Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Chéad Chloch - Sgéalta, An
Title
Chéad Chloch - Sgéalta, An
Author(s)
Ó Conaire, Pádraic,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1914
Publisher
Clódhanna Teo.
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC034> <L iii> <B 1914> <C Prós> <M 8> <T An Chéad Chloch> <U Pádraic Ó Conaire> <F Clódhanna Teo.> BARAMHAIL LUCHT SGRÍOBHTHA SGÉALTAIBH PHÁDRAIC UÍ CHONAIRE. “… tá brígh ionnta agus fuinneamh leó. An bhfaca tú ariamh an spréacharnach ag imtheacht as téid iarainn tráth bhíonn an sruth aibhléise ag gluaiseacht tríthe? Sin é díreach mar a ghluaiseann na focail agus na habartha tré sgéaltaibh Phádraic Uí Chonaire… Rachad i mbannaíbh go bhfuighfear neart agus fuinneamh i nDeóraidheacht, go bhfuighfear solus-bhriathra agus teas aigne ann — agus adhbhar machtnamh.” L. Ua D. san “gClaidheamh Solus.” “Sgéal i n-a bhfuil an greann agus an brón ag baint na sál dá chéile …” Alt san “Éireannach.” “Maine” in “An Claidheamh Soluis.” “Fear ann féin is eadh Pádraic Ó Conaire. Níl sgríobhnóir nÉirinn nó lasmuigh di atá cosamhail leis … ní mar a chéile an innsint a bhíonn ar sgéaltaibh Phádraic is a bhíonn ag daoine eile …” Alt san “gClaidheamh Soluis.” <L vi> <L 1> AN CHÉAD CHLOCH. Bhí cáil mhór ar Alastar Ciotach i sgoileannaibh na hAithne sul má raibh sé deich mbliadhna fichead d'aois. Bhí baramhail ag a lán d'oidíbh agus de luch múinte go sáróchadh sé na fir ba mhó cliú le feallsamhnacht dá raibh i gcríochaibh na nGréagach fán am sin; agus do mholadar dhó turas a thabhairt ar thíorthaibh an Oirthir le eólas fhagháil ar fheallsamhnacht aimhréidhtigh na réagún úd. Thug sé an turas, acht níor fhill ariamh ar Chathair na hAithne. Má's long-bhriseadh thárla dhó ar bhrollach na mara fíochmhaire, nó má’s é an talamh a shlug é, ní héol dúinn-ne é, arsa sean-ughdar éigin. Ar chaoi ar bith níl tuairisg dá laighead le fagháil air i n-annálaibh a thíre ó d'fhág sé a chathair dhúthchais. Ba mhór an chailleamhaint d'ealadhain na feallsamhnachta an sgoláire óg sin imtheacht as a thír dhúthchais, acht ba mhór an sochar d'ealadhain na filidheachta é. Go dtí le fíor- ghoirid, níor ceapadh go raibh aon bhaint ag an bhfile maith a cheap “A bhean ar bhruach an fhuaráin” agus a bhíodh ag taisdeal na gcríoch deórata atá ar imeall thoir na Mara Móire leis an bhfeallsamhnaidhe óg a thug an turas ar chomhairle lucht a mhúinte. Acht bhí. B'é an fear ceannfhionn céadna é; an chaoi ar thréig sé ealadha na feallsamhnachta ar an bhfilidheacht — sin é adhbhar mo sgéil-se. Lá buidhe brothallach dhó ar an machaire leathan garbh clochach atá thiar ó dheas ó bhaile Hebrón i gcrích Iúdéa, tharla ar thobar breágh fíoruisge é san áit a dtugtar Beerseba air indiu. Ó bhí bealach trom fada aimhréidh <L 2> siubhalta aige, bhí a theanga calctha leis an tart agus d'éirigh a chroidhe nuair a chonaic sé an t-uisge geal aoibhinn ag éirghe aníos as an gcloich aoil. D'ól sé a shean- deoch dhe, agus do luigh sé ar chnámh a dhroma faoi chrann fíge a bhí ag fás le hais an tobair. Ní raibh a fhios aige cé'n t-achar a chaith sé ar a shuaimhneas ag déanamh a smaointe faoi'n gcrann, nuair a chuala sé glórtha binne ban chuige ar an ngaoith. D'éist sé go haireach. B'fhacthas dó nár chuala sé ariamh glór ba bhreaghtha ná glór aon mhná díobh. Bhí sgata mór aca ann, agus iad ag líonadh a gcuid árthach ag an bhfuarán, agus ag gabhail fhuinn dóibh féin san am céadna. Ba bhreágh leis glór mná díbh, acht ba bhreághtha leis an bhean féin, an bhean bheag mhear sin a bhí 'n-a seasamh ar chloich ar bhruach an tobair. Bhí fonn mór air dhul 'n-a hairicis; bhí dúil mhór ann labhairt léithe, acht céard d'fhéadfadh sé a rádh? Bhí eólas aige faoi'n am seo ar nósaibh na tíre agus cleacht aige ar an teangaidh; thosaigh sé ag canadh na n-amhrán mar cách. Chuir na mná cosg leó féin agus do leigeadar don fhear choimhthigheach amhrán eile a ghabhail leis féin. “Nach feárr an t-amhrán é sin,” ar sé leis na mnaoi 'n-ar chuir sé an tsuim mhór, “ná an ceann a bhí agaibh-se?” Bhí cúthail uirthi labhairt leis an fear óg a bhí 'gá hinfhiúchadh. Do dhearg sí beagán agus do dhearg seisean; d'imtheóchadh sé ar an nóiméad sin, mar bhí sé féin roinnt cúthalach, marach gur sgiorr ceann den dá mhála uisge a bhí ar dhruim a hasail. Réidhtigh seisean é agus dubhairt: “An fada as seo é go baile Hebrón? Níl aon eólas agam san áit seo.” “Is ann atá comhnaidhe orainn-ne, a dhuine chóir,” ars' an bhean go múinte; “beidh mise agus mo chuid ban aimsire ag dul fá dhéin na háite sin i gceann leath uaire.” Do líonadh na málaí leathair le uisge; cuireadh ar dhromaibh na n-asal beag dubh iad, agus do ghluais leó ó dheas fá dhéin an bhaile. <L 3> Ar Iarúsalem bhí triall an fhir óig, agus bhí ceapadh aige go sroichfeadh sé an chathair gheal ghrianach sin roimh luighe na gréine. Ach ní dheacha sé thar Hebrón an oidhche sin. I leabhar lae d'fhág sé 'n-a dhiaidh, tá na focail seo leanas le fagháil:— “An deifir an tslighe a cheap na deamhain le cuid de shuaimhneas an tsaoghail a bhaint de'n chineadh daonna.” A fheallsamhnaidhe! Nach tráthamhail a chuimhnigh tú air! Thaobh thall de'n tslighe ó theach criadóra an bhaile chuir an sgoláire óg faoi, agus ní raibh sé thar leath uair 'n-a bhruidhin go bhfaca sé an bhean a casadh leis ag an tobar ag doras tighe an chriadóra. Chuir sé a tuairisg. Dubhradh leis go mb' í bean an chriadóra í; agus tháinig cineál aitis ar a chroidhe nuair a tugadh sean-chneamhaire crosach can- talach ar an gcriadóir féin. Tháinic glionndar air nuair a chuala sé go mba as tír Ghréagaigh an bhean; gur pósadh i n-aghaidh a tolach í; go mbíodh sé 'n-a dhearg-ár idir í féin agus an criadóir mar gheall ar na hamhránaibh mholta bhíthí a dhéanamh ar a son. “Mór-sheisear a cheap í mhealladh le bladar cainte agus le hamhránaibh baoise,” arsa bean an tighe leis, “acht tá ciall na seacht ruadh ndall i gceann aoibhinn áluinn na mná sin. Acht a fear ….” Nuair a thug an sgoláire óg an leabaidh air féin an oidhche sin níor fhéad sé codladh acht ag cuimhneadh ar an mnaoi sin a casadh leis ag an bhfuarán. Bhí a dhá súil sáithte ann, cheap sé; nuair shílfeadh sé a dhá shúil féin a dhúnadh ba dhóigh leis go mbíodh sí ag druideadh leis, ag druideadh leis … thuit néal beag air, acht ní raibh ann acht néal. Nuair nár éirigh leis aon chodladh fóghanta a dhéanamh, thosuigh sé ag cumadh amhráin agus dá sgríobhadh 'n-a leabhar de réir mar bhí sé 'ghá chumadh. <L 4> “A bhean ar bhruach an fhuaráin” tugtar ar an amhrán sin 'sna sean-duanairíbh. Marar mhol an file go hiomarcach í 'n-a amhrán, mar is gnáthach le n-a leithéidíbh, ní iongnadh é go mba leasg leis an bhfeallsamhnaidhe óg an chathair aoibhinn ársa 'n-a raibh an tseoid uasal seo a thréigeadh ar an bhfeallsamhnacht féin. Agus níor thréig. Nár cháin sé an deifir agus nár mhol sé an mhoill cheana? Chuir sé faoi sa gcathair, agus ó bhíodh sé i n-éadan a chuid leabhar, nó ag sgríobhadh ar phár de ghréas níor cuireadh ceist ar an gcoimhightheach óg. Níor chuir sé féin cainnt ar éinne acht oiread. Duine a casfaidhe leis ar an mbóthar mór nó sa bhfásach atá siar ón gcathair, ní déanfadh sé acht beannughadh dó de réir nósa na tíre. Is minic d'fheicfidhe é 'ghá fhuinneóig agus leabhar 'n-a ghlaic aige; acht is beag an ceapadh bhíodh ag an té d'fheicfeadh go smaointeach annsin é go mba mhó go mór an tsuim a bhí aige i mnaoi an chriadóra ná sa leabhar. Ón gcéad lá casadh san áit é níor éirigh leis labhairt léithi, acht chonnaic sé uaidh í go minic, agus chuala sé cuid mhaith 'n-a taobh ó mhuinntir an tighe 'n-ar chuir sé faoi. Labhairt léithi, innseacht di cé'n gean mór a bhí aige dhi, breith ar láimh uirthi agus imtheacht leis, sin é an t-aon smaoineadh bhí 'n-a cheann faoi'n am seo. Ba gheárr go bhfuair sé an fhaill. Buaileadh doras an tighe go trom agus go tobann oidhche. Cé bhéadh ann acht an bhean. A gruaig sgaoilte léithi, í cosnocht, sgeóin 'n-a dhá súil agus gan 'n-a timcheall acht brat oidhche. D'osgail muinntir an tighe an doras dhi. A fear a bhí tar éis í leadradh go neamhthrócaireach. Bhí sé ar a tí. Bhí eagla a hanma uirthi. An dtiubhraidís lóisdín oidhche di? Thiubhradh gan aimhreas, acht ar an nóiméad sin cluineadh glórtha fear ag doras an tighe. An criadóir agus a chuid fear a bhí ann agus ba gheárr an mhoill ortha <L 5> an doras a réabadh agus an bhean fhaiteach a bhreith leó a bhaile. Nach ag an sgoláire óg a bhí an truagh dhí! Nach é cheap í bhreith leis a-bhaile go tír na Gréige, áit a mbeadh sonas agus séan uirthi agus gach ní ar a mian! An oidhche sin chum sé amhrán eile. “An tseóid imeasg na muc” tugtar ar an amhrán sin. Choinnigh an criadóir greim mhaith chruaidh ar a mhnaoi tréis na hoidhche seo. Bhí sé i n-aimhreas uirthi. Bhí sé i n-aimhreas ar an sgoláire óg mar an gcéadna. Cárbh' fhios dó nach raibh seisean ar an dream úd ar ar tugadh Críosdaidhthe, agus nach maith a bhí fhios aige cé na gníomhartha náireacha bhíodh dhá gcleachtadh aca siúd de shiubhal oidhche i gcuasaibh talmhan, agus i gcreagaibh sléibhe, nó i sráidean- naibh iargcúlacha i gcathair Hebrón féin! Na páisdí rugadar leó le iodhbairt a dhéanamh díobhtha ar a gcuid altóir! Na mná mhealladar leó amach fá na sléibhtibh! Ba ghráin leis an gcriadóir lucht leanamhna Chríost, agus ó bhí fuath agus dearg-ghráin ar an sgoláire óg ba dhóigh leis go mba duine díobh eisean. Acht ní leigfeadh seisean a bhean leó. Chuirfeadh seisean smacht uirthí. An spriosán beag fionn (mar thug sé ar an sgoláire) i n-ann a bhean a bhladar! Acht chaithfeadh sé bheith ar a aire ar na Críos- taidhthibh: Bhí draoidheacht éigin aca siúd agus nach duine aca siúd an fear óg. Má bhí ciall na seacht suadh ndall 'n-a ceann féin níor mhór dhó bheith cúramach. Faoi dhó sa ráithe bhíodh ar an gcriadóir turas a thabhairt ar chathair Iarúsalem le n-a chuid árthach criadh a dhíol. Ar na hocáideachaibh seo do casfaidhe an bhean agus an sgoláire óg ar a chéile taobh amuigh de'n chathair. Ba gnáthach leó coinne a dhéanamh le chéile, acht casadh an bhean leis lá agus gan aon tsúil aige léithi. <L 6> Faoi chrann fíneamhna bhí sé 'n-a luighe nuair a chuala sé ag teacht í agus an t-amhrán úd a chum sé, “A bhean ar bhruach an fhuaráin,” 'ghá ghabhail aici. Do gheiteadar beirt. Do bheannuigheadar dhá chéile go dílis dúthrachtach grádhmhar. Agus annsin, faoi bhun an chrann fhíneamhna taobh amuigh de gheata mór na cathrach, d'innis sí dhó cé mar mhasluigh a fear í gach lá ó casadh le chéile cheana iad. “Ní ró-fhada eile bhéas sé 'n-a chumas sin a dhéanamh,” ars' an sgoláire óg agus cuthach 'n-a ghlór. Fág a theach ido dhiaidh agus gluais liom-sa ó thuaidh fá dhéin críche na nGréagach, áit a mbeidh sonas agus séan orainn, aoibhneas agus aiteas … tá an saoghal mór … má tá inghean féin agat …” An oidhche sin d'fhág fear agus bean an chathair ársa aoibhinn ar a dtugtar Hebrón, agus níor facthas ann níos mó iad, cé gur chuartaigh an criadóir gach poll agus póirse dá raibh i bhfoisgeacht fiche míle dá bhaile. D'imthigh deich mbliadhna. Comóradh féis agus árd- oireachtas Iúdach i gcathair Iarúsalem. Bhí triall na mílte ar an gcathair sin le trí lá agus trí oidhche. Bhí ceannaidhthe ann ó'n Oirthear le n-a gcuid cámhall; Romhánaigh uaibhreacha; Gréagaigh glioca clisde; Sírínigh; Filistínigh; geócaigh; bacaigh; ceóltóirí; taobh amuigh de phríomh gheata na cathrach bhí beirt cheóltóirí agus cosamh- lacht go raibh achrann ar siubhal eatorra. Bheadh ar dhuine breathnughadh go géar ar an mbeirt nó ní aithneóchadh sé ár mbeirt carad, an sgoláire óg agus bean an chriadóra. Bhí cuma agus crot an donais ortha. Ba léir do dhuine ó na sean-ghiobal a bhí 'na dtimcheall go rabhadar thar éis aistear fada anróiteach a chur díobhtha. Bhí seisean ag cur de go feargach: <L 7> “Nach ait an chaoi orainn anois é! Aistear seachtmhaine 'n-ár ndiaidh agus gan acht cúig “assarion” againn sa saoghal! Cá bhfuighmid béile? Cá bhfuighmid éadach nó slighe le n-ár gcolnaibh a nígheachán? 'Seadh, beir ar an “gcinnór” sin agus tabhair port do na daoine atá ag gabhail na slighe … Ní féidir leat é dhéanamh, an eadh? An féidir leat aon cheó a dhéanamh? Amhrán a chanadh dhóibh, an eadh? Ar buile atáir, a bhean: An mian leat go ruaigfidhe as an gcathair sinn? … Ce'n mearbhall a bhí orm gur cheapas go raibh glór aoibhinn agat tráth? … agus na hamráin a rinneas dod' mholadh! Na hamhráin a rinneadh dhuit sul ar casadh liom-sa a' chor ar bith thú! Ná habruighthear liom feasta go bhfuil ciall ag na fearaibh …” Rug an bhean ar an “gcinnór” (cineál cruite) a bhí le n-a hais, agus bhain ceól beag as le n-a méaraibh. “Caith uait é sin, adeirim. An mian leat mé chur ar buile? Ag caoineadh arís! Monuar an chéad lá casadh liom thú! … Acht cé'n tubaist a bhí ort go dtug tú annseo mé?” “Bhíos ag ceapadh …” “Bí do thost,” ar seisean. “Táim bodhar agat. Ní bhíonn agam uait acht cainnt, cainnt, cainnt de ló ná de oidhche! Tú ag áiteamh orm le seacht mbliadhna theacht annseo go dtí an tír ghann ghortach seo, agus níl sé de rath ort aon cheó a dhéanamh ann acht do shúile a thabhairt! Nach agam a bheadh an saoghal suaimhneamh marach thú! …” Ní shíltheá go mb'é an fear óg a bhíodh ag ceapadh amhrán molta dhi a bhí ag cainnt. Acht b'é. An saoghal d'athruigh é. Marach go raibh baint aige féin leis an sgéal, bheadh sé 'n-a chumas nochtadh do dhuine go cruinn beacht cé'n chaoi ar hathruigheadh é. Chuirfeadh sé síos gach ponc de réir a chéile mar seo:— <L 8> an óige; suim sa mnaoi; tuilleadh suime innti; gráin ar a fear; an smact a chuir sé uirthi; Céard d'fhéadfadh fear óg a dhéanamh, dá mbádh feallsamh- naidhe féin é, acht an bhean a thárrtháil? Agus an raibh aon dóigh eile ann le n-a dhéanamh acht í bhreith leis chun a thíre féin? Annsin:— fuath a gcarad; comhrac leó; imtheacht ó n-a thír féin; bochtanas i dtír eile; an bhean ag dul i n-aois; é féin ag dul i n-aois; an fuinneamh ag éalughadh uatha beirt; cantal; neamh-aire; fuath; beirt bhocht ar fán agus fuath aca dhá chéile! Bhí caise cainnte, ag teacht ó bhéal an fheallsamhnaidhe, acht ba bheag an áird a bhí ag an mnaoi a bhí taobh leis ar a chuid cainnte. Ag súil le duine éigin a bhí sí, agus a súile sa tslighe mhóir, agus sa bplás leathan atá taobh amuigh de gheata Iarúsalem. Ag súil le n-a fear a bhí sí, ag súil leis an gcriadóir; acht ní le grádh dhó. An inghean d'fhág sí 'n-a diaidh 'n-a theach a bhí ag déanamh buadh- artha dhi le seacht mbliadhna. Dá bhféadfadh sí uair a chaitheamh léithi bheireadh sí uaithi a raibh aici sa saoghal … Chuaidh fear thart; ocht n-asail dá dtiomáint aige agus iad luchtuighthe le soithighibh criadh. B'é an criadóir a bhí ann. <L 9> Ghlaoidh a bhean air. D'iarr cead air a hinghean fheiceál. “Tá cead agat filleadh ar mo theach-sa,” ar seisean, “acht, má fhilleann, ní fhágfaidh tú arís é le do bheo.” Bhí sé i n-aimhreas ar na Críostaidhthibh go fóill: Cá'rbh' fhios dó cé'n diabhlaidheacht d'imreochaidís ar a inghin? D'impigh a bhean air an cead a thabhairt dí gan coingheall. Ní thiubhradh. Croidhe cloiche bhí ann. “Bhfuilir sásta filleadh ar an gcoingheall sin?” ar seisean. “Nílim,” ar sise. Ba bhinn leis an bhfeallsamhnaidhe an focal sin a chlos, mar bhí gráin aige ar an bhfear eile. Acht 'séard ba mian leis an mnaoi bheith neamh-spleádhach ar an mbeirt. “Ní fhillfeadh,” ar sí leis an gcriadóir, “agus ní fhanfad leat-sa acht oiread,” ar sí leis an bhfeallsamh- naidhe, “ó'n lá seo amach ní bhacfad le aon fhear dá fheabhas é. Sean-bhean anois mé mórán; táim críonna caithte le annró an tsaoghail. Acht bhíos go háluinn tráth. Rinne fir cuimse amhrán do mo mholadh … Fágfad slán agaibh beirt anois, agus gluaisfead liom timcheall na tíre ag canadh na n-amhrán breágh rinneadh dhom agus mé óg. . . mo mhallacht ar na fearaibh …” Bhí iongantas ar an mbeirt fhear. A leithéid de chainnt níor chualadar ariamh ó mhnaoi. “A bhean ar bhruach an fhuaráin,” ar sise, agus do ghabh sí an t-amhrán go breágh bríoghmar dána. Bhí Críost i nIarúsalem an lá seo ag labhairt leis an sluagh ag doras an teampuill. Bhí fhios ag an gcriadóir sin. Tháinig glionndar air, mar cheap sé go raibh faill aige é chur i dteannta. “Má fhanair annsin go ceann uaire,” ar sé leis an mnaoi, “rachad isteach sa gcathair, agus glacfad comhairle <L 10> le duine de shagartaibh an teampuill. Ní bhéad thar an uair.” D'imthigh sé. Casadh dream Fairisíneach agus sgríobaidhthe leis; agus 'sé an chomhairle cheapadar dhul ar ais chuig geata na cathrach agus breith ar an mnaoi, agus í thabhairt i láthair Chríost, agus cúis a chur uirthi. “Bean a rinn adhaltrannas í,” arsa duine aca; “má abruigheann sé linn í sgaoileadh saor béidh ar ndlighthe dá réabadh aige, agus má abruigheann sé go mbadh chóir í chlochadh dé réir an dlighe, beidh an chomhairle thug sé uaidh go minic curtha ar leathtaoibh aige.” Tugadh an bhean i láthair Íosa. Do sgríobh sé ar an talamh le n-a mhéir: “Cé b'é agaibh-se atá gan peacadh caitheadh sé an chéad chloch léithi … “… Ar a chlos sin dóibh d'imthigheadar amach i ndiaidh a chéile, ag tosughad ó na sinsearaibh …; agus do fágadh Íosa 'n-a aonar agus an bhean 'n-a seasam 'n-a láthair,” mar deirtear linn sa Soisgéal. Agus dubhairt Sé léithi: “Imthigh rómhat, agus ná peacuigh feasta.” Acht do lean sí Íosa... B'é an criadóir an duine deiridh d'fhág an áit. Bhí cloch ghéar aige i gcúl a ghlaice, agus nuair nár fhéad sé an chloch sin, an chéad chloch, a chaitheadh léithi, d'éaluigh leis thríd na sráideannaibh gur shroich an geata. Bhí an feallsamhnaidhe annsin roimhe; tháinig sé air i ngan fhios agus chuir an chloch go doimhin 'n-a chloigeann. <L 11> AN COIMHTHIGHEACH A RAIBH AGHAIDH AN BHÁIS AIR. Bhí beirt bhan óg ag líonadh a gcuid soitheach criadh as tobar atá i bhfoisgeacht aistir sabóide don bhaile beag ar a dtugtaoi Sachaman na Samaria i n-aimsir Chríost. Lá aoibhinn samhraidh a bhí ann, agus leis an gcrónán a bhí aca, agus le dícheall a saothair, b'fhada an t-achar go dtugadar faoi deara go raibh fear óg 'n-a shuidhe ar chloich i ngar dhóibh. Nuair a thug, chuireadar deireadh leis an amhránaidheacht agus leis an obair, agus d'fhéach i dtreó an fhir óig. Bhí a cheann faoi aige-sean, agus gan cor as; acht ó bhí sé ar mhullach na heiscire ar ar tugadh Giall an tSean-leomhain Mhanntaigh, agus é idir iad agus bun na spéire, d'éirigh leó a chuma agus a chruth a sgrúd- ughadh go maith, agus gan fhios aige-sean go rabhadar ann. Bhí ceann beag air, ceann beag deagh-chumtha agus folt dubh catach ag tuitim anuas a bhaic, acht nuair a thagadh smathamh beag de'n ghaoith aniar thar ghualainn an áird, do crochtaoi an folt dá bhaic, agus d'fheictí muineál chomh bán agus chomh bog agus háluinn le haon mhuineál dár facthas ariamh. Ba bheag bean óg (den aimsir sin) d'fheiceadh an muineál áluinn agus an folt cas sin, a bhí ag tuitim anuas air, nach mbéadh dúil aici lámh a leagadh air, agus a méara fada caola a chur i n-aimhréidh san bhfolt cas. Acht má bhí a leithéid de dhúil i gcroidhe ceachtar de na mnáibh óga bhí ag an tobar níor nochtuigheadh 'n-a gcuid cainnte é. An té ba ghéire súil agus ba chruinne breith- eamhnas, ní fhéadfadh sé a rádh go cinnte go ndeárnadar níos mó deifre, ar fheiceál an fhir óig dhóibh, muna bhfeiceadh sé féachaint thug duine aca ar an duine eile. Acht rinne; <L 12> ba bheag an mhoill ortha an dá shoitheach mhóra criadh a líonadh agus a gcrochadh suas ar mhullach a gcinn agus gluaiseacht leó. Bhí dhá casán ann, ón tobar go dtí an baile beag 'n-ar chomhnuigheadar; an iongnadh é gurab é an casán a thug an-ghar d'fhear óg na gruaige fada duibhe a thaisdealadar? An iongnadh é gur thosuighadar arís ar an gcrónán ag gabháil thairis dóibh, le go musglóchaidís é as pé suan no machtnamh 'n-a raibh sé? Acht níor mhusgail an crónán é. Níor thóg sé a cheann. Níor fhéach 'n-a dtreó. Bhíodar imthighthe fiche slat thairis nuair d'fhéach duine acu 'n-a diaidh go bhfeicfeadh sí goidé an cineál fir a bhí ann. Marach gur fhéach, go ghabhfadh an bheirt aca san uaigh, agus baramhail aca gurab é sgoth na bhfear áluinn a bhí 'n-a shuidhe ar mhullach Ghiall an tSean-leamhan Mhanntaigh an lá gréine samhraidh sin. Tá sé ráidhte ag fear éigin nach bhféadfadh bean comhairle a ghlacadh agus fios uaithi; níor éirigh le mnaoi Lot é dhéanamh, agus is eól dúinn uile céard d'éirigh dhi. Ní deárnadh columhan salainn de mhnaoi óig an tsoithigh criadh, acht muna ndeárnadh, do thuit an soitheach dá ceann agus leig sí a sean-bhéic le méid an uamhain a tháinic ar a croidhe. “A Mhatan! a Mhatan!” ar sí le n-a comhluadar agus í ag dul i laige. “A Choba! a Choba, a chroidhe!” ars' an bhean eile agus súile na beirte sáithte i bhfear óg na gruaige fada duibhe. Bhí aghaidh an bháis ar an bhfear óg! Musgluigheadh é, má's 'n-a chodladh a bhí sé. D'éirigh sé. Chuaidh i bhfochair na mban le cabhrughadh leó. Chuir dath liath bhuidhe a éadain sgannradh