean go tobann?" "Seadh." "Agus tá ball dobhráin faoi n-a chluais dheis …" "Mh'anam féin go bhfuil agus ball mór freisin." "Agus tá bárr ordóige a láimhe deise caillte aige." "Agat atá a thuairisg." Thug an Búrcach léim de'n chlaidhe, rug ar a sgáth- fearthainne agus siúd soir an bóthar é faoi lán-tseól. Siúd thar an droichead é agus fuadar mór faoi, agus iabh ní dheacha air go raibh sé ag an dug. Oirnéis bád is mó bhí ag an bhFionnachtach 'na shiopa, agus d'fhan an t-eachtranach noiméad amuigh ag féachaint ar an siopa go gcuimhneochadh sé céard ab' fheárr dhó cheannacht 'na leitheide d'áit. Bhuail sé isteach. "Luach sé pighne de dhubhánaibh rúnach," ar seisean. Fear a' tighe féin bhí ann roimhe agus thug sé dhó iad. "Nach ait nach n-aithnigheann tú do sheanchara? Nach dona an chuimhne atá agat?" ars an Búrcach. D'fhéach an fear siopa air go cruinn. "Ní féidir gur tú Séamus a' Búrca — tá tú an- chosamhail leis?" "Mise an fear céadna." Bí fáilte mhór roimhe ag an bhFionnachtach. Níor casadh le cheile iad le seacht mbliadhna fichead, ó bhí an bheirt aca ag obair le chéile sna Stáit. Tugadh an strainséar isteach go seómra bhí ar chúl an tsiopa. Shuidh an bheirt sheanchomráidí ag bórd. Líonadh dá ghloine, agus thosaigh an comhrádh. Ag seo chuid dhe: "Cé mhéad bliadhan anois ó bhíomar le chéile ag Panama?" arsa fear a' tighe. "Seacht mbliadhna fichead teacht na Nodlag seo." "Agus phós tú, ar ndóig?" "Níor phós ariamh. Ní raibh an t-am again." "Is dócha go bhfuil carn mór airgidh déanta agat, a Shéamuis!" "Tá roinnt …" Cluineadh mairnéalach sa siopa ag iarraidh cúpla feádh de théad. Chuaidh fear an tsiopa go dtí an doras agus <L 53> dubhairt leis suidh agus nach gcuireadh sé aon mhoill mhór ionganthach air. Líon sé gloine eile dhó féin agus dhá charaid. "Maidir leatsa," ars an strainséar, "ní call dom fiafruighe dhíot …" "Ní call duit. Baintreach fir mé agus lán a' tighe de pháisdibh orm. Ingheanacha ar fad acht aon mhac amhain." "A ndeir tú liom é? …" Bhí an mairnéalach a bhí sa siopa ag eirghe mí-fhoighideach. B'éigin d'fhear a' tighe dhul amach le freasdal air. Nuair bhí sé imthighthe uaidh thosaigh an Búrcach ag machtnamh. Cé'n gábhadh bhí leis imtheacht arís? Nach raibh a dhóthain airgid déanta aige? Nár bhreágh an rud an suaimhneas tar éis an dócamhail oibre? Agus cá bhfuigheadh sé áit níos deise leis an gcuid eile dá shaoghal a chaitheamh ann ná san áit ar rugadh é? Ní raibh aon cheapadh aige ag fágáil na Stáit dhó acht cuairt gheárr thabhairt ar Éirinn, acht de réir mar bhí na laethe agus na míosa ag imtheacht is lugha an fonn bhí air filleadh. An sean-draoidheacht! an sean-dúthchas! Nuair d'fhill an Fionnachtach ó'n siopa dubhairt a chara leis — "Le pósadh tháinigeas abhaile, a Aindréis. Táim tuirseach de'n saoghal thall." "Tá feilm bhreágh le díol ag duine de na Blácaigh thiar ag an gCnoc Mór, má bhí tú ann ariamh. Gheobhthá ar mhíle é. Dhá chéad déag atá uaidh, agus teach uirthi chomh breágh is chonnaic tú ariamh …" "Bhfuil cárr agat?" "Tá." "Gléastar an capall go beó agus téidhmís ghá féachaint." Chomh uair 's bhí an capall gá ghléasadh thárla an chainnt seo idir an mbeirt: "Is dona an chuimhne agus is dona an aithne atá agat, a Aindréis," ars an Búrchach, "nach gcuimhnigheann tú ar an oidhche Nodlag fadó nuair thugamar gealladh dá chéile nach mbeadh bean ó dhuine againn dá mbeadh inghean ag an duine eile?" "Is cuimhneach liom é, agus comhlíonfad an ghealla- mhaint má's fíor a ndeir tú liom faoi'n airgead." <L 54> "Má bhíonn sí féin sásta …" "Tuige nach mbeadh?" "Is iongantach na mná atá ann ar an aimsir seo. Féach thall i Sasanaibh iad. Níl teóra ar bith leó." Sul ar tháinic an cárr bhí an cleamhnas déanta ag an mbeirt fhear … Cúpla oidhche 'na dhiaidh sin bhí Máire Ní Fhionnachta agus a hathair le chéile. D'innis seisean di faoi'n gcleamhnas. Ní raibh sí sásta leis. Dubhairt sise nach bpósfadh sí choidhche é. Dubhairt seisean go bpósfadh. Dubhairt sise nach bpósfadh … Acht do phós. Ní bréag a rádh go raibh teach áluinn aca ar an gCnoc Mór agus bealach dá réir. Do dhuine uasal éigin tógadh an teach i dtosach, acht leis an aimsir bánuigheadh é, agus b'éigin dó a raibh aige a dhíol agus imtheacht leis. Ar ndóigh ní iongantas é gur cheap an saoghal go mba bhreágh an cleamhnas ag inghin an Fhionnachtaigh é. Céard bhí aca an lá ab fhearr bhíodar? Agus má bhí a fear ag dul i n-aois féin, cé d'aithneóchadh air go raibh sé ag tarraingt ar leith-chéad bliadhain? An raibh óigfhear i bparáisde ar Chnuic Mhóir bhí i n-ann obair a dhéanamh leis? Agus cá raibh an duine a raibh an fuinneamh céadna ann? Nach gcuirfeadh sé aoibhneas ar do chroidhe bheith ag féachaint air ag obair? Agus chomh ceanamhail is bhí sé uirthi! An rud beag súarach, gan spreacadh, gan sláinte, gan aon tsórt! B'fhíor dhóibh. Bhí an fuinneamh ann. Bhí an fonn chum oibre air; agus bhí sé ceanamhail ar an mnaoi bhig sin a phós sé. Acht ní raibh sise sásta. An cion aisteach bhí aige uirthi ba ciontsiocair le n-a mí-shástaigheacht. Bhí sé roinnt garbh ann féin. An saoghal thall ba chiontach leis, b'éidir; … an doicheall agus an sglábhuidheacht agus a bhfaca sé … Acht ar chaoi ar bith, thagadh creathadh beag uirthi nuair bhíodh sé i ngar di ar fhaitchíos go mbéadh sé ró-gheanamhail uirthi … Mhothuigheadh sí mar bheadh oidhreacha faoi n-a croiceann an t-am a leagadh sé lámh uirthi … <L 55> Acht ní admhóchadh sí é sin ar a bhfáca si ariamh. Cheap sí ga mba mhór an peacadh é; acht bhíodh aiteas uirthi dá haimhdheóin nuair deireadh sé léithi go raibh air dhul ar an aonach seo nó ar an aonach sin agus nach mbeadh sé sa mbaile go ceann cúpla lá. Acht ní raib neart aici air. Dá gcailleadh sí an saoghal seo agus an saoghal eile air, ní fhéadfadh sí grádh thabhairt dó mar thiubhradh bean d'fhear; agus chomh luath 's bhíodh sé imthighthe bhíodh sí ag iarraidh dhéanamh amach a raibh mórán ban dá lucht aitheantais amhlaidh. Níor thuig seisean cé mar bhí an sgéal aici. Bhí an ghéarchúis ann agus an meabhair agus an éirim aigne. Dá mbeadh air margadh a dhéanamh le duine, bhí cinnte nach dteipfeadh air, Ba mhaith an fear é ag míniughadh ceist ghnótha nó ceist phoilitigheachta, acht níor thuig sé daoine nár múnluigheadh ar a nós garbh féin. Céard ba chionntach leis? An saoghal bhí aige sna Stáit, an sglábhaidheacht, an doicheall, agus an deifir mhór bhíodh air ag bailiughadh an airgid? Nó an deamhan thug sé leis ó dhúthchas bhí ann? Is minic nuair bhíodh a bhean go mí-shásta agus go cantalach, agus go leigheasóchadh an focal ceart feile- amhnach í, go n-abruigheadh sé focal garbh éigin chuireadh déistean uirthi. Thug sé an déistean seo faoi deara go minic, acht níor thuig sé cé'n fáth bhí leis. Bean mar í níor bualadh leis ariamh cheana; na mná casadh leis sna bailtíbh móra san Oileán Úr ní raibh aon rud is mó chuireadh aoibhneas ortha ná moladh maith agus bronntanas. Cheap sé go dtiubhradh sé bronntanas áluinn dá mhnaoi agus go mbfhéidir go sgaoilfeadh sí leis na bealaigh aisteacha bhí léithi. Chuaidh sé isteach go Gaillimh i n-aon turas leis an mbronntanas a cheannacht di. Chuartaigh sé na siopaí ar fad, agus sa deireadh cheannaigh sé gúna breágh de'n tsíodha drithleannach bhi déanta sa bhfaisiún ba dhéanaighe. Ní shásóchadh sin é go gceannóchadh sé biorán mór óir le cur 'na brollach. Bhí sé fial fairsing léithi i gcomh- naidhe, acht chaith sé beagán thar an iomarca ar na hearraidhe seo; acht níor mhisde leis — nach uirthi bhéadh an t-aoibhneas nuair d'fheicfeadh sí iad? Agus bhí aoibhneas uirthi. Gúna níos áilne ná an gúna sin ní fhaca sí ariamh. Agus an déanamh bhí air? Nuair <L 56> rug a fear ar uachtar an ghúna le n-a thaisbeáint dí cheapthá nach bhféadfadh aon bhean dá caoile dá mbéadh sí dhul isteach ann bhí sé chomh cumhang sin. Rug an bhean ar an ngúna go gcuirfeadh sí uirthi féin é. "Táim an-bhuidheach díot, a Shéamuis, an-bhuidheach díot ar fad," ar sise. Chuir sí uirthi an gúna. Bhí sé an-chumhang ar fad di, agus dubhairt seisean é. "Is amhlaidh is feárr liom é, a Shéamais. Béad sa bhfaisiún …" "Acht i gceann cúpla mí ní fhéadfaidh tú é chur ort ar chór ar bith …" Dubhairt sé a lán eile nach n-innseóchar annseo, agus nár thaithnigh le n-a mhnaoi, agus nuair nach gcuirfeadh sé cosg le n-a theangain, bhris an gol uirthi agus siúd siar san seómra go beó í. Bhí aithmhéala air gur labhair sé léithi ar an nós sin; bhí fhios aige nár thaithnigh an cineál sin cainnte léithi agus bhuail sé ar an doras go ngabhfadh sé isteach le leith- sgéal a ghabháil léithi. Acht ní leigfeadh sí isteach é. "Osgail an doras," ar seisean. "Ní osglóchad," ar sise. Bhí buile ag teacht air. "Dá fhuide fanfas tú amach uaim is amhlaidh is feárr liom é," ar sise. D'osgail sí an doras roinnt agus chaith sí amach an gúna. "Agus ma bhíonn bronntanas agat le tabhairt uait feasta," ar sise, "tabhair do dhuine eicínt eile é," Bhí fearg mhór air. D'fhan sé cúpla noiméad ag an doras agus é idir dhá chomhairle; bhí fonn air guala chur leis an doras agus é réabadh ó chéile agus an bhean a chlaoidh le neart lámh. Acht ní dheárna sé é; sér'd a rinne sé breith ar an ngúna bhreágh bhí ar an urlár agus é chaitheamh ar an teine. "Bhíodh an diabhal aici," ar seisean, "acht múinfeadsa deágh-bhéasa dhi," agus siúd amach an doras é go ndeacha sé ag marcaidheacht ar chapall bán bhí aige agus níor stop sé go raibh sé istigh i lár an bhaile mhóir. Chonnacthas an oidhche sin ar an mbóthar é, agus deir- tear nár cluineadh ariamh a leithéid d'easgaine ó fhear, ná an droch-íde chéadna ghá fhághail ag capall bocht. <L 57> An páisde fir rug an bhean ní fhaca sé solus an lae ariamh. Beirt dochtúirí as Gaillimh bhí ann ag an mbreith, agus rugadh an naoidhneán marbh, agus dubhradar go mb'é a mbaramhail nach mairfeadh an bhean dá mba rud é go mbeadh páisde eile