agus alltacht ar na mnáibh gur bhriseadar ceann dá soithighibh do bharr na heagla. Acht na súile a bhí 'n-a cheann! Ba chosamhail le dhá pholl a thollfaidhe i n-adhmad le iarann te iad, acht gur fhan ruainne beag de sholus neamhshaoghalta i dtóin na bpoll doimhin sin. <L 13> Níor labhradh smid. Bhí draoidheacht éigin ag fear óg na gruaige fada duibhe agus na súl aisteach ar an mbeirt, agus gan focal a rádh chuir sé iallach ortha é a threórughadh go dtí an baile beag 'n-ar chomhnuigheadar. Bhí slighe fhada le siubhal aca. Bhí an bheirt bhan i dtosach, agus an fear tuairim 's deich slat ar a gcúl. Bhí an oidhche ag tuitim go mear, agus chuireadh gach torann dá gcluineadh na mná uamhan ortha. B'fhada agus ba ró-fhada leó go rabhadar sa mbaile, acht dá bhfuighidís faill imtheacht ón té bhí 'ghá sálaibh, ón té bhí ag cur uathbháis ortha, is cinnte nach n-imtheóchaidís. Labhair an oidhche go géar agus go truaighmhéalach imeasg na gcnoc. Baineadh geit as mnaoi an tsoithigh nár briseadh. Sgiorr sí. Thuit sí. Briseadh a hárthach. Tháinig an fear suas leó. Leag lámh ar ghualainn na mná a thuit. D'fhéach uirthi 'sna súilibh. Phreabh a croidhe ar nós trompáin tollta. Tháinig creathadh i ngach ball dá ballaibh. Do sgread an bhean eile acht do ghluaiseadar 'n-a dtriúr, cos ar chois, fá dhéin an bhaile. Bhí draoidheacht ortha ag an bhfear sin a raibh aghaidh an bháis air. Faoi dheireadh chonnaiceadar an baile síos uatha sa ngleann: tighthe beaga cearnógacha gan beanna; crainn fíge agus crainn phailme thall 's i bhfus. Ó bhárr na heiscre do cheapfadh duine nach raibh 'sna crannaibh acht crainn bhréige agus nach raibh 'sna tighthibh ach bréagáin leanbh. Ar theacht go ceann an bhaile dhóibh, i n-aice le tigh an ghréasaidhe, do chonnacadar a lán solus beag ag déanamh ortha, agus do chualadar caintaireacht sluaigh mhóir a bhí ag dul ag déanamh bainse 'san gceathramhain sin don bhaile <L 14> de réir nósa na haimsire, agus ní bréag a rádh gur tógadh croidhe na n-óg-bhan ar fheiceál na cuideachtan séimhe seo dóibh. Rinne an chuideachta uile ar theach na bainse, agus chuaidh an méid díobh a bhí ag iomchur na lóchrann isteach. An chuid eile, an dream nár tugadh cuireadh dhóibh, do shuidheadar ar shuidheachánaibh faoi na crannaibh thall 's i bhfus ar fud an gháirdín. Ba nós é i gCríoch na Samaria cuireadh bainse thabhairt d'aon choimhthigheach thiucfadh an bealach; chuaidh an fear a raibh aghaidh an bháis air isteach — acht nach ait an rud é go ndeacha an bheirt bhan óg isteach gan cuireadh gan iarraidh agus iad ag iarraidh éalughadh uaidh ó casadh le chéile i dtosach iad? A chuid draoidheachta, is dócha! Chuir an coimthigheach óg a raibh aghaidh an bháis air sgannradh ar chuid mhaith de na daoine chonnaic é ag an mbainis. Bhí fear ann agus é ag gabháil cheóil ar an gcineál cruite ar ar tugadh an “ceannóir,” acht nuair d'fhéach an coimhthigheach air, thuit an gléas ceóil ar an urlár uaidh. Ní raibh sé i n-ann a thuilleadh ceóil a ghabhail an oidhche sin; dubhairt sé gur réab an coimhthigheach na téada le féachaint a shúl! Bhí bean óg ann a bhí ag roinnt bídh ar an gcuid- eachtain agus nuair a sháith an coimhthigheach a dhá shúil innti chuaidh sí i laige, agus b'éigin í thabhairt amach fá'n spéir go dtiocfadh sí chuici féin. Acht nuair a shín bean óg an tighe corn fíona dhó níor tháinig múisiam ar bith uirthi; acht dubhradh 'n-a dhiaidh sin gur mar gheall ar a shúile bheith dúnta aige-sean a chuaidh sí saor. Is dócha gur thuig an coimhthigheach óg cé'n cumacht a bhí i n-a shúilibh, mar chuaidh sé isteach i gcúinne leis féin agus d'fhan sé annsin ar feadh na hoidhche agus a cheann faoi aige. <L 15> Nuair thug an bheirt bhan casadh leis i dtosach, nuair a thug Coba agus Matan faoi deara sa gcúinne é, agus a dhruim leó, agus a cheann faoi aige, tháinig misneach chuca, agus dhruideadar anall chuige de réir a chéile; go deimhin is ar éigin d'fhéadadar gan lámh a leagadh ar a mhuineál leis an draoidheacht a bhí ortha aige, leis an diablaidheacht a bhí ann, dá mb'fhíor dóibh féin. An bheirt fhear a bhí luaidhte leó, Ramas an gréasaidhe bróg, agus Am an saor cloiche, tháinigeadar isteach faoi seo, agus bhuail éad iad ar fheiceál na mban dóibh. Fear toirteamhail téagarach a bhí i nAm, agus do shuidh sé faoi fhuinneóig agus fonn air an bhean a bhí luaidhte leis féin a thachtadh; bhí Ramas árd caol buidhe, agus bhí sé 'n-a sheasamh le n-a thaoibh agus é cinnte dearbhtha 'n-a intinn féin nach raibh ó aon mhnaoi dar rugadh ariamh acht coimhthigheach a mbéadh gruaig fhada dhubh chas air a bheith mar chéile aici! Bhí limistéar maith sa teach agus gan ann acht beagán soluis, agus ní leor mór do na haoidheadhaibh chonnaic aghaidh an choimhthighigh, agus ba lugha ná sin an méid díobh thug faoi deara cé'n fhéachaint a bhí 'n-a shúilibh. Ceapadh gurab é an fíon maith meisgeamhail ón nGréig a chuaidh i gceann an cheóltóra — bhí ceóltóirí tugtha don fhíon san tsean-aimsir féin; ceapadh gurab é brothal na haimsire agus dícheall a saothair ba chiontach le laige na mná. Níor bacadh le Ramas agus níor bacadh le Am, agus níor bacadh leis na mnáibh a bhí luaidhte leó; agus níor bacadh leis an gcoimhthigheach féin bhí 'n-a shuidhe san gcúinne agus a cheann faoi. Bhí a dhóthain ar a aire ag gach duine agus a ghreann agus a aoibhneas féin a bhaint amach. Tháinig sos beag ar an gceól. Cheap Ramas agus Am go bhfacadar a mbeirt bhan ag comhrádh leis an gcoimhthigheach. “Peacach mé! Peacach mór mé!” ars' an coimhthigheach de ghuth árd. <L 16> D'fhéach a raibh ann 'n-a threó, ach amháin an bheirt bhan; d'fhéachadar siúd ar a bhfearaibh, agus ní fada go rabhadar ceathrar cois a chéile. “Na súile atá 'n-a cheann!” arsa Matan. “An draoidheacht atá aige!” arsa Coba. “Cé hé féin?” arsa Ramas le Matan. “Cé hé féin?” ars' Am le Coba. Tá mná ann agus ní fhéadfaidís an fhírinne a rádh ar ócáid den tsórt seo, dá bhfuighidís an saoghal mór air. Ní fhéadfaidís admhachtáil gur chuireadar spéis i bhfear acht sa bhfear a raibh subháilce nó dubháilce thar theórainn ann. Duine díobh seo dob' eadh Coba. “Sin é … sin é an fear a bhain an ceann d'Eóin Baisde,” ar sise agus uathbhás uirthi. Lucht leanamhna Chríost b'eadh muinntir an bhaile bhig seo, agus bhí gráin aca ar náimhdibh Chríost agus ar náimhdibh Eóin. D'fhéach an bheirt fhear ar an gcoimhthigheach óg a bhí 'n-a shuidhe leis féin 'sa gcúinne, agus tháinig alltacht agus gráin ortha. Acht is ar a chéile, amhthach, d'fhéach an bheirt bhan, agus nuair d'fhéach do thuigeadar a chéile. “Ní hé an fear sin é ar chor ar bith,” arsa Matan, “acht … acht …” — tháinig creathadh uirthi — “ní hé an fear sin é ar chor ar bith, ach Iúdás Iascariot.” Bhí sé 'n-a dhíospóireacht eatorra gan mórán moille. Tháinig fuinneamh i nglórthaibh na bhfear agus géire i nglórthaibh na mban agus gach fear díobh ag cabhrughadh le n-a mhnaoi féin. Dubhairt Coba go mb'é fear dícheannta Eóin Bhaiste é: cé'n fáth nach gcuidigheadh Am léithi agus é luaidhte léithi? Agus dubhairt Matan go mb'é Iúdás Iascariot é: b'ait an rud é mara gceapadh Ramas go raibh an fhírinne aici. Ní fada go raibh sé 'n-a bhriathar-chath ann. Ní ró-fhada go raibh sé 'n-a achrann. B'fhóbair dhó bheith 'n-a dhearg-ár idir an gceathrar. Bhéadh freisin marach <L 17> go ndeacha Ramas amach sa ngáirdín mar a raibh an sluagh nach bhfuair cuireadh chun na bainse. Lean Matan é. Lean Am agus Coba iad. Bhí greann ar siubhal sa ngáirdín, acht ní feárr le daoine greann ná achrann. B'fheárr leis na daoine a bhí sa ngáirdín an oidhche sin an t-achrann ná an greann. Bhí braon ólta ag gach a raibh ann. “'Sé an fear a bhain an ceann d'Eóin Baiste é,” arsa Coba, “nár dhubhairt sé liom …” “'Sé Iúdás brocach é,” arsa Matan, marach gurab é cad chuige …” Chabhruigh Ramas le Matan. Chabhruigh Am le Coba. Chabhruigh muinntir Ramas le Matan. Chabhruigh muinntir Am le Coba. I gceann tamaill bhig bhí dhá dhream sa ngáirdín, dream díobh ag tabhairt na mionn go mb'é fear díceannta Eóin Bhaisde an coimhthigheach óg, agus dream eile 'ghá mbréagnughadh go dána fíochmhar. Acht níor dóirteadh aon fhuil. Níor bh'é gnás na tíre é fuil a dhórtadh ar a leithéid d'ócáid. Ní raibh sé 'n-a lá go raibh an dá dhream 'n-a gcodladh go sámh, agus má chonnaic aon duine acu an coimhthigheach óg i mbrionnglóid níor innis sé d'aon duine eile é. Acht ná ceaptar go mba bhriathar-chath aon oidhche, ná comhrac comharsan, ná easaontas ban cuireadh ar bun ag an mbainis úd a bhí aca i Sachaman na Samaria, mar níor bh'eadh acht cogadh, cogadh mór bliadhna. Agus ní raibh fear ná bean ná páisde ar an mbaile nach raibh 'n-a shaigh- diúr sa cogadh sin. An páisde nach raibh i n-ann siubhal acht go lúbach, dá gcastaoi a chomh-aois leis ar an mbóthar 'sé an chéad rud deireadh sé leis acht — “Sé Iúdás é!” <L 18> Agus deireadh an gasúr eile nar bh'é acht fear dícheannta Eoin Baisde. Annsin chuireadh an bheirt aca gotha troide ortha féin, agus bhéadh ar a máithreachaibh bochta a gcosaint ar a chéile, agus deireadh bean díobh — “Má's é Iúdás féin é, a mhic …” Chuireadh an focal sin an bhean eile ar buile agus thigeadh fir na beirte amach annsin leis an achrann a réidhteach — acht nach bhfuil fhios ag an saoghal mór céard a thárluigheadh annsin? Acht níl fhios ag éinne cé mhéad cloigeann a gortuigheadh i gcaitheamh na bliadhna sin a raibh an coimhthigheach óg ar an mbaile. I n-annálaibh Sachaman na Samaria tugtar “an cogadh mór” ar imtheachtaibh na bliadhna sin. Acht bhí cogadh eile ann an uair chéadna, acht nach bhfuil aon chunntas le fagháil air 'sna leabhraibh staire. “Cogadh na bhfear le n-a mnáibh” ba chirte thabhairt ar an gcogadh eile seo. Bhíodh an coimhthigheach óg a raibh aghaidh an bháis air ag imtheacht ar fud an bhaile, agus ar fud na gcnoc maol clochach atá timcheall air 'n-a aonar. Bhíodh sé ag imtheacht roimhe i gcomhnaidhe go dúr doicheallach agus falach ar a shúilibh ar eagla go gcuirfeadh sé sgannradh ar an asal óg le hais na slighe, ná ar an ngamhan san bpáirc, ná ar an mnaoi a bhí le cloinn. Ba mhinic dó bheith ag cainnt leis féin acht níor cluineadh ariamh ó n-a bhéal acht — “Is peacach mé! is mór an peacach mé!” Thug sé faoi deara go raibh achrann ar bun ar fud an bhaile, acht má bhí fhios aige go mb'é féin ba chionntsiocair leis an achrann níor leig sé air go raibh fhios. Bhí fhios aige go mbíodh eagla ar na daoine castaoi leis roimhe. Bhí fhios aige go dtug dream díobh Iúdás air, agus gur cheap dream eile go mb'é fear dícheannta Eóin Bhaisde é. <L 19> Sgaoil sé leis an dá dhream. Níor bhréagnuigh sé ceachtar den dá dhream, bíodh is go raibh sé 'n-a chumas sin a dhéanamh. Fear ar gnás dó bheith cúthal réidh faiteach a bhí ann; fear nár thóg achrann i n-aon áit le n-a linn dá mb'fhéidir leis a chosg; ba ghráin leis bheith iomráidhteach — nár éaluigh sé ó n-a mhuinntir, agus ó n-a bheirt dhearbhshiúr aonraic, agus ó n-a bhaile dhúthchais mar gheall ar an gcáil mhóir thuill sé dhá aimhdheóin? An cháil a fuair sé ar an mbaile iargcúlta seo níor thuill sé í: ba chuma leis céard déarfaidhe faoi Iúdás, ná faoi'n bhfear eile, óir nach raibh aon bhaint aige leó, acht nuair a chuimhnigheadh sé ar an am a bhí thart, nuair a bhíodh an uile dhuine ag dearcadh air, agus na gasúir féin ag glaodhach air, agus ag magadh faoi, agus é ag gabhail an tsráid i n-Iarúsalem, is annsin a bhíodh lúthgháir air nach raibh eólas a ainme ná a ghnímh ag na daoine a bhí 'n-a thimcheall. Cheapadar gur ag déanamh aithrighe a bhí sé, agus sgaoileadar leó acht amháin an bheirt bhan úd a casadh leis i dtosach. Agus nuair d'fheiceadh a bhfir luaidhte iad siúd ag iarraidh bheith ag baint cainnte as an gcoimhthigheach, is annsin a bhíodh an cogadh ann, “cogadh na bhfear le n-a mnáibh.” Acht pé cogadh nó pé ár a bhíodh ar siubhal níor bacadh leis an gcoimhthigheach óg a raibh aghaidh an bháis air. Níl aon phobal ann nach mbíonn ómós ag dul don té a bhíos ag déanamh aithrighe. Thárla faoi'n am seo go dtáinig sgéala chuig Lúcás naomhtha a bhí 'n-a chomhnaidhe i ngar do Iarúsalem go raibh easaontas ar bun imeasg a chomhbráthar i Sachaman na Samaria, agus nuair a chuala sé sin do ghléas sé a chuid asal, agus do ghlaodh sé chuige ar a dheisciobail go dtiubhraidís cuairt ar an áit leis na daoine a chomhair- liughadh. Cuireadh fáilte mhór rómpa ar sroichint an bhaile <L 20> dhóibh agus ní ró-fhada go raibh sluagh mór ag eisteacht le n-a chuid cainnte ar fhaithche an bhaile. Bhí sé 'n-a sheasamh ar thulchán íseal agus a ulcha fhada bhán ag imtheacht le gaoith. Bhí fearg 'n-a ghlór agus dílseacht 'n-a shúil. Chuala an coimhthigheach óg a bhí 'n-a sheasamh ar imeall an tsluaigh a ghlór. Chuala Matan agus Coba é, agus iad 'n-a seasamh, duine acu ar gach aon taobh den choimhthigheach. “A bhráithre, séanaidh an t-achrann: a bhráithre, ó chreideann sibh i Mac an Duine a fuair bás ar bhur son: a bhráithre, ó chreideann sibh san Tighearna d'éirigh ó mharbhaibh … D'fhan sé tamall beag 'n-a thost. Bhí sé ag féachaint i dtreó an choimhthighigh óig. “A bhráithre, má tá éinne 'n-bhur measg atá lag 'sa gcreideamh — agus is cosamhail ón achrann a bhí ar siubhal 'n-bhur measg go bhfuil — níl ar an té sin acht ceist a chur ar an bhfear úd thall …” Shín sé a mhéar i dtreó an choimhthighigh óig a raibh aghaidh an bháis air. “… níl ar an té atá lag sa gCreideamh acht ceist a chur ar an bhfear úd thall a tógadh ó mharbhaibh tré cúmhacht Chríost. Glaodhaim ort, a Lasarus …” Acht bhí an coimhthigheach óg éaluighthe … D'fhéach Coba ar Mhatan. “Fuaireas balath an bháis uaidh 'ch uile uair cheapas póg a thabhairt dó,” arsa Coba — acht cé chreidfeadh a leithéid de mhnaoi? <L 21> TEATRARC NA GAILILÍ. Breágh liom thú ag teacht ar cuairt chugam sa bpóithrín beag brocach seo atá agam sa bhfásach, a Réisín, a mhic altroma. Acht fan amach uaim roinnt nó beidh trom- ualach crumh agus piast agat ag filleadh uait go hIarúsalem! Ag dul i líonmhaire atáid i n-aghaidh an lae agus a marbhuighim díobh idir an dá lic sin! Féach na puill atá cartaighthe aca 'mo chuid feóla! Ná bíodh uamhan ort — nach n-ithtear feóil an duine san uaigh, agus nach anam marbh mise cé go rabhas 'mo rí ar críoch na Gaililí tráth? … Seadh, is mian leat go ndéanfainn roinnt cainnte leat, a mhic; 'sé mo mhian féin é freisin, tá sé chomh fada ó labhras cheana acht amháin leis na piastaibh seo a bhíos dhom ithe de shíor … Bhéinn 'mo rí fós faoi árd-ghradam agus faoi mheas muna mbéadh na mná. Cuirtear sna leabhraibh staire é go ndeárna Ioruaith Antipos, teatrarc na Gaililí, gach droch- ghníomh dá ndeárna sé mar gheall ar mhnaoi éigin. Sin í an fhírinne, a mhic: níor fhéadas fanacht uatha ó thosach mo shaoghail, agus fios dearbhtha agam go dtiocfadh mo bhás orm dá mbárr. Tuige ar bhacas leó mar sin, an eadh? Nach tú atá óg! An chinneamhaint, is dócha: féach an féileacán úd thall atá ag foluamhaint os cionn mo choinnle. Ní fada go loisgfear a sgiatháin mhaiseacha: cá bhfios dúinn-ne nach bhfuil fhios sin aige, freisin? Bhí togha na haithne agat-sa ar Shalomé, inghean mo leas- dhearbhráthar Filip. Bhí: marach í ní chuirfinn iallach ort a dhul san arm an tráth úd — éist liom, adeirim; is geárr <L 22> go mbeidh fhios agat cé'n bhaint a bhí aici le do chuid saighdiúracht'. Acht bhí aithne agat uirri. Bhí, agus gean. Is maith is cuimhin liom lá dá raibh an bheirt agaibh ag déanamh aoibhnis ar an mbán ar aghaidh an tighe. Aimsir fhionnfhuarach a bhí ann. Bhí crainn almoinne agus crainn óráisdí faoi bhláth agus an saoghal mór go háthasach i ndiaidh doininne an gheimhridh. Acht ag breathnughadh oraibh-se dhom thríd an bhfuinneóig do cheapas nach raibh aon ní sa saoghal áluinn seo chomh háluinn libh … Chuir tú an ghirrseach ag damhsa ar lic. Ní hiongnadh liom aoibhneas a bheith ort ag féachaint duit ar a háilneacht. Acht sgaoileadh iall a bróige. Thuit sí. Thóg tusa í go cúramach. Thug póg dhi ar an mbéal. Dhearg sí. Tháinic pus uirri — is cuimhneach leat an béal gáireach bhí uirri? Acht an fhéachaint a tháinic 'n-a súilibh! “Bheirim do dubh- shlán é dhéanamh arís,” an rud a bhí léir ó'n bhféachaint sin. Agus ní dheárna tú é! Bhí tú óg agus is beag eólas a bhí agat ar chanamhaint na súl. Ní bhéadh uait acht an fhaill anois, a rógaire! Acht bhí a mhalairt de fhéachaint 'n-a gnúis ag dul thar an bhfuinneóig dhi nuair a sgar sí uait. Féachaint ghreannmhar an fhéachaint sin. Corr-dhuine fheiceas í i ngnúis mná an chéad uair. An té chídheas tig aoibhneas ar a chroidhe, tig smaointe 'n-a aigne … “Ní páisde atá againn i Salómé anois,” arsa mise liom féin, “acht bean, bean áluinn aibidh,” agus thosuigheas ag smaoineadh ar thréithre na mban … Cé thiocfadh orm agus mé sa machtnamh sin acht Herodias. Sul ar airigheas im' aice í, leag sí lámh go grádhmhar orm ar chúl mo chinn ar a sean-nós féin. Ní fhéadfainn innseacht dhuit, cá bhfuighinn mo ríoghacht ar ais air, cé'n fáth gur chaitheas an lámh uaim go mí-mhúinte. Acht thuig Herodias cé'n fáth go ndéarnas é: an bhfaca tú spréachadh ó ifreann i súilibh mná ariamh, a Réisín? Ní fhaca tú. Ní feárr dhuit ar bith é. Acht chuir an bhean eagla mo chroidhe orm. <L 23> “Níor cheapas gur tú a bhí ann,” arsa mise, ciotach go leór. “Agus ní aithneóchthá mo lámh-sa thar láimh mná ar bith eile!” ar sise, “má's ag éirghe tuirseach dhíom atáir …” Do mhóidigheas nárbh' eadh. Thugas mo sheacht mionn mór air. Chuireas i n-eól di é leis na mílte póg agus barróg. Ar chreid sí mé? Cá bhfios dom? Is mó an léargus atá ag na mnáibh sna neithe sin ná mar tá againn-ne. Bíonn fios aca go mbíonn fear ag éirghe tuirseach díobh sul má mbíonn a fhios ag an bhfear féin é. Sin buadh atá aca. Ar chaoi ar bith leig Herodias uirri féin gur chreid sí gach briathar de mo bhriathraibh béil. “Mo pheata thú,” ar sise — acht cé an mhaith dhom innseacht dhuit-se, a Réisín atá eólasach sna neithe seo céard é an rud adeireadh bean agus aisge uaithi? Tá aithne mhaith agat ar t' athair altroma: an dóigh leat go bhféadfadh sé aon rud a dhiúltadh do mhnaoi a labhradh go bladarach grádhmhar leis? An iongnadh mór leat gur gealladh dhi go gcuirfidhe ceangal na gcúig gcaol ar an amadán úd a bhíodh ag seanamóireacht agus ag déanamh uisge-faoi- thalamh timcheall na tíre an uair sin? Ó 'seadh, sin é an t-ainm tugadh air — Eoin Baisde. Bhíodh sé ag síor-rádh leis an bpobal go ndeárnas eagcóir agus bean mo leas- dhearbhráthar a fhuadach agus a phósadh. Beag áird a bhí agam- sa air féin ná ar a chuid seafóide, acht ghoill a chuid cainnte ar Herodias nó leig sí uirri féin gur ghoill. Go deimhn duit, a Réisin, ní ar Eóin ná ar Herodias, ná ar Aretas, athair mo chéad chéile a bhí ag fógairt chatha orm faoi'n am seo — ní orra a bhíos ag smaoineadh an oidhche sin acht ar Shalomé aoibhinn áluinn … Ar chaoi ar bith do gabhadh Eóin agus do cuireadh i ngéibheann é i dtóin tobair dhoimhin thirm ag ceann an ghuirt bhig úd ar thugamar Gáirdín an tSuaimhnis air. <L 24> Mara bhfuilim ag cur tuirse ort cuirfead i gcuimhne dhuit cé mar bhí an sgéal agam annsin. Bhí gean agam ar Shalomé, inghean mo mhná. Bhíos cinnte dhe. Tá aithne agat orm: is eól duit nach mbeireadh lá suaimhnis arís orm mara mbéadh an bhean dá dtugas gean agam idir corp agus anam. Acht céard a dhéanfainn le n-a máthair, le Herodias an díomais? Í sheóladh a-bhaile chuig mo leas- dhearbhráthair, chuig Filip? Dá ndéanfainn é sin, dá nglacfainn le comhairle Eóin, bhéadh an pobal uile ar mo thaobh. An bhean dá dtugas fuath a dhíbirt agus naomh a dhéanamh dhíom féin! Thaithnigh an chomhairle sin liom, a Réisín — ba mhór an greann é go gceapfaidhe gur dhíbir Ioruaith bean uaidh mar gheall ar aon reacht … Acht bhéadh orm Salomé a dhíbirt chomh maith … sin rud nár thaithnigh liom. Sin rud nach ndéanfainn. Ní fhéadfainn Herodias a dhíbirt gan Salomé a dhíbirt mar an gcéadna. Is olc an rud nathair nimhe i dtigh: ba ghéire agus ba nimhnighe an bhean sin ná aon nathair. Iongantas liom fuath ban … Agus bhí Aretas — nárbh' é an fear buile é, a Réisín? — bhí Aretas ag fógairt cogaidh orm mar gheall ar a inghin féin, an chéad bhean a bhí agam ariamh: ní raibh aon aithne agat uirri, a mhic — na cosa is lugha agus is gleóite dá bhfacais ariamh acht … is cuma; beag áird a bhí agam uirri nuair leagas súil ar Herodias uaibhreach an chéad uair. Agus thú féin, a Réisín: bhí eagla orm go dtug Salomé grádh dhuit ón lá chonnaiceas i nGairdín an tSuaimhnis sibh. Níor chuir sin imnidhe ná buaidhirt orm, ámhthach. Bhí fhios agam go sgaoilfidhe an tsnaidhm seirce (má bhí a leithéid ann) dá sgarfaidhe an bheirt agaibh ó n-a chéile. Sheólas an bheirt agaibh ó n-a chéile. Sheólas go páirc an áir thú, a Réisín, agus gan súil agam go bhfillfeá … Nach iomdha sin imnidhe agus cás a bhíos ar fhear a thug grádh do mhnaoi indé, a bheireas grádh do <L 25> mhnaoi eile indiu, agus a bheireas grádh don treas mhnaoi i mbárach? Tugadh faoi deara cé'n galar a bhí ag gabhail dom: Nach cuimhneach leat aor a rinne file fáin a bhíodh ag taisdeal na tíre an uair sin orm. Bhíodh geárr-bhodaigh na cathrach dhá ghabhail agus mé ag gabhail thart 'mo charbad. Nach tú atá óg agus a leithéid de cheist a chur orm! Cad chuige nár dhíbrigheas an bheirt aca? Cad chuige nach ndeárnas socrughadh le mo náimhdibh, le hathair mo chéad chéile agus leis an bpobal Iúdach? An grádh a bhí agam 'mo chroidhe istigh do Shalomé … acht ná ceap nach ndeárnas mo sheacht ndícheall an grádh sin a mhúchadh. Ghlacas le mór-chuid den chomhairle bheirtear do dhaoine a bhíos 'n-a leithéid de chás, an chomhairle mhaith sin atá le fagháil san ochtmhadh caibidil déag de leabhar feallsamhnachta Éileada. Mé bhí go gnóthach ó dhubh go dubh. Obair riaghaltais a leigeas le faillighe le suim aimsire rinneas í. Chuadhas ar aghaidh go dána leis an gcogadh. Níor labhras le Salomé acht is corr-oidhche nach mbíodh mná 'mo chuideachtain ag déanamh aoibhnis dhom. Is cuimhneach leat an bhuidhean bhan-rinnceóirí bhronn an t-Impire orm — agus bhí mná áilne orra siúd, mná donn- chneasach' colpach' cruinn-chíochach' bolg-shúileach'. Ní raibh aon mhaith ann, ámhthach. Bíonn an dá ghrádh ann mar is eól duit, an grádh corpardha agus an grádh anma. An chéad chineál thugas do na mná rinnce, agus do mhnáibh nach iad, acht thugas an dá chineál do Shalómé, agus tá fhios agat féin nach mbíonn aon leigheas i ndán don té bheir an dá chineál grádh do mhnaoi. Níl tú cinnte dhe, an eadh? Ní raibh mé féin cinnte dhe uair; tá anois. Seadh, rinneas mo dhícheall. Ghlacas an chomhairle 'n-a iomlán mórán — mná iasachta, fíonta draoidheachta ó chríochaibh na hAraibe, obair throm — is minic a chaitheas lá <L 26> fada ag rómhar sna páirceannaibh —, leabhair — léigheas an-chuid de leabhraibh feallsamhnachta na Gréige — acht dá gcluinfinn Salomé ag gáiridhe do chaitfinn uaim a raibh ar siubhal agam le dul ag breathnughadh uirri … Thugas fleadh oidhche. Ag Maichearó a bhíos an uair sin, agus is ann a bhí Eóin i ngéibheann agam. Bhí taoisigh airm agus uaisle na cúirte agus reachtairí riaghaltais ann, agus iad uile go meidhreach sgléipeach. Bhí fíonta ann agus ba dhóigh liom go mbéadh sé de bhuadh aca an croidhe-chrádh a bhí orm a dhíbirt. Bhí fíon ó'n Tíor ann a bhí ar dhath fola námhad: ní bhéadh ort acht corn dhe ól agus bhéadh fuadar chun achrainn ort — ar mo cháirdibh roinneas an fíon sin. Bhí fíon ó shléibhtibh Mhóab ann; b'é buadh an fhíona sin nach n-aireóchthá pian thar éis é ól — níor leigheas- aigh sé pianta an ghrádha, a Réisín. An fíon sin a bhronn an t-Impire orm nuair a bhí sé sin ag gabhail thart: bhí an fíon sin ar dhath tonn na Gaililí lá geimhridh — fíon an léarguis tugadh air mar d'aithbheodhadh braon de aon éirim aigne bhí i bhfear ariamh; níor ólas é. Bhí fíon na seirce ann — fíon corcra tháinic ó'n nGréig; measgadh fuil seacht maighdean thug gean d'fhear leis an bhfíon sin agus é dhá dhéanamh; níor theastuigh fíon na seirce uaim … Ní mórán d'ólas féin d'aon fhíon díobh. Bhí fhios agam go raibh Herodias ar chúl na mbrat i n-áit éigin ag machtnamh ar bheart éigin a bhaineadh dem threóir mé. Dá bhféadfainn buile a chur uirri! Dá bhféadfainn í mhasladh ós comhair na cuideachtan! An bhuidhean bhan-rinnceóirí bhronn an t-Impire orm chuireas fios orra. Tháiniceadar isteach, ochtar díobh, ocht banmhogha donn-chneasach leath- nocht, agus rinneadar damhsa barbardha ós comhair na cuideachtan. Bhí aon bhean amháin ann, bean bheag aiclidhe colpach agus chuireas iallach uirri damhsa áithrid a dhéanamh. Do chrom sí í féin, do chas agus do lúb agus d'fheac, ag siubhal <L 27> ar an aer dhi tráth, 'na columhain donn-mharmair gan cor aisti tráth eile; níor baineadh cor ná casadh as colainn duine ariamh nár bhain sise as a colainn féin le aoibhneas a thabhairt do na fearaibh meisge a bhí timcheall uirri dá moladh. “Dá fheabhas í,” arsa mise, “tá rinnceóir eile sa teach seo agus sháruigh sí í.” Bhí aimhreas ar an gcuideachtain. Níor labhair éinne. “An bhean rinnce eile,” arsa mise, “'sí an bhean is clisde agus is áilne déanamh agus is gile cneas agus is gleóite cos agus troigh, agus is duibhe súil agus is comh- thruime déad dár mhair ariamh. Tá fuil ríoghdha 'n-a cuisleachaibh. Is aoibhinne a gluaiseacht ná solus na gealaighe ag rinnce ar mhuir na Gaililí. Ní deirge caora an tsóláis ná a dhá béal. Marmar dhubh líomhtha Shléibhe Eróim faoi loinnir ghréine i ndiaidh ceatha a dhá súil. Ón londubh ghoid sí a guth. Coraidheacht na gcéadta nathair nimhe balbh i bpéin dlaoithe fighte a tiugh-fhuilt.” … Dhearcas 'mo thimcheall ar an gcuideachtain fear. Ní raibh cor ó éinne aca acht a súile uile sáithte ionnam agus iongnadh orra cé'n cleas a bhí fúm imirt. Bhí Herodias ag éisteacht liom freisin acht nár facthas í: an bhean sin dá dtugas gean agus searc tráth a masladh sinn a bhí uaim — dá bhféadfainn iallach a chur ar Shalomé damhsa áithrid Arabach a dhéanamh ós comhair na bhfear meisgeamhail drúiseamhail a bhí sa láthair nárbh' mhór an masladh don bheirt é? Cárbh' fhios dom nach laghdóchadh sé an tsearc? Bhí baramhail agam nach mbéinn ag tnúth léithi a thuilleadh dá ndéanfadh sí an damhsa barbardha a thaithnigh leithi ós comhair na bhfear … ar thug tú faoi deara ariamh, a Réisín, goidé an cathughadh mór thagas ar fhear, an bhean dá dtugann sé gean a chroidhe a bhrúghadh faoi chois? Thug ar ndóigh; nuair a bhíos an iomarca cumhachta ag an mnaoi air, 'seadh thagas an cathughadh sin. <L 28> Bhuaileas amach faoi'n spéir. Bhí an ghealach 'n-a suidhe agus dath na fola uirri. An bunnán léana ag sgréach go huaigneach sa bhfásach; an faolchú ag bagairt imeasg sléibhte Mhóab. Acht is mó go mór an tsuim a chuireas i nglórthaibh an té a bhí i ngéibheann agam i dtóin an tobair i nGáirdín an tSuaimhnis. Tháinic cuid dá chuid cainnte chugam ar an ngaoith: “Mo mhallacht-sa orra … mo mhallacht ar an bhfear d'fhuadaigh bean a leas-dhearbhráthar … Ná raibh sliocht orra … an stríopach a mhasluigh an Dia a chruthaigh í le ain-mhian a colna … acht tiocfaidh a lá …” Bhí guth iongantach aige, guth láidir dúthrachtach a raibh an oiread coranna agus casadh ann agus tá de dhathaibh san tuar ceatha. Thaithnigh a ghuth go breágh liom. Chuadhas go dtí an tobar 'n-a raibh sé. Ar a theacht i bhfogus an tobair dhom chonnaiceas ochtar nó naonbhar ag éalughadh uaim san dorchadas. Chuimhnigheas go dtugas cead do chuid dá lucht leanamhna theacht ar cuairt chuige gach re lá: nach deas an teagasg bhí sé a thabhairt dhóibh? Acht ba chuma liom-sa … Leig saighdiúr dá raibh ann trillseán síos sa tobar tirm ar cheann slabhra, agus b'iongantach an radharc a bhí le feiceál againn. Fear árd caol lom cosnochtaighthe ceann- nochtaighthe agus craicne cámhall timcheall air mar bhrat. Bhí sé leigthe traochta, cuma an ocrais agus an ghábhtair 'n-a aghaidh uasail agus é ag caitheamh briathra troma tar- cuisneacha liom-sa agus gach briathar díobh chomh géar gábhthach le ga Rómhánach. Acht an dá súil a bhí 'n-a cheann! Agus an fhéachaint thug sé orm-sa! Dá mbéadh gach ainsprid dár shiubhail an domhan ariamh 'mo cholainn ní fhéadfadh sé féachaint ba nimhnighe ná ba fuathmhaire thabhairt orm. Nach uathbhásach an cruth chuireas daoine orra féin de bhárr creidimh, a Réisín? <L 29> Tháinic smaoineadh chugam. Bhí fleadh ar siubhal istigh; nach raibh sé de dhualgas orm an méid grinn ar féidir a thabhairt do na haoidhibh? Labhras le saighdiúr. D'umhluigh sé a cheann. Chuadhas féin isteach. Casadh Herodias liom i n-aice an dorais agus sgamaill tóirnighe ós cionn a dhá súl. “Gléastar Salomé i gcomhair rinnce, a bhean,” arsa mise. “Déanfar é, a theatrairc,” agus d'imthigh sí. Chuadhas i láthair na cuideachtan. Níor innsigheas dhóibh goidé an greann a bhí ceapaighthe agam le n-a n-aghaidh. Shín ban-mhogha corn fíona chugam. Bhí dhá phéacóig oilte i lár an urláir agus a n-aodhaire 'ghá ngríosadh chun clis áithrid a dhéanamh. Tháinic giolla go dtí an doras. Labhair giolla eile liom-sa. “Tugtar isteach é,” arsa mise. Seóladh fear a raibh craicne cámhall mar bhrat air isteach agus cúigear saighdiúr 'n-a thimcheall. Do gháir an chuideachta ar fheiceál an fhir seo dhóibh. Bhí faoi chuid aca a mhasladh. Níor leigeas dóibh. “Má's príosúnach féin é déanadh sé comhgháirdeachas linn anocht. Tugtar fíon dó agus biadhtha so-bhlasta,” arsa mise. Tairgeadh an lón agus an deoch dhó. Níor bhlais sé díobh, “B'fheárr leis lócuistí ó'n bhfasach, agus mil ó'n gcoill, agus uisge leamh ó Shruth Orthannáin ná do chuid bídh-sa, a theatrairc,” arsa Rómhánach óg a bhí le m'ais. Fear grinn a bhí san Rómhánach. Bhí a sháith don fhíon ólta aige freisin. D'éirigh sé 'n-a sheasamh. Chuir sé clogad práis ar cheann an phríosúnaigh. Cheangal sé claidheamh faoi n-a chom. D'fháisg sé lúireach Romhánach 'n-a thimcheall. Chan sé amhrán cogaidh ag cur i n-iúl do chách nach mbéadh aon taoiseach airm aca feasta acht é … <L 30> Do hóladh tuilleadh fíona. Gabhadh na hamhráin ba gháirseamhla agus do hinnsigheadh na sgéalta ba dhrúiseamhla, acht ós cionn an fhothraim agus an ghleó do cluinfidhe an príosúnach ag síorghuidhe agus ag rádh: “Mo mhallacht ort, a theatrairc na Gaililí. Mo mhallacht ar an tsríopaigh atá agat mar mhnaoi. Tiocfaidh Mac Dé i bhfeirg. Tá lámh Mhic Dé trom. Leagfaidh sé a náimhde. Díbreóchar amach san dorchadas iad. Meilfear a sliocht agus sliocht a sleachta idir brónaibh an dá shaoghal …” Nach agam a bhí an fhoighid gan é thachtadh? Acht níor chuir a chainnt aon imnidhe orm — ní raibh sliocht orm ariamh. Is annsin a tháinic sí chugainn an inghean áluinn, Salomé an mhí-ádha. Ní raibh cúthalacht ag baint léithi ariamh, acht ba dhóigh leat uirri agus í ag teacht anall chugainn treasna an úrláir agus na fir uile ag breathnughadh uirri faoi iongnadh nach raibh aon bhean chúthalach ar an saoghal ariamh acht í. I n-aireagal liom féin a bhíos, agus do dhruid sí i leith chugam go malltroigheach, do shuidh ag mo chosaibh, do chuir a dhá láimh timcheall mo dhá ghlúin agus do dhearc suas sa n-éadan orm go truaighmhéalach ar nós duine bhéadh ar tí aisge a iarraidh. “Táim réidh, a theatrairc, acht ná hiarr orm damhsa a dhéanamh,” ar sise. Bhí fhios agam go raibh sí ag féachaint go háluinn agus bhí aimhreas orm go raibh fhios aici go bhféadfadh a háilneacht mé a bhogadh. Nach orm a bhí an díthcéille gur cheapas go raibh náire uirri damhsadh ós comhair na cuideachtan fear seo? Bhí fúithi damsadh ó thosach. Ní raibh uaithi ar feadh an ama acht a bheith ag spochadh asam, dhom' ghriogadh le n-a háilneacht ar chomhairle a máthar le go dtiubhrainn di an aisge bhí uatha araon. B'ise an cath agus ba mise an <L 31> luchóg, agus mé dearbhtha go raibh sí faoi mo réir agus faoi mo cheannas agam ar feadh an achair! “Damsóchad duit agus don chumhlódar, a theatrairc, acht ní bheidh fuinneamh 'mo chosaibh ná gleoiteacht 'mo ghluaiseacht …! Ar casadh leat duine ariamh, a Réisín, a bhíodh idir dhá chomhairle an tráth ba chóir dhó bheith ar aon chomhairle dhaingin amháin? Bhí an sgéal amhlaidh agam-sa nuair adubhairt an mhaighdean an chainnt sin. Le n-a masladh, le táir agus tarcuisne thabhairt di, le n-a ceannsughadh, le smacht a chur uirri, le n-a náiriughadh, le fuath dhi a fhadughadh 'mo chroidhe féin, is le n'aghaidh sin thugas ann í, théinte is go mbéadh cead cinn, cos agus comhairle agam uaidh sin amach: Acht a Réisín, a mhic altroma, ná tóg orm é — nuair a bheireadh sí aghaidh orm ó am go ham agus nuair d'fheicinn an bhaithis bhán fhuar a bhí uirri amhail marmar Shléibhe an Uaignis; agus na súile móra lonnracha a bhí faoi, a raibh boige agus milse agus doircheacht oidhche ionnta; agus an bhrághaid a bhí ag árdughadh agus ag ísliughadh go riaghalta ar nós tonnta na mara; agus an béal bog tais a bhí cosamhail le rós dearg iar n-a dhúiseacht maidin drúchta; agus nuair a chualas an glór a tháinic ón mbéal sin, glór ba cheólmhaire agus ba bhoige agus ba thaithneamhaighe ná glór na mílte colúr bán chualamar beirt i ndoire coille cois na Róimhe uair, a Réisín — 'seadh, nuair do chonnaiceas agus nuair do chualas na neithe sin, an iongnadh leat go dtáinic cathughadh orm? Níor ghéilleas don chathughadh, ámhthach. Níor ghéilleas don chathughadh iomlán ba chóra dom a rádh. Dá n-iarradh sí orm í sgaoileadh saor ar an nóiméad sin do dhéanfainn é, is eagal liom. Ná hiarr leath-aisge go deó, a Réisín. D'iarr Salomé an leath-aisge. Níor dhubhairt sí acht: “Déanfad Damhsa an Leinbh dhuit.” <L 32> “Ní hé atá uaim. An damhsa Arabach sin atá 'gá chleachtadh agat le mí atá uaim.” Tá eolas agat ar an dá dhamhsa, a Réisín. Ní bhéadh náire ar bith ann an chéad ceann a dhamhsadh. Ní fheilfeadh sé dhom ar an adhbhar sin. “An damhsa Arabach atá uaim.” “An damhsa sin! Agus é dhéanamh ós comhair na bhfear meisge úd thall?” “'Seadh.” “Acht tá an fíon sa gceann aca agus an ainmhian 'n-a gcroidhe: ó, b'fhéarr liom go mór fanacht leat-sa annseo, a theatrairc, ag cainnt agus ag comhrádh leat agus ag cur aoibhnis ar do chroidhe …” Ní fhéadfainn iallach a chur uirri é dhamhsad mara ndéan- fadh sí dá toil féin é. Cheapas í bhréagadh. “Rud ar bith is mian leat gheobhair é, acht an damhsa a dhéanamh go maith.” Leig sí goithí uirri féin. 'Sí bhí go leanbach as nós peata bheadh ag iarraidh cuimhneadh goidé an bréagán iarradh sí ar a máthair. Acht mo thruaigh! Is aici a bhí a fhios goidé é an rud a bhí uaithi. Ag baint asam a bhí sí. Ag cur dallóige ar mo shúilibh bhí sí ar feadh an achair. Ná ceap, a Réisín, go bhfuil buaidhte agat ar mhnaoi go deó deó go bhfeicfidh tú san uaigh í. Gheallas an iomad seóid agus bréagán dhi dá ndéanfadh sí an damhsa. “An dá nathair nimhe déag a bhronn bainríoghain na Siria orm, gheobhair uaim iad,” arsa mise, “níl aon cheann aca ar aon dath ná ar aon aois ná ar aon toirt ná ar aon chéill le ceann eile. Táid chomh hoilte sin go dtig leat slabhra beó ioldathach a dhéanamh díobh uile agus é chur faoi do chom mar chrios …” Chraith sí a ceann. <L 33> “Tá ochtar mogha balbh agam: tá na hocht sean-chéird a bhí ann ó thosach an tsaoghail aca mar tá draoidheacht, diabhlaidheacht, filidheacht, talmhaidheacht, fighdeóireacht, maraidheacht, paidreóireacht agus tabhairt na mionn.” Níor taithnigheadar léithi. “Ná healaí draoidheachta atá ar linn an Dá Éisg i gCríoch Mhóabh …” Ba shuarach léithi iad. Ní raibh uaithi an damhsa Arabach a dhéanamh de réir chosamhlachta agus ní fheilfeadh aon damhsa eile don ócáid. Dhearc sí san éadan orm agus dubhairt: “Téidhmís beirt amach go Gáirdín an tSuaimhnis agus bímís ag siubhlóid ann faoi na crannaibh aoibhne almoinne atá anois faoi bhláth agus ag pógadh na créafóige le méid a n-ualach áilneachta: tá an ghealach 'n-a suidhe, 'n-a bainríoghain chiúin mhórdha ar na réaltógaibh, agus néalta drithleannacha airgeada mar bhrat 'n-a timcheall. Tá na héanlaith go ceólmhar sna crannaibh pomagranít agus baramhail aca go bhfuil sé 'n-a lá leis an solus iongantach atá ó réaltóig agus ó rae …” “An damhsa Arabach atá uaim,” arsa mise go borb léithi. Ba mhór an cathughadh é, a Réisín. Moltar mé nár ghéilleas. “Téidhmís amach, a theatrairc, agus suidhmís faoi bhun an chrainn fíge atá ag ceann Gháirdín an tSuaimhnis, agus canfad ceól duit, canfad amhrán grádha dhuit a múineadh dhom i gCríoch Iúdéa fad ó; agus an fhad 's a bhéas tú ag éisteacht leis an amhrán sin ní bheidh cuimhneamh agat ar cheól na n-éan a bhéas ag cantaireacht 'do thimcheall, ná ar chumhracht na gcrann, ná ar aoibhneas na hoidhche ná ar imnidhe an tsaoghail, ná ar dhólás ná ar dhuairceas; ní bheidh cuimhneamh agat acht ar an amhrán agus ar an amhránaidhe … Téanam, a theatrairc na Gaililí, téanam go Gáirdín an tSuaimhnis liom-sa, téanam! téanam!” <L 34> Bhíos 'mo thost tamall. Tháinic dhá aisling ós comhair mo shúl. Gáirdín an tSuaimhnis … Salomé … mise faoi chuing shíoda, chuing sheirce aici go deó deó arís … Sin, nó mé 'mo rígh i ndáríribh … í féin agus a máthair díbrighthe uaim … an pobal uile ag cabhrughadh liom … smacht agam ar an tír … Chualas glórtha na bhfear a bhí go sgléipeach i n-Árus na bhFleadh. Chualas glór Eóin Bhaisde ag dul i méid agus ag dul i laighead agus é dhom mhallachtughadh: “Loisgfear a theach os a chionn. Tiocfaidh na cineadhcha allta isteach 'n-a ríoghacht agus ní fhágfar cloch ar chloich; ní bheidh páisde nach ngolfaidh; ní bheidh bean ann nach stracfaidh an folt dá ceann dhá mhallachtughadh …” “An damhsa! An damhsa Arabach, a Shalomé! Gheobhair rud ar bith acht é dhéanamh. Leat mo ríoghachta, má 's mian leat é!” “Acht má iarraim ort an t-iolar dubh dall a bhí ag do mhuinntir ó aimsir Dháithí?” ar sise go leanbach. “Gheobhair é. Cuma céard iarrfas tú, acht an damhsa a dhéanamh! Nach bhfuil mo bhriathar ríoghdha agat air?” D'éirigh sí agus do dhamhas. Ní uirri a bhíos ag féachaint agus í ag damhsadh. Ní ar na fearaibh a bhí 'ghá hinfhiuchadh le súilibh drúiseamhla faoi mhalaíbh troma dubha bhíos ag féachaint. Ní ar an bpríosunach a bhí clúdaighthe le croicnibh cámhall agus a bhí gléasta go magamhail ar nós saighdiúir Rómhánaigh — ní orra a bhíos ag féachaint, ní orra a bhíos ag cuimhneamh acht ar ríoghacht mhóir leathain ó Dhan go Beerséba, ar ríoghacht a bhéadh faoi mo smacht agus faoi mo chumas féin, ar cháil, ar chliú, ar chumhacht a bhíos ag cuimhneamh … Bhí an damhsa thart. Tháinic an bhean chugam. D'athchuinghe, a bhean,” arsa mise. <L 35> “Ceann Eóin Bhaisde ar mhéis,” ar sise. Ba léir dhom go raibh sí i ndáríribh. Thuigeas gurab é sin a bhí uaithi ar feadh an ama agus nach raibh aon mhaith dhom a bheith ag iarraidh í bhogadh. Bhí mo bhriathar aici air. Chuireas cogar i gcluais giolla. Tugadh an príosúnach amach. Lean an bhean é. Thosaigh an chuideachta ar an bhfleidh ath-uair. Ní baileach a bhí amhrán gabhtha ag duine aca go dtáinic Solomé isteach arís agus an ceann uasal fuilteach ar iomchur aici … D'éalaigh an chuideachta uaim 'n-a dhuine agus 'n-a dhuine agus fágadh i m'aonar mé i nÁrus na bhFleadh. An raibh tú ariamh ag strapadóireacht imeasg cnoc garbh fiadhain, tuirse ort agus ocras agus tart, agus súil agat go n-éirigheadh leat fóirthín fhágháil dá bhféadthá na cosa tabhairt leat, agus annsin ar shroichint na háite a' raibh súil agat le cabhair gan aon ní fheiceál acht aibhéis dubh doimhin nach raibh sé 'do chumas a threasnughadh? Is amlaidh bhí an sgéal agam-sa an oidhche sin. An ríoghacht mór, an cumhacht, an cháil, an chliú chonnaiceas im' aisling, sgapadh orm iad mar sgaptar ceó roimh ghréin na maidne … Is tráthamhail a chuir tú an cheist, a Réisín: goidé an gnótha bhí ag maighdin óig mar í de cheann fuilteach dhá shaghas, an eadh? Ní le n-a haghaidh féin d'iarr sí an aisge sin. Ní raibh fhios agam an oidhche sin é, acht tá fhios agam anois é, monuar! Is iomdha sgéal sgéil a bhí ag gabhail thart faoi obair mhilltigh na hoidhche sin, agus is féidir gur shroich ceann díobh na réagúin allta 'n-ar chaith tusa do shaoghal le fada d'aimsir: acht ná creid aon cheann díobh. Is agam-sa agus is agam-sa amháin atá fírinne an sgéil. … foighid, a Réisín! Leig dom é innseacht dhuit ar mo bhealach féin. <L 36> Ní baileach a bhí an comhluadar éalaighthe uaim, agus mé fágtha liom féin i n-Árus mór dorcha na bhFleadh go dtáinic Herodias isteach. Níor leigeas orm go raibh uamhan ná imnidhe orm faoi ghníomharthaibh na hoidhche. Ba dhóigh le duine ar an mnaoi nár chuala sí aon cheó faoi'n dí- cheannadh. “Do bheatha agus do shláinte, a theatrairc na Gaililí!” ar sise go caoin modhmhail. “Nach luath d'imthigh an comh- luadar uait? Cé nár thaithnigh an damhsa Arabach leó? … Óch! Céard seo? Fuil? Ní breágh liom fuil: cuir fios ar ghiolla leis an urlár a ghlanadh. Iongantach liom nach féidir le dream fear a theacht le chéile gan achrann bheith eatorra! “Ní raibh aon achrann ann, a ríoghain,” arsa mise. “Sin fuil fáidhe.” “Fuil fáidhe! Níor cheapas go raibh aon fháidh san tír seo le na céadta móra bliadhan.” “Sin fuil duine dá dtug tú fuath. Sin fuil Eóin Bhaisde a bhíodh dod' mhallachtughadh de shíor. Dícheannadh é anocht.” “Tá fhios agam sin. Bhronn Salomé a cheann orm mar gheall sí … acht ní raibh ceart agaibh an tÁrus breágh seo a shalughadh le n-a chuid fola.” “Agus bhronn Salomé a cheann ort!” “Bhronn.” Bhí sí 'n-a tost ar feadh sgathaimh bhig. Tháinic athrughadh gné dhi. Chúb sí í féin ar an urlár ar nós ainmhidhe allta bhéadh ag faire ar a chuid. Ní raibh le feiceál agam san dorchadas acht aghaidh bhán agus súile nimhneacha a bhí ag dul thríom. “Bronnadh an ceann orm, a theatrairc,” ar sise, “acht ná ceap gur mar gheall ar a bhriathraibh baoise bhíos 'ghá lorg. Ná ceap acht oiread go raibh aon eagla orm go <L 37> ndeighilfidhe sinn-ne dá mbárr … Tá greim níos daingne agam ort, a fhir gan chéill! Agus ní ar mhaithe leat atá an greim sin agam ort. Ní snaidhm sheirce bhí 'ghár gceangal le fada acht snaidhm dho-sgaoilte fuatha. Bhí lá ann … acht cé'n mhaith bheith ag cainnt faoi sin? Le bliadhain bhí tú ag tnúth le m'inghin. Ní raibh áird agat orm-sa — 'seadh, nach bhfuil cuimhne agat ar an lá chaith tú mo lámh uait nuair a shíleas a bheith laghach muinnteardha leat? Ón lá sin ní raibh aon ní ag déanamh imnidhe dom de ló ná d'oidhche acht bealach do mhillte a cheapadh … Bhí tú ag tnúth le Salomé ar feadh na bliadhna sin. Ní rabhas féin ag tnúth acht le díoghaltas! Salomé — b'í an baoite áluinn agam í! Bhíos ullamh le iodhbairt a dhéanamh dhi ar altóir an díoghaltais dá mbéadh gábhadh leis. Acht anois tá liom, a theatrairc na Gaililí! Tá do náimhde cumhachtamhail, ní hé amháin san tír seo acht san Róimh agus i nIarúsalem. I méid, i gcumhacht agus i líonmhaire bhéas siad ag dul de bhárr oibre na hoidhche ádhmhaire seo …” Ní raibh acht dá thrillseán beag soluis san seómra. Briseadh fuinneóg le cloich. Múchadh ceann díobh. “I líonmhaire bhéas siad ag dul, a theatrairc. Nach gcluin tú lucht leanamhna Eóin go bagarthach feargach anois féin? Anois, ó tá sé marbh, cuideochaidh siad le do náimhde, le rígh Phetréa atá ag cur cogaidh ort agus leó uile. Tá eólas agat ar an bpobal Iúdach, ar Esinínigh, ar Scaraigh agus ar a bhfuil ann díobh: níl giall agat anois le n-a smachtadh. Tiocfaidh siad ort 'n-a ndeichibh míle faoi arm agus faoi fheirg … agus beidh daoine san Róimh, agus cuirfidh siad cogar i gcluais an Impire agus creidfear iad: an dóigh leat nach gcreidfidh an t-Impire go bhfuilir ar buile agus ár agus achrann san tír de bhárr an amadáin a chuir tú chum báis?” Shíleas cosg a chur le n-a teangain, acht ní raibh aon mhaith ann, a Réisín. Ní raibh ionnam corruighe. Bhí <L 38> draoidheacht éigin 'n-a súilibh nimhneacha a ghreamuigh annsin mé agus an pobul ag teacht 'n-ár dtimcheall ó gach áird. “Agus cuirfidh an t-Impire fios ort chum na Róimhe agus bainfear do ríghe agus do fhlaitheamhnas díot agus díbhreóchar thú go críoch choimhthigheach agus buailfidh an iomad galar agus aicíd thú … i n-aisling chím sean-fhear lobhtha brocach 'n-a luighe ar chíb sléibhe i bpóirthín agus na céadta míle crumh ag tochailt 'n-a chuid feóla agus ag tolladh a chnámh. Tá folt fada liath air, acht tig gach slám dhe leis agus é ghá thochas féin. Níl duine ann le fóirthín air. An rud théidheas 'n-a bhéal i bhfuirm bídh tig sé amach as i bhfuirm mionna móra …” Sgairt sí ag gáiridhe. “Agus ceapann tú go mbeidh suaimhneas agat nuair nach mbeidh mise 'do ghar! Ná ceap sin, a amadáin! Beidh mé 'do ghar. Beidh! Beidh! Agus ní bheidh de churam orm ann acht a chur i gcuimhne dhuit ó am go ham gur mar gheall ar an mnaoi dá dtug tú gean uair atá an bhail sin ort …” Cailleadh í mí ó shoin, a Réisín. Níor sgar sí liom ariamh acht dom chrádh de ló agus d'oidhche. Iongantach liom fuath agus éad mná a tréigeadh, a Réisín, a mhic altroma, acht is iongantaighe liom go mór an saghas feallsamhnachta atá aca san Róimh faoi láthair; suidh annseo i n-aice liom agus innis dom beagán eile faoi fheallsamhnacht na Stóiceach ar ar thrácht tú cheana … acht fainic thú féin ar na cruimh: táid timcheall ort i ngach uile áit … <L 39> BAINTREABHACH AN FHÍONA AGUS A MAC. Bliadhain go leith i ndiaidh bháis Chríost chuir baintreabhach fúithi 'san mbaile beag Bethánia atá suas le dhá mhíle taobh thoir de Iarúsalem. Bhí a teach ar thaobh an bhóthair mhóir atá idir Iericó agus Iarusalem, agus thosaigh sí ag díol fíona ann le lucht taisdil an bóthair. Bhíodh an iomad cineál fíona aici, fíon dearg na Gréige, fíon borb meisgeamhail na hEadáile, i gcomhair na saighdiúirí Rómhánach, fíon dúthchasach na n-Indiacha a bhí géar searbh le haghaidh muinntire na háite; agus ó bhí an uile fhíon dá raibh aici ar fheabhas 'n-a bhealach féin, ní fada go raibh cáil na baintreabhaighe sgaptha ar fud na tíre ón Muir Shalainn ar an taobh thoir go dtí bruach na Mara Móire thiar. D'fheictheá an saighdiúir Rómhánach 'n-a teach go minic; bhíodh Iúdaigh agus Sirínigh agus Gréagaigh glice ann: Arabaigh an fhásaigh le n-a gcuid cámhall; cean- naidhthe ó Thíre agus ó'n Aifric, agus iad uile gléasta de réir a nósann agus a mbéas féin. Agus is minic d'fanadh dream díobh aici ar feadh cúpla oidhche, iad féin agus a gcuid cámhall agus a gcuid asal. Caitheadh cuid maith airgid ar an mbaile beag ar an nós seo, acht ní mórán bainte bhíodh ag Baintreabhaigh an Fhíona, mar tugadh uirthi, le muinntir na háite. Ní raibh uaithi acht a cuid fíona a dhíol, agus a cuid airgid a ghlacadh go beannachtach de réir dheallraimh; acht bhí daoine ar aon teach léithi agus bhí fhios aca nach le fíon a dhíol amháin a chuir sí fúithi i mBethánia cois Iarúsalem. An firín beag dubh-chraiceannach a bhíodh ag déanamh bainisteóireachta dhi, agus ar ar tugadh an Dall mar leasainm, cé go raibh radharc na súl aige fán am seo, bhí seisean i n-an sgéal <L 40> eile innseacht faoi Bhaintreabhaigh an Fhíona dá dtogróchadh sé. Is minic d'fheictí í féin agus líon a tighe ag gabhail bóthar go hIarúsalem thar éis dhul faoi don ghréin; agus bhí corr-dhuine ann a bhí i n-aimhreas ortha. Dubhairt Adáth, fuinteóir a bhí 'n-a chomhnaidhe ar aghaidh a tighe amac, dubhairt sé le Selára an criadóir go gcuirfeadh sé dhá bhuilín déag de shean-eórna Ghalatia i n-aghaidh dhá árthach den chineál ba mhó rinne an criadóir go raibh Baintreabhach an Fhíona agus a muinintir ar lucht leanamhna Chríost a céasadh ag Calbhaire agus gurab é an fáth go dtainig sí san áit le bheith i n-aice le Iarúsalem; bhí an criadóir cinnte go raibh sé ag dul amudha — nach iomdha árthach breágh criad cheannuigh sí uaidh ó tháinig sí san áit agus nár íoc sí go cneasda i gcomhnaidhe? “Bitheamhnaigh atá ins na Críostaidhthe seo,” ars' an fuinteóir nuair a bhí an dá mhála leathair líonta aige le huisge as an tobar a bhí i n-aice leis an teach 'n-ar chomhnaidh Máire agus Márta, “dearg bhitheamhnaigh atá ionnta, adeirim, agus ba chóir iad a ruaigeadh as an tír,” agus chroch sé an dá mhála ar dhruim an asail. Thug an bheirt fhear an bóthar mór ortha féin. D'imthigh leó beirt, duine ar gach taobh den asal agus gan focal le rádh aca ar feadh i bhfad. Bhíodar ag dul i n-aghaidh an áird agus bhí teas mór an tsamhraidh ann. Mhothuigheadar an teas go millteach. Bhí spéir ghorm gan néal dá laighead le tabhairt faoi deara innti ós a gcionn — spéir chomh gorm le haon dá bhfaca súil fhir ariamh; grian mhór bhuidhe i lár buill na spéire sin agus gan smathamh gaoithe ann le n-a n-aghaidhe teó a fhionnfhuaradh; an talamh ar chliathán an chnuic atá ós cionn Bhethánia 'n-a bhalc agus na clocha aoil ag éirighe aníos as. Clocha! clocha! clocha! Ní raibh ann acht clocha cheapfá i dtosach; ní fhaca an bheirt a bhí ag gabhail an bóthar na clocha féin. Bhí a gcinn fútha ag déanamh an bhealaigh dhóibh; bhí a cheann faoi ag an asal; <L 41> ag féachaint ortha ó bhárr an chnuic do cheapfá nach raibh san asal agus san mbeirt a bhí le n-a chois acht bréagáin pháisde d'oibreóchaidhe le hinneall. Ba mhór an fonn cainnte bheadh ar an té dhéanfadh cainnt a leithéid sin de ló 'n-a leithéid sin d'áit; ba mhór an fear cainnte a bhí san bhfuinteóir, acht ní abruigheadh sé acht an focal “bitheamhnaigh,” ámhthach, bhí an lá chomh te sin, agus do bhuaileadh sé an t-asal le n-a bhois ar an gceathramhain; anois agus arís do bhuaileadh sé le n-a dhorn 'sna hasnachaibh é, agus do chluinfeá an focal “dearg-bhitheamhnaigh” uaidh. Bhí fosgadh ó theas na gréine aca ar shráid Bhethánia; bhí croinnte fíge agus croinnte ola annseo agus annsúd as leathtaoibh na slighe; an áit nach raibh na crainn bhíodh an fuinteóir 'n-a thost, acht nuair a bhíodh fosgadh na gcrann aca 'sé chuireadh an chainnt uaidh. “Bitheamhnaigh! dearg-bhitheamhnaigh atá ionnta!” adeir- eadh an fuinteóir, “acht cuirfidh Saul ó Tharsus deireadh leó. Sin é an fear dhóibh. Chuir sé an ruaig ar a lán díobh cheana. D'imthigh leó thar lear. Acht is deacair a n-aithneach- táil. Táid glic. Táid an-ghlic. Mo mhac-sa nó do mhac- sa, b'fhéidir, go mbeadh sé ortha i ngan fhios …” D'imthigh an t-asal amach ó fhosgadh na gcrann ola agus chuir sin deireadh le cainnt an fhuinteóra go rabhadar ar an bhfosgadh arís. “Saul ó Tharsus! sin é an fear a chuirfeas deireadh leó, na bitheamhnaigh!” ars' an fuinteóir. “Tá sé thoir san bhfásach ar bhruach na Mara Salainn ar a dtóir le mí. Na dearg-bhitheamhnaigh!” Bhí sé faoi'n ngréin arís. Ag dul ar an bhfosgadh dhóibh an ath-uair dubhairt: “Saul, sin é an fear a chuirfeas deireadh leó. Tá lucht a dtreóruighthe i nIarúsalem go fóill, creidtear, agus níl fhios cé'n diabhlaidheacht bhíos ar siubhal aca d'oidhche, mara bhfuil fhios ag Baintreabhaigh an Fhíona é. Cé'n <L 42> t-ainm atá aca ar an té úd atá 'n-a cheannaire ortha anois? Fan — chuaidh sé an bealach seo uair i gcuideachtain Chríost féin … Bhíodh sé 'n-a iasgaire tráth dá shaoghal san Tír Thuaidh … Hó! hó! hó! iasgaire 'n-a rígh!” agus leig an fuinteóir a shean-sgairt. Bhíodar idir teach na baintreabhaighe agus teach an fhuinteóra faoi'n am seo agus, ó bhíodh an crann fíge a bhí ag coirnéal tighe na baintreabhaighe agus an crann ola a bhí ag coirnéal tighe an fhuinteóra ag pógadh a chéile ós cionn an bhóthair ann, bhí fosgadh breágh fionnfhuar le fagháil aca. Bhain an fuinteóir an t-ualach uisge den asal; sgaoil isteach i mbotha é; d'fhág slán ag a charaid an cria- dóir agus bhí ar tí dhul isteach a-bhaile nuair a chuala sé glórtha uaibhreacha fear chuige ón teach thall. D'iompuigh sé ar a chois agus anonn leis. Ag gabhail thar an tairsigh dhó chaith sé smugairle uaidh agus dubhairt: “Bitheamhnaigh iad, dearg-bhitheamhnaigh.” Dá bhfanadh sé sgathamh beag eile aimsire do chluinfeadh sé an rud a dubhairt a chara Selára criadóir agus é ag iarraidh a bheith ag cuimhneadh ar na focail: “'Ná cuir úr-fhíon borb i sean-shoithighibh ar eagla go bpléasgfadh na soithigh is go gcaillfidhe an deagh-fhíon.” Fear déanta soitheach mise. Maith an focal é. Iongantach an focal é. ‘Ná cuir úr-fhíon borb i sean-shoithighibh’ — á! dá nglactaí an chomhairle sin!” Ní san seómra a ndeacha an fuinteóir isteach ann a bhí lucht na nglórtha n-uaibhreach, agus nuair d'airigh sé an cineál Laidne a bhí ar suibhal aca ba léir dhó go mba saighdiúirí Rómhánacha a bhí istigh agus nach fáilte mhór a bheadh aca roimh Iúdach mar é. Mar sin de, shuidh sé ar a ghogaide cois bhalla an tighe; d'éirigh an té úd ar ar tugadh an Dall, rug ar árthach criadh, líon le fíon é as mála a bhí déanta de chraiceann gabhair agus thug dó é gan <L 43> focal a rádh. Bhí an áit go breágh glan fionnfhuar i ndiaidh bhrothail na gréine; bhí an fíon go fuar agus go searbh — ó fuineadh arán i dtosach ní dócha go raibh fuinteóir ann nach dtiocfadh aoibhneas ar a chroidhe ag ól fíona fhuair sheirbh dhó lá brothalach agus gan aon ní ag déanamh imnidhe dhó, agus tháinic aoibhneas ar chroidhe Adáth fuinteóir má bhí sé i dteach Críostaidhe féin. Níor bh'fhada ann é gur bhuail fear eile isteach. Dá bhfeictí an té seo bhuail isteach i n-aon áit ar dhruim an domhain ní chreidtheá go mba Iúdach do bhí ann de réir cinidh, bhí se chomh hárd agus chomh caol agus chomh ruadh sin. Bí sé ar leath-chluais, agus bhí rian claidhimh le feiceál ar a éadan ó n-a bhéal treasna go dtí an áit a mba chóir an chluas a bheith. Cheapfá uaireannta ar a iomchur, go raibh sé 'n-a shaighdiúr tráth dá shaoghal acht nár chleachtuigh sé an chéird sin le fada an lá; go deimhin ba mhó an chosamhlacht a bhí aige le gadhar do bhuailfidhe go trom agus go minic le bata ná le saighdiúir Rómhánach ar dhul isteach i dteach Baintreabhaighe an Fhíona dhó. Dá mothuigheadh sé duine ag dearcadh air, do laghdóchadh a dhá shúil agus do bhreathnóchadh sé i dtreó eile; an páisde ba lugha a bhí ag gabhail sráid Bhethánia, dá leigeadh sé sgread air do bhainfidhe preab as. Bheannuigh sé go faiteach don fhuinteóir agus don Dall a bhí ag freastal, agus do bhuail faoi ar an urlár do réir nósa na haimsire. Tháinig an Dall chuige agus soitheach 'n-a ghlaic aige. Shín an duine coimhthigheach a lámh amach le breith air uaidh, acht ar bhreathnughadh ar an Dall, dhó, tháinig creathadh ball air agus thuit an t-árthach uaidh ar an urlár. “'Sé tá ann thar a bhfacas ariamh,” ar seisean ós íseal agus é corruighthe go mór. Labhair sé ar nós duine nár chleachtuigh an chainnt le achar fada. “Táim cinnte gurab é atá ann,” ar seisean leis féin. <L 44> Bhí an Dall ar a ghlúnaibh ag glanadh an fhíona a dóirteadh nuair d'éirigh an fear coimhthigheach de phreib, rug greim daingean air, dhearc isteach 'n-a dhá shúil agus tháinig an creathadh an ath-uair air. “An mbítheá-sa ar lorg déirce i gcomharsanacht Iarusalem tá cúpla bliadhain nó trí ó shoin ann?” ars' an fear coimhthigheach. “Bhínn,” ars' an Dall. “Bhí moille radhairc ort an uair sin, nach raibh?” “Bhíos 'mo dhall.” D'fhéach an bheirt aca ar a chéile go géar ar feadh sgathaimh bhig. Tosuigheadh ar cheól a spreagadh ar gcúl mar a raibh na saighdiúirí; ceól an neber a bhí ar siubhal ann, agus shílfeá go raibh an ceól ag teannadh leat gach móiméad. Bhí freisin; san bpáirc ar chúl an tighe tosuigheadh ar an gceól, acht bhí an ceóltóir ag teacht chuig an tigh agus a ghléas ceóil ar iomchur aige. Chonnaic an Dall é, agus d'aithnigh. Chuala sé na saighdiúirí dá mholadh; dá gcreidtí an moladh úd, níor rugadh ariamh aon cheoltóir a bhí chomh clisde le Saul ó Tharsus. Acht níor chuala an fear coimhthigheach an ceól; ní fhaca sé aon ní acht an Dall a bhí ós a chomhair amach. “An cuimhin leat Aoine áithrid sé nó seacht de ráithíbh ó shoin?” ar seisean, “céasadh … céasadh cime, céasadh cime adubhairt go raibh sé 'n-a rígh ar Iúdaighibh ar Chnoc Chalbaire. Cuireadh saighead isteach 'n-a thaobh …” Dhearc an Dall 'n-a thimcheall go faiteach imnidheach. Bhí sé i n-aimhreas ar an bhfuinteóir, acht bhí an duine sin imthighthe. Bhí sé i n-aimhreas ar an bhfear choimhthigheach; ní raibh fhios aige nach brathadóir a bhí ann. “… cuireadh an saighead thrí n-a thaobh,” ars' an té úd agus gan áird ar a chuid cainnte, “Thug sé a chuid fola … is cuimhin liom an lá go maith … Cuireadh an saighead i láimh dhaill a bhí sa láthair, agus 'sé rinne an gníomh. Tá an dall úd sa láthair anois.” <L 45> “Maith dhom é! Maith dhom é, a Chríost!” ars' an Dall, agus ba dhóigh leat go gcuirfeadh sé a anam amach le teann bróin agus aithrighe. “Bhí fear eile ann,” ars' an fear coimhthigheach gan bacadh le cainnt an Daill, “saighdiúir a bhí san bhfear sin; fear troda, fear easgaine agus mionn mór, fear drúise a bhí ann; agus thug an té sin bhínéagar de bhárr ghiolcaigh don té a bhí ar an gcroich le greann agus le fonomhaid agus le magadh a dhéanamh faoi …” “Thug! thug! nach minic a chualas an sgéal ó shoin: ‘tugadh bhinéagar Dhó nuair d'iarr Sé deóch’; mo bhrón! mo bhrón!” “An té úd thug bhinéagar Dhó, bhí sé caol árd ruadh — bhí sé chomh ruadh sin gur tugadh an Ruadh mar leasainm i gcoitcheann air — (do dhearc an Dall ar cheann ruadh an fhir eile); bhí sé ar leath-chluais; (leag sé féin lámh air ar an áit a mba chóir dá chluais a bheith); bhí rian claidhimh ar a ghnúis …” Rug an Ruadh ar láimh ar an Dall agus chuimil don lot a bhí ar a ghnúis féin í; dhearc an bheirt fhear ar a chéile; d'aithnigheadar a chéile, agus bhí n-a dtost. Tháinig Baintreabhach an Fhíona isteach ar an mball aimsire seo. D'fhéach sí ar an mbeirt. D'fhéach an ath-uair ar an Ruadh. D'aithnigh sí é. Thosuigh an ghráin agus an fuath ag gluaiseacht treasna a gnúis ar nós sgáil na néalta thar mhuir ghil lonnraigh. Bhí an Ruadh ag féachaint uirthi, bhí sé ar tí labhairt léithi, acht chaith sise smugairle leis, agus d'iompuigh uaidh. D'iompuigh sí uaidh go tobann; chaith sí an smugairle go tobann; fuair an ghráin agus an fuath an buadh uirthi go tobann agus dá haimhdheóin; is annsin a chuimhnigh sí ar an gcomhairle úd fuair sí go minic le trí bliadhna ó thréadaidhthibh a heaglaise, “maith i n-aghaidh an uilc.” Tháinig croidhe-bhrúghadh uirthi nár ghlac sí an chomhairle. Rinne sí cómhartha ar a héadan, cómhartha <L 46> a cleachtuigheadh go minic ar fud an domhain 'n-a dhiaidh sin, .i., Cómhartha na Croise. “A mháthair! A mháthair!” ars' an Ruadh. “A mhic!” ars' an bhaintreabhach agus theann sí léithi é. Is féidir le máthair mórán a mhaitheadh dá haon-mhac. Is iomdha droch-ghníomh a rinne a mac siúd le n-a linn nár mhaith a mháthair dhó gur chuala sí Críost ag teagasg an phobail; acht nuair a chuala sí gur tugadh bhinéagar de bhárr ghiolcaigh do Chríost agus É ar an gcrois, níor fhéad sí an té a rinne an gníomh úd a mhaitheadh; agus nuair a chuala sí tuairisg an fhir sin, go raibh sé ruadh leath-chluasach agus rian claidhimh ar a éadan, bhí fhios aici gurab é a mac mí-ádhamhail féin a bhí ann, agus bhí an oiread sin de chumha agus de cheann-faoi uirthi nár leig sí a rún le haon neach. Bhí iongnadh mór ar an Dall. Do shíl sé nach raibh rún ag aon Chríostaidhe nár hinnsigheadh dá chomh-Chríostaidhthibh. “Agus is dearbh-mhac duit-se an fear seo thug an bhinéagar do Chríost agus É ag fagháil bháis?” ar seisean leis an mbaintreabhaigh. “Is fíor-mhac dhom é,” ar sise. “Agus is mac altroma liom thusa a sháith é.” “Acht bhíos dall, bhíos dall,” ars' an Dall, “ní raibh a fhios agam céard a bhíos á dhéanamh. Mhaith Sé dhom … agus nuair a bhí an dé ag imtheacht as, bhreathnuigh Sé go truaighmhéalach trócaireach orm féin. Chuaidh radharc A dhá shúl isteach 'mo shúilibh dalla féin. A radharc-san atá agam anois,” ars' an Dall, agus tógbháil croidhe agus meanman agus spioraide air. “Agus maithfear duit-se, a mhic, má bhíonn aithrighe ort,” ars' an bhaintreabhach le n-a mac féin. “Tá Críost lán de thrócaire agus de ghrádh do dhaoinibh … Abair na focail, ‘maith dhom a Chríost, maith dhom mo dhroch-ghníomh, maith dhúinn ár ndroch-ghníomhartha uile.’” <L 47> Dubhairt an Ruadh na focail go dúthrachtach i ndiaidh a mháthar. Annsin rug sise ar a láimh dheis agus rinne sí cómhartha na croise léithi ar a éadan. Rinne sí an ath- uair é le n-a mhúineadh. “Cuirfear faoi theagasg agus baisteóchar thú, a mhic,” ars' an bhaintreabhach. “Béidh Peadar i nIarúsalem anocht. Rachad féin agus an Dall chuige le cómhairle a ghlacadh uaidh 'do thaobh-sa. Acht féach leis an gcómhartha a dhéanamh anois — uait féin.” “Thóg an Ruadh a lámh agus leag ar a bhathais é. “I n-ainm an Athar …” ar seisean. “ ... agus an Mhic,” ar sise. “Agus an Spioraid Naomh,” ars' an Ruadh uaidh féin, agus annsin dubhairt an triúr le chéile é. Tháinig saighdiúir amach as an seómra istigh. Dhearc ar an Ruadh. Leig a shean-sgairt gáiridhe. “Dar láimh m'athar san uaigh,” ar seisean go hárd- ghlórach, “níl agam ann acht an Ruadh. An Ruadh mór! An Ruadh cumasach! Ruadh na gcomhrac agus na gcath! Ruadh na mbréag! Ruadh an ghrinn agus an mhagaidh! Ruadh na mban! A Ruaidh! A Ruaidh! cá rabhais le na bliadhantaibh uainn?” Chuaidh sé de léim éasgaidh mheidhrigh chuig an doras agus do ghlaoidh chuige ar bheirt nó triúr dá chomráidibh. Bhí an oiread áthais ortha siúd ar an Ruadh fheiceál dóibh is bhí ar an gcéad fhear. Chuireadar i n-áirde ar a nguailnibh é, agus rugadar isteach san seómra dá aimhdheóin é. Deichneabhar fear a bhí san seómhra roimh an Ruadh ar dhul isteach dhó. D'aithnigh sé a bhfurmhór, agus d'aithnigheadar é. Bhí beirt fhear nár aithnigh sé 'n-a suidhe i gcúinne den tseómra agus iad ag cur cúrsaidhe an tsaoghail thrí n-a chéile as Gréigis. Tugadh an-omós don bheirt úd. Saul a tugadh ar dhuine aca, ar an duine óg gléasta a bhí n-a <L 48> luighe go fann tuirseach i n-aghaidh an bhalla. Bhí adhairt faoi n-a cheann dubh deagh-chumtha catach; cnódha gallda ar mhéis le n-a thaobh. Bhí sé ag cainnt go mall réidh; anois agus arís do chuireadh sé cosg le n-a chuid cainnte le cnó a bhriseadh faoi n-a fhiaclaibh, agus shílfeá go mba mhó go mór an tsuim a bhí aige 'sna cnódhaibh ná san gcainnt. “Tá roinnt mhaith den cheart agat,” ar seisean leis an bhfear óg eile agus cnó 'gá choigilt aige, “níl feall- samhnacht dár ceapadh fós nach bhfuil frighid an chirt 'n-a lár istigh. Platón, Socrait, Díogen, Soroaster, agus san tír mhalluighthe seo na hEssenigh, na Saddúchaigh, na Sicarigh féin a chreideas nach bhfuil aon chaoi ann le n-a dtír agus le n-a gcreideamh a fhuasgailt acht an sgian fhada ghéar a sháitheadh i ndromaibh a naimhde — bhí an uile dhuine agus an uile dhream díobh ceart má dhéantar machtnamh air. Ní raibh uatha acht iad féin a chur i gcéill. Ní raibh uait-se, a Chaius na díthcéille, acht thú féin a chur i gcéill nuair a shíl tú éalódh le bean an chómhairleóra … acht níor eirigh leat … díbrigheadh thú … Táir annseo anois 'mo fhochair-sa, i bhfochair Saul ó Tharsus, sgiúrsóir na gCríostaidhthe; Saul nach gcreideann i n-aon ní, — agus cé cheapfadh ort go raibh gaol goirid agat le Tibérius mór Impire an domhain; cé cheapfadh orm-sa atá ag déanamh géar-leanamhna ar Chríostaidhthibh go gcreidim gach feallsamhnacht ar uairibh agus nach gcreidim aon cheann aca uair eile …?” Chuir an Rómhánach óg isteach air, acht níor chuala