aici. Nuair tháinig biseach ar an mnaoi níor chuir a fear aon tsuim innti. Timcheall an ama seo, thosaigh seisean ag dul ó aonach go haonach ag ceannach beithidheach le n-a mbeathughadh ar an gCnoc Mór, agus is minic bhíodh an bhean gan é fheiceáil, ná gan sgéal fhagháil uaidh ar feadh seachtmhaine agus ba cuma léithe. Nuair bhíodh sé sa mbaile féin is beag cainnt bhíodh eatortha. D'eirigheadh sé ar maidin, chaitheadh sé a bhéile agus ghabhadh sé amach i ndiaidh ná mbeithidheach, agus ní fheiceadh sise arís é go ham dínnéara; gach oidhche beagnach bhíodh comhluadar fear ó'n áit san gcistinigh aige, agus chaithidís cuid mhaith den oidhche go minic ag imirt cártaí agus ag ragair- neacht. Ní raibh sé gan braon maith ól aon lá ariamh, acht bhí sé chomh láidir le bulán, agus bhí sé i n-ann é sheasamh ceart go leór. Acht bhí na droch-nósa ag fagháil greim air do réir a chéile, agus is minic bhíodh fáinne an lae ann nuair ghabhadh sé a chodladh, agus is minice ná san chaitheadh sé lá nó dhá lá gan focal a labhairt le n-a mhnaoi mara bhfiafruigheadh sé dhi a ndeárna sí é sin nó a ndeárna sí é siúd, nó an raibh aon cheó airgid ag teasdáil uaithi gcomhair an tighe. Bhí baramhail aici nár fhan aon mheas aige uirthi, agus an áit nach mbíonn an meas ní bhíonn an cion. Ba bhreágh léithi an sgéal bheith amhlaidh. Bheadh sí sásta, nó leath- shásta, dá mbeadh sé gan bacadh léithi acht mar sin. Is dona an saoghal bhéadh aici, cheap sí, agus bheith ceangailte ag fear dá dtug sí fuath; acht cé'n leigheas bhí aici air? Bhí an talamh ceannuighthe amach 's amach aige, agus oidhche d'á dtáinig sé abhaile ó aonach na Gaillimhe agus é ar meisge fuair a bhean amach cuid de'n imnidhe bhí air. "Ní bhfuighidh seisean é pé ar bith ché gheobhas e," ar seisean leis féin agus é 'na shuidhe cois na teineadh agus ise ag gléasadh séire dhó. "Ní eisean gheobhas é, an bastún, an cladhaire mall- aighthe, an beitheamhnach bradach …" ar seisean, agus gan áird aige ar a mhnaoi Níor fhada gur thuig sí céard bhí i n-intinn aige. <L 58> "Thá fhios aige nach bhfuil duine de mo chineadh beó … acht ní eisean ná a mhuinntear gheobhfas é … b'fheárr liom an talamh a dhíol agus an t-airgead a chaitheamh san bhfairrghe …" Thóg sé a cheann agus chonnaic sé a bhean. Bhí deireadh na hoidhche ann agus bhí sise thar éis eirghe le n-a leigint isteach ar eagla go marbhochaidhe é ar leacrachaibh na sráide — dá marbhóchaidhe é i bhfad ó bhaile i ngan fhios di ní cumha mór bheadh uirthi 'na dhiaidh — acht ar chaoi ar bith nuair thóg sé a cheann agus nuair d'fhéach sise air cheap sí nach bhfaca sí ariamh, agus bhí súil aici nach bhfeicfeadh sí aríst choidhche, éadan duine bhí chomh gránda leis an éadan chonnaic sí. Shil sí imtheacht uaidh agus a dhul isteach 'na seómra féin acht dubhairt seisean focal gáirseamhail éigin agus rug ar ghualainn uirthi. D'eirigh léithi imtheacht uaidh ó bhí an oiread sin ólta aige, acht thuit seisean agus d'fhan ar na leacrachaibh fuara go raibh an ghrian 'na suidhe. An capall bán bhíodh aige ag dul ó aonach go haonach agus ó bhaile go baile faoi'n am seo, agus is minic d'fheicfidhe an capall agus an marcach ag gabhail na mbóithre faoi mheadhon oidhche, an marcach 'na chodladh meisge agus an t-each ag déanamh an eólais dhó. Bhíodh bean an mharcaigh sa mbaile, agus pé ar bith cé'n oidhche a mbeadh súil aici leis ní fhéadfadh sí aon chodladh a dhéanamh go dtagadh sé. Acht ní le cion air d'fhanadh sí 'na suidhe. Bhíodh sí 'na suidhe ag an bhfuinneóig go gcloiseadh sí torann an chapaill ar an mbóthar, agus súil aici nach gcloisfeadh sí choidhche é, acht go n-ólfadh an marcach an braon thar an iomarca a chuirfeadh as an diallaid ar mhullach a chinn ar an mbóthar é … Agus thagadh pictiúirí ós comhair a súl. D'fheiceadh sí a fear dhá thabhairt a bhaile maidin le h-eirghe gréine, agus é fuar marbh. Bhíodh na comharsana ag teacht isteach ag déanamh truaighe dí gur chaill sí fear maith, agus thósuigheadh sí ag ceapadh céard dearfadh sí leó nó an bhféadfadh sí a fear a chaoineadh … Acht bean deághmhóideach diadhanta bhí innti agus is dá buidheachas bhíodh na smaointe seo ag teacht chuici. Níor thug sí toil dóibh ariamh. <L 59> Annsin chluineadh sí an capall i bhfad uaithi ag sodar- naoil ar an mbóthar cruaidh, agus chuireadh sí cluas uirthi féin go gcluineadh sí glór a fir go mbeadh a fhios aici cé'n bhail bhíodh air mar d'aithnigheadh sí cé'n cineál meisge bhíodh air ar a ghlór agus bhíodh faitchíos uirthi dá réir. Nuair a thagadh sé isteach ar bhogmheisge agus é ceanamhail uirthi ar a bhealach garbh féin, cheapadh sí éalóghadh uaidh, acht ní minic d'eirigheadh léithi. Agus an fuath bhíodh aici dhó! An ghráin bhíodh aici air nuair a mhothuigheadh sí a anál trom meisgeamhail ag teangbháil le n-a leicinn … Rud beag faiteach bhí innti de réir dhúthchais, agus ní dhéanfadh sí faic go deó marach rud adubairt seisean léithi maidin agus iadh ag ithe an bhricfasta. Chuir sé i gcéill di nach raibh aon mheas aige uirri, nach bhféadfadh sé meas bheith aige ar a leithéid de mhnaoi — nár fhág sí gan oidhre é. Dubhairt sé a lán eile ghoill go mór uirri sul ar fhág sé an teach. Chonnaich sí ag dul siar an bóthar é ar an gcapall bán agus ghuidh sí ar Dhia nach bhfillfeadh sé … Acht bhí sí ag fanacht ag an bhfuinneóg an oidhche sin ag féachaint a' gcloisfeadh sí an capall. Níor chuala. Tháinig meadhon oidhche, tháinig a haon, tháinig a dó, tháinig a trí acht níor chuala sí an capall. Bhí am go leór aici le smaoineadh ar an saoghal bhí aici, acht sí an chainnt adubhairt a fear léithi ar maidin agus an chaoi ar dhubhairt sé í is mó bhí ag goileamhaint uirthi. Bhí gealach bhreágh sa spéir agus tháinig fonn uirthi dhul amach. Chuaidh. Agus ní túisge bhí sí amuigh ná cheap sí gan filleadh choidhche. Tharraing sí an chlócha 'na timcheall agus isteach léithi go Gaillimh de shiubhal oidhche, agus ní dheárnaidh sí comhnaidhe ga raibh sí istigh ar an urlár ag a h-athair roimh eirghe na gréine. I gceann trí lá chuaidh an Búrcach isteach go Gaillimh 'na coinne. An Fionnachtach féin bí sa mbaile roimhe agus tugadh isteach é san seómra bhí ar chul an tsiopa. Líonadh gloine dó mar ba ghnáthach gach uile lá ariamh. "Is gránda an sgéal é seo againn," ars an Fionnachtach. "Í féin is cionntach," ars an Búrcach." <L 60> Ní ráibh acht chuid de'n sgéal ag an athair. Ní leigfeadh an náire do'n óigmhnaoi an chuid ba mheasa dhe innseacht dó, agus dá n-innsigheadh féin ní móide go dtuigfeadh sé i gceart é. Séard a cheap seisean nach raibh ann acht cantal agus baois mná óige agus go bhféadfad sé é leigheas gan duadh. Mhol sé dhi dul ar ais chuig a fear acht dhiúltaigh sí: Ní raibh annsin ar ndóigh acht baothchainnt na hóige. Acht níor mhór dhó ceacht a mhúin- eadh dá fear; níor mhór dhó eagla chur air. An iomarca de'n ól agus de'n áirneán bhí aige le tamall fada. "'Na coinne tháinig tú, is dócha," ars an Fionnachtach. "Annseo tá sí mar sin?" Bhí aimhreas air nárbh eadh. "D'eile ca mbeadh sí? Agus deir sí gur ann fhanfas sí freisin." "Ní ann. Mise a fear." Bhí an Búrcach go dána. Aigesean bhí an ceart shil sé. "An iomarca de'n ól agus de'n ragairneacht bhí agat le bliadhain," ars an Fionnachtach, "ní thógfainn ar dhuine an braon beag ól anois agus arís, acht 'chuile oidhche sa mbliadhain … i ngach aon áit dá dtéidhtheá ní bhíonn aca acht "Ar chuala tú céard a rinne Búrcach an Chnuic Mhóir le goirid?" nó "Nach iongantach an fear le ól é?" Tá sé náireach a dhuine! Tá sé náireach!" "Cuma liom sa gclampar céard déarfas siad: tá fios mo ghnótha féin agamsa — acht cá bhfuil Máire?" "Tá fios do ghnótha agat go cinnte, acht tá inghean liomsa pósta agad." "Mara mbéidh an fhírinne aca innseochaidh siad an bhréag." "Agus tá an fhírinne dona go leór!" "Tá," ars an Búrcach go bacach agus é ag iarraidh a mheas cé'n méad de'n fhírinne do hinnsigheadh dá sheancharaid. "Déanaidh réidhteach i n-ainm Dé," ars an Fionnachtach, "agus ná bhíodh an saoghal ag magadh fúinn. Glaodhfad uirthi féin." Ghlaodh. Tháinig sí isteach agus fuadar fúithi. D'umhlaigh sí do'n bheirt fhear agus dubhairt: "Má's mo choinne-se tháinig tú, a Shéamuis," ar sí le n-a fear "is turas i n-aisge bhéas ort." "Caithfidh tú theacht liom. Mise d'fhear." <L 61> "Narbh fheárr dhuit comhairle a ghlacadh," ars a h-athair, "dá críonna thú ní agat atá iomlán na céille." "Togha na díthcéille bí orm nuair ghéilleas díbh i dtosach, acht cheannuigheas an chiall ó shoin agus cheannuigheas go daor í, agus tá fhios agaibhse beirt go mba cruadh an t-oide bhí agam." Thosaigh sí ag cur di. Chuir sí iongnadh mór ar an mbeirt fhear le chomh bríoghmhar dána is labhair sí. "A dhul ar ais go dtí an teach breágh sin ar an gCnoc Mór agus fanacht ann i bhfochair an fhir úd thall a mhasluigheadh 'chuile la sa mbliadhain mé, agus atá chomh dall sin is nach dtuigfeadh sé nuair bheadh an masla dá thabhairt aige! An fear nach raibh uaidh ariamh acht a dhúil ain-tsrianta fhéin a shásughadh …" Shíl a hathair cosg chur léithi. Níor ceap sé go raibh an sgéal chomh dona sin; dá mbeadh fhios aige é b'féidir nach molfadh sé dhi dhul ar ais. Acht ní raibh aon náire uirthi anois, ná aon fhaitchios. An rud bhí i n-intinn aici dearfadh sí é cuma céard a thiocfadh as. Bhí an bheirt fhear, duine aca ar 'chaon taobh de'n bhórd, agus ise gá cheann, agus í corruighthe chomh mór sin is go mb'éigin di breith ar chathaoir ó am go ham ar eagla go dtiubhradh na cosa uaithi, "Bfheárr liom go mór fada mo shaoghal agus mo shláinte a chaitheamh ar lorg déirce ná fiú aon oidhche amháin a chaitheamh i n-aon teach leat, a Shéamuis a' Búrca …" Chuir a hathair focal beag faiteach isteach. Bhí cineál sgáth air roimpi. "Agus ní ró-bhuidheach atáim díotsa acht an oiread le sgéal," ar sise, "ní raibh uait acht fear fhagháil dom, agus ba chuma leat sa mí-ádh