Saul é; bhí a dhá shúil ar dhúnadh aige, a cheann leigthe siar i n-aghaidh na hadhairte agus cosamhlacht an tsógha ar a ghnúis dhathamhail. Bhí sé ag cur dhe ar feadh an achair. “Ráithe i bhfásach Iúdéa i bhfad ó dhaoinibh, i bhfad ó leabhraibh, i bhfad ó mhíneachas! Uch! Ní saoghal do dhuine mar mise é ar chor ar bith,” arsa Saul, “acht nuair a shroichfeas mé Iarúsalem sgríobhfad leabhar feallsamhnachta a thasbáinfeas …” <L 49> “Tá mná Iarúsalem go hiongantach breágh,” ars' an Rómhánach óg; “tá a súile cosamhail le marmar dubh thumfaidhe i n-uisge Orthannáin, agus a thriomóchfaidhe fá ghréin an fhoghmhair.” “Nuair a shroichfeas mé Iarúsalem … ní'l fhios agam …” arsa Saul, acht chuir an fear óg eile isteach air. “Bíonn a gcneas go bog cumhartha agus go sleamhain slíoctha ar nós sróil Tíre; bíonn a nguailne go cruaidh láidir deágh-chumtha; a gcíocha go cruinn bán agus go lonnrach bleachtmhar, — aoibhinn don mhac, bíodh sé óg ná bíodh sé críonna …” “Ní ghabhfaidh mé i n-éadan an leabhair fheallsamhnachta úd go ceann tamaill, a Chaius a chroidhe …”, ars' Saul go smaointeach. “Is iongantach iad ingheanacha Iarúsalem!” ars' an Rómhánach óg; “is gleóite a gcosa agus a gceathramhnaí ná ceathramhnaí ghaseil na sléibhte; is binne a nglór ná glór colúir lá earraigh agus is grádhmhaire …” “Damascus — seadh, maidir le Damascus … cathair áluinn í go cinnte, a Chaius, acht ní bhacfaidh mé le dul ann go fóill beag,” arsa Saul. “Is tú fear na céille,” ars' an duine eile, “Tá mná Iarúsalem … muna mbeadh eagla a bheith orm go bhfuighidh Tibérius bás obann agus go gcuirfidhe duine éigin eile 'n-a ionad 'mo leabaidh-sa cos ní leagfainn i gcathair na Róimhe arís go deó.” D'éirigh Saul. Bhain searradh as féin, agus do bhuail an bheirt óigfhear amach san bpáirc a bhí ar chúl an tighe. Bhí an mhórdháil agus an mhórchúis, an phostamhlacht le tabhairt faoi deara i siubhal na beirte; bhí an dúil san suaimhneas agus san sógh le feiceál i siubhal Saul ó Tharsus. “Is-cuma-liom” nó “ná-déan-faic” a bheadh mar rosg catha ag an té a raibh an siubhal sin faoi, shíltheá, acht bheitheá <L 50> ag dul amudha. Bhí leatharán agus croinnte failme ar gach taobh dhe ag síneadh amach ó dhoras an tighe. Bhí an leatharán seo míle ar a fhad agus é chomh díreach le saighead. Bhí dreamanna beaga saighdiúir tuirseach 'n-a luighe go fann faoi fhosgadh na gcrann n-árd ngéagach nglas; bhí cuid díobh 'n-a gcodladh, cuid eile 'n-a leath-dhúiseacht agus duilleabhar úr craithte ós cionn a n-aighthe, cuid eile ag imirt cluiche ar ar thugadar “sgaoil as an gcarcair mé” i dteangaidh na tíre. I n-aice leis an teach, 'n-áit nach raibh aon fhosgadh aca ó theas mór na gréine, bhí triúr fear agus bean óg ceangailte le chéile le slabhraíbh agus iad ag canadh duanta diadha. Do luigh Saul san bhféar fhada faoi bhun crainn fhíge. Chuir sé a dhá láimh faoi n-a cheann le adhairt a dhéanamh dhó féin. Bhí géaga íochtaracha an chrann ag cuimilt le n-a sróin beagnach, nuair a lúbadh an crann. Annsin do dhéanfadh sé iarracht ar bhreith ar chnuasacht fíge le n-a bhéal gan a cheann a thógbháil acht nach n-éirigheadh leis. Bhí an Rómhánach óg ag féachaint air agus greann 'n-a shúilibh. “Beir ortha,” ar seisean. “Ró-thuirseach,” arsa Saul. Níor dubhradh a thuilleadh. Bhí na sgáil ag dul i bhfad. Bhí an ghrian ag teannadh siar. Bhí smathamh beag gaoithe ag déanamh ceóil i mbarraibh na gcrann dob' áirde. Thosuigh éan beag donn ag seinnm ar ghéig i bhfogus do'n bheirt fhear óg, agus do measgadh ceól an éin agus ceól na gaoithe agus ceól na gcime a bhí ceangailte le balla an tighe i n-aon chrónán amháin. Séideadh buinneán thíos uatha san ngleann. Chonnaictheas dream beag fear oibre ag déanamh ar theach an chriadóra le obair an lae a chríochnughadh. Bhí an naomhadh uair ann. Tamall beag 'n-a dhiaidh seo chuala an bheirt óigfhear torann agus glórtha feargacha chuca ó'n teach, agus do chonnaiceadar dream saighdiúir agus fear i ngreim aca. <L 51> “An Galatigheach bradach bréan ruadh úd atá ag tógbháil clampair,” arsa Saul. “Cuireann an cineadh sin gráin orm. Féach mo dhuine: “É féin agus a leath- chluas agus a cheann ruadh mí-chumtha agus a fhéachaint fhaiteach! Uch! Cuireann sé tinneas ar mo shúilibh, a Chaius, daoine droch-chumtha mí-sgiamhacha fheiceál,” — dhún sé a dhá shúil agus dubhairt, “Nuair a bhéas tusa it' impire, a chara, is dócha go gcuirfidh tú a leithéidí chun báis … déanfaidh tú ar mo shon-sa é, a Chaius, agus déan réidhteach idir na hamadáin seo ar mo shon-sa anois, mar dá n-osglóchainn na súile arís agus dá bhfeicfinn an duine gránda úd …” Bhí na saighdiúirí 'n-a bhfochair fán am seo agus an Ruadh 'n-a phríosúnach aca. “Céard seo?” ars' an Rómhánach go postamhail leithidheach. Ní raibh uain ag éinne de na saighdiúirí fáth an achrainn a mhíniughadh dhó go ndubhairt an Ruadh de ghlór mhór neamh- eaglach. “Críostaidhe mise. Críostaidhe mise thug bhinéagar do Chríost ar chnoc Calbhaire. Mhaith Sé dhom. Mhaith Críost Rí an Domhain dhom. Maithfear díbh-se, a bhráithre. Maithfear dhuit-se, a Shaul ó Tharsus …” Níor dhubhairt sé a thuilleadh, chuir saighdiúir a dhorn 'n-a bhéal. D'osgail Saul na súile ar chlos a ainme féin dhó, acht má bhí ceapadh aige duine gránda mí-dhathamhail leath- chluasach fheiceál ós a chomhair bhí sé ag dul amudha. 'Sé an Ruadh mí-chumtha leath-chluasach a bhí ann, acht leis an loinnir ait a bhí 'n-a shúilibh agus an bheodhacht neamh-ghnáthach a bhí 'n-a ghnúis ní fhéadfaidhe a ghrándacht a thabhairt faoi deara. “Maithfear duit-se, a Shaul bhoicht na dithcéille,” ars' an Ruadh nuair a baineadh an dorn ó n-a bhéal. <L 52> “Má's Críostaidhe é ceangluighthear annsúd thall le n-a chomhluadar é,” arsa Saul, agus ní bhéarfaidhe Cuma-liom mar leasainm air an uair sin. Rinneadh amhlaidh. Thosuigh an Ruadh agus a chomh- Chríostaidhthe ar a gcuid amhrán diadha a ghabhail ós árd, acht is beag áird a bhí ag na saighdiúirí ortha; beag áird a bhí ag Saul ortha acht an oiread — bhí codladh ag teacht air. Bhí iongnadh ar an Rómhánach cé'n chaoi gur frítheadh amach go raibh an Ruadh ar lucht leanamhna Chríost. Ghlaoidh sé chuige ar shaighdiúir agus cheistnigh é. “Bhí sé ag tarraingt ar an naomhadh uair,” ars' an duine sin, “agus bhíomar uile ag ól agus ag déanamh grinn nuair a líon ár gcomhluadar an Ruadh soitheach beag le droch-bhinéagar a bhí aige i mála leathair. Ní mé an raibh an bhinéagar ró-ghéar dhó, acht ar chaoi ar bith, tháinig creathadh agus tachtadh agus riastradh air. Ní fhacas a leithéid de chuma ar aon fhear ariamh. Brón mór a bhí air, shíltheá — seadh brón agus aithrighe. Rinneadh magadh mór faoi. Dubhairt sé nár leig sé lá thairis le bliadhain nár ól sé bhinéagar ar an naomhadh uair — an uair a fuair Críost bás ar an gcrois — le maitheamhnas fhágháil uaidh.” Ní raibh a sgéal críochnuighthe i gceart ag an saighdiúir gur dubhradh leis imtheacht. Bhí socruighthe ag an Rómhánach óg a dhul chuig an gcathair mhóir an oidhche sin dá mbeadh air a dhul ann leis féin. Tháinig glór an Ruaidh chuige ar an ngaoith: “Cuirfear i n-áirde ar chroich mé; cuirfear tairngí isteach thrí mo lámhaibh; sáithfear le saighead mé; feicfead Críost geal breágh i mbárach. Moladh le Dia Mór! moladh le Críost geal breágh!” Tháinig iongnadh ar an Rómhánach, acht níorbh' fhada gur imthigh an t-iongnadh sin. Ní hiad na Críostaidhthe a bhí ceangailte cois an bhalla a bhí os comhair a shúl; ní glór an Ruaidh a bhí 'n-a chluasaibh; ní headh — mná dubha sgiamhacha <L 53> a bhí ós comhair a súl, mná dubha sgiamhacha go n-a súilibh soillseacha, go n-a bhfoltaibh cíordhubha, go n-a nglórthaibh caoine grádhmhaire … Dhúisigh sé Saul ó Tharsus. “Tá mise ag dul go hIarúsalem anocht,” ar sé. Níor thuig Saul i gceart é, mar bhí an codladh ró-throm air. Chraith an Rómhánach go mór é. “Tá mise ag dul go hIarúsalem anocht, a Saul,” ar sé an ath-uair. “Cuma liom,” arsa Saul idir codladh agus dúiseacht dhó; acht i ndiaidh tamaill dubhairt Saul go mbeadh sé féin agus a mhuintir 'n-a fhochair. Maidir le Baintreabhaigh an Fhíona, d'fhág sí féin agus an Dall an teach ar an ochtmhadh uair le cuairt a thabhairt ar an gcathair mhóir chéadna. An bóthar soir ba chóir dhóibh a ghabhail, acht is siar a chuadar i dtosach. Níorbh' fhada siar dhóibh ámhthach, gur fhágadar an bóthar, agus ghluais leo ó dheas thar na cnocaibh clochacha garbha. D'imthigh leó go mall roighin réidh trom-chosach agus a gcinn fútha; anois agus arís do chuireadh duine den bheirt duan nó paidir uaidh ós árd, agus annsin bhídís 'n-a dtost ar feadh sgathaimh mhaith. I n-aice le Bethlem, mar ar rugadh Críost, casadh aodhaire ortha, agus a thréad amach roimhe. Caoraigh agus gabhair a bhí aige; na caoraigh beaga bána adharcacha ar a láimh dheis agus na gabhair dhubha ar a láimh chlé, agus iad ag siubhal go mall, gabhair i ndiaidh gabhair i n-aon líne amháin. Bheannuigh sé dhóibh i n-ainm Chríost d'éirigh ó mharbhaibh. Thuit an oidhche ortha i n-aice le Bethlem, acht níor chuir sin aon bhac orthu. Ar bhárr an droma chnocaigh atá idir Iarúsalem agus Bethlem a bhíodar nuair a thuit an oidhche <L 54> go tobann, agus nuair d'éirigh an ghealach bhuidhe thar bharraibh sléibhte draoidheachta Mhóab. Tháinig na néaltóga amach, néaltóg i ndiaidh néaltóige, agus b'fhacthas don Dall go raibh an ceann a thréoruigh na Righthe ón Oirthear 'gá dtreórughadh anois; acht ba dhóigh leis an mbaintreabhaigh nach raibh 'sna baill sholuis a bhí ós a gcionn acht fuinneóga neimhe Dé. Bhíodar beirt an-ghar do Dhia agus do neamh Dé an oidhche sin … Chualadar gáir thormánach an bhunnáin i gcéin; chualadar sgréach na n-asal bhfiadhain a bhí thoir uatha san bhfásach, acht níor chuir aon ní bac leó an oidhche spéir-ghealaighe seo, agus níor chuir aon ní cosg le n-a gcuid duanta diadha. B'fhéidir go bhféadfaidhe cosg a chuir le máthair a bheadh ag coinneál a mic ón mbás, acht an mháthair a bheadh ag iarraidh a choinneál ón mbás shíorraidhe … Do thimchealladar cathair mhór Iarusalem. Chuadar thar Ghetsiminí agus tháinig tormán na cathrach chuca ar an ngaoith aniar. Dubhairt sean-bhean a bhí 'n-a suidhe i n-aice leis an ngeata theas leó, gur moladh do na Críostaidhthibh gan féachaint ar a dhul isteach mar gheall ar mhuinntir na cathrach a bheith ar buile agus ag iarraidh a bheith ag tógbháil clampair. Chonnaiceadar dream beag saighdiúirí chuca. D'aithnigh- eadar an fear a bhí ós a gcionn; dob' é Saul é. Chuadar féin i bhfolach. D'fhan Saul agus a mhuinntir agus a gcuid cime ar an bplás mór leathan a bhí taobh amuigh den gheata theas go n-osglóchaidhe an geata dhóibh. Do hosgluigheadh gan mórán achair, agus siúd amach chuca sluagh mór Iúdach agus dúil aca i bhfuil aon Chríostaidhe do casfaidhe leó. Chonnaiceadar na cimí. Rinneadar ortha go fíochmhar. Rinne Saul agus a mhuinntir a ndícheall leis na cimíbh a chosaint ar an sluagh, acht bhí an sluagh go mór agus go millteach agus go feargach. Bhí Adáth fuinteóir ar an sluagh sin, agus nuair a chuala sé na focail a bhí ag teacht <L 55> ó bhéal an chime ba mhó agus ba ruaidhe a bhí ann, shíl sé na focail úd a bhréagnughadh. “Cuirfear i n-áirde ar chroich mé; cuirfear tairngí isteach thrí mo lámhaibh …” ars' an Ruadh, acht ní raibh uain aige ar a thuilleadh a rád gur bhuail Adáth fuinteóir 'san mbéal é le cloich mhanntaigh. Tosuigheadh ar na clocha a chaitheadh annsin. B'éigin do na saighdiúiríbh na cimí d'fhágáil 'n-a ndiaidh agus a dhul isteach san gcathair le cabhair d'fhagháil ó na huachtaráin. D'éirigh le duine de na cimíbh éalughadh. Lean an sluagh é. D'imthigh na cimí eile, acht amháin an Ruadh. Bhí seisean 'n-a shuidhe ar an talamh agus é ag tabhairt a chuid fola. Bhí sé i n-ann imtheacht acht níor thogruigh sé é. “Moladh le Críost! Moladh le Críost mór na Glóire!” ar seisean de ghuth lag. Tháinig fear ar a chúl. Bhí cloch mhór mhillteach 'n-a ghabhail aige. Leag sé an Ruadh ar an talamh agus do phléasg a chloigeann leis an gcloich mhóir. “Bitheamhnach eile ar lár,” ars' an fear a rinne an gníomh, “dearg-bhitheamhnaigh iad uile,” ar seisean. Tháinig an bheirt a bhí i bhfolach ar feadh an achair seo amach ó n-a mball foluighthe. “É a chéasadh ar nós Chríost sin a raibh uaidh,” ars' an Dall.” “Agus ní bhfuair tú mian do chroidhe, a mhic,” ars' an Bhaintreabhach ag cromadh ós cionn an chuirp. “Go ndéantar Do thoil ar talamh!” ars' an bheirt agus rugadar corp an Ruaidh leó a bhaile. <L 56> ABA-CÁNA-LÚ ! I gceann de na sean-leabhair stáire is ársa dá bhfuil i dteangaidh na Síneach tá sgéal aisteach le fághail. Ag seo iarracht ar an sgéal úd a innseacht i nGaeghilge na haimsire seo: I. “'San áit a bhfuil mór-fhásach na Taoi-Sung indiu,” arsa ughdar an tsean-leabhair seo, agus is cosamhail, ón gcaoi agus ón gcuma atá aige ar a sheanchus, gur mó go mór de mhianach an sgéalaidhe a bhí ann ná de mhianach an staraidhe; “'san áit a bhfuil mór-fhásach na Taoi-Sung indiu,” ar seisean, “bhíodh comhnaidhe ar chineadh mhór cumasach anallód. Bhí an tír faoi bhláth an t-am sin; bhí an rís agus an t-arbhar, an caifé agus an tae go lán-fhlúirseach ann; bhí iasg de gach uile chíneál le fagháil 'sna haibhneachaibh atá 'n-a gclaiseannaibh dóibe teo indiu; coillte móra géagacha faoi thorthaibh éagsamhla ar sleasaibh na gcnoc; an leopárd agus an leomhan, an gabhar agus an torc 'sna coilltibh. Agus ins na bailtibh móra bhí na mílte gadhar agus muc aca le na sráideannaibh a ghlanadh agus sláinte thabhairt do dhaoinibh. Is cinnte nach raibh aon chríoch eile fán mbith a bhí chomh séanmhar leis an gcríoch sin acht tír na Síneach amháin. “De phór agus de bhunadh na nAibitíneach dob' eadh an dream a chomhnuigh 'san gcríoch áluinn seo; agus ó bhí sean- ghráin ag muinntir an Phártigh don chineadh sin, shíleadar <L 57> an tír a bhaint amach le láimh láidir. Agus do bhain nuair a fuaireadar an fhaill; mar ní raibh na hAibitínigh glic ar nós na Síneach. Ní raibh an sean-eolas aca, bíodh is go rabhadar cumasach cumhachtach féin. Sgriosadh a dtír. Milleadh a gcuid teampall. Losgadh na bailte móra. Fear a bhí i n-ann saighead a tharraing níor fágadh. Tugadh chun bealaigh iad le n-a saoghal a chaitheadh 'n-a sglábhaidhthibh i dtír an Phártigh. Marbhuigheadh na páisdí fir. Na mná amháin a fágadh le clainn a thógbháil dá lucht ceannsuighthe. “Níor éirigh go maith leo siúd ámhthach. Bhí na déithe 'n-a n-aghaidh. Bhí na diúil féin go bagarthach. Is iomdha fógra tugadh dhóibh, acht níor glacadh iad, mar bhíodar borb fíochmhar ceanndána; ní raibh eólas ná gliocas na Síneach aca, acht oiread le na hAibitínighibh féin. Agus i gceann na haimsire do facthas mórán uathbháis 'san gcríoch. Do chuir na déithe cosg le drúcht na hoidhche agus le fearthainn an lae. Do thriomuigh na haibhneacha. Níor fágadh braon uisge i dtobar. Do shearg na crainn. Do chríon an fás uile. Thréig na mílte gadhar na bailte móra, a dteangacha fada bána tirme ag tuitim leo, a súla ar lasadh le lasair na buile, agus siúd ar aghaidh iad 'n-a ndrongaibh uathbhásacha fá dhéin na gcnoc ar thóir an uisge. Lean na muca iad, gur fágadh na sráideanna gan glanadh, gur bhris an iomad aicíd agus galar amach i measg na daoine. “Acht bhí fear ar na Pártighibh, Aca-Cann ab' ainm dó, árd-shagart na treibhe dob' eadh é, agus chruinnigh sé a raibh beo dá mhuinntir i dtír na n-Aibitíneach 'n-a thimcheall le comhairle a ghlacadh leo, agus 'sé an chomhairle thug sé dhóibh filleadh ar a dtír féin, agus a raibh beo ann de mhuinntir na n-Aibitíneach a shaoradh. ‘Tá fearg ar na déithibh,’ ar seisean, arsa Aca-Cann, árd-shagart, ‘tá fearg ortha faoi rádh is nár fhágamar smachtadh na n-Aibitíneach fútha féin. Sgaoiltear chuca a-bhaile iad’ <L 58> ar seisean. Acht ní raibh an pobal sásta comhairle an árd-shagairt a ghlacadh. Le láimh láidir a bhaineadar an tír amach, agus níor mhian leo a tréigeadh. Bhí cúrsa an chreasa tugtha ós cionn leith-chéad uair ag an ngréin ó ghabhadar ceannus na tíre. ‘Cad chuige,’ ars' an sluagh leis an árd-shagart, ‘nár thug na déithe comhartha dhúinn an tír a thréigeadh roimhe seo? Cad chuige nár iarradar orainn na hAibitínigh a thabhairt dóibh i dtosach go smachtóchaidís iad? Fanaimís mar a bhfuilmid,’ ar siad- san, ‘agus coinnigheadh ár muinntir na hAibitínigh faoi smacht.’ “Acht do ghéilleadar do chomhairle an árd-shagairt 's a deireadh ar aon choingheall amhain .i. nach dtéidhidís thar teórainn na tíre go mbeireadh na déithe comhartha cinnte dhóibh go rabhadar ag déanamh a dtola. “Do chruinnigheadar a raibh beo dá muinntir ar aon árdán amháin taobh amuigh den phríomhchathair. Chruinnigheadar an bhantracht agus an chlann ann; na láimhdhéithe agus na hiodhail; a gcuid asal agus a gcuid maoin shaoghalta, agus do thugadar aghaidh ar a dtír féin. “Leigeadar an chéad oidhche thart faoi bhun an tsléibhe ar a dtugtar Nanba indiu, acht ní túisge 'n-a gcodladh iad, thar éis contabhairt agus saothair an lae, ná do mhothuigheadar an talamh ag creathadh agus ag luasgadh fútha; chualadar torann adhbhalmhór mar bheadh na spéartha ag tuitim anuas ortha, agus féach! do bhrúcht teangacha fada caola teineadh aníos ó mhullach an tsléibhe, gur theangbhuigh na cinn ba fuide díobh leis na néaltaibh, gur múchadh solus na gealaighe agus na réalta, go raibh an gleann leathan-mhór 'n-a rabhadar 'n-a ghleann sholuis. Agus ní raibh aon dá theangaidh de na teangachaibh teineadh seo ar aon dhath ar fhágáil mullach an tsléibhe dóibh; bhí dath faoi leith ar gach uile theanga dhíbh agus na dathanna <L 59> uile ag dul isteach i n-aon dath iongantach amháin i n-uachtar na spéire. Agus leis an solus áluinn seo, do chonnaic an pobul na gadhair agus na muca, na leomhain agus na leopáird ag imtheacht leo thrí choilltibh an ghleanna; do chonnaiceadar abhainn theineadh anuas chuca ó mhullach an chnuic — abhainn mhór uathbhásach a sguab léithi a raibh 'san mbealach; do chonnaiceadar Aca-Cann árd-shagart ar mhullach carraige móire, a bhrat bán ag imtheacht leis an ngaoith, a aghaidh tugtha ar na spéarthaibh ag tabhairt árd- mholadh do na déithibh gur chuireadar i n-iúl dá mhuinntir go rabhadar ag déanamh a leasa. Acht ghabh uamhan a mhuinntir; do leigeadar siúd aon bhéic amhain, agus do theitheadar … II. Deir an sean-staraidhe Síneach gur chreid sé féin nach raibh san sliabh teineadh seo acht finnsgéal a chum sgéal- aidhthe an Phártigh le iongantas a chur ar a lucht éistthe, ar nós na sgéalaidhthe uile; “go deimhin,” ar sé, “ní chuirfinn 'mo leabhar ar chor ar bith é, muna mbeadh gur innis mo shean-chara dílis Uncá dhom go bhfaca sé a leithéid de shliabh, le n-a dhá shúil féin, ar an turus a thug sé ar na Críochaibh ó dheas agus ar Oileánaibh na Mara Reóidhte; agus deir Uncá liom nach ndéanann muinntir na gCríoch agus na n-Oileán úd iongantas ná uathbhás de na sléibhtibh teineadh seo, mar is dóigh leo go mbeadh an domhan ró-the muna mbeadh go n-éaluigheann an teas amach ar an dóigh sin …” Tá cúnntas fada ag an sean-staraidhe annseo ar imtheachtaibh a charad. Molann sé ar eólas, agus ar fhírinne, agus ar fheallsamhnacht é; acht ó's fearr de sgéalaidhe ná de mholtóir é, ní bhacfad acht le n-a sgéal. “Má thréigeadar a n-árd-shagart 'san bhfásach féin,” ars' an sean-staraidhe, “do ghlacadar a chomhairle mar bhí <L 60> an comhartha aca ó na déithibh go raibh an ceart aige. Ar shroichint a dtíre féin dóibh, chuireadar na ríghte agus na taoisigh faoi gheasaibh go sgaoilfidís saor a raibh beo de na hAibitínighibh le go smachtóchadh na déithe iad ar a mbealach féin. Acht ní raibh beo den druing úd a gabhadh 'san gcogadh acht aon tseanfhear amháin, agus bhí seisean beagnach dall ó bheith ag obair faoi thalamh 'san mianach ó sholus na gréine. Tugadh aníos go bárr talmhan é. Cuireadh bláthfhleasg áluinn ar a mhalaíbh, agus éadach bán síoda, den chineál a chleachtuigheadh na ríghte, ar a dhruim, le go mbeadh fhios ag gach n-aon go rabhthas ar tí íodhbairt a dhéanamh dhe do na déithibh. Ar a bheith gléasta dhó, cuireadh i n-áirde é, ar charbad a raibh ocht ndaimh bhána faoi, agus naoi naonbhair maighdean 'n-a dhiadh. Do chruinnigh na sagairt agus na draoithe timcheall ar an gcarbad ríoghdha seo, trillseáin 'n-a lámhaibh agus iad ag canadh amhrán diadha ós a chionn. Do ghluais an carbad agus na sagairt. Do lean na maighdeana iad. Tháinig an pobal uile 'n-a ndiaidh siúd; an bhantracht agus an chlann i dtosach; na ríghte 'n-a ndiaidh; fir mhóra cogaidh faoi n-a gcuid arm ar deireadh. “An seanfhear leath-chaoch a bhí i n-áirde ar an gcarbad níor thuig seisean cé'n fáth dhóibh é thabhairt aníos ó bhruinn na talmhan le n-a chur i n-áirde ós comhair an tsluaigh. Ní raibh fhios aige cad chuige go rabhadar ag canadh ceoil agus amhrán 'n-a thimcheall, acht bhí ceapadh aige go mb' é an chaoi go raibh an buaidh fághta ag a mhuinntir féin ortha, agus go rabhadar dá mholad agus dá shaoradh ón sglábhaidh- eacht le heagla rómpa. “Bhí an bharamhail seo níos láidre aige ar shroichint teorainn na n-Aibitíneach don mhórshluagh, mar tugadh anuas den charbad é, léigheadh tuilleadh amhrán diadha ós a chionn, agus leigeadh chun bealaigh é agus gadhar mór 'ghá threórughadh. <L 61> “Acht d'fhan sagairt agus draoithe agus ríghte an Phártigh ar árdán ar theorainn an dá chríoch ag moladh na ndéithe go raibh an sean-fhear agus a ghadhar as amharc. “Maidir leis siúd rinne sé an bealach go maith i dtosach. Thug sé faoi deara go raibh sé 'n-a thír féin. Chonnaic sé sliabh mór Nanba ar a lámh dheis. Bhí an abhainn, agus an gleann 'n-a mbíodh a áit chomhnaidhthe, ar a aghaidh amach. Shíl sé nach mbeadh sé i bhfad go gcasfaidhe duine éigin dá mhuinntir leis. An n-aithneóchaidís é? Céard a dhéanfadh na fir troda nuair a chloisfidís an droch-íde tugadh dhó i dtír an Phártigh? Nach ag a mhnaoi a bheadh an fháilte roimhe? Agus a mhac — ba chóir dó bheith 'n-a fhear mhór anois. Cé mhéad bliadhain ar chaith sé faoi thalamh? Shíl sé a gcomhaireamh, le go mbeadh fhios aige cé'n aois a bhí ag a mhac acht níor éirigh leis. Ní raibh ann acht malrach nuair d'fhág sé féin an baile, agus is malrach a bhí ann fós dá mb' fhíor don phioctúir a bhí ós comhair a shúl. Bhí croidhe an tseanfhir éadtrom ag cuimhneadh dhó ar an saoghal a bhí le theacht, agus é imeasg a ghaoil. “Bhí tuitim na hoidhche ann nuair a shroich sé an abhainn. Bhuail sé faoi ar thulchán, agus sgaoil sé an gadhar mar bhí tart air. Acht baineadh geit as nuair a chonnaic sé gurbh ag siubhal ar an abhainn a bhí an gadhar. Níor chreid sé a dhá shúil. D'éirigh sé. Leag sé cos ar an áit a mba chóir den uisge a bheith, acht ní uisge a bhí ann ach mar bheadh dóib dhubh agus teas agus gail ag éirghe aníos aisti. Chuaidh an ghail seo 'n-a shróin agus 'n-a bhéal agus dob' fhóbair dhó tuitim. Is annsin thug sé faoi deara nach raibh duilleabhair ar na crannaibh a bhí le n-'ais; go raibh an féar féin feosaighthe, bíodh is go raibh tús an tsamhraidh ann. “Ghlaodh sé ar an ngadhar. Níor tháinig sé sin chuige; chonnaic sé ag imtheacht le buile fríd an ngleann é. <L 62> Chuir sin iongnadh mór air, agus ó bhí an oidhche ann faoi seo, chuaidh sé isteach i sgailp go mbeadh dreas codlata aige. Ní túisge dhún sé a dhá shúil ná chuala sé glór i bhfogus dó. Cheap sé i dtosach gur ag brionglóidigh a bhí sé, acht níorbh' eadh. Chuala sé an ath-uair é: “Aba-Cána-Lú! Aba-Cána-Lú!” faoi dhó de lag- ghlór a raibh binneas an domhain ann. D'éirigh an sean- fhear de phreib. “Patan-Lú! Patan-Lú!” ar seisean 'n-a shean- bhéic ag tabhairt freagra ar an nglór. A mhac féin a bhí ann, ba dhóigh leis. An gadhar do threoruigh chuige é. Bhí sé ó bhaoghal 'sa deireadh. Bhí sé i measg a mhuinntire. “Patan-Lú! Patan-Lú!” ar seisean d'árd a gotha, agus a dhá láimh sínte amach uaidh go mbeireadh sé ar an mac úd nach bhfaca sé le na bliadhantaibh, go bhfáisgeadh sé le n-a chroidhe é. Acht níor fháisg, bíodh is gur chuala sé an glór arís, agus é ag imtheacht uaidh mar shíl sé. Ag imtheacht uaidh a bhí sé; ag imtheacht uaidh, i gcomhnaidhe 'gcomhnaidhe, agus ag dul i laige de réir a chéile. “Bhain sé ar 'n-a dhiaidh. Dá n-éalóchadh an mac uaidh agus é i ngreim ann beagnach! Thar an abhainn dóibe, agus thríd an gcoill thall, agus thar an machaire atá ar an taobh thall dhi 'seadh chuaidh sé. Agus d'imthigh leis i ndiaidh an ghlóir chomh tréan is do bhí ann, bíodh is go raibh an féar feosaighthe géar ag gearradh a chos agus an boladh a bhí ag éirghe aníos as an talamh 'san áit a raibh an fás ’ghá lobhadh ag dul 'n-a pholláiríbh. Anois agus árís cheapadh sé go raibh sé ag teacht suas leis an té a bhí ag glaodhach, agus annsin do ghlaodhfadh sé féin. “Patan-Lú! Patan-Lú!” <L 63> “Acht ó bhí sé ag éirghe tuirseach cheap sé a sgíth a leigint. Nach bhfeicfeadh sé a mhac 'sa mbaile ar maidin? Cé'n mhaith dhó é féin a mharbhadh ar an chaoi seo? Bhí sé ar tí bualadh faoi ar an talamh te tirim agus cead imtheachta a thabhairt don té ar leis an glór, nuair a thug sé faoi deara gur ar an árd a bhí os cionn a thighe féin a bhí sé. Marach an oidhche a bheith ann, agus na súla a bheith go lag tinn aige, d'fheicfeadh sé an deatach ag éirighe aníos ar crionn na gcrann árd pailme, is dócha. Rinne sé ar an áit a mbíodh an t-árus; ba léir dhó le solus na gealaighe a bhí ag éirghe ós cionn na gcrann nár chomhnuidh éinne ann le fada an lá. Bhí neantóga san doras ann, agus fiadhaile de chineál ghránda, agus féar árd san gcasán. “Thuit a chroidhe air. “Acht céard sin? An glór arís! Do ghlaodh sé féin. Do bhéic sé. Do lean sé an glór arís, agus an glór ag imtheacht uaidh mar shíl sé. É ag dul i laige agus i laige. Eisean ag géarughadh agus ag géarughadh ar an siubhal, agus ag glaodhach ó am go ham: “Patan-Lú! Patan- Lú!” gur thuit sé 'san deireadh le tuirse agus le easbaidh anála. III. “Bhí an lá ann nuair a dh'éirigh sé. Na céadta cág feola a bhí ag sgréachghail agus ag foluamhain ós a chionn 'san spéir a dhúisigh é. I n-aice leis bhí conablach a bhí dhá bpiocadh aca; chuir a ngobanna fada cama, agus a súla beaga dearga sanntacha eagla air. Ba beag leis na héanaibh fíochmhara sin é alpadh 'n-a bheatha. D'imthigh leis agus súil aige go bhfuigheadh sé biadh agus deoch i n-áit éigin. Acht ní bhfuair. Ní raibh biadh le fagháil ag aon ainmhidhe 'san bhán-fhásach sin, acht ag an gcág feóla agus ag <L 64> an madadh allta a shluigeadh salachar ar bith. Agus annseo agus annsúid ar fud an mhachaire, do chonnaic sé na carnáin chnámh 'san áit a thuiteadh an duine nó an beithidheach … “Aba-Cána-Lú! Aba-Cána-Lú!” ar an glór arís. An glór úd a bhí 'ghá mhealladh isteach 'san bhfásach. Glór a mhic mar shíl sé. Faoi bhun sgeiche cumhartha a bhí sé nuair a chuala sé an uair seo é, acht bhí sé ró-lag ró-thuirseach ró-thugtha le freagra thabhairt air. Ní raibh ann éirighe. Ní raibh ann súil féin a fhosgailt. Is ar éigin a bhí a mhothughadh ann, acht bhí na focail úd, ‘Aba-Cána-Lú,’ ag déanamh ceoil 'n-a chluasaibh, bíodh is go raibh an bás féin ag teannadh leis. Acht sul ar imthigh an t-anam uaidh, d'osgail sé a dhá shúil agus chonnaic sé go glan soiléir an phéaróid a bhí i n-áirde ar an gcraoibh agus na focail, “Aba-Cána-Lú! Aba-Cána-Lú!” 'ghá gcanadh aici! Agus muna mbeadh na súla a bheith go lag tinn aige, d'fheicfeadh sé na mílte cág feola chuige anoir, agus iad go craosach fíochmhar ocrasach … “Dob' í an phéaróid seo a mheall an seanfhear isteach 'san bhfásach le n-a glór, an t-aon ní beo a bhí i n-ann teanga ná n-Aibitíneach a chanadh nuair a fuair an sean- sglábhaidhe bás faoi bhun na sgeiche; agus,” ars' an sean- saoi Síneach i ndeireadh a sheanchuis, “agus ní bheadh fhios againn indiu,” ar seisean “go raibh a leithéid de chineadh ná a leithéid de thír áluinn ann ariamh muna mbeadh go bhfuil a dtuairisg againn 'nár leabhraibh.” <L 65> CLEAMHNAS SAN OIRTHEAR. Is dócha gur sean-ghnás é an cleamhnas, ní hé amháin i nÉirinn agus i measg na gCeilteach, acht i dtíorthaibh i bhfad i gcéin. An té atá ar lorg mná, is adhbhar grinn é i gcomhnaidhe — ní mé fán mbith cé'n fáth — agus b'éigin dom gáiridhe a dhéanamh an oidhche fá dheire nuair a rugas ar an sean-leabhar Síneach a thug mo dhearbhráthair a bhíodh n-a mhairnéalach tráth san domhan thoir a bhaile leis, agus nuair a léigheas an sgéal seo atá 'mo dhiaidh. B'éigin dom é Ghaedhealughadh roinnt ar eagla nach dtuigfidhe na sean- nósa coimhthigheacha, acht níor bhacas le cnámhaibh an sgéil, mar bhí mianach an sgéalaidhe san sean-ughdar Síneach. I. Bhí rí cumasach ar thír an Phártigh uair. Cann-Aman dob' ainm dó. Agus do bhronn na déithe mórán beannacht ar Chann-Aman; thugadar ciall mhór dhó, staidéar agus géar-chúis thar mar tugadh do aon fhear eile a mhair le n-a linn. Bhí sé chomh géar-chúiseach fad-bhreathnuightheach sin is nach ndeárna sé gáiridhe le cuimhneadh na ndaoine ba shine 'na ríoghacht. Na comhairleóirí a chruinnigh sé 'na thimcheall, bhíodar críonna ciallmhar ar a nós féin, agus do chuireadar dlighthe géara pianamhla i bhfeidhm le cosg a chur le haos ceóil, agus le lucht rinnce agus le geógaighibh taisdil. An té a rinne gáiridhe ar an mbealach mór, bhí air caipín buidhe a chaitheamh go ceann ráithe! An té a chas amhrán, acht amháin amhrán ag moladh déithe na tíre, bhí air mionn phráis a chaitheamh go deireadh na míosa sin. Acht an fear rinnce agus an geógach taisdil — ní raibh an chroch sáthach dona dhóibh siúd. Mo léan! gan dlighthe ciallmhara mar iad i dtír na Síneach … <L 66> Bhí inghean ag Cann-Aman. Bhí an inghean seo go háluinn. Dubhairt mo mhac féin liom go raibh; dubhairt sé go raibh sí chomh gléoite cumtha leis an eilit, chomh sgiamhach leis an gcrann ubhall ar theacht an earraigh, go raibh a dá súil ar nós … file agus leannán a bhí i mo mhac le linn a óige, acht tháinic ciall chuige ó shoin. Fear áirimh agus réaltóir atá ann anois, agus is gile agus is áilne leis na réaltóga badh shuaraighe ná súile ná mná ba bhreaghtha da'r mhair ariamh. Do bhí filí i dtír an Phártigh, agus do bhídís ag ceapadh dánta agus amhrán ag moladh na hinghine, acht ar eagla an ríogh agus a lucht chomhairle do leigidís orra féin gur ag moladh na mban-dhéithe do bhídís. Tá roinnt don fhilidheacht seo agam 'mo leabharlainn, agus cuireann sé gráin agus droch-mhisneach orm nuair a smaoinighim ar an deagh-chainnt, agus ar na foclaibh bríoghmhara borba, agus ar na ráidhte deágh-chumhtha snasta leigeadar amudha ag moladh mná! Nach le déithibh a mholadh tugadh an chainnt do dhaoine i dtosach? Muna mbéadh faitchios na ndlighte n-uasal Síneach do chaithfinn na leabhair raiméiseacha seo isteach san abhainn … Ní bhacfainn le hinnseacht do mo chomh-Shínighibh cé'n lear mór ríghte agus chlann ríghte a bhíodh ag triall ar árus Cann-Aman ag iarraidh na hinghine uaidh, acht amháin gur mian liom baois na bPártigheach agus na gcoimhthigheach eile nochtadh dhóibh. Bhí bóthar leathan ós comhair an tighe amach, agus dubhairt mo mhac liom nach raibh aon lá san mbliadhain nach ngabhfadh rí coimhthigheach agus a shluagh an bóthar sin, agus súil ag gach rí díobh go gcuirfeadh Cann-Aman fios air, agus go dtiubhradh sé an inghean dhó. Acht ní raibh baoghal ar Chann-Aman a leithéid a dhéanamh. Bhí aithne aige ar a lán díobh. Ní daoine staidéaracha bhí ionnta — muna mbéad go mba ríghte iad bhéadh ar chuid aca an caipín buidhe a chaitheamh … <L 67> Bhí an inghean áluinn ag dul i n-aois faoi 'n am seo! Ba ró-bhaoghalach nach bhfuigheadh sí fear-chéile oireamhnach ar chor ar bith, agus tá fhios ag an saoghal go mba mhór an náire inghean ríogh a bheith gan céile. Chruinnigh an rí na comhairleóirí uile le chéile. Bhí na hárd-shagairt agus na saoithe agus na leagha ar an gcomhdháil sin. Bhí Cann- Aman ann, agus é go dorrdha duairc dúthrachtach, mar ba chóir do rígh a bheith. Chuireadar impidhe ar a ndéithibh cuidiughadh le n-a saothar mhór. Chaitheadar trí lá agus trí oidhche 'n-a dtrosgadh sul ar labhradh focal. Ní fir chainnteacha a bhí ionnta ar aon tsaghas cuma. An t-árd-shagart a labhair i dtosach, agus do labhair sé go réidh agus go mall agus go smaointeach agus an chuideachta uile ag slogadh na bhfocal a tháinic amach as a bhéal. Bhí giolla sa láthair agus ní raibh de ghnó air acht aire thabhairt do ghloine na n-uaireann. Ar a bheith críochnuighthe don árd-shagart, rug an giolla seo ar ghloine na n-uaireann agus do chuir i dtreó í, agus ní raibh cead ag aon neach labhairt arís go raibh an gaineamh ag tóin na gloine, acht iad uile ag machtnamh ar bhriathraibh an árd-shagairt. An rí féin, Cann-Aman cumasach, an chéad duine eile a labhair. Cainnt chruaidh ríoghdha adubhairt sé nár tuigeadh go ró-mhaith. D'iompaigh an giolla an ghloine ar a bheith críocnuighthe don rígh. I gceann uaire eile, do labhair fear — fear a raibh cáil mhór air, ar mheabhair agus ar thuigsint, acht níor éirigh leis siúd an cheist mhór a réidhteach. Nuair a bhí a chainnt siúd raidhte aige, agus gloine na n-uaireann i ngreim ag an ngiolla le n-a iompughadh, do chualadar uile an fothram agus an gleó mór taobh amuigh den árus ríoghdha. Bhí an domhan mór fear bailighthe ann ó thosuigh an chomhairle, agus iad ag feitheamh le sgéala go foighideach. Acht céard a bhí ar siubhal aca anois? Cé'n fáth an tormán? An ar buile a bhí an sluagh? Thuit eagla ar a raibh cruinnighthe i dteach na comhairle <L 68> mar chualadar gach sgairt gháiridhe b'aoirde agus ba ghile ná a chéile ón sluagh mór. D'éirigh an rí mór, Cann- Aman cumasach 'na sheasamh. Bhí fearg na ndúl 'n-a ghruaidh uasail. Ní raibh croidhe i gcléibh fir dá raibh i dteach na Comairle do phreab ar feadh sgathaimh bhig aimsire, acht dath an bháis mhóir 'n-a n-aighthe. Tháinic gáir ghrinn agus áthais ó na mílte sgórnach taobh amuigh. Cluineadh amhrán — amhrán a raibh greann agus magadh agus meidhir mhíchuibheasach ann — ó dhuine éigin. Bhí an chroch agus na bútaisí iarainn theó tuillte ag an duine sin. Ó! a Shíneacha aoibhinne, ní féidir libh a thuigsint cé'n choir mhór mharbhtha a bhí dhá déanamh ós comhair an ríogh chumasaigh ar a dhul chuig an bhfuinneoig dhó. Bhí an sluagh mór 'sna trithíbh, agus iad bailighthe timcheall ar fhear árd dubh-ghnéach folt-chas, a bhí ag canadh amhráin ghrinn agus ag baint gach cor agus gach casadh as a bhéal agus as a shróin; féachaint dá dtug an fear dubh-ghnéach i n-áirde do chonnaic sé an rí agus a lucht chomhairle ag an bhfuinneóig faoi n-a gcuid éadaigh dhuibh chomhairle. Chonnaic an sluagh an rí. Tháinic sgáth orra. Chonnaic an fear dubh-ghnéach an rí acht níor tháinic aon sgáth air siúd. Ní dheárna sé acht a dhá chluais a chorrughadh ar nós asail óig mheidhrigh mhí-chéillidhe! Chuala an rí, agus na comhairleóirí uile, duine ag gáiridhe go geal agus go háthasach ag fuinneoig eile den ríoghbhrugh. Do haithnigheadh an gáiridhe sin. An inghean áluinn a rinne é! An giolla a bhí ag freasdal ar an lucht comhairle, chonnaic seisean céard a bhí ar siubhal ag an bhfear dubh- ghnéach agus do phléasg sé. Cuireadh sgian fhada 'n-a chroidhe ar an mball. Tugadh an cuirptheach, an fear dubh-ghnéach isteach i láthair na comhairle, acht ní túisge istigh é ná go ndeacha sé de léim éasgaidh ar an gclár fhada a bhí i lár an tseómra. Thosuigh sé ag siubhal ar an gclár acht — ó! ní chreidfidh sibh uaim é, Shíneacha aoibhinne — is ar a dhá láimh a bhí sé ag <L 69> siubhal agus na cosa i n-aér aige! Ní raibh neach dá raibh ann i n-ann cor a chur dhe le n-a chosg, bhí an oiread sin den uathbhás agus den náire orra. D'éirigh an fear dubh- ghnéach 'n-a sheasamh ar a chosaibh. Siúd chuig an rí féin é, chuig Cann-Aman chumasach. Rug sé ar shróin air, agus thosuigh 'gá chasadh agus 'gá lúbadh go raibh cuma na gealaighe nuaidhe uirri. Ní féidir leis an leomhan ná leis an leopárd cor a cur dhe nuair a bhíos súile nathair nimhe sáithte ann. B'fhearacht don chuideachtain seo é. Mo náire! mo náire shaoghalta! An rí mór cumasach léigheannta agus geógach i ngreim srónach ann! Mo chreach agus mo dhubhrón go dtiocfadh sé san saoghal go mbéadh orm-sa, go mbéadh ar Cheó-bhó, an gníomh fíor- náireach seo aithris! Acht beatha staraidhe an fhírinne … Dubhairt mo mhac liom — an mac úd atá 'na réaltóir anois agus a mba ghile leis na réaltóga ná súile na mban — dubhairt sé liom go bhfaca an fear dubh-ghnéach an inghean áluinn ag an bhfuinneóig agus í go dubrónach doilgheasach, sul ar thosuigh sé ar a chuid cleasaidheachta, agus nach dtosnóchadh sé muna mbéadh í, nach raibh uaidh ach sult a bhaint aisti. File agus leannán a bhí in mo mhac le linn a óige agus tá sgil mhór aige 'sna neithe seo; tá eolas mór aige saoghal, ar fhearaibh agus ar mhnáibh agus ar a mbealaighibh, bíodh is nach bhfuil suim aige i n-aon ní anois acht 'sna réaltaibh … Ar chaoi ar bith, nuair a tháinic a mothughadh agus a meabhair chuig an lucht comhairle do chonnacadar an inghean áluinn ag an doras agus suairceas 'n-a gruaidh! Rug an lucht freastal ar an bhfear dubh-ghnéach, agus chuireadar faoi ghlas agus céad é, i ngéibhean faoi thalamh go socróchaidhe cé'n bás uathbásach a mba chóir a thabhairt ar a leithéid de dhuine. Rugadh ar an inghin áluinn freisin, agus sáitheadh isteach i seómra i n-uachtar an áruis í, go dtiocfadh a ciall féin chuici, agus go réidhteóchaidhe an <L 70> cheist mhór a bhí ag cur imnidhe ar chomhairleóiríbh an ríogh. Annsin do shuidh an chomhairle chum gnótha an ath-uair, acht bhéadh a fhios ag duine mheabhrach narbh í an chomhairle chéadna anois í. Ó am go ham do cheap an rí go mbriseadh mion- gháiridhe ar an gcomhairleóir dob' óige dá raibh ann, acht ní chreidfeadh sé a shúile. Ba dhóigh leis gur draoidheacht a cuireadh air. Agus bhí an bharamhail cheannfhionn chéadna ag an árd-shagart i dtaobh súl an ríogh. Bíonn ceapadh ag na Pártighibh agus ag cineadhcha coimhthigheacha aineólacha eile nach iad, a Síneacha aoibhinne, go mbíonn an draoidheacht seo ann … dubhairt mo mhac liom — an mac úd atá 'na réaltóir anois dubhairt sé liom gur bhris mion-gháiridhe ar chomhairleóir óg ag an gcomhairle seo, agus bhí aithne aige-sean air le linn a óige i dtír an Phártigh. Agus tá sgil mhór ag mo mhac 'sna … Dhá lá eile a bhí an chomhairle 'na suidhe; agus i gceann na haimsire sin do shochruigheadar ar an dá chomhairle seo; an bás ba mhilltighe d'fhéadfadh an t-árd-shagart a cheapadh dhó a thabhairt don chuirptheach, don fhear dubh-ghnéach, agus teachtairí a chur amach ar fud na gcríoch uile, ó bhórdaibh na Mara Reóite go hOileánaibh an Oirthir, le fear d'fhágháil a bhéadh i n-ann smacht a chur ar an inghin áluinn, a bhéadh i n-ann an sult náireach agus an suairceas mí-chéillidhe a bhaint aisti! II. Tá an-chuid cainnte ag an sean-ughdar Síneach faoi'n teachtaireacht seo a cuireadh amach ar fud na gcríoch le céile oireamhnach d'fhagháil don Inghin Áluinn. Na daoine a bhí ar an teachtaireacht, na tíortha 'n-a rabhadar, na hiongantais a chonnaiceadar, na cineadhcha agus na hainmhidhthe éagsamhla casadh leó ar an turas — na sléibhte teineadh, na fairrgí reóidhte, na haibhneacha dóibe, na sean-teampuill 'n-ar hadhradh déithe do-aithnighthe, <L 71> tá cunntas iomlán beacht aige orra uile 'na leabhar; acht ó's rud é nach mbaineann siad le sgéal an chleamhnais ní bhacfar leo annseo. Bhí a mhac ar an teachtaireacht, ar ndóigh; acht bíodh cead cainnte ag an sgéalaidhe féin: Bíodar uile ceaptha filleadh a-bhaile (ar seisean) nuair adubhairt mo mhac leó go raibh tír shaidhbhir, tír chumasach taobh thall de mhór-fhásach na Taoi-Sung, réagún 'n-a raibh ríghthe agus mór-uaisle do sháruigh a bhfacadar ariamh de ríghthibh ar mhaoin, agus ar cháil, agus ar éirim aigne. Acht bhí eagla ar na seanóiríbh an mór-fhásach a threasnughadh. An fásach millteach gainmheach buidhe sin! an fásach draoidheachta sin a mheall na mílte isteach ann gan filleadh i ndán dóibh! an fásach uathbhásach sin a bhí gan luibh gan lus, gan duine gan ainmhidhe, acht na carnáin cnámh thall agus i bhfus agus iad ag sgáineadh faoi 'n ngréin! An fásach úd 'n-ar mhair na hAibitínigh tráth don saoghal, an cineadh úd a sguabadh de dhruim an domhain! Ní iongnadh é go mbéadh eagla ar na seanóiríbh a dhul thar an bhfásach seo; acht mo mhac-sa — é siúd a bhí 'na fhile tráth, bhí seisean 'na measg, agus do ghríosuigh sé iad chum gluaiseachta. D'imthigh leó, iad féin agus a gcuid asal agus a gcuid cámhall agus a gcuid gadhar dubh tanaidhe, agus a gcuid capall bídeach trom-chosach, gur shroicheadar teóra an fhásaigh. Annsiúd, ar imeall an fhasaigh, chuaidh siad uile ar a nglúnaibh agus an ghrian ag dul faoi, agus do chuireadar na mílte impidhe ar a ndéithibh iad a thabhairt slán. Bhí an t-árd-shagart ann, a shúile ar lasadh, a fheasóg fhada bhán le gaoith, agus na focail bheannuighthe ag teacht ó n-a bhéal 'n-a sruthaibh meara; na teachtairí eile, idir íseal agus uasal, idir giollaíbh agus maithibh, cromtha leis an talamh, agus duanta diadha dhá gcanadh aca; an liaigh óg, é siúd ar ar tháinic an gáiridhe ar fheiceál a <L 72> gheogaigh dhó, agus do mhac féin, bhíodar i bhfochair a chéile ann. Bhí croidhe trom tuirseach i ngach cléibh ag dul isteach san bhfásach mhillteach dhóibh, mar ní raibh a fhios éinne cé'n chinneamhaint a bheireadh orra ann. Ní raibh fhios cé na mná a bhéadh ag géar-ghol i dtír an Phártigh, cé na páistí bhéadh 'na ndílleachtaibh gan mórán aimsire. Acht bhí orra an turas a thabhairt; bhí orra céile oireamhnach a sholáthar d' inghin an ríogh chumasaigh, d'inghin Chann-Aman, nó bheidís uile náirighthe go broinn an bhrátha. Aoibhinn liom a ndútracht agus a ndílseacht agus a misneach, a Shíneacha áilne. Acht is fíor-bheagan den tslighe a bhí curtha díobh aca, gur ghabh ocras mór iad. Bhí ar uachraránaibh na teach- taireachta na giollaí a choinneál ó bheith ag shíor-alpadh an bhídh. An gaineamh agus an dóib agus an chré dhonn dhóighte a bhí thart thimcheall, do chuiridís 'na mbéal é, agus bhídís 'gá chogaint. Ghabh ocras na huachtaráin féin, acht ní leigfidís orra é. Chuaidh an t-árd-shagart ar