mór cé 'n sórt fir é acht beagán airgid bheith aige. Mé a dhíol — sin a raibh uait. Tá fir ann agus ní ceart go mbronnfadh Dia ingheanatha ortha; tá dream eile ann agus sé an peacadh mór é go bhfuighidís mná … "Éist do bhéal, a bhean. Éist do bhéal, adeirim," ars an Búrcach go bagarthach: "níl agamsa le rádh," ar seisean, "acht an t-aon fhocal amháin: "is tusa mo bhean agus an áit a bhéas mise beidh tusa agus mara dtagaidh tú abhaile liomsa go toilteanach, tiocfaidh tú ar bhealach eile …" <L 62> Rinne sé iarracht ar ghreim fhagháil uirthi. Chuaidh an Fionnachtach eatortha. Shílthea ar feadh noiméid go mbéadh sé 'na throid ann. "Tá sé chomh maith dhul abhaile anocht, a Bhúrcaigh," ars an t-athair, "ní shochróchar an sgéal ar an mbealach sin." Chuaidh. An oidhche sin bhí beirt fhear, duine aca i gcathair na Gaillimhe agus duine eile ar an gCnoc Mór rinne machtnamh doimhin ar mheóin na mban. I gceann seachtaine ba mhór é iongantas an Bhúrcaigh gur chuir a bhean litir chuige a rádh leis go mbéad sí sásta filleadh dá dtigeadh sé 'na coinne. Tháinig. Ag dul siar thar an Teach Bán dhóibh ar an gcárr, cheap an Búrcach so bhfiafróchadh sé dhí ce'n fáth gur ghéill sí. Sé bhí sásta gur eirigh leis an teasbach bhaint di! "Ní raibh aon mhaith dhuit bheith dod' chiapadh féin," ar seisean, "nach raibh fhios agat go gcaithfeá filleadh? Is docha go ndubhairt t'athair leat nach bhféadfadh sé thú choinneál sa teach agus an mhuirghín mhór atá air." "Ní shin é an fath go bhfuilim ar aon chárr leat anois." ar sise, "mara mbéadh aige acht an dara greim bhéurfadh sé an chéad cheann domsa." "D'eile cé'n fáth gur géill tú?" "Cogar annseo." Dubhairt sí focal 'na chluais nár chuala acht an bheirt aca. Bhí an oidhche ag tuitim. Bhí an seanchapall bán ag siubhal go réidh mall agus cead a chinn aige. Ní raibh ceól ag éanlaidh. Ní raibh le clos ag an mbeirt bhí ar an gcárr acht an torann bhí a gcapall agus a gcárr féin ag déanamh. Acht bhí an t-aon smaoineadh amháin ag déanamh imnidhe dóibh. D'fhéach an Búrcach i dtreó a mhná. Bhí sí go smaointeach agus go doiligheasach, agus lámh léithi caithte go fann ar chrannóig an cháirr. Leag sé lámh ar an láimh sin, agus thosaigh ghá cuimilt go ceanamhail, agus eagla an domhain air go dtarrain- geóchadh sí uaidh í. Níor tharraing <L 63> "A Mháire! a Mháire!" an seisean acht theip air focal eile a rádh. Páisde fir bhí aici, acht fuair sí féin bás … Sgathamh beag 'na dhiáidh seo bhí fear óg ag gabháil an bóthar i n-aice leis an gCnoc Mór, agus chuala sé cárr ag teacht 'na dhiaidh. An Búrcach bhí ar an gcárr, agus ó bhí aithne ag an bhfear óg ar a mhnaoi a cailleadh, agus ar a hathair thug sé marcaidheacht dhó. Bhí fonn cainnte ar an mBúrcach, agus níorbh fhearr leis an bhfear óg rud a dhéanfadh sé, ná bheith ag éisteacht leis. "Íocfaid sé go daor as," deireadh sé, "A rádh gur mise mharbhuigh í! Agus an cion bhí agam uirri! Acht tá dlighe ann fós, agus taisbeánfad dhó nach bhféadfaidh sá dúnmharbhthóir thabairt ormsa … Bíodar ag dul thar roilic an Chnuic Mhóir. "Annsin atá sí curtha," ars an Búrcach, "féach a huaigh." Stop sé an capall bán. "Tá sé chomh maith againn dul isteach agus paidir a chur le n-a h-anam." Chuaid an bheirt fhear ar a nglúnaibh ós cionn na huaighe. Nuair bhí na paidreacha curtha aca le n-a h-anam, dubhairt an Búrcach: "Bheirim buidheachas dhuit, a Dhia, nár leag tú lámh ró-throm ar fad orm, agus má sgiob tú uaim an bhean dá dtugas gean ó leagas súil uirthi i dtosach, tá oighre fágtha 'na diaidh aici …" Tháinig cuthach ar an bhfear a bhí ag éisteacht leis. "A bhastúin an diabhail!" ar seisean go fíochmhar bagarthach, "is maith an chaoi dhuit é gur ós cionn uaighe na mná sin dhá dtugas féin gean ó thús atámaoid n-ár seasamh; marach sin —" agus 'as go bráthach leis ar eagla go dtachtóchadh sé an fear místuamdha seo mhill saoghal na mná agus bhionmhuine leis féin ar an domhan. <L 65> AN CEÓL AGUS AN CUIMHNE I San leabhaidh aréir dhom séard a chonnaiceas — SEÓMRA beag bídeach agus gan de throsgán ann acht dhá chathaoir, bórd 'na sheasamh faoi fhuinneóig bhriste, leabaidh íseal nach bhfeilfeadh acht do pháisde, nó do dhuine nach mbéadh aon aoirde mhór ann. Bhí seanfhear sa seómra, agus cosamhlacht an bhróin le feiceál go soiléir 'na aghaidh uasal. Brísde córd air, bróga troma gréasaidhe agus clabar fliuch na sráide orra, brat braighde mná thar a ghuailnibh aige, folt fada liath air, a cheann faoi, agus é 'na shuidhe go socair ar an úrlár os comhair na teineadh, le hais na leapthan ísle. Lasracha na teineadh amhain thug solas dhom an áit fheiceál mar bhí an lampa beag stáin crochta ar an mballa aolgheal gan lasadh. Buaileadh an doras. Tháinic beirt isteach. Níor thóg an seanfhear a cheann. Níor labhair sé. An bheirt tháinic isteach, cailleach chromtha agus girrseach nach raibh thar seacht mbliadhna déag de réir cosamhalachta, níor labh- radar acht oiread. Ba dhóigh leat orra nach bhfacadar an seanduine brónach ar chor ar bith, acht is san duine sin is mó chuireas féin suim, agus mé ag iarraidh a dhéanamh amach céard a chuir an brón mór air. Chuaidh an chailleach agus an ghirrseach treasna an úrláir go mall. Thugas faoi deara gur ag treórughadh na caillighe a bhí an ghirrseach. Rinneadar ar an leabaidh ísil. Shín an chailleach a lámh dhonn chaithte amach uaithi ar shroichint na leapthan dhi, agus tháinic an lámh anuas ar éadan duine a bhí sínte innti, ar éadan mná óige <L 66> An 'na codladh bhí an óigbhean? Cheapas i dtosach gurab eadh, cheapas é gur leig an chailleach streanachán aisti, gur thuit an bheirt bhan ar a nglúnaibh, gur thosuigheadar beirt ag guidhe Dé ar son na marbh go dúthrachtach … Acht níor choruigh an seanfhear brónach agus níor labhair sé, acht é 'na shuidhe ar an úrlár agus a cheann faoi. D'eirigh an ghirrseach. Bhí bláthanna 'na glaic aici, agus chraith sí cuid díobh os cionn an chuirp. Níor bhac ceachtar de'n bheirt eile léithi, níor chuireadar aon tsuim 'na saothar, agus b'iongnadh liom sin. "Fághaim balath na féithleóige," ars' an seanfhear i ndiaidh sgathaimh aimsire, "dá mbéadh m' inghean beó …" ""Cuir craobh bheag de'n fheithleóig, san gcónra liom," sin é dubhairt sí indé …" ars' an ghirrseach, "d'fhágas an chathair go moch le n-a baint …" agus í ag gol go trom. D'eirigh an seanfhear de gheit. Siúd anonn treasna an úrláir é. Siúd anall arís é. É an-chorruighthe. Ní brón mór ná doiligheas a bhí air acht sainnt; sainnt agus sainnt amháin atá le tabhairt faoi deara 'na ghnúis agus é cromtha os cionn na leapthan ag tabhairt na mílte póg do'n chorp … acht an tsainnt, an tsainnt uathbhásach ata 'na ghnúis … "Thiubhrainn mo chuid de na flaithis, d'fhlaitheas Dé thú fheiceál, a chuid, thú fheiceál, a chuisle … amharc na súl ar feadh aon noiméidín amháin … ar feadh aon noiméidín amháin … ar feadh aon noiméidín amháin, a Dhia, a Dhia na Glóire … níl uaim ar an saoghal seo acht m'inghean mhúirneach fheiceál sul a chuirfear san úir í … a Dhia! a Dhia Mhóir na Glóire! Éist le mo ghuidhe." San leabaidh aréir dhom séard a chualas — An ceól a bhog mo chroidhe, an ceól aoibhinn íseal taith- neamhach, an suantraighe a chiúineóchadh an fear buile. Agus ar osgailt na súl dhom, do chonnaiceas an seanfhear brónach a bhí 'na shuidhe ar an úrlár le hais leapthan an chuirp agus bhéidhlín i ngreim aige. Ní caise ceóil a bhí le clos agam uaidh ná sruthán ceoil ná sanasta ceóil, acht ba dhóigh liom go raibh an seómra lán le ceól, le fuamannaibh iongantacha do-chloiste nach gcorróchadh cluas duine go deireadh aimsire marach saothar an cheoltóra <L 67> Bhí buigeacht na dtonn ar thráigh lá ciúin samhraidh san gceol sin; ar gharrdhaibh faoi bláthaibh móra luasgacha, agus mná maordha ag siubhal go suanmhar ionnta a bhéitheá ag cuimhneadh 'stú ag éisteacht leis an gceól sin; bhéadh fonn ort dhul a chodladh, bhéadh fonn ort tuitim 'do shámh-shuan shíoruidhe acht nach bhféadthá — ní fhéadthá gan do shúile choinneál ar aghaidh shochma an cheóltóra … Lean sé do'n suantraighe. Chualas féin srannadh páisde thríd an gceól a bhí a' dul i mboige i gcomhnaidhe gcomhnaidhe go dtí nach raibh le clos agam sa deireadh acht an srannadh amháin. Acht cheapas ar an gceoltóir go gcuala seisean an ceól suanmhar, go raibh sé 'na chluasaibh de shíor … A cheóltóir, a cheóltóir dhaill nach bhfuil aon chuimhneadh agad ar t'inghean, ar t'inghean atá sínte fuar marbh le t'ais? San leabaidh aréir dhom séard a chualas — Ceól meidhreach aiteasach ó'n gceoltóir chéadna, ceól a chuirfeadh ag damhsa thú, ceól a bhainfeadh an brón de do chroidhe. Bhí de dhraoidheacht san gceól sin, amhthach, nach bhféadthá éisteacht leis i bhfad go nochtóchaidhe dhuit an iomad radharcanna éagsamhla, agus iad ag teacht agus ag imtheacht de réir mar d'athruigheadh an ceól. Chonnaiceas machaire leathan i bhfad uaim. Croinnte thall is i bhfus gá luasgadh le gaoith. Bláthanna ioldathacha. Néalta boga bána ag coimhlint le chéile treasna na spéartha — agus do chualas, seadh do chualas an ceól meidhreach céadna chugam ar an ngaoith. Acht nuair a chuireas cluas orm le n-a chlos níos feárr níor chualas aon cheo. D'éag an ceól, acht d'fhan an radharc, d'fhan an machaire áluinn — agus beirt 'na lár istigh, seanfhear agus geárrchaile, eisean ag gabhail ceóil, ise ag damhsa, ag damhsa go sgléipeach agus a folt fada le gaoith … Acht nuair a thógas mo cheann ní raibh le feiceal agam acht an seanfhear a bhí 'na shuidhe ar an úrlár agus an bheidhlín i ngreim aige; ní hí an tseanfhéachaint bhrónach a bhí 'na ghnúis, amhthach, faoi seo, acht an fhéachaint céadna a bhí i ngnúis an cheóltóra úd a bhí i lár an mhachaire áluinn … a sheanfhir, a sheanfhir nach náire dhuit bheith meidhreach agus t'inghean ar lár? <L 68> D'athruigh an ceól go tobann, agus chonnaiceas bóthar fada fuar fliuch. Seanfhear agus óigbhean ag gabhail an bóthar sin. Iad beirt go tuirseach traochta. Eisean go cantalach. Ise i ngreim láimhe ann ghá threórughadh, agus ag iarraidh a shásughadh, ag rádh leis nach mórán eile bhéadh le siubhal aca, go mbéidís san mbaile faoi cheann uaire, go mbéadh teine mhaith aca agus biadh agus socamhlacht, go mbéadh an uile nidh aca mar ba chóir … A inghean, a inghean cad chuige dhuit a bheith ag innseacht na mbréag? Ná creid í, a sheanfhir, a cheóltóir dhaill atá do shuidhe annsin ar an úrlár, ná creid í: muna mbéadh thú bhéith dall nach mbhéadh fhios agad gur ar an mbóthar fada fuar fliuch sin casadh an gadaidhe gránda léithi, an gaduidhe bréan sin a bhain díot í? … Acht athair ag gabháil ceóil agus a inghean ar lár! San leabaidh aréir dhom séard a chualas An cheol ba bhrónaíghe dár gcualas le mo linn. Bhí brón athar ann agus brón máthar; bhí brón carad i ndiaidh carad ann, agus brón leannáin i ndiaidh a stórach. Chuir- eas méara 'mo chluasaibh mar bhí an ceól brónach sin ag dul thríom, ag dul go smior, ag dul go smúsach ionam. Cheapas eirghe agus imtheacht acht níor fhéadas. Ní leig- feadh an sean-cheóltóir dhom corruighe. Bhí greim daingean docht aige orm. Bhí faoi dhá leith a dhéanamh dem' chroidhe, agus b' fhéidir go n-eirgheadh leis muna mbéadh gur cuireadh cosg leis an gceól go tobann. Tháinic beirt isteach san seómra mar a raibh an ceol- tóir, cailleach chromtha agus girrseach ghá treórughadh. Bhí fearg mór ar an gcailligh. "Támuid ag éisteacht leat le leathuair," ars' an chailleach, "agus ba chóra dhuith a bheith ar dho dá ghlúin le taobh na leapthan sin ná ag cleachtadh do chuid ceóil agus t'inghean marbh." Níor labhair an seanfhear. Níor chuir sé cor dhe. Bhí an bheidhlín ar an úrlár le n-a ais agus a chiotóg i ngreim ann. A dheasóg caithte go fann treasna na leapthan ísle. A cheann leigthe isteach ar chorp a inghine … Nuair nár fhéad an chailleach aon tsásamh fhághail uaidh, ná cainnt féin a bhaint as, ghluais leó amach, agus an <L 69> chailleach ag rádh léithi féin gó n-innseochadh sí do na comharsanaibh laighead a chumha i ndiaidh a inghine; acht nuair a thosuigh sé ar an gceól brónach an athuair, thar éis imtheachta dhóibh, thuigeas féin é; thuigeas ar ghabh sé de cheól ó chonnaiceas i dtosach é; ba léir dhom nach ag cleachtadh ceóil a bhí sé acht ag cur i gcuimhne dhó féin. thríd an gceól, cé'n saoghal a bhí aige fhéin agus ag a inghean le chéile le n-a linn, agus cé'n saoghal a bhéadh aige i ndiaidh a báis … A cheóltóir, a shean-cheóltóir dhaill, ní truaigh liom thú anocht agus an tseóid uasal atá agad le bronnadh ar t'inghean atá ar lár … II. Litir a tháinic cugam indé ag cur i gcéill dom go raibh mo sean chara, an ceoltóir, imthighthe ar shlighe na firinne. Mo cheoltóir bocht dall! Ní thig liom anois gan bheith ag chuimhneamh go dolásach ar an tsean-saoghal agus ar an gcaoi ar casadh liom i dtosach é. Bhí an bheirt againn ar fán agus ar fuaidreamh an tsaoghail an tráth sin; mise m'ógánach beag bog, gan teach gan díon gan mhaoin acht an t-aon raol amhain; eisean 'na sheanfhear cruaidh cráidhte ag seinm céoil do choimhthighighibh gan múineadh i gcathair mhóir i bhfad ó bhaile — an bheirt againn gan teac, gan díon, gan mhaoin, acht an t-aon raol amháin … Oidhche fhliuch i gcathair choimhthigh. Bróga réabtha go raibh an t-uisge ag plabarnaigh ionnta faoi mo chosaibh. Doiligheas 'mo chroidhe. An gean is dual do dhuine bheith aige ar a chineadh, ar an gcineadh mhór dhaonna, sguabtha … Uch! an oidhche sin … Acht chuala mé an ceól, an ceól bog geanamhail Gaodhalach agus bhreathnuigh mé ar an gceóltóir bhí 'na sheasamh annsin ag doras tighe leanna, ag súil le pighneacha na n-allmhúrach. Thaithnigh a éadan liom. Bhí seanbháiréad ar chúl a chinn, bheidhlín i ngreim aige agus an solus ó fhuinneóg an tighe leanna ag taithneamh ar a bhán-ghnúis uasal. <L 70> Acht 'sé an port bog aoibhinn Gaodhalach chuir iallach orm fanacht annsin 'mo sheasamh ar leath-taobh na sráide go raibh an ceól thart. Nuair bhí, rinne mé rud aisteach, rud amaideach má's feárr leat an focal sin. Seo é é: An raol breágh geal gleóite, an píosa deireadh airgid dá raibh agam ar an saoghal, chaith mé isteach i mbosga bailighthe an cheóltóra é agus d'imthigh liom go beó. Ní raibh fiche slat curtha díom agam, go dtáinic cinéal aithmhéala orm faoi'n ngníomh bhí déanta agam. Thosaigh mé ag smaoineadh ar a bhféadfainn fhághail ar an raol bhreágh — builín beag aráin, píosa cáise, gloine leanna guirt b'féidir … Gach uile shiopa fuinnteóra dá ngabhfainn tharais, dhearcainn sa bhfuinneóig ar na builíníbh breághtha donna agus na císdibh deasa mílse: gach uile theach leanna dá bhfeicfinn, chuireadh sé le mo mhéala, nuair thiocfadh balath na ndighthe nach raibh i ndán dam amach thríd an doras … Bí mé cráidhte gur sgar mé leis an raol … D'fhill mé. Bhí an ceóltóir dall ag bheidhleadóireacht ag doras tighe eile leanna. Chonnaic mé mo raol geal féin agus é go haonraic imeasg na bpighneacha ruadh i dtóin a bhosga bailighthe. An cathughadh tháinic orm! Bhí mo chroidhe lán. Bhí mo bholg follamh. Thosuigh mé ag cur díom — a leithéid de chainnt aisteach ní chloistear acht go hannamh le linn saoghail. I nGaedhilge labhair mé ionnós nach dtuigfidhe mé — seadh, ionnós nach mbéadh a fhios ag an gceóltóir uasal dall cé'n droch-chroidhe bhí agam do'n tsaoghal mhór, ionnós nach mbéadh a fhios ag an gceóltóir é, ionnós nach mbéadh aon cheapadh aige cé'n diabhal dubh bhí istigh ionnam. Agus ní mar gheall ar an raol deiridh sin bhí mé buartha. Ní headh acht … ar chaoi ar bith, nochtaigh mé mo chroidhe agus mo mheanma do'n cheóltóir dall sin i gcathair thar lear, agus gan ceapadh agam gur thuig sé focal dá raibh mé a rádh! Acht thuig sé mé, thuig sé mo chuid cainnte; seadh, agus an croidhe cráidhte bhí taobh shiar de'n chainnt. "Mo thruaigh mhór thú!" <L 71> Nuair chuala mé an focal sin tháinic iongnadh an domhain orm. Thainic náire orm gur labhair mé. "Mo thruaigh mhór thú!" ar seisean arís, agus tuigsint neamh-ghnáthach 'na ghlór. "Agus tá Gaedhilge agatsa?" arsa mise, "dá mbéadh fhios agam é, ní dhéanfainn faoisdean de'n tsórt sin leat …" Níor labhair sé. Ní dheárna sé acht breith ar láimh orm, acht bhí gean agus tuigsint agus com-thruagh san mbarróig sin rug an dall orm … Ghluais linn beirt agus mise ghá threórughadh. Féach orainn: seanfhear dall, bheidhlín ar iomchur aige, bata 'na chiotóig aige, aghaidh fada bán uasal air, acht gan amharc aige ar an ógánach beag lag bhí le n-a thaobh, ná ar na sráideannaibh gruamdha, ná ar na siopaibh soillseacha, ná ar an tsainnt agus an ainmhian agus an grándacht bhí le tabhairt faoi deara i n-aghaidhthibh na ndaoine bhí ag gabháil thart. "Is aoibhinn liom duit, a dhaill, nach bhfeicfeann tú a ghránda is tá an saoghal," arsa mise im'intinn féin mar shíleas; acht is dócha gur labhair mé ós árd mar thug an sean-fhear dall freagra orm má's freagra bhí ann. Labhair sé go bog íseal mar is gnáthach le dall. "Bhronn Dia mór na mílte míle seód orm, a ógánaigh dithchéillidhe," ar seisean, "agus bronnfaidh Sé ortsa freisin iad má ghlacann tú leó …" Oidhche fhuar fhluich i gcathair choimhthigh; plab-plab an uisge 'mo shean-bhrógaibh; ceól an ocrais 'mo ghoile istigh; olc 'mo chroidhe: cumhracht feallsamhnachta an dhaill 'mo chluasaibh bodhra …" "Tá Dia mór; bíonn Sé ag cainnt i gcomhnaidhe leis an té go bhfuil cluas air —" Bhí an sean-fhear ag cur dhe agus b'fhacthas dom nár chualas ariamh cainnt chomh h-uasal ó bhéal duine. "Níl ort acht éisteacht leis," ar sé, "agus líonfaidh Sé t'anam bocht dubh le aiteas … Bhí mise tráth agus …" Níor dhubhairt sé níos mó, acht nuair thug sé cuireadh dhom dhul go dtí a sheómra beag féin leis, ghlacas leis an gcuireadh sin go buidheach beannachtach. <L 72> Suas linn, cúig nó sé cinn de staighribh go rabhamar ag bárr an tighe mhóir lóisdín, mé féin agus an sean- cheóltóir, go ndeachamar isteach i seómra a raibh cosamhlacht an bhochtanais air; acht má bhí an áit bocht agus beagnach lom, d'fheicfidhe duit go raibh míneachas éigin ag baint leis, nach fear aonraic chomhnaigh ann … Sean bhórd lúbach i lár an urláir ann — acht nach dtiubhrthá faoi deara chomh sean lúbach is bhí sé leis an sgaróid bhí ós a chionn; dá chathaoir nach raibh ar aon déanamh, stól beag trí chos nach ndeárna siúinéar ariamh, clár beag crochta ar an mballa agus roinnt gréithre air, leabaidh bheag sa gcúinne — sin a raibh le tabhairt faoi deara san áit i dtosach; acht áit a mbíonn blátha bíonn bean, agus bhí blátha sa seómra bocht seo, nó baslóga ba chóra a rádh, mar ní raibh acht tús an earraigh ann. Bhíodar ann, thart gach uile áit ann, baslóga sgeiche, an aitinn bhuidhe féin, pébrí cé'n chaoi ar fritheadh a leithéidí istigh i lár cathrach móire. Sé nó seacht gcinn de phictúiríbh as na páipéir greamuighthe de na ballaibh — bean, agus bean amháin a thoghfadh a leithéidí de ghrafaibh má bhí aon rogha ann … Acht cá raibh an bhean? Bhí an teine bhí sa ngráta beagnach caithte agus an sean- fhear ar a ghlúnaibh ós a comhair amach ghá séideadh le n-a bhéal. D'eirigheadh lasair bheag i n-áirde as an ngríos, chuireadh sé cipíní beaga air, thagadh méad innti go bhfeic- theá éadan bán an daill go soiléir, go bhfeictheá a mhéara fada caola ceóltóra agus na cuisleacha móra gorma ag eirghe aníos as druim a dhá láimh ar nós géagán lom crann i n-aghaidh na spéire tráthnona seaca geimhridh. Shíl mé cuidiughadh leis, acht ní leigfeadh sé dhom. B'éigin dom fanacht annsin 'mo shuidhe ag féuchaint air agus ag éisteacht le ceól fíochmhar na ndúil. Agus nach ann bhí an ceól! An teach a rabhamar ann bhí sé ar an teach ab' áirde sa tsráid, agus nuair thagadh an gála timcheall ar mhullach an tighe, agus anuas tríd an tsimné, agus isteach faoi'n doras, agus nuair buailtí an bhaisteach i n-aghaidh na bhfuinneóg, ní cheapthá acht go raibh tú istigh i gcarcar agus go raibh na mílte beithidheach allta buile amuich ag iarraidh greim fhágháil ort … <L 73> Bhí an sean-fhear ar a ghogaide mórán, ós cionn na teine. Mise ar an stól beag trí cos ag sliseadh adhmuid dhó. D'eirigh sé roinnt. Rug ar glúin orm. "Go sabháilidh Dia muid," ar seisean, "bfheárr bheith annseo anocht dá dhonacht é ná amuigh i bpúcán faoi Cheann Golaim …" "Agus a ndeir tú liom go raibh tú ann?" arsa mise agus iongnadh an tsaoghail orm; ní raibh fhios agam an uair sin, ar ndóigh, cé'r bh'as dó, agus d'eirigh mo chroidhe nuair chuala mé ainm na háite sin. Chonnaic mé an áit ós comhair mo shúl, an Ceann féin, an fhairrge mhóir timcheall air, oileáin Árann … Leig mé osna … Níor thug an dall aon fhreagra ar mo cheist. Bhí sé annsin, canna bainne aige ar an teine, é ag freastail air agus ag cainnt leis féin gan áird aige ormsa. "Ceann Golaim," deireadh sé leis féin, agus leis an gcaoi réidh mhall deireadh sé gach focal ba léir go bhfaca sé na háiteanna uile go léir ós comhair a dhá shúil dall; chonnaiceas féin iad ar aon chuma "Ceann Golaim agus púcán maith agat ar lorg na rúnach … caoirigh beaga bána ar mhachaire an iasgaire … na h-éisg go halpach … ní túisge bhéadh dorugha i bhfairrge agat ná go bhfuightheá guin … tharraingtheóchthá isteach é … chaiththeá i dtóin an bháid é … amach leis an dorugha arís …" Is cinnte nach raibh aon smaoineadh aige go raibh mise san áit ariamh ná go raibh aon bhaint agam le spóirt an iasgaire fairrge, mar níor chuir sé aon cheist orm faoi; ní dheárna sé acht cupán de'n bhainne te shíneadh chugam, acht deirimse leat go raibh mé 'na ghábhadh an oidhche mhill- teach sin … Ní fada go raibh mé ar mo shuaimhneas colna. Mhothuigh mé teas breágh ón mbainne ag gluaiseacht trí mo chuis- leacha, agus an teine ag cur borradh agus bíodhgadh 'mo ghéagaibh. Níor mhisde liom gála ná báisteach mhór — an ghaoith bhí ag sgréachaoil thart ar an seanteach gruamdha loistín 'na rabhamar, ar nós na mílte beithidheach allta buile, cé'n áird bhí agam uirri? D'eirigh mé súghach sáthach nuair d'ith mé roinnt … <L 74> Bhí sé tamall maith gur feadas chur i dtuigsint do'n cheóltóir dall go raibh eólas chomh maith agamsa ar Cheann Golaim agus na bealaigh sin is bhí aige féin. Bhí sé annsin ós cionn na teine ghá theith féin agus ag ithe a bhéile gan mórán aird aige ormsa; acht ní raib sé ann acht i gcolainn — 'na aigne bhí sé ag treabhadh fairrge agus ag gearradh sáile, ag coimhlint le anfa agus le gaoith ar leathan-mhuir mí-threóireach; fairrgí cháithte, lannaí diabhalta, mulláin chontabhairteacha, ailltreacha uaibhreacha uaisle, uathbhás na mara agus na spéire — sin a raibh le feiceál ag intinn an daill bhoicht bhí 'na shuidhe ós comhair teineadh i seómra lom i gcathair iasachta … Bhí fonn orm cainnt chur air; bhí fonn orm innseacht dó cé'n grádh bhí agam féin ar na rudaibh bhí ghá luadhadh aige; bhí dúil agam baint as agus mórán ceisteanna chur air faoi na bronntanais thug Dia dhó, mar an chainnt adubhairt sé liom ar an tsráid sul ar tháiniceamar isteach, thosaigh sí ag brughadh isteach ar m'intinn faoi seo, acht bhí leisg orm chur isteach ar a chuid smaointe aoibhne ná ar a saoghal rúnda. "Ceann Golaim," deireadh sé, "Ceann Golaim … Cuan an Fhir Mhóir … An Daingean … Cuan Chill Chiaráin …" agus gan buidheachas dom féin d'fheicfinn an uile áit aca, an uile áit ar ar thrácht sé, chomh soiléir is dá mbéinn ann … Cluineadh torann bróg taobh amuigh de'n doras. Gheit an sean-fhear. Chuir sé uaidh aislingí a óige. Tháinig óigbhean isteach. "Seo í m'inghean," ars' an sean-fhear. Ghabh aoibhneas mé féin le chomh háluinn is bhí an bhé … Ní shaoilim gur chaith mé béile ariamh bhí chomh haisteach leis an mbéile chaith mé féin agus an ceóltóir dall agus a inghean le céile sa seómra beag lom sin i gcathair i bhfad ó bhaile. Bhí goile mhaith agam acht níor ith mé mórán; go deimhin is beag nach raibh an t-ocras céadna orm nuair d'fhágas an bórd is bhí orm nuair shuidh mé síos, agus ní ganntanas bidh ann ba cionntach leis, acht an óig-bhean, inghean áluinn an cheóltóra … <L 75> Gheit mé ar theacht isteach sa seómra i dtosach dhi; ní raibh súil agam le n-a leithéid de mhnaoi — aistigheacht áluinn agus áilne aisteach ag baint léithe … dhearg sí roinnt … an chaoi bhí mise ag féachaint uirri b'fhéidir — nó an strómh cuireadh uirri teacht aníos an staighre chugainn … "A Róisín," ars' a h-athair, "deóraidhe bocht eile é seo." Bheannuigh sí dhom. Ní dhéanfadh bainríoghan níos maordha é. D'innis a hathair dhi cé'n chaoi ar casadh le céile sinn. "Agus," ar seisean, "ní dhéanfaidh tú aon mhoill anois acht béile a ghléasadh dhúinn: tá ocras orrainn beirt." "Orrainn triúr," ar sise. Níl focal dá ndubhairt sí an oidhche sin nach bhféadfaim innseacht anocht; seadh agus an chaoi a ndubhairt sí é, agus gach cor dár chuir sí dhi ghá rádh … Níl orm anocht acht na súile a dhúnadh agus tig liom í fheiceál go soiléir; a héadan bhí beagán ró-bhán agus ró-thanaidhe bh'fhéidir, acht an luisne bhíodh ag teacht agus ag imtheacht nuair bhreathnuighinn féin ró fhada uirri … folt dubh uirri agus é chomh fiadhánta le n-a hanam féin; acht ní dhéanfadh aon chur síos dá bhféadfaidhe sgríobhadh an aistigheacht áluinn agus an áilneacht aisteach ar ar thrácht mé cheana chur i dtuigsint do dhuine. Ní 'na h-iomchur bhí an áilneacht agus an aistigheacht, ná 'na pearsain féin, ná 'ná modh chainnte, acht ionnta uile go léir agus a gcur le chéile … Bhíomar ag caitheamh ár mbéile an triúr againn nuair thosaigh an seanfhear ar a chuid cainnte arís. "A Róisín," ar seisean, "shíl mé ar ball beag go raibh mé sa mbaile i gConamara arís … go raibh mé ag bádóireacht ann … ag treabhadh fairrge agus ag gearradh sáile … seadh, amuigh ar an doimhinn bhíos sa bpúcán bheag liom féin … agus bhí súile an tsaoghail seo agam arís …" Ó am go ham chuireadh an dall cosg leis an gcainnt, díreach is dá mbéadh sé ag súil go gcuirfidhe isteach air, acht níor bhac ceachtar againn-ne leis. Maidir liomsa, is beag áird bhí agamsa ar a bhriathraibh béil; dá bhfuighinn Éire mhóir faoi bhuaibh air, ní fhéadfainn an sunndas ceart thabhairt dó acht mo shúile greamuighthe san óigbhean … is <L 76> iomdha iarracht thug mé gan bheith ag breathnughadh uirri ach bhí sé chomh maith agam bheith ag iarraidh breith ar an ngealaigh! Ní túisge bhreathnuighuinn ar an dall agus cluas orm ag éisteacht leis ná mhothuighinn mé féin ag cur cluas orm féin agus ag slugadh an fhocail dob fhánaighe dá sgaoileadh sise uaithi … Agus bhí sise trí n-a chéile mar an gcéadna; chuir sí salann i dtae a hathair uair; shín sí an bainne chugamsa agus an t-arán uaim; nuair dubhairt an dall léithe uisge chur sa tulán d'éirigh sí agus d'osgail an doras, agus annsin rinne sí gáire gan fios cé'n fáth … Bhí truaigh agam dhi agus truaigh agam dhom féin. Iar- raidh eile: thosaigh mé ag éisteacht le sgreadaoil uathbhásach na gaoithe, agus leis an mbaistigh bhí dhá radadh i n-aghaidh na bhfuinneóg; leis an torann agus leis an achrann diabhalta bhí ag na lóisteóirí thíos fúinn — acht ní raibh aon mhaith ann. Ba léithi mo chluas, agus mo shúil, agus m'aire … "Má tá sibh réidh suidhimís ag an teine," ars' an sean- fhear. Ní raibh mo sháith ná mo leath-sháith ithte agamsa, acht mar sin féin rinneamar mar chomhairligh an seanfhear. Thogh mé áit nach bhféadfadh sise m'éadan fheiceál. Shuidh sise ar an stól beag. Chaith sí lámh léithi anonn thar ghlúin a hathar go muinnteardha. "Bhí mise a rádh leat ar ball," ar seisean, "go bhfaca mé an uile shórt le súile an tsaoghail seo …" "A bhfaca a athair?" "Chonnaic mé. Chonnaic mé Ceann Golaim ag eirghe aníos as an bhfairrge; sheól mé soir Cuan Chill Chiaráin agus chonnaic mé an baile beag sin, na tighthe bána agus Cnoc Modhardáin ós a chionn … "Aoibhinn bheith ann," ar sise agus thosuigh sí féin ag cur síos ar chuid mhór áiteanna bhí ar aithne agus ar eólas agamsa. Labhair sí go fileadhta agus go haoibhinn; acht thug mé faoi deara nach raibh sí an-chruinn ag cur síos ar mhuinntir na háite. Thrácht sí ar dhaoine fuair bás sul ar rugadh í direach is dá mbeidís beó. Chuir se sin crot an-aisteac ar fad ar a cuid cainnte — bean nach raibh mórán thar fiche bliadhain d'aois ag cur síos ar an tsean-saoghail ar nós sean-mháthar! Daoine <L 77> bhí faoi'n gcré ó bhí mé féin 'mo mhalrach ghá luadhadh aici, dhá moladh agus dhá gcáineadh aici, ar bhealach chuirfeadh cineál sgáth ort! "Agus an fada ó chonnaic tú na daoine agus ná háiteanna sin?" arsa mise. "Ní fhaca mé ariamh iad," ar sise, "acht bíonn m'athair ag cur síos orra go minic liom; go deimhin is mó an aithne atá agam ar chuid aca ná mar atá agam ar na daoine tart annseo …" "B'fhíor dhi. Thuig mé cuid den aistigheacht bhí ag baint léithe annsin nuair d'innis sí dhom nach bhfaca si Éire ariamh, gidh go raibh an aithne mhaith sin aici ar dhaoine bhí beó ann le linn óige a athar …" Le baint asam rinne sí é, sílim anois, acht chuir sí síos ar dhroch-nósaibh bhí ag táilliúr bhí beó nuair bíos féin 'mo ghasúr. "Tá, sé sin caillte le ós cionn fiche bliadhan," arsa mise cé'n aois mhór atá agat-sa?" "Ó! tá mise chomh sean le m'athair: nach bhfuil, a dheaid?" ars' an bhean óg agus d'eirigh sí agus thosuigh ag canadh amhráin go gealgháireach … Bean aisteach … fear aisteach … triúr aisteach agus iad annsin le chéile i seomra bocht lom i mbárr tighe mhóir lóisdín i gcathair iasachta i bhfad ó bhaile … Shíltheá go mbeadh sé réidh go leór ag an te is daille i gcúrsaidhe grádha an chuid eile de mo sgéal thabhairt leis gan cabhair uaimse. Fear óg éidtreóireach bhí ag imtheacht le fán agus le seachrán an tsaoghail tug gean d'inghin ceóltóra sráide — níl ann acht an méid sin, deirfear, acht fan … An chéad oidhche dár casadh liom í, an oidhche sin ar thug a h-athair cuireadh dhom béile agus féile chaitheamh leis 'na sheómra bocht bhí fhios agam an oidhche sin go raibh ár dhá gcroidhe ar aon bhuille; agus bíodh is nach raibh an tógbháil chéadna orainn, ná an saoghal céadna againn roimhe sin, b'fhacthas dom go raibh sí i ndán dom ó Dhia ó thús aimsire. Ná fiafruighthear díom cé'n cineál mná bhí innti; téidh- eann sé cruadh go leór orm bheith ag cuimhneamh uirri agus mé go haonraic annseo ar chliathán an chnuic, gan trácht ar <L 78> a cailidheacht innseacht do'n domhan mhór; acht iarraim ar gach fear atá ghá léigheadh seo, a dhá shúil a dhúnadh agus machtnamh cúig nóiméad a dhéanamh ar a Dheirdre féin; beidh tuigsint níos feárr aige annsin, agus eólas níos cruinne, ar an mnaoi sin bhain mo chroidhe agus mo chéadfaidh dhíomsa … An t-earrach sin! Ní dhéanfaidh mé dearmad air ar feadh na síoraidheachta. Stracadh anuas díom seanghiobal an bhróin agus an doilighis. Bhí mé féin óg; bhí an domhan óg agus áilneacht agus úire agus cumhracht an tsaoghail ag baint mo chéille dhíom — nó ghá ath-bhronnadh orm má's feárr leat mar sin é. Easbaidh oibre? Easbaidh airgid? easbaidh an aoibhnis is dual do'n óige? Níor ghoill sin ró-mhór orm. Dá mbéinn gan mo bhricfasta ar eirghe dhom ar maidin cárbh bhrígh sin? Nach raibh crios breágh láidir leathan leathair agam le fáisgeadh 'mo thimcheall? Agus an dara fháisg am dínnéara … acht cé d'fhéadfadh cur síos ar an aiteas líonadh mo chroidhe nuair smaoininn ar an gcomhrádh bhéadh agam ar theacht na hoidhche le mo Róisín aoibhinn aisteach? Ná ceaptar go mbínn ag smaoineadh uirri de ló is d'oidche ar nós na bhfileadh agus a leanáin féin. Ní amhlaidh bhí ar chor ar bith, acht cineál tuairime bheith agam go mbíodh sí ag smaoineadh orm, go mbíodh a fhios aici, ar bhealach aimhréidhteach do-thuigthe, céard bhíodh ar siubhal agam ó eirghe dhom ar maidin go dtéidhinn a chodladh san oidhche. Ní shílim go dtuigtear an snadhm diamhair sin bhíos idir beirt fhíor-leanán; ní thuigim féin i gceart é ar chaoi ar bith, acht go bhfuil fhios agam go bhfuil a leithéid de cheangal ann. Mara dtuiginn féin, choinnigh sé ó olc mé — ní fios dom cé mhéad eile peacadh bhéadh ar m'anam bocht marach a leithéid bheith ann. An náire bhíodh orm nuair dheanainn rud ar bith nach bhféadfainn innseacht dhi! Bhí mé cráidhte go minic ar an mbealach sin, agus cúpla uair níor thugas an chuairt ghnáthach ar a teach. Bhéadh sé go huathbhásach suidhe annsin 'na láthair agus an droch-rud ar do choinsías. Ní fhéadfá é chur i gcomórtas le aon nidh acht le comaoineach a ghlacadh agus tú i stáit an pheacaidh … Acht ná ceaptar go raib sí fiosrac. Ní raibh. Níor fhiafraigh sí aon cheó da shórt dhíom ariamh dá fhaide dá raibh <L 79> aithne agam uirri. Bhí croidhe glan agus anam geal gan smál aici féin, agus níor cheap sí acht go raibh a cáirde uile ar an déanamh chéadna. An oidhche nach bhféadfainn dhul ann mar gheall ar sgéal éigin de'n tsórt seo bhíodh m'ifrionn dubh diabhalta féin 'mo chroidhe istigh; acht má ghlanann an fíor-chroidhe-bhrughadh an t-anam ó pheacadh, is minic agus is rí-mhinic gealadh m'anam-sa. Is cuimhneach liom oidhche dhá sórt. Bhí mo chroidhe istigh chomh dubh leis an ngual agus fonn orm glanadh liom as an tír ar fad agus gan í fheiceál arís choidhche. Bhí ceaptha agam dhul ar bord luinge 'mo mhairnéalach, agus gan smaoineadh beag dá laghad thabhairt don mhnaoi le mo shaoghal arís dá bhféadfainn é … Mo Róisín aoibhinn aisteach a thréigeadh! Bhí mo chroidhe 'mo lár ghá réabadh. D'eirigh mé le cuairt thabhairt uirri — an chuairt dheirionnach mar shíleas. An mbéadh sé de mhisneach ná d'fhearamhlacht ionam an sgéal fíor a innseacht dhi; faoisdean a dhéanamh léithi agus annsin imtheacht liom go dtí diabhal — agus d'eile cé'n áit ghabhfainn gan ise bheith m'aice le cuidiughadh liom? Bhí sí léithi féin nuair bhuail mé isteach. Shíleas go raibh gile 'na súil agus luisne 'na leicinn thar mar ba ghnáthach. Ar aithnigh sí orm, ar bhealach diamhair éigin, go raibh rud náireach gránda déanta agam? "A Róisín," arsa mise, "caithfidh mé an tír seo fhágáil i mbárach." Níor labhair sí. Bhí tocht ró-mhór uirri. Ghoill mo bhriathra go géar uirri. "Agus ní casfar le chéile arís go brathach muid," arsa mise, agus ag glacadh an mhisnígh, tosaigh mé ag innseacht mo sgéal gránda féin dhi. Marar chuir mé leis, ní shílim, gur bhain mé dhe; an fhírinne ghlan d'innis mé feichtear, dom anois. Níor chuir sí isteach orm go raidh mé críochnaighthe. 'Sé an rud shíl mé féin, acht go n-abróchadh sí liom an teach fhágáil agus gan filleadh arís choidhche. Bhí an breitheamhnas sin tuillte agam ar aon chuma … Bhí mé ag féachaint isteach sa teine agus náire orm. Nach fada go raibh sí a' labhairt? Ní dhearcfainn uirri ar Éirinn faoi bhuaibh … acht mhothuigheas an lámh lághach, <L 80> cineálta ar mhullach mo chinn, theangbhuigh dlaoi dá dlaoithibh le mo leiceann gur ghabh mar bhéad sruth aibhléise thrí mo chorp, gur eirigh mé 'mo sheasamh, gur rug barróg uirri, gur thug póg dhíograsach dhí ar an mbéal — an chéad phóg agus an phóg dheireadh dá dtug mé ariamh do mo Róisín aoibhinn aisteac. Agus dh'imtigh deich mbliadna anróiteach tharm sul ar leag mé súil uirri arís. Bios thall is i bhfus ar fud an domhain le linn an achair sin agus gan fonn mór orm ar feadh cuid mhór de'n am sgriobhadh chuig aon duine; agus ní bhfuaireas litir ó mo Róisín acht cúpla ceann an céad bhliadhain toisg mé bheith ag imtheacht ó áit go h-áit. Acht ní túisge i dtír mé sa gcaladhphort 'na raibh comhnaidhe uirri ná cheapas cuairt thabhairt uirri, bíodh is gur mhóidigheas faoi dhó gach lá i rith an aistir nach gcuirfinn isteach uirri arís choidhche. Ní raibh fhios agam cé'n bhail bhí uirri: an raibh sí pósta nó nách raibh? An raibh sí chomh datha- mhail is gheall sí bheith? Ar bhain an aimsir an mhór-chúis agus an eirghe-'n-áirde aisdi? Nach í bhíodh ceanndána nuair bhíod aithne agam uirri cheana! Nach maith is cuimhneach liom an loinnir ait a thiocfadh na súilibh dá gcuirtí 'na h-aghaidh! Bhíodh a toil féin aici i gcomhnaidhe. An smacht bhí aici ormsa, gidh go raibh mé — ní abróchad cé mhéadh bhliadhan níos sine na í — an smacht sin bhog mo chroidhe i dtosach sílim. Seadh, an smacht agus an chroidheamh- lacht — ba gheall le ga gréine ar maidin í an chaoi thógfadh sí do chroidhe … Shíl mé a dhéanamh amach agus mé ag déanamh ar an teach cé'n cosamhlacht bhéadh uirri. Sé bliadhna fichead — an aois is banamhla bean: súile glasa meidhreach' — ní bhéadh aon athrughadh orra siúd, ní mhúchfadh an aimsir ná an tsíor- aidheacht féin an croidhe agus loinnir ionnta; folt dubh — beagáinín beag ró-fhiadhánta b'fhéidir acht ní raibh misneach agam é sin a rádh léithi acht aon uair amháin; cean- nacha fada bhí ró bhán — acht an cneas bog cumhartha! Bha chuimhneach liom maidin ar sháith mé m'éadan isteach i mbláthaibh ubhall i ngáirdín — níor chumhartha iad ná a cneas … <L 81> Bhí aithmhéala orm nár sgríobh mé chuici leis na bliadhantaibh fada: cár bhfios dom an mbéadh sí ann rómham ar chor ar bith? Ní abróchad cé'n tocht tháinic orm nuair bhuail mé ar dhoras an tseómra sa teach lóisdín mar ar casadh liom i dtosach í. Céad bliadhan ar a luighead gur tugadh freagra orm shíleas. Straoille de mhnaoi nár aithnigheas tháinic chuig an doras. Cuir mé tuairisg mo Róisín agus mo chroidhe 'mo bhéal. "Tá sí beagán níor feárr indiu," ar sise. "D'ól sí cupán bainne ar maidin, agus d'ith sí ubh." Céard bhí uirri? Bhíos sgannruighthe an cheist a chur. Acht an imnidhe bhí orm! Ní chreidtheá acht chomh corruighthe is bhí mé go raibh an bhean óg seo nach bhfacha mé le deich mbliadhna breóite. Seóladh isteach sa seomra mé, áit a raibh sí 'na luighe sa leabaidh. Baineadh geit asam nuair d'fhéach mé anuas uirri. Cosamhlacht an bháis bhí uirri. Bhí na súile meidhreacha dúnta aici agus na fhabhraí casta anuas ar a dhá gruadh. Ní raibh aon dath le feiceál na ceannachaibh acht dath bán. Bhí lámh léithi taobh amuigh de na héadaigh leapthan, lámh chaol fhada, agus d'fheictheá na cuisleacha gorma agus na féitheóga thríd an gcneas bhán chéireach. Leigeas osna. Agus seo í an bhean a raibh an croidhe agus an ceanndánacht innti deich mbliadhna ó shoin! An bhean a choinnigh greim ar mo chroidhe pé ar bith áit a ndeacha mé! D'osgail sí na súile. Gheith sí. Tháinic luisne beag 'na héadan nuair chonnaic sí mé féin. An fhéachaint thainic sna súilibh aici agus an fhéachaint tháinic 'mo shúilibh féin — thuigeamar an dá fhéachaint. Agus an oiread a bhí le rádh againn le chéile, agus gan fios ag ceachtar againn cá dtosnóchaidhe. Eólas ag an mbeirt againn cé'n snadhm bhí eadrainn sa tseanaimsir, agus fhios againn, agus fios cinnte freisin, nár éirigh leis an aimsir, nó leis an droch- sláinte, nó leis a ndeárnas d'olc ariamh an snadhm sin a sgaoileadh. Seanchuimhní ag brughadh isteach orainn. Iad ag teacht 's ag imtheacht le luas teintrighe. An sean saoghal bhí againn ba treise go fóill é acht go raibh an saoghal nuadh bhí tagtha ó shoin, an bhreóiteacht agus mo shaoghal suarach féin <L 82> ó sgaramar le chéile ag faghail lámh-uachtar ar an sean- saoghal agus ar na sean-chuimhníbh a bhain leis. Níor labh- radh go ceann tamaill fhada, acht bhí mar bhéadh sruth diamhar feasa ag imtheacht ó dhuine go duine gur thuig mé cé'n saoghal bhí aici le deich mbliadhan, agus gur nochtuigheadh do'n mhnaoi óig gach olc dá ndeárnas féin le linn na h-aimsire. Agus bhí an fios diamhar seo níos cinnte agus níos beaichte ná aon eólas d'féadhfadh ceachtar againn thabhairt uaidh le briathraibh béil … Nuair a labhradh chumamar an chainnt leis an bhfios aisteach diamhair seo a cheilt ar a chéile, acht níor éirigh linn: ba treise féachaint súl ná focla béil, agus agadh cinéal náire ar an mbeirt againn gur thuigeamar a chéile níos feárr gan focal a rádh ná ar aon dóigh eile. Thuig sise gur minic agus ró-mhinic bhínn ag machtnamh uirri, acht nach leigfinn orm féin é: thuig mise nach raibh aon rud is mó chuir imnidhe uirri ná eagla go bhfuigheadh sí bás gan mise fheiceál arís, acht nach leigfead sí uirri féin é liomsa ná léithi féin. "Bhí tú lá," ar sise, "agus bhí fút coir uathbhásach a déanamh. An lá sin …" Acht ní innseóchad chéard dubhairt sí nó céard dubhairt mé féin. Tá a corp faoi'n gcréafóig le mí, agus a hanam sna bhFlaithis. Má d'eirigh leithi mé shabháil ó choir uathbhásach agus í beó ar an saoghal seo, nach feárr fhéadfas sí é déanamh arís agus í ar neamh? Cuirtear paidir le n-a h-anam: Ní chasfar a leithéid orm arís sa ngleann seo na ndeór. <L 83> AN CHNIOTÁIL TÁ mé faoi bhrón agus faoi leathtrom ar feadh an lae agus ní gan fáth é. Bhí mé ag siubhal indé cois fhairrge ó dhubh go dubh; óige na bliadhna ann, mo chroidhe ag gáiridh agus an saoghal ag gáiridh liom; acht tá a mhalairt de sgéal agam indiu, agus ní féidir liom an leanndubh a chaitheamh díom. Le tuitim na hoidhche aréir, thug mé cuairt ar theach lanamhna bhí an-mhuinnteardha liom tráth; acht ar nós an tsaoghail, ní bhfuair mé sgéal ná sguan uatha le deich mbliadhna. Nach iadh chuirfeadh na múrtha fáilte rómhamh! Nach againn bhéadh na sgéalta móra dhá chéile! Thosaigh mé ag cuimhneamh ar na heachtraibh is iongantaighe agus is aistighe dá raibh agam go gcuirfinn an bheirt ag gáiridh. Agus bhéadh sgéalta feileamhnacha agam do na páisdibh freisin … seadh, cé mhéad duine aca bhí ann? Triúr mac bhí ag an lanamhain nuair bhí aithne mhaith agam orra deich mbliadhna ó shoin; stócaigh móra bhéadh ionnta anois shíleas, agus b'fhéidir lán an tighe de pháistibh óga eile ann. Acht bhí sé ag cínnt orm, dubh is dath, cuimhneamh ar ainmneacha na bpáisdí; bhéinn náirighthe … Acht bhí áthas an domhain orm go raibh mé le ath-aithne chur ar mo shean-cháirdibh. Bhí fear an tighe rómham sa bpárlús nuair sgaoileadh isteach mé féin. Bhí an lampa ar lasadh aige ar an mbórd agus na dallóga ar na fuinneógaibh, bhíodh is nach raibh ann acht tuitim na hoidhche, b'fhacthas dom ar an gcéad amharc go raibh sé ag breathnughadh níos sine ná a aois, agus níos chaithte. Deirtheá gur luigh an saoghal go trom air. Fear árd caol-slinneánach agus é leath roimh an aois. <L 84> Acht an obair bhí ar siubhal aige ar dhul isteach sa seómra dhom is mó chuir iongnadh orm féin: bhí laimhíní agus miotóga agus mórán cineál eile éadaigh, ar an mbórd ós a chomhair amach; de'n tsnátha síoda ab fheárr cniotáileadh iad agus ní raibh de ghnó ar mo charaid acht bheith ghá sgaoileadh agus ag gliondáil suas an tsnátha go dithceallach! Shíltheá go raibh náire air go bhfacas féin é agus an obair sin ar siubhal aige mar ní túisge chonnaic sé mé féin ná chaith sé uaidh i agus d'fháiltigh sé rómham ar a nós flaitheamhail féin. Bhí fonn orm a fhiafruighe dhe cé'n fáth go raibh sé leis an obair sin acht leis an gcaoi chuir sé na héadaigh i bhfolach bhí fhios agam nach dtaithneóchadh an cheist leis. "Seo fear d'fhulaing pianta ifrinn," arsa mise liom féin. I ndiaidh tamaill d'fhiafruigh mé dhe cé'n chaoi a raibh an bhean. Cheapthá ga raibh leisg air freagra thabhairt orm acht é 'na thost ag féachaint isteach sa teine go fad-chuimhneach. Níor chuir mé aon cheist eile air 'na taobh. Achrann nó easaontas éigin bhí eatorra shíleas agus an leisg bhí air labhairt fúithi. Ba thruagh liom sin mar má bhí fear i nÉirirn thug gean agus grádh dá mhnaoi b'é mo chara é. Acht is amhlaidh bhíos an sgéal i gcomhnaidhe cheapas 'm'intinn féin, níl leigheas ar an grádh acht an pósadh … Agus chomh geanamhail is bhíodar ar a chéile deich mbliadhna ó shoin! Chuireamar síos ar an saoghal acht tá sé an-deacair ath-aithne chur ar dhuine thar éis deich mbliadhan. "Agus do chlann — bhfuil an uile dhuine aca go maith?" arsa mise. Leig sé osna. "Go bhfóiridh Mac Dé orm" ar seisean go truaigh- mhéalach, "acht caithfidh mé an sgéal ar fad innseacht duit." Do dheasuigh sé é féin chun cainnte, acht ní tuisge bhí tosnaighthe aige ná do hosglaigheadh an dorus agus cé bhuailfeadh isteach acht a bhean. D'eirigh mé féin 'mo sheasamh le beannughadh di, acht siubhal sí tharm gan féachaint orm. Go deimhin níor thóg <L 85> sí na súile ar chor ar bith, acht i ag chniotáil go dith- cheallach ar feadh an achair. Agus nach orm bhí an t-iongnadh nuair chonnaiceas gur brat síoda bhí ghá chniotáil aici! Agus brat síoda gá scaoileadh ag a fear! D'eirigh a fear freisin! Bheannuigh sé dhi ar a nós ríoghdha féin acht níor thug sí aon áird air acht oiread liomsa. Chóirigh sé cathaoir mhór shuaimhnis dhi go cúramach cois na teine. Ní fhéadfadh sé bheith níos cúramaighe dá mbéadh sí tar éis leabaidh tinnis fhágáil, agus ní raibh a dath de'n cosamhlacht sin uirri, acht a mhalairt. Bhí cuma na sláinte uirri gan aimhreas; bean árd mhaordha; gúna de'n tsíoda dubh uirri; tógbháil agus tabhairt-suas le feiceál i ngach cor dá gcuirfeadh sí di. Bhí an dá sgór caithte aici, acht ní abróchtha go raibh sí mórán thar an deich bhfichid. D'fhan sí 'na seasamh gan súil a thógbháil, acht í ag síor-chniotáil go dithcheallach gur rug a fear ar uilinn uirri go cineálta, gur chuir 'na suidhe í san gcathaoir mhóir. B'fhoras aithint air nach mar gheall ar achrann nó clampar bhí an leisg air labhairt 'na taobh i dtosach. Ba léir do dhall go raibh an gean céadna aige uirri is bhí i n-aimsir a n-óige. Acht cé'n taom bhí uirri? Cé faoi an síor-chniotáil? Cé'n chiall atá leis an neamh-shuim seo? Thosuigheas féin ag eirighe an-imnidheach. Bhí an áit agus an bheirt thostach bhí sa seómra liom ag cur orm go mór. Dá labhradh aon duine sgapfaidhe an imnidhe bhí orm féin agus leághfaidhe an méala mór bhí thart orm. Acht focal níor labhradh ó tháinic an bhean isteach. Ní raibh le clos agam acht torann na mbiorán cniotála nuair buailtí i n-aghaidh chéile iad agus corr-osna leigfeadh fear an tighe bhí 'na shuidhe le mo thaobh agus a cheann faoi go brónach smaointeach. Uaireannta thuiteadh an chniotáil uaithi ar an urlár; acht ní chuireadh sé sin as di. Leanadh sí dá saothar agus i ag oibruighadh na méar díreach is dá mbeadh na bióráin i ngreim aici! Acht nuair nach mbíodh torann na mbiorán le clos aige-sean bhíodh a fhios aige céard thárla. Chromadh sé agus shíneadh sé an chniotáil dhi gan focal a rádh. Agus cé go mbíodh a cheann faoi níos minice ná eile, is beag cor dá gcuireadh bean na <L 86> cniotála dhi nár thug seisean faoi deara agus gan de chúram air acht cuidiughadh léithi ar an uile bhealach dár fhéad sé … Nach agam bhí an truaigh do mo sheancharaid nuair thuigeas go raibh an mheamhair glan imthighthe ó'n mhnaoi uasail mhaordha dá dtug sé grádh a chroidhe! Acht an chniotáil sin agus an clic-clic dheineadh na bioráin tráth bhuailfí i n-aghaidh chéile iad! Agus an osna d'éaluigheadh ó'n bhfear nuair losgadh a smaointe an croidhe ann! I ndiaidh tamaill fhada (na bliadhanta fada mar shíltheá), chuir an bhean cosg leis an gcniotáil. Chuir sí cluas uirri féin. "An é sin Seán ag glaodhach orm?" ar sise. "Sílim gurab é," ars a fear. Tá togha éisteacht agam féin acht níor chuala mé aon ceo; bhí iongnadh orm gur chuala siad-san an glaodhach. D'eirigh an bhean 'na seasamh. "Sílim go bhfuil slaghdán ar an gcréatúr bocht." ar sise, ní chóinnéochadh an saoghal é gan bheith ag siubhal san uisge." Shiubhal sí go dtí an doras agus an chniotáil i ngreim aici. D'eirigh a fear agus d'osgail sé an doras dhi mar dhéanfá do bhainrioghain. "Ta sí mar sin le dhá bhliadhain," ars a fear ag filleadh ar ais chuig an teine dhó, "tá a meamhair agus a ciall glan imthighthe uaithi." Cé'n mhaith bheith ag iarraidh déanamh comhbhróin ar a leithéid sin d'ocáid! Chuimhnigh mé gur Seán bhi ar an mac ba sine. "Acht níor chuala mise Seán ag glaodach," arsa mise le cainnt dhéanamh. D'fhéach mo chara orm. "Mo léan agus mo mhí-ádh nár chuala," ar seisean, "… acht ceal nár chuala tú faoi 'n mbrón mhór do dhubhaigh an saoghal orainn sa teach seo?" Dubhras leis nár chuala. "Lá breágh gréine i ndeireadh an earraigh dá bhliadhain ó soin dubhadh an saoghal ormsa, briseadh mo chroidhe …" Bhí tocht ar an bhfear bocht. Bhí sé tamall beag deas 'na thost. "Seadh, an lá sin chuaidh mo thriúr mac amach <L 87> i seanbhád.: … Bhí an bád ag leigint isteach … Báitheadh an triúr … Mé féin thug na chuirp i dtír …" "Agus tá mo Shinéad aluinn gan mheamhar gan chiall ó shoin i leith," ar seisean, "acht ceapann sí ar a nós aisteach féin, go bhfuil an triúr aca sa teach againn, agus bíonn sí ag síor-chniotáil doibh? … marach go scaoilim féin a saothar ó am go ham bhéadh an teach lan de mhiotógaibh agus de laimhínibh aici … Bhí an bheirt againn gan labhairt ar feadh sgathaimh fhada. Annsin d'eirigh mé féin agus rug mé greim láimhe ar ma charaid, agus d'fhéach an bheirt againn i súilibh a chéile, agus thuig seisean cé'n truaigh bí agam dhó, agus do'n mhnaoi uasal áluinn a ar leag Dia lámh trom … <L 89> AN MAIRNÉALACH BUIDHE SGRÍOBH Áine Ní Mháille chugam le goirid agus dubhairt sí liom go raibh sí ar tí pósadh. Bhí iongnadh an tsaoghail orm mar tá Áine dhá sgór bliadhan caithte agus ní raibh súil ag aon duine dá cáirdibh go ngabhfadh sí faoi chuing an phósta go deó. An chéad uair eile dá raibh mé san áit, thug mé cuairt uirri, le tuairisg an cleamhnais a chur, mar tá fhios ag an saoghal chomh mór is bhí mé féin agus Áine gach uile lá ariamh. "Agus cé hé féin?" arsa mise léithi. "Cé nár casadh leat fós é?" ar sise, "ar ndóigh, tá sé tart ar an mbaile seo le coigchíos." "Ár ndóigh tá," arsa Brighid, driothúr Áine, "agus tá fhios ag an mbaile go bhfuil sé ann freisin: é 'na stacmhagaidh ag an uile dhuine lé ól agus le ragairneacht … dá mbéadh aon chiall aici, sgaoilfeadh si leis cuma céard thiocfadh as." B'fhurus aithne ar Bhrighid nár thaithnigh an cleamhnas léiti. "Acht cé hé féin?" adeirimse. "Mairnéalach le do thoil!" arsa Brighid, "mairnéalach mór buidhe atá ós cionn sé troigh ar aoirde, fáinní óir 'na chluasaibh, craiceann roighin rocach air, folt fada dubh ar nós mná air agus gan focal de'n Ghaedhilge ná de'n Bhéarla 'na phluic … dá gcastaoi leat é de shiubhal oidhche amuigh i mbéal an uaignis!" Bhí fhios agam nach réidteóchadh a léithéid de dhuine le Áine bhocht. Bean bheag lághach, bean deas réidh-chúiseach í; agus má bhí an mairnéalach leath chomh h-aisteach le n-a thuairisg, bí fhios agam nach saoghal sona sásta béadh ag Áine thar éis a pósta. Cheap mé go mba mhaith an rud dá n-eireóchadh liom an cleamhnas bhriseadh Bhéadh <L 90> Áine buídheach díom sa deireadh, cuma cé'n snadhm seirce bhí eatorra faoi láthair. "Agus cá 'l sé anois?" adeirimse. "Shuas an staighre d' eile?" arsa Brighid, "ní chorrui- gheann sé as an teach an fhad is choinnighthear rum leis an beitheamhnach bradach! Mo chreach mhaidne an chéad lá casadh linn é!" Ní le grád dhó, bhí Áine sásta é phósadh no ní leigfeadh sí do Bhrighid é cháineadh ar an dóigh sin. Bhí smacht éigin aige ar na driothúrachaibh, smacht éigin nár thuigeas féin — acht cé'n smacht é? D'fhéachas ar Áine, agus bhí mé ar tí ceist chur uirri nuair cuireadh i n-iúl dom go mbrisfeadh an gol uirri dá ndéanfainn. "Gabhfaidh mé suas an staighre go bhfeicfidhe mé é," arsa mise agus sul má bhí sé d'uain aca cosg cur liom bhí mé shuas. Teach aoidheachta atá ag na driothúrachaibh, agus is iomdha duine aisteach bhíos ag tarraingt ann. Chuartuigh mé seómraí na lóisteóirí, acht ní raibh mo dhuine le feiceál: imthighthe amach ar thóir an rum atá sé, cinnte, arsa mise liom féin — acht ní túisge cheapas é sin, ná chualas an srannadh istigh i seómra ná ndriothúr, áit nach raibh cead ag duine ná deóraidhe cos a chur acht an sagart agus cáirde gaoil. Agus an mairnéalach coimh- thigheach istigh ann! Bhuail mé isteach … Ní bréag a rádh go raibh iongnadh orm nuair chonnaic mé mo dhuine. Bhí sé 'na shuidhe i gcathaoir mhóir shuaimhnis cois teine móra, a cheann leighthe siar aige, na géaga sínte amach uaidh, a shúile ar dhúnadh aige, a bhéal ar osgailt aige, agus gach aon srannadh uaidh. Bhí buidéal rum ar an mbórd, píopa mór de'n chineál caithtear san nGearmáin ar an urlár le n-a ais, mála beag tobac le n-a uilinn agus an tulán ag ceóltóireacht go sásta cois na teine. D'fhéadfá rádh go raibh an mair- néalach buidhe ag déanamh ar fheabhas an tsaoghail … Solus na teine an t-aon tsolus amháin bhí san seómra, agus bhí mé sgathamh beag deas ann go dtugas faoi deara nach raibh an mairnéalach codaltach leis féin. Cé bhéadh i n-aonfheacht leis acht Michilín, páisde seacht mbliadna, mac altroma leis na driothúrachaibh agus é <L 91> 'na shámhchodladh faoi'n mbórd. Nuair chonnaic mé na bréagáin bhí sgaptha thart air — báid bheaga agus báid móra, capaill agus saighdiúirí stáin, gunnaí bréagacha agus caisleáin — nuair chonnaiceas an chaoi bhí ar na bréagáin seo, bhí fhios agam go raibh an páisde agus an mairnéalach buidhe ag súgradh le chéile gur thuit an codladh orra. "Seadh díreach, sin é an greim atá ag an gcladháire ar na mnáibh bochta seo," arsa mise lióm féin, "bheiridís a bhfuil aca ar an saoghal seo do'n té bhéadh mór leis an bpáisde céadna sin," agus thosuigh mé ag machtnamh ar an mbeirt bhan sin agus an chaoi nach n-innseóchaidís d'aon duine bheó cé dhár díobh' an leanbh nó cé'n chaoi go bhfuaireadar féin é. Dhúisigh an mairnéalach. Chaoch sé súil orm féin chomh luath 's d'osgail sé í. Cuireadh chun cáirdis bhí sa gcaochadh súil' san. Ghlacas leis an gcuireadh. Ghlacas freisin leis an ngloine rum shín sé chugam, ní fhéadfainn an aithne cheart chur air mara ndéanfainn ár ndóigh. Bhuail an bheirt againn an dá ghloine i n-aghaidh a chéile … Níl fhios agam an é an chaoi a ndeacha an rum sa gceann orm féin, acht ar chuma ar bith thosuigheas ag cur na cainnte dhíom gan fanacht le freagra ó'n mairnéalach buidhe. Acht níor labhair seisean ar feadh an achair acht an uile chaochadh súil aige orm! Dá gcuimhneóchainn air, bhéadh fhios agam nár thuig sé focal dá raibh mé a radh. Nuair d' fhiafruigheas dhe cé'n chaoi ar casadh na driothúracha leis i dtosach nó cé rinne an cleamhnas, ní dheárna sé acht a ghloine thógáil agus súil a chaochadh orm go mealltach! Cleasaidhe bhí ann cinnte pé ar bith cé dhár díobh é agus thaithneóchadh a spóirt liom marach go raibh fhios agam cé'n saoghal bhéadh ag Áine bhocht leis. Chaithfeadh sé a saothróchadh sé i rith a shaoghail i n-aon oidhche amháin ar rum. Bhí orm an cleamhnas a bhriseadh ar bhealach éigin … Acht cé'n mí-ádh bhí ar Áine go déarna sí é? Corr- bhean nach mbuaileann dithcéillidhe de'n tsórt sin í uair éigin dá saoghal, agus annsin ní mór dá muinntir í chosaint uirri féin. Chaithfinn-se Áine chosaint uirri féin: acht cé'n chaoi a ndéanfainn é? Thuit mo mhachtnamh orm … <L 92> Bhí an mairnéalach buidhe 'na chodladh agus mise ag déanamh mo smaointe nuais bhuail Áine féin isteach. Bhí Brighid le n-a sálaibh. "An bhfaca tú 'n-aon áit é?" arsa Bhrighid "táimid ar a thóir le uair a chluig!" "Tá sé 'na chodladh annsin le sgathamh beag deas," adeirimse — an mairnéalach buidhe bhí i gceist agam ar ndóigh. "Ní eisean ata uainn," arsa Brighid go searbhúsach," acht Michilín bocht …" Chonnacadar faoi'n mbórd annsin é, agus ní fhaca tú ariamh acht an méid póg agus barróg thugadar dó. An t-é go mbéad súil 'na cheann thuigfeadh sé cé'n grádh bhí ag an mbeirt bhan aonraic seo dó'n mhalrach. Grádh máthardha thugadar dhó. Beirt mháthair bhí aige ionnta … Nuair bhí an páisde curtha 'na chodladh aca chuir mé cainnt ar Áine. "Cé'n tubuisde tháinic ort," arsa mise, "go ndeárna tú cleamhnas le n-a leithéid sin do dhuine?" Chonnaic mé na deóra móra guirt ag teacht faoi n-a súilibh … "Innis dhó é," ar sise Brighid. Leag sise lámh ar cheann ar an bpáirde bhí 'na shámh- chodhladh faoi seo. "Marach eisean ní pósfadh sí choidhche é, 'tuige a' bpósfadh?" "Agus cé'n bhaint atá ag Michilín leis?" adeirimse. "An créatúr!" arsa Brighid agus thug póg eile do'n pháisde. "Bhrisfeadh sé an croidhe ionainn beirt dá gcaillfeadh muid anois é thar éis é thógáil," arsa Áine, agus thug sise póg do'n pháisde ar nós a driothúra. "Acht cé 'n bhaint atá ag Micilín bocht leis an gcleamhnas?" arsa mise. D'fhéach an bheirt bhan ar a chéile. "D'fhógair an diabhal sin orainn go mbainfead sé dínn é mara bpósfadh duine againn é …" arsa Brighid, agus tháinic deóra móra guirt faoi shúile na beirte. "Go mbainfeadh sé díbh é — cé'n cead atá aige a leithéid a dhéanamh?" arsa mise. "Nach é a athair é!" <L 93> Leath na súile orm … "Sé cinnte," arsa Brighid," "sa teach seo rugadh é an créatúr!" Bhí an bheirt cromtha ós cionn na leapthan ag féachaint ar an bpáisde, agus theip orm aon chainnt eile bhaint asta. "An cuimhneach leat é agus é 'na naoidneán trí lá a Bhrighid? An cneas bog cumhartha bhí air …" "Seadh, agus na súile gorma aoibhne ar nós dhá réaltóig …" "Agus na méara beaga boga …" "Acht cé'n bhrígh, a dhriothúir, acht a bhéal … a bhéal a Áine …" "Na sáile — a dhá sháil mharbhuigh ar fad mé chuir sé ceann aca 'mo bhéal oidhche agus gan é thar mí d'aois …" Tháinic cineál uilc orm iad bheith ag moladh an pháisde go seafóideach banda agus gan aon áird aca orm féin agus an fonn bhí orm an sgéal a chlos 'na iomlán. Dá mb'é an mairnéalach buidhe a athair cérbh í a mhathair? Brighid? Ní chreidfinn ó easboc é. Áine? Ní eireóchaidh le árd-easboc é chur 'na luighe orm … "Agus deir sibh liom gurab é an mairnéalach buidhe a athair," arsa mise; marach gur chuireas isteach orra bhéadh an bheirt bhan ós cionn na leapthan go meadhon oidhche. "Sé go cinnte," arsa Brighid. D'fhéach Áine thart ar an mbeirt againn. "Agus nuair d'fhógair sé orainn," ar sise "go dtiu- bhradh sé leis é mara bpósfadh duine againn é, chuireamar ar chrannaibh é, mar cé d' fhéadfadh sgaradh le n-a leithéidh d'áilleán?" "Agus is ortsa thuit an crann," arsa Brighid. "Orm, agus pósfad é cuma céard thiocfas as," arsa Áine, "mar bhrisfidhe ár gcroidhe dá gcaillfead muid an créatúr bocht;" agus d'innis sí dhom cé'n caoi ar tháinic mairnéalach mór buidhe coimhthigheach agus bean thorrthach le n-a chois chuig an doras chuca oidhche Nodlag seacht mbliadna roimhe sin, agus an chaoi ar thréig sé a bhean agus an naoidhneán rugadh an oidhche sin, go ndeacha sé ar a chúrsa féin ar fud an tsaoghail gan tásg gan tuairisg ar feadh seacht mbliadhan … <L 94> "Agus an mháthair," arsa mise, "céard d'eirigh do'n mháthair?" "Nár cailleadh í sul a raibh Michilín bocht seachtmhain d'aois?" arsa Brighid. Bhí Aine cromtha os cionn na leapthan ag déanamh iongantais de'n pháisde d'oil sí féin agus a driothuír. "Féach! Féach! Féach a Brighid," ar sise go ríméadach, "féach tá sé ag gáiridh liom 'na chodladh féin," Crom an bheirt bhan ós cionn na leapthan agus d'fhágas ann iad … Bhí an mairnéalach buidhe 'na dhúiseacht nuair chuaidh mé isteach sa seómra eile. Bhí gloine rum 'na ghlaic aige, agus drithle an rum faoi n-a shúil. B' fhéidir gur shíl sé nach dtuigfinn féin an Frainncís mar thosuigh sé ag cur dhe sa teangain sin. "Rum i dtosach turais," ar seisean agus é ag iarraidh an gloine thógáil "rum í dtosach turais, rum le linn turais, rum d' oidhche agus rum de ló … rum …" acht bhí mé féin imthighthe sul ar fhéad sé a thuille dá chuid cainnte meisge a rádh. An sgéal a mhíniughadh i gceart d'Áine agus bhéadh deireadh leis an gcleamhnas, dá gcaillfidhe an páisde féin orra — sin é shíleas. Acht bhí dul-amhudha orm. Níor thuigeas croidhe na mná i gceart, níor thuigeas doimhneacht an cheana bhí aici 'na croidhe do'n díleachtain bhocht d'oil sí, ná an gradh chuir iallach uirri an bitheamhnach phósadh ionnós go bhféadfadh sí a mhac choinneál.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