leathtaoibh, agus do bhain greim as bróig leathair a bhí ar a chois! Thuit fear an dara lá, agus fágadh mar ar thuit sé é; ní raibh duine ann a mholadh dhóibh an corp uasal daonna a thabhairt leó; bhí a ndóthain eile ar a n-aire; agus ar dhearcadh ar a gcúl dhóibh ar maidin, do chonnaiceadar sgamall cág ag déanamh ar a chorp … Thuit fear eile leis an ocras. Acht má thuit níor bacadh leis. Agus fear eile agus fear eile; agus nuair a bhíodh an sgamall cág réidh leis an gcéad chorp, d'ionnsuighdís an dara ceann agus an treas ceann, agus iad ag leanamhaint na teachtaireachta ar feadh an achair … an teachtaireacht dearóil tnáithte sin! Sgréachghail na gcág 'na gcluasaibh, solas draoidheachta 'á mealladh i lár an lae ghlégil, bailte áilne agus ríoghbruigh uaisle le feiceál aca 'sna spéarthaibh, <L 73> croinnte ag cromadh faoi mhór-ualach toradh, toibreacha fíoruisge — uisge! uisge! dá mbéadh braon aca! Bhíodar uile i ndeireadh na ndéithe. Ní rabh i ndán dhóibh acht an bás, an bás millteach. Ba léir don uile fhear dá raibh ann go raibh sé ag teannadh leó, ag teannadh leó go réidh socair le coisméigibh malla cúramacha. Bhí cuid aca ann, agus do chonnaiceadar é 'na chló agus 'na phearsain, agus nuair d'iarr an t-árd-shagart orra uile cabhair iarraidh ar na déithibh, na daoine seo chonnaic an bás i bpearsain, ní ar na déithibh bhíodar ag guidhe acht ar an mbás. Ba gheárr an t-achar go bhfaca an t-ard- shagart féin é. Chonnaic cách é. Chonnaic cách an fear árd dubh-ghnéach a bhí ag déanamh orra. Bhí dubrón agus doilgheas an tsaoghail 'na aghaidh, acht má bhí féin do cheap mo mhac go raibh an-chosamhlacht aige leis an ngeógach úd a cham srón ríogh an Phártigh, a cham srón an ríogh chumasaigh Cann-Aman, acht ní raibh san gceapadh sin is docha acht ceapadh ocrais … An bás a theacht ar dhuine i lár fásaigh! Gan do chnámha uaisle a bheith i bhfochair cnámha do shinsir, a Shíneacha aoibhinne! Ó! bhó! bhó! Do labhair an fear árd: “A Phárteacha, leanaidh mise,” ar seisean. Níorbh eól do neach dá raibh sa láthair an i dtír na marbh a bhíodar nó narbh' eadh. Níorbh' aoibhinn le neach dá raibh ann a thuilleadh aithne chur ar an bhfear árd dubh-ghnéach a casadh leó. Tháinic cineál lagair agus trom-luighe ar a bhfurmhór le neart a n-uathbháis roimh an bhfear árd choimh- thigheach. Acht do threóruigh seisean iad; do shéid sé stoc agus do tháinic a mhuinntir chuige, dá fhear déag aca agus an feisteas céadna orra is bhí air féin .i. brat fada dubh <L 74> go glúnaibh, bútaisí adhmaid, hataí gorma ciumhais-leathna, slabhra práis faoi chom gach fir díobh, agus mionn airgid faoi n-a muineál aca, agus an mhuin sin ag soillsiughadh faoi sholas na gealaighe. Thug an fear árd an teachtaireacht leis gan mórán cainnte a chailleadh. Go ríoghbhrugh uasal bán ar a raibh na céadta spíríní ag gearradh na spéartha thug sé iad; nuair a tháinic a gciall agus a mothughadh chuca i dtosach, ba dóigh le gach duine gur i mbrughaibh na marbh a bhíodar. Acht ba ró-gheárr gur thugadar faoi deara narbh' eadh. D'aithnigheadar béasa na ndaoine. I gcríochaibh Lú- Cúsa a bhíodar. B'é Lú-Cúsa féin an fear árd a threóruigh agus a shlánuigh iad. Agus annsin thugadar moladh da na déithibh d'fhóirigh orra i n-uair a ngábhaidh. A Shíneacha aoibhinne, tugaidh moladh do na déithibh i gcomhnaidhe, agus ní chlisfidh siad oraibh. Ní eirgheann lá agus ní thuiteann oidhche ar mo mhac-sa nach … Ní'l aon chur síos ar mhórdhacht, ná ar ghradam an ríoghbhrogha seo 'n-a rabhadar. Bhí comhairleóirí agus lucht freastail ann, draoithe agus saoithe ileólacha, maighdeana mánla faoi ghréas-bhratacha iomad-dathacha, agus iad ag canadh duanta le adhradh thabhairt do na déithibh; bhí buachaillí bídeacha dubh-chraiceannacha ann ag freastal ar shaothibh an eólais; bhí mogha ann idir fearaibh agus mnáibh, agus ba dhóigh le mo mhac-sa ar a bhfeisteas go mba lucht grinn agus suilt iad, acht nach bhfaca sé aon ghreann san ríoghbhrugh ná cosamhlacht ghrinn. Ní deárnadh gáiridhe ann le linn na teachtaireachta a bheith san áit, acht an uile dhuine idir uaislibh agus íslibh go duairc solamhanta mar ba chóir dhóibh a bheith. Níor labhradh acht nuair a bhí gábhadh le labhairt. San gcúirt sin do moladh na déithe go mion agus go minic. Do tugadh biadh do bhochtaibh, agus annlann do lucht na <L 75> mbolg lán ann. Ba mhór é aoibhneas an árd-shagairt, é féin agus a chomhlucht a bheith san ríoghbhrugh sin. Dá bhféadfadh sé an fear árd, an rí mór Lú Cúsa a bhí i gceannas na cúirte, d'fhagháil mar fhear-chéile d'inghin an ríogh, d'inghin Chann-Aman! Acht an geógach! An geógach a cham srón Chann-Aman! An gníomh náireach sin a bhí ag déanamh buaidheartha don árd-shagart. An gníomh uathbhásach sin a bhí ag cur imnidhe air; 'sé bhí a baint codladh na hoidhche dhe, agus suaimhneas an lae; 'sé a choinnigh é ó cheist an chleamhnais a tharraingt anuas. Ba mhór an truagh an t-árd-shagart. Ba bhocht é a chás, a Shíneacha aoibhinne. Bhí an rí agus mo mhac-sa i bhfochair a chéile lá, agus gan ann acht iad féin. “Iongantach an pobal iad na Pártigh,” arsa mo mhac. “Iongantach liom iad,” ars' an rí. “Áluinn a dtír; uasal a mbéasa,” arsa mo mhac. “Áluinn a dtír; uasal a mbéasa,” ars' an rí. “Cumasach a rí.” “Ar dírigheadh a shrón fós?” ars' an rí, agus bhí frighid an ghrinn 'na shúilibh dubha loinnreacha. Dhearc mo mhac air. Deir sé liom go raibh greann le feiceál 'n-a shúilibh féin an uair chéadna. D'admhuigh sé dhom-sa é, a Shíneacha. “Aoibhinn an inghean, inghean áluinn Chann-Aman,” as seisean gan bacadh le ceist an ríogh. “An inghean thug searc a croidhe do gheogach,” ars' an rí. Ní raibh fhios ag mo mhac céard ab' fheárr dhó a dhéanamh. Acht dubhairt sé an chainnt seo fá dheóidh: “A rígh mhóir, a Lú-Cúsa, a rígh chumasaigh, a athair do phobail, a shaoi imeasg na suadh, a ridire gan cheilg, a ursain i gcontabhairt, a ghaisgidhigh thar ghaisgidhighibh, ná tóg ar rí an Phártigh é gur leag geógach malluighthe lámh ar a shróin, <L 76> geógach suarach dearóil gan éirim, agus ná ceap a rí, ná creid é, go dtug an Inghean Áluinn searc don truaghán sin atá uaigh faoi seo.” Bhí faoi a lán eile rádh, acht ar fhéachaint ar an ríogh dhó, do chonnaic sé a dhá chluais ag corrughadh an nós asail óig mheidhrigh; do chonnaic sé gach cor agus gach casadh dá raibh sé a bhaint as a shróin féin; do chonnaic sé sult an domhain mhóir i ngruaidh uasail shochma an ríogh. A Shíneacha, a Shíneacha aoibhinne, b'é an geógach a cham srón Chann-Aman a bhí ann! mo náire é! rí mór a bheith ag imtheacht ar fud na gcríoch 'na gheógach! rí cumasach a dhul i gcontabhairt a bháis le sult agus suairceas a bhaint amach! Náire liom mo mhac nár innis sé dá chomluadar ar áit na mbonn cé'n teach 'n-a rabhadar. Níor innis. Ó! go bhfuil orm-sa an sgéal brónach a nochtadh! mo chéad léan, agus mo réabadh croidhe! Chaoch sé súil ar an rí. Rinne sé comh-gháiridhe leis, rinne sé comh-shuairceas leis, rinne sé chomh-fhleadh leis, acht, a Shíneacha aoibhinne, nach eól díbh gur breágh le ciaróig ciaróg eile? File agus fear suilt a bhí 'mo mhac an uair sin, acht anois … Tháinic muinntir an ríogh isteach. Na comhairleóirí a bhí go dorrdha os cómhair na bPártigheach, bhíodar gléasta i gcultachaibh cleasaidhthe agus geogach anois; na saoithe a raibh sean-eólas an tsaoghail de mheabhair aca ar ball, bhí a mhalairt de chosamhlacht orra anois. A n-aighthe daithte sméartha ag cuid díobh; a gcosa i n-aer ag cuid eile; cuid eile fós a bhí ag sgréachaoil agus ag béiciughadh agus ag léimniughadh ar nós lucht buile! Tháinic na maighdeana mánla isteach agus na buachaillí dubh-chraiceannacha, agus na giollaí suairce faoi ualaighibh bídh; giollaí suairce eile faoi ualaighibh dighe — agus deir mo mhac liom nach raibh ort acht blaiseadh den digh sin, agus do cheapthá nár cruthuigheadh an saoghal acht le sult a bhaint as. Bhí aos ceóil agus aos seanma ann, lucht cleas agus lucht magaidh <L 77> daoine a bhí i n-ann liathróid a dhéanamh díobh féin, daoine a bhíodh ag gáiridhe ó rugadh iad, agus gan de chúram orra acht gach cineál gáiridhe ní b'aistighe ná a chéile d'fhoghluim. Bhí oide muinte na ndaoine seo ann, agus é 'gá dtreórughadh agus ní raibh aon fhear ar an gcomhluadar a bhí go duairc dólásach acht é siúd. Agus d'éirigheadh Lú-Cúsa, rí mór na réigiún sin, agus do bhaineadh sé fad as a shróin agus as a chluasaibh, ós comhair an oide, acht ní bhaineadh a dhicheall mór gáiridhe as siúd! Níor éirigh leis an rígh gáiridhe a bhaint as; níor éirigh, ná le Iodhal an tSuilt féin a bhí i n-áirde aca ar an mballa, agus é ag riaradh na fleidhe. Agus ní dócha go gclisfeadh air siúd gáiridhe a bhaint as éinne eile a cruthui- gheadh ó thús aimsire, acht as an oide amhain. Ní bhéadh ort acht féachaint air ar a shróin gheanncaigh, ar a shúilibh beódha gáireacha, ar na cosaibh geárra reimhre a bhíodh ar fuaidhreadh faoi de ghnáth, agus thiocfadh gáiridhe ort dá mbeidhtheá i mbéal an bháis. Acht a Shíneacha aoibhinne, ní leigeann an ceannfaoi dhom a thuilleadh cur-síos a dhéanamh ar an bhfleidh náirigh seo, ná ar dhia bréige an tSuilt; muna mbéadh mo mhac féin a bheith sa láthair ní chreidfinn go bhféadfaidhe a leithéid a bheith ann an tráth seo den tsaoghal. Acht bhí mo mhac ann, bhí, a Shíneacha na gcarad, acht bhí sé óg an uair sin; bhí sé an-óg; maithimís dhó. Nuair a bhí an fhleadh náireach seo thart bhí comhrádh ag mo mhac leis an rígh, le Lú-Cúsa. “Pósfad inghean ríogh an Phártigh,” arsa an rí arsa Lú-Cúsa. “Beirfear ort, agus annsin …” arsa mo mhac. “Ní aithneóchár mé. Ceapfar an chéad uair eile, gur duine ciallmhar solamhanta mé, agus 'seadh freisin; má <L 78> bhím 'mo gheógach ar uairibh, 'sé an ceólán sin thuas ar an bhforadh is ciontach leis.” D'fhéach an bheirt aca ar an iodhal a raibh na cosa geárra reimhre ar fuaidreadh faoi, agus do cheap an bheirt go raibh sé ag magadh fútha, go raibh sé ag rádh leis an rígh nach bhféadfadh sé sgaradh leis féin ar mhnáibh an domhain. “An dóigh leat go bpósfadh an Inghean Áluinn thú, a rí?” arsa mo mhac. Bhí an rí cinnte dhe. Narbh' í d'fhuasgail é? Marach í, nach mbéadh sé faoi ghlas agus céad i n-uachais faoi thalamh i n-árus a hathar? Nár thug sí searc a croidhe istigh don gheógach, don chleasaidhe? An mhaigdean mhánla mhodhmhail! “Agus beidh tú agam fós, a Inghean Áluinn, a óigh aoibhinn na súl mbeag ndubh de dheóin nó d'aimhdheóin t'athar. Mo thruagh shaoghalta gan mé 'mo gheogach i ndáríribh,” ars' an rí, arsa Lú-Cúsa. Shíl an bheirt fhear go ndéarna an láimhdhia gáiridhe, acht níor bhacadar leis. Agus annsin, do rinne mo mhac-sa connradh leis an rígh go ndéanfadh sé a dhícheall dhó go mbéadh an cleamhnas socruighthe. Do ghlaoidh an rí chuige ar Reachtaire an tSuilt, agus d'orduigh sé dhó an uile ní a bheith faoi réir aige i gcómhair an aistir a bhí le tabhairt aca. Do horduigheadh dhó feisteas druadh a chur ar na cleasaidhthibh, agus feisteas comhair- leóirí críonna a chur ar na rinnceóiribh, agus cultacha sagart a bheith aige an lucht an gháiridhe, agus an uile dhream eile dá raibh 'na ríoghbhrugh a ghleásadh dá réir. Rinne an Reachtaire an obair seo chomh clisde sin is nach gcreidfeadh mo mhac gurab í an fhuireann chéadna d'fhág an ríoghbhrugh le cuairt a thabhairt ar rígh an Phártigh is do bhí ar an bhfleidh, bhíodar uile chomh ciúin duairc sin. Bhí an rí ag ceann a shluaigh, agus é ag marcaigheacht ar each dhubh; a chomhairleóirí, idir saoithe agus draoithe 'na <L 79> thimcheall. Ba mhór agus b'éachtach an sluagh é ar fhágáil an rioghbhrogha dhóibh. Ní iongnadh é go raibh árd-shagart Chann-Aman mór-chúiseach gur éirigh leis cleamhnas mar é a dhéanamh d'inghin a ríogh. Ní iongnadh é go raibh tógbháil croidhe air féin agus ar a mhuinntir bheith i láthair na cuideachtan séimhe caoine seo. Acht dá bhféachfadh sé ar an iodhal a bhí i n-áirde ag na sagartaibh bhéadh a mhalairt de sgéal ann. Iodhal an tSuilt a bhí ar iomchur aca, agus é chomh greannmhar gáiriteach is bhí aon lá ariamh. Cuireadh teachtaire rómpa le fógairt do rígh an Phártigh do Chann-Aman chumhachtach go rabhadar ar an mbóthar. Dá dtasbáintí an lúthgháir a bhí i gcroidhe an ríogh mhóir seo 'na ghruaidh, ar chlos an sgéal seo dhó bhí dlighthe uaisle a tíre réabtha aige, acht níor taisbeánadh. Ba dhóigh leat air féin, agus ar a lucht comhairle, agus ar a mhuinntir uile, gur mí-ádh uathbhásach éigin d'éirigh don tír. Do cheapfá ar an Inghin Áluinn go raibh sí le dícheannadh. Bhíodh sí 'na suidhe i dtúr ghloine, i n-áirde ar an ríoghbhrugh, ag féachaint soir agus ag féachaint siar, ag féachaint siar agus ag féachaint soir, ag súil leis an ngeócach úd a mheall an croidhe uaithi. Agus nach í a bhí go cráidhte nach raibh sé ag teacht chuici! Rí duairc dólásach gan greann a theacht 'n-a ionad! Mo thruaigh í an Inghean Áluinn! Mo thruaigh í an mhaighdean 'na túr ghloine! Tugadh fleadh don rígh do Lú-Cúsa agus dá mhuinntir ar shroicint áruis Chann-Aman dhóibh. Bhí uaisle agus mór- mhaithe an Phártigh ar an bhfleidh sin. Bhí Cann-Aman féin ag ceann a bhúird; an Inghean Áluinn ar a láimh dheis, agus Lú-Cúsa ar a láimh chlé, agus an uile thighearna eile de réir a ghradaim agus a uaisleachta. De réir sean- nósa uaisle an oirthir, bhí biadhtha agus dighthe a dtíre féin 'ghá gcaitheamh ag gach dream. Biadh an Phártigh, agus dighthe tíre Lú-Cúsa a chaith mo mhac, mar nár bhain sé le <L 80> ceachtar den dá chineadh. Thug sé féin agus Lú-Cúsa faoi deara go raibh Iodhal an t-Suilt i n-áirde ar an mballa ag na sagairt; agus de réir mar bhí an oidhche ag imtheacht bhí an tIodhal ag dul i sultmhaire. Bhí láimhdhia le na Pártighibh le n-a ais, iodhal duairc trom-chroidheach, agus anois agus arís do leigeadh láimhdhia an tSuilt a cheann isteach ar ghualainn an dé eile, amhail is nach bhféadfadh sé seasamh ar a bhonnaibh féin leis an ngreann folaighthe a bhí air. Uair eile is ar an rí, ar Lú-Cúsa, bhíodh sé ag féachaint, agus é dhá cheistniughadh, mar shílfeá, ag fiafruighe dhe cé'n tubaiste bhí air a thabhairt 'na leitheid d'áit. Agus, d'fhéachadh an rí Lú-Cúsa ar an iodhal agus d'fhéachadh an t-iodhal air, agus do thuigidís a chéile ar nós dhá chiaróig. Nuair a bhí an biadh caithte aca, d'éirigh an chuideachta ón mbórd. Thosuigh an cómhrádh. Níor fhan an Inghean Áluinn leis an gcomhrádh, ámhthach. D'imthigh sise agus an bhantracht. Níor b'fhada gur lean daoine eile iad. Chuaidh Lú-Cúsa amach go beo tapaidh gan slán ná beannacht fhágáil ag éinne dá raibh ann. Níorbh' iongnadh fearg a bheith ar rígh an Phártigh é imtheacht chomh tobann sin uaidh agus é ag comhrádh leis. Acht féachaint agus caochadh súl thug Iodhal an t-Suilt air a dhíbir é. Do phléasgfadh sé i láthair na cuideachtan duairce uaisle sin dá bhfanfadh sé. Chuaidh rí an Phártigh go fuinneoig a bhí i n-áirde ar an árus go bhfeicfeadh sé cár imthigh an rí eile uaidh. Ní chreidfeadh sé a dhá shúil. Le solus na gealaighe, do chonnaic sé Lú-Cúsa, an rí mór cumasach misneamhail, ag gluaiseacht ar fud an bháin a bhí ós comhair an tighe, ar a lámhaibh agus ar a chosaibh ar nós rotha; é ag béiciughadh agus ag sgréachghail agus ag búirghil ar nós leomhain bhuile. Agus do thug sé faoi deara gur culaith gheógaigh a bhí air, agus go raibh sé ag cleachtadh na gcleas a chleachtuigheadh an dream malluighthe sin. An léim-faoi-eite, an cor- <L 81> faoi-dhó, an lúb lubach agus eile a bhí ar siubhal aige. Tháinic gráin ar an rígh chumasach ar Chann-Aman uasal. Do ghlaoidh sé chuige ar a lucht comhairle, agus ar a lucht armála go ngabhfaidhe an rí neamh-uasal seo, an cleasaidhe bréan seo a bhí dá masladh. Acht is beag nach ndeacha a dhá shúil as a cheann nuair a chonnaic sé a inghean féin, an Inghean Áluinn, ag déanamh ar an rí, ar an gcleasaidhe agus ag tabhairt na mílte póg dhó … Ar an bpointe sin do lasadh na trillseáin a bhí i n-áirde ar mhullach an tighe, agus ní hé Cann-Aman amháin a chonnaic an gníomh fíor-náireach sin acht a mhuinntir uile. Acht sul a raibh sé d'uain ag éinne breith ar an mbeirt, agus a gcaitheadh isteach i n-uachais, bhí an rí Lú-Cúsa san ndiallaid agus an Inghean Áluinn ar chúlóig aige … Agus do chonnaic an mhuinntir uile iad ag imtheacht thar an machaire ar nós gaoithe ó sléibhte Namba. Chonnaic mo mhac-sa na hiongantais seo uile, le linn a óige i dtír an Phártigh, agus do sgríobh sé cunntas ar an gcogadh mór fuilteach a chuir Cann-Aman uasal ar Lú-Cúsa i ngeall ar an Inghin Áluinn. Tá an cunntas sár-áluinn sin le fágháil san fichead caibidil do'n ochtmhadh leabhar dá stair. Léighidh é, a Shíneacha aoibhinne … <L 82> DÍOGHALTAS NA mBAN. Daoine a mbíonn gean agus grádh aca dá chéile ní bhíonn uatha acht a bheith i gcuideachtain a chéile de shíor: Cá bhfuil an té nár thug an méid sin faoi deara? Cá bhfuil an té nár chuir spéis i n-eachtraíbh a leithéidí? Acht ní réidhtigheann an gnás sin le gnóthaíbh an tsaoghail; agus is iomdha sin bealach a cheap an saoghal leis an gnás a chur faoi chois; acht má's fíor an sgéal atá san sean-leabhar Síneach thug mo dhearbhráthair dhom thar éis a theacht a-bhaile ón Domhan Thoir dó, níor ceapadh ariamh aon bhealach chomh héifeachtamhail leis an mbealach a ceapadh i gCríoch na nAibitíneach anallód. Chuireas Gaedhilg ar an sgéal i gcomhair carad dom atá tugtha do na nósaibh sin: an féidir go n-oirfeadh sé do dhream bheag ar bith de lucht léighte an leabhair seo? Ní dheárnas acht na focail agus gluaiseacht na cainte a athrughadh, agus ní dhéanfainn an méid sin féin marach go raibh an sean-ughdar roinnt fadálach. I. Bhí rí mór cumasach ar chríoch na hAibitíneach tráth. Alum-ba dob' ainm dhó. Bhí mac aige ar ar tugadh Bam- anna, agus ba ghile leis an bpobal uile é siúd ná aon rí ná ríoghdhamhna dá raibh ortha ariamh, mar nárbh' é chuir smacht ar na Pártighibh comhachtacha, nárbh’ é chuir na náimhde millteacha nimhneacha sin faoi chois an tráth cheap siad críoch na nAibitíneach a bhánughadh? Acht le suim mhaith aimsire is beag trácht a bhí ar an seadaire cródha, ar Bham-anna, peata an phobail. Ní bhíodh sé ar fheis. Ní bhíodh sé ar dháil. Agus bhí 'fhios ag an bpobal uile goidé an fáth, acht níor dubhradh aon chaint 'na thaobh acht ós íseal sna tighthibh fíona agus sa bhfásach. <L 83> Bhí obair mhór stáit le déanamh. B'é mac an ríogh do b'oireamhnaighe do'n obair; acht cá raibh sé? A' gcreidfidh sibh uaim é, a Shíneacha aoibhinne? Is i gcuideachtain mná óige chaith sé an chuid is mó dá aimsir … Bhí na Pártigh ag éirghe dána agus ní raibh Bam-anna le smacht a chur ortha. B' fheasach iad nach raibh fear a gceannsuighthe ann acht eisean amháin, agus ní raibh aon fhagháil air. D'fhógair siad cogadh ar na hAibitínighibh. Tháinigeadar isteach thar teórainn 'na sluaighte móra líonmhara ag bánughadh na tíre rómpa, agus an fear a mbeadh sé 'na chumas cosg a chur leó cá raibh sé acht 'na luighe sa bhféar ghlas fhionnfhuarach cois aibhne ag canadh filidheachta le mnaoi óig! Acht bhí fear ar na hAibitínighibh adubhairt leis féin go raibh sé thar am aca cosg a chur leis na námhaid; agus le eachtraíbh an mhic ríogh mar an gcéadna. Suga-sa Árd-ollamh dob' ainm don fhear dána sin, agus chuir sé iallach ar an rí feis a chomóradh le deireadh a chur leis an obair náireach a bhí ar siubhal. Bhí an rí ar an bhfeis. Bhí maithe agus mór-uaisle na tíre ann, acht cá raibh mac an ríogh? Cá raibh an seadaire a bhí gníomhach tréan uair? A Shíneacha na céille, an gábhadh dhom a rádh? D'éirigh an tÁrd-ollamh. Bhí na maithe uile 'na dtost. Osna beag a leig an rí as cluineadh i ngach ball don rígh-theach é. “A mhaithe na nAibitíneach,” ars' an tÁrd-ollamh, “níl mac ár ríogh sa láthair. I láthair mná óige, ag canadh amhrán dhi cois aibhne glé, atá sé agus an námha buailte linn …” Shílfeá go mbeadh truaigh aige don sean-rí a raibh an dreach an-uasal an-bhrónach air, acht ní raibh. Mhínigh sé dhóibh an tsean-dlighe nár cuireadh i bhfeidhm le na céadtabh bliadhan roimhe. Do réir na dlighe sin, bhí ar bheirt a bhí ró-thugtha do chomhluadar a chéile tréimhe a chaitheadh i <L 84> bhfochair a chéile ar oileán uaigneach mara gan duine ná deóraidhe fheiceál ar feadh an achair acht iad féin beirt. Bhí ortha beirt an méid bliadhan ar mhaith leó a chaitheadh le chéile a luadh roimh ré, agus nuair a bheadh an t-achar is lugha dár luadhadh caithte bhí ortha sgaradh le chéile go deó na ndeór. Mo thruaigh an sean-rí agus an chinneamhaint sin ag breith ar a mhac! Acht ó bhí an dlighe ann ní raibh sé 'na chumas gan í chur i bhfeidhm. II. Chuaidh an tÁrd-ollamh agus a lucht leanamhna ag triall ar mhac an ríogh. Cois na haibhne fríothadh é, agus an bhean óg 'n-a fhochair; ní raibh ortha an dara aistear a thabhairt, an áit a mbíodh seisean is ann a bhíodh sise. Baineadh geit asta beirt ar fheiceál an Árd-ollamhan dhóibh. Tugadh an mac ríogh ar leathtaoibh. Cuireadh iallach air an méad bliadhan ar mhaith leis a chaitheadh i gcuideachtain na mná óige a sgríobhadh ar phár. Dá sgríobhadh sé “le mo bheo,” cár bh'fhios dhó nach n-éirigheadh sé tuirseach dhi gan morán achair? Thárla a leithéid go mion minic. Agus dá n-éirigheadh féin, ní fhéadfadh sé aon bhean eile fheiceál le n-a shaoghal! Dá sgríobhadh sé cúpla bliadhan, bheadh air sgaradh léithi i gceann an achair sin, agus ní bheadh sé i ndán dhó í fheiceál arís go deó. An fear bocht! Acht bhí misneach aige. “Seacht mbliadhna,” sgríobh sé. A dhearbhráithracha, a Shíneacha uaisle, ná ceapaidh go bhfuilim ag innseacht na mbréag. Bhí draoidheacht ar an bhfear bocht a bhaint a thuigsint dhe; marach go raibh, an dóigh libh go n-abróchadh sé go raibh sé sásta seacht mbliadhna a chaitheadh i bhfochair aon mhná amháin? Agus a raibh le déanamh ar an saoghal! Agus a raibh de mhnáibh ann agus de sheódaibh eile nach iad! <L 85> Cuireadh an cheist chéadna ar an mnaoi óig. Bhí sise ar tí “le mo bheó” a rádh, acht bhí náire uirthi. Céard a cheapfadh na fir iasachta seo dá leigeadh sí uirthi féin gurbh' áil léithi a saoghal iomlán a chur di i gcuideachtain aon fhir amháin, dá fheabhas é? Ní raibh gábhadh leis acht oiread, cheap sí. Cár bh'fhios dhóibh nach mbeidís beirt san uaigh roimh … “Ceithre bliadhna ar fhichid,” adubhairt sí i ndeire na dála. Acht níorbh' eól do cheachtar díbh cé mhéad bliadhan a bhí luaidhte ag an duine eile! III. An oidhche sin ghluais leó beirt thar fairrge anonn i luing bhroinn-fharsing thinneasnaigh, agus ní dheárnadar comhnaidhe gur shroicheadar an t-oileán uaigneach, áit a raibh ortha maireachtáil go — ní raibh fhios aca cé'n fhad, agus ní labhróchaidís 'na thaobh go dtí go n-imthigheadh an dream eile. Bhí an ghealach ag éirghe aníos as an bhfairrge nuair a tháinig an bhean amach as an mbotha a bhí ullmhuighthe 'na comhair le caint a chur ar an mac ríogh. Bhí sgáth uirthi labhairt leis. Bhí eagla uirthi a rádh leis go mbeadh ortha sgaradh le chéile i gceann ceithre mbliadhna fichead. Nach é bheadh ar buile léithi nár sgríobh sí “le n-a beó” chomh maith leis féin! Bhí seisean 'na shuidhe taobh amuigh den doras faoi chrann fíneamhna agus é ag dearcadh uaidh go brónach thar an mhuir chiúin sholus-bháin i dtreó tíre a dhúthchais. “Goidé an ghruaim sin ort, a chuid?” ar sise go bog grádhmhar. Níor fhreagair sé í. <L 86> “Go bhfuil ort do shaoghal a chaitheadh liom-sa, an eadh?” ar sise, agus bheadh 'fhios agat uirthi cé'n freagra a raibh súil aici leis. “Ní dhéanfainn amhras ar bith dhíot — le mo bheó adéarfainn féin marach an náire,” agus cheapfá uirthi go raibh briseadh croidhe uirthi mar gheall air. “Ní le mo bheó adubhras féin acht oiread,” ar seisean. “Ní headh! D'eile?” Agus tháinig múisiam uirthi. “Seacht mbliadhna.” “Seacht mbliadhna!” ar sise agus tocht uirthi; seacht mbliadhna agus an chaint a chleachtuigh sé léithi! Do thionntuigh sí ar a cois agus isteach léithi sa mbotha gan a thuilleadh a rádh … B'é sin an chéad easaontas tháinig eatorra. I gceann sgathaimh tháinig sí amach chuige arís. Bhí rian na ndeór 'na súilibh. “Agus ní'l an oiread spéise agat ionnam is go bhfiafróchthá dhíom goidé an t-achar luadhas féin,” ar sise go deórach. “Cá bhfios duit nach mbeadh orainn sgaradh le chéile i gceann míosa?” A cháirde ionmhuine, a Shíneacha aereacha aoibhinne, tugtar a cheart féin don mhac ríogh, do Bham-anna, an mhí- ádha; bhéaradh sé a raibh aige den tsaoghal ar an láthair sin, dá mbeadh 'fhios aige go bhféadfadh sé dhul imeasg a chomhluadar chródha chalma ar pháirc an áir i ndeire míosa. Ag dearcadh uaidh thar an muir chiúin, i dtreó a thíre dúthchais, tháinig fiuchadh fola air agus borradh intinne agus chonnacthas dó go gcuala sé chuige anonn thar fairrge clasgairt na gclaidheamh cruadh agus gleó na bhfear tréan. A bheith 'na measg, sin a raibh uaidh. Na mná, 'siad a bhí ag milleadh saoghail na bhfear, cheap sé; annlann an tsaoghail na mná, cheap sé; agus ní réidhtigheann annlann amháin le aon bhéal. Casadh claidheamh trom cruaidh ar pháirc an áir — agus bean sgiamhach le n-a chneadhaibh a leigheas … Acht b'fhéidir go raibh achar níos lugha ná <L 87> seacht mbliadhna luaidhte aici-sean. D'fhiafruigh sé dhi é. “Ceithre bliadhna fichead,” ar sise. Thuit an croidhe ann. Bheadh air na seacht mbliadhna a chuir dhe i bhfad ó chogadh, agus ó chlasgairt claidheamh cruadh. Bhí cipín beag 'na láimh aige, agus thosuigh sé ag sgríobhadh ar an ngainimh gheal leis an gcipín, agus an bhean óg ag dearcadh air, acht nár mhothuigh sé ann ar chor ar bith í. Ag seo an rud a bhí le feiceál aici ar an ngainimh i ndiaidh a láimhe … “Agus tá brón air go bhfuil air 2,555 lá a chaitheadh liom-sa,” ar sise agus phléasg sí ag caoineadh. Tháinic na deora géara guirt ó n-a súilibh an oidhche sin go frasach agus níor éirigh leis an mac ríogh iad a chosg má rinne sé a dhícheall féin. Fear géarchúiseach tuigsionach fad-bhreathnuigheach dob eadh an mac ríogh. Fear gníomhartha dob' eadh é ó nádúir, acht óir nach raibh faill aige na gníomhartha móra a dhéanamh ó bhí air seacht mbliadhna a chaitheadh ar an oileán i bhfochair na mná deóraighe seo, do bheartuigh sé an t-achar a chaitheadh ar an dóigh ba thairbhe agus b'inspéiseamhla. Ní raibh aon imnidhe air faoi chothughadh, mar bhí crainn fhíneamhna agus caora folláine de gach cineál ag fás ar an oileán. Bhí caoraigh bídeacha bána ar sleasaibh na gcnoc féarmhar, agus tuirc agus bruic fá na coilltibh fairsinge. Bhí iasg san abhainn, — is beag filidheacht chan sé dhi cois na haibhne sin i dtosach ar chaoi ar bith; bhí iasg san bhfairrge agus caoi aige le breith ortha; agus maidir le uisge, bhí fuarán i n-aice an bhotha agus bhí an t-uisge bhí ann chomh glé chomh folláin, chomh breágh le aon uisge dár ól sé ariamh. Agus <L 88> na croinnte toramhla agus na blátha cumhartha a bhíodh ag síor-chromadh a gcinn faoi ualach drúchta agus gréine! Bhí an bhean óg an-aoibhinn, an-áluinn, an-spéiseamhail agus má bhí sé ag tnúth le cogadh agus le comhluadar fear féin, do cheap an fear gníomhartha a bhí 'na fheallsamhain dá aimhdheóin go bhféadfadh sé na bliadhanta a chur dhe go tairbheach 'ghá sgrúdughadh. A nósa agus a béasa, a mion- nósa agus a fó-bhéasa, a tréithre agus a cáilidheacht, ba mhór an t-adhbhar iongantais dhó iad uile. A Shíneacha na gcarad, ná déanaidh gáiridhe faoi nach bhfuil sé 'sna leabh- raibh go bhfuil fir ealadhan ann a chaitheas a saoghal iomlán ag sgrúdughadh nósa agus saoghail na mbeach agus na bhféileacán agus na seangán agus na ndormán, agus feithidí beaga nach iad. Ní hiongnadh liom gur cheap an mac ríogh go n-éirigheadh leis bliadhanta a phíonúis a chur de ag sgrúdughadh nósa an ainmhidhe is áirde intinne dá bhfuil fán mbith acht amháin an fear. IV. Bhí an mac ríogh lá 'na shuidhe faoi'n gcrann fíneamhna nuair a tháinig an bhean óg chuige. Dhearc sí ar na figiúireacha a bhí sgríobhtha aige sa ngainimh: “Mise mo bhannaidhe dhuit,” ar sise go gealgháireach, “nach ag comhaireamh an mhéid lá bhéas ort fanacht i n-aonfheacht liom atá tú anois! An eadh? Go deimhin féin ní headh. Ná habair gurab eadh, mar ní chreidfidh mé uait é agus an spéis mhór a chuir tú ionnam le bliadhain,” agus chuir sí lámh timcheall a mhuinéil. “Nach ag comhaireamh an méid lá bheadh againn le chéile bhí tú nuair a tháinig mé ort?” ar sise, “tá fhios agam gurb eadh; agus an chaoi leig tú ort bliadhain 's an lá <L 89> indiu go raibh cumha agus brón an saoghail ort go raibh sé i ndán duit na seacht mbliadhna sin a chaitheadh liom-sa! Ó, nach tú an gleacaidhe! Le éad a chur orm-sa rinne tú é, nach eadh? Ó! 'seadh, cuirfead faoi gheasaibh troma anois thú dhá uair sa ló ar a laighead a' thabhairt dom im' aonar; caithfidh tú a dhéanamh, nó … Agus trí huaire an chéad bhliadhain eile, agus ceithre huaire an bhliadhain 'na cionn agus mar sin de. Annsin beidh cleachtadh agat a bheith dom' uireasbhaidh nuair a bhéas orainn sgaradh le chéile i gceann sé mbliadhna.” (Tá cuid mhaith leathanach agus bileóg breactha ag an ughdar Síneach annseo ag cur síos ar na mnáibh agus ar a dtréithribh agus an ceangal atá idir fearaibh agus mnáibh. Ag tagairt don mhac ríogh a bhí sé, agus ’sé a bharamhail gur sgaoileadh an greim cruaidh a bhí ag an mnaoi air nuair ab' éigin dó fuireacht 'na fochair i gcomhnaidhe; nach raibh comhacht san ngreim sin acht nuair a bhí sé 'na cumas imtheacht uaidh; agus nuair a sgaoileadh an tsean-tsnaidhm ghrádha bhí eatortha i dtosach gur ceangluigheadh snaidhm eile a bhí níos buaine ná an chéad cheann .i. an tsnaidhm a bhí idir fear ealadhan agus adhbhar a ealadhan.) Dá mbeadh ar an bhfear ealadhan sgrúdughadh i ndiaidh bháis a dhéanamh ar a mháthair le n-a ealadhain a chur chun cinn is cinnte nach loicfeadh sé. An iongnadh é gur leig an mac ríogh air go raibh gean mí-chuibheasach aige don mhnaoi óig? Marach gur leig ní nochtóchadh sí a tréithre iomlán dhó. Agus d'éirigh leis. Ní raibh aimhreas uirthi nárbh' é a searc é, acht ar uairibh. Annsin deireadh sí: “Ó, nach fuair-intinneach cruadh-chroidheach an duine thú!” Agus do sgaoileadh sé cainnt fhileata uaidh 'na chaise dá moladh agus dá mealladh. Leis an dúthracht agus leis an dílseacht a bhíodh sa chaint sin, ní cheapadh aon bhean, dá tuigsionaighe í, go ndubhradh i n-aon turas í le n-a bréagadh. <L 90> Ní cheapfaidhe ar an gcaint agus ar na gníomharthaibh grádha a chuaidh léithi go mba baoite iad le eólas a nadúire a bhaint aisti i ngan-fhios di. An oidhche chéadna sin, bhí an ghealach ag éirigh agus an bheirt aca 'n-a suidhe cois a chéile faoi'n gcrann fíneamhna. Bhí an mhuir mhór chiúin ós a gcomhair amach, agus mar bheadh droichead airgid ghlé idir iad agus tír a ndúthchais. Baladh trom ó'n muir, agus baladh aoibhinn cumhartha na mbláth i n-a srónaibh. Grádh i gcroidhe na mná. Dúil san eólas i gcroidhe an fhir. “Dá mbadh fíor-dhroichead é sin ar ndóigh, ní imtheóchtha uaim,” ar sise agus leig sí siar a ceann ar a gualainn go raibh solus na gealaighe ag teacht anuas go hiomlán agus go haoibhinn ar a héadan sgiamhach. “Ní imtheóchainn,” ar seisean. “Cleas na teangmhála,” thug sé ar an ngníomh bhí déanta aici, mar theanguigh dlaoi dá cuid gruaige le n-a leicinn. Dhearc sí air agus tháinig boige agus grádh n-a súilibh. “Cleas na súl,” thug sé ar an gcleas sin. Bhog sí a béal ar nós duine bheadh ar tí labhairt, acht ní raibh baoghal uirthi. “Cuireadh chum póige,” thug sé ar an gcleas sin. D'éaluigh osna uaithi: “Déan truaigh liom,” thug sé ar an gcleas sin. Chuir sí goic agus gothaí uirthi féin: “nach áluinn mé,” thug sé air sin. Sgaoil sé cúpla focal uaidh d'aon ughaim le éad a chur uirthi. D'éirigh leis. D'éaluigh na sgamaill dorcha thar a héadan, agus is air a bhí an obair ag iarraidh a ruaigeadh. Leis sin a dhéanamh b'éigin dó a chuid cleas féin a chleachtadh agus rinne sé an gnó sin go cliste aiclidhe. Ba dhóigh leat air gur ag bréagadh ban chaith sé a shaoghal. Ba mhaith <L 91> an aghaidh é síltheá dá mbeadhthá gan 'fhios a bheith agat gur ag mugadh-magadh bhí sé ar feadh an ama. Is beag ceapadh bhéadh ag an té bheadh ag dearcadh air nach raibh 'sna cleasaibh grádha bhí ar siubhal aige acht cleasaidheacht bhréagach, agus gur chleachtaigh sé iad le grádh dá ealadhain, do'n ealadhain nuaidh sin ar a dtug sé bean-eólas, agus ní le grádh do'n mhnaoi a bhí le n-a ais. Mo léan agus mo ghéar-bhrón an seadaire cródha calma sin a chuir briseadh agus ruaig ar na Pártighibh a bheith 'n-a leithéid sin de chás. Acht deir mo mhac liom … V. Acht cuirtar deireadh le gach ní ar an saoghal seo acht amháin leis na déithibh le teinidh agus le uisge, agus cuireadh deireadh le ré na beirte ar an oileán uaigneach mara. Tháinig an lá mór faoi dheireadh. D'éirigh an ghrian mar d'éirigh le gach lá le na haoiseannaibh agus ghluais léithi siar treasna na spéire. Bhí sí ag dul faoi sa bhfairrge nuair a tháinig dhá bhád de chabhlach na nAibitíneach i dtír ar an oileán, bád díobh leis an bhfear óg a bhreith a-bhaile agus an bád eile i gcomhair na mná óige. Tháinig lasair ar an ógmhnaoi ar fheiceál an dá bhád dhi. Bheadh uirthi sgaradh le rún agus le searc a croidhe go deireadh aimsire. D'agair sí ar lucht na mbád iad a mharbhughad, iad a bháthadh i n-aon mhála amháin, iad a dhíbirt go fásach éigin … A Shíneacha an tsógha, ní féidir liom an chaint adubhairt an bhean sin a sgríobhadh le náire, agus le heagla nach gcreidfidhe mé; acht níorbh' aon tairbhe dhi an chaint. Bhí a ndualgas le coimhlíonadh ag lucht na mbád. Rugadar uirthi agus sgaoileadar an greim daingean cruaidh bhí aici ar an bhfear, leig sí aon streanacán amháin guil aisti agus thuit sí marbh ar an láthair … <L 92> Bhí iongnadh orm céard d'éirigh don mhac ríogh i ndiaidh bháis na mná, agus bhí sgannradh orm go mbeinn gan eólas air sin go bráthach, mar tá deireadh le sgéal an ughdair Shínigh annseo: acht ag dearcadh dom thríd an leabhair thugas an giota seo 'mo dhiaidh faoi deara:— “Thárla dúnmharbhadh i bpríomh-chathair na nAibitíneach dhá lá i ndiaidh bháis an tsean-ríogh chumasaigh Alum-ba. An tráth sin bhíodh fear ag taisdeal na tíre, ag dul ó chathair go cathair agus ó bhaile go baile agus ag déanamh cainte faoi'n mbantracht leis an sluagh. Ní raibh cleas dá raibh aca nach raibh ar eólas aige; ní raibh urchóid ná gangaid ná calaois ná cealg ina gcroidhe nár noctuigh sé go cruinn agus go beacht go dtáinig buile agus fiuchadh fola agus mire intinne ar an mbantracht uile i bhpríomh- chathair shár-áluinn na nAibitíneach, go dtáinig mathshluagh mór díobh go dtí an teach 'na raibh comhnaidhe air oidhche, gur chuireadar an teach agus a raibh ann fré theine …” An saoi nó daoi a loisgeadh? Nó, arbh' féidir gurbh' é an mac ríogh a chaith seacht mbliadhna dá shaoghal i gcuideachtain mná ar oileán uaigneach mara a thug a anam ar an ealadhain úd dá dtug sé gean a chroidhe? <L 93> “NÁ LEIG SINN I gCATHUGHADH.” Ag seo sgéal eile bhaineas as an sean-leabhar Síneach. Feicfear ó innseacht an sgéil, agus ó fheallsamhnacht an ughdair, gurab é an duine céadna sgríobh é féin agus an ceann eile a d'innseas roimhe seo. I. Nuair a bhí Alum-ba 'na rígh ar chríoch na nAibitíneach bhí saor cloch ann agus bhí cáil mhór air ar fud an Oirthir as fheabhas a cheárdaidheachta. Bhíodh ríghthe móra ó thíorthaibh i bhfad i gcéin ag triall air ag iarraidh air dealbh nó íomháigh éigin eile a ghearradh dhóibh as an marmar chruaidh. Acht do dhiúltuigheadh sé dhóibh. Saothar mór dealbhadóir- eachta a bhí ceaptha aige féin a chur i ngníomh, sin a raibh uaidh. Agus leis an obair sin a dhéanamh ar a shocamhlacht do thréig sé na cathracha móra agus na tighthe uaisle 'n-a mbíodh fáilte mhór roimhe de ló agus d'oidhche; do thréig sé a athair agus a mháthair, a dhearbhráithreacha agus a dheirbhshiúracha, a chomhluadar agus a cháirde uile; a mhaoin mhór agus a cháil, d'fhág sé 'na dhiaidh iad agus do ghluais leis, é féin agus sean-mhogha, gur shroicheadar doire coille a bhí comhgarach do choiléar marmair bháin ar bhruach sruthláin chrónánaigh. Thógadar dhá bhoith san doire sin, both shuain agus both oibre. Agus bhíodh an bheirt fhear ag obair san gcoiléar ag baint marmair i gcomhair an tsaothair, go dtéidheadh an ghrian faoi gach oidhche; agus i ngach cloich dá mbainidís d'fheiceadh an ceárdaidhe cuid den tsaothar mhór dá dtug sé a chroidhe, agus thigeadh aiteas agus meanma air gur éirigh leis sgaradh le baois agus le maoin bhréagaigh an tsaoghail. Bhí a chroidhe agus a anam uile tugtha don obair mhóir a leag sé amach dhó féin. Níor chuimhnigh sé acht ar an obair <L 94> sin. An saoghal a bhí caithte aige, bailte móra, caitheamh aimsire, comhluadar ban áluinn — ní raibh ionnta uile acht neamhní i gcomórtas leis an obair a bhí le déanamh aige. Go deimhin is ar éigin a bhí na clocha bainte agus i dtreó aige féin agus ag an sean-mhogha, go raibh dearmad déanta aige ar a raibh caithte aige dá shaoghal. An ceap uasal úd a bhí 'na aigne agus a bhí foluighthe 'sna clochaibh marmair, thosuigh sé ar a nochtadh le n-a chasúr agus le n-a shiséal. Bhíodh sé leis féin san mbotha bheag i lár na coille craobhaighe ar bhruach an tsruthláin chrónánaigh ag obair agus ag síor-obair ó éirghe gréine go teacht oidhche; is minic a bhíodh torann a chasúir le clos san doire agus na héanlaith 'na suan; agus leagadh sé a oirnéis uaidh agus do shuidheadh sé comhgarach dá shaothar 'ghá sgrúdughadh agus ag machtnamh air … do thigeadh na héanlaith oidhche amach agus é san machtnamh sin, agus nuair a lasadh sé a lóchrann do bhailigheadh mion-mhíolta sgiathánacha na coille timcheall ar a bhoith, agus do thigeadh cuid aca isteach ar an doras chuige, agus do cheapadh an saothraidhe gur ag adhradh a shaothair a bhídís. Agus ní imthigheadh siad go dtigeadh an sean-mhogha le n-a chuid bídh, le torthaibh na coille agus le uisge ón bhfuarán agus do chaitheadh an bheirt aca an lón i n-éinfheacht. Nuair a bhíodh an biadh caithte aca, do chuiridís beirt impidhe ar na déithibh. Deireadh An ceárdaidhe: Go gcuiridh na déithe spreacadh 'mo ghéagaibh … An sean-mhogha: Le do chuid oibre a dhéanamh, a mhaighistir. An ceárdaidhe: Go méaduighidh siad solus m'intinne … An sean-mhogha: Le do chuid oibre a dhéanamh, a mhaighistir. Agus le dúthracht agus le dísleacht na bhfocal do chuireadh an bheirt sgáth ar na mion-mhíolta clúmhacha a thigeadh isteach <L 95> ar an úrlár chuca; acht ar a bheith críochnuighthe don phaidreóireacht do thigidís an ath-uair, agus d'fhanaidís ar fud an tighe agus an bheirt fhear 'na sámh-chodladh ar an raithnigh thirm dhuinn. Ar raithnigh agus ar úrluachra is mó chodluigheadh siad, agus d'fheicfidhe sgáil ó n-a shaothar ar aghaidh an tsaothraidhe go minic, acht ní raibh baoghal don sgáil sin bheith leath chomh soiléar leis an gceapadh bhíodh 'na aigne 'na chodladh féin dhó. II. Thug an rí, Alum-ba cumasach, cuairt ar an gceárd- aidhe uair. D'éirigh le na hAibitínigh smacht a chur ar a sean-náimhdibh na Pártigh agus do ceapadh go mba fheileamhnach an tráth é le teampall uasal a thógbháil i n-onóir do dhia an chogaidh i bpríomhchathair na tíre. Acht cá bhfuighfidhe ceárdaidhe leis an teampall a mhaisiughadh le dealbhaibh acht an ceárdaidhe úd a thréig iad? Chuaidh an rí féin agus a lucht leanamhna ag triall air. Sin a raibh de mhaith dhóibh ann amhthach. Níor éirigh leó a bhréagadh. “Ór ná airgead, tighthe áilne agus biadhtha milse, cumhacht agus cáil imeasg daoine, is beag é mo mheas ortha,” ars' an ceárdaidhe; “níl uaim acht an doire coille seo a bheith fúm féin; níl uaim acht an smaoineadh geineadh im' cheann a chur i gcrích; an marmar cruaidh bán áluinn a ghearradh … tá an saoghal mór; tá ceárdaidhthe eile ann a ghlacfas bhur bpáidhe go beannachtach. Téidhidh ar a dtóir. Ná caillidh an lá orm-sa …” agus do chrom sé ar obair. Shíl an rí é mhealladh ar chaoi eile. Gheall sé duais mhór dhó, duais níos uaisle ná aon duais a tairgeadh do cheárdaidhe ariamh roimhe sin. “An lugha mise ná asal fiadhain an tsléibhe?” ars' an ceárdaidhe. “Is féidir leis an asal fiadhain a shaoghal a chaitheamh ar a rogha dhóigh; fághann sé bás leis an ocras go <L 96> minic, acht is uaisle é, má's boichte, ná a bhráthair atá faoi chuing an duine. Asal fiadhain sléibhe mise, a rí, agus níl aon ghnó agam de mhaoin mhóir, de thighthibh uaisle, de mhoghaibh ná de thailtibh leathna. Uisge ón bhfuarán, caora ón gcoill, solus na gréine agus an tsláinte amháin atá uaim-se … agus táir ag baint an tsoluis dhíom anois, a rí,” agus do rug sé as a chasúr agus ar a shiséal. Acht ní túisge bhí an rí agus a chomhlucht imthighthe uaidh ná tháinig drong eile ar cuairt chuige. Ní drong dhaonna tháinig chuige an uair seo acht min-mhíolta sgiathánacha na coille, agus bhíodar ag eiteall timcheall ar a cheann, agus timcheall ar a shaothar, acht nár mhothuigh seisean ann iad, bhí sé ag machtnamh chomh mór sin. III. Bhí sé ag obair ar feadh míosa uair, ag iarraidh íomháigh mhná a ghearradh. Bhí sé tinn tuirseach tnáithte lag- mhisneamhail, mar ní raibh ag éirghe leis an chuma shár-áluinn ba léir dhó bheith i bhfolach san marmar a fhoillsiughadh. Thuit an oidhche air. Las sé an lóchrann, agus do dhearc sé ar shaothar a lámh. Céard a bhí air nár fhéad sé an obair a dhéanamh mar ba chóir? An í an tsúil a bhí ciontach leis? Níorbh' í. Ba léir dhó an bhean a bhí foluighthe san marmar. An í an lámh a bhí ag cliseadh air sa deireadh? Ba dhóigh leis nárbh' í: bhí an lámh chomh clisde is bhí aon lá ariamh. Acht bhí sé go cráidhte. Do bhuail sé faoi ar stól beag, agus do chaith sé achar fada ag machtnamh gan cor a chur dhe. Tháinig a shean-chomhluadar míolta sgiathánacha na hoidhche, agus míolta ceithre gcos, agus feithidí éagsamhla eile isteach ar an úrlár chuige. Bhí an ghealach lán agus solus breagh uaithi. Bhí nead réaltóg mbeag sa spéir thoir, agus connachthas dó go mbeadh leis dá bhféadfadh sé taithneamh na réaltóg sin a chur i súilibh na mná a bhí dá múnladh aige. <L 97> Thuit sgamall ar an ndeilbh. Beitheadhach éigin ón gcoill a tháinig sa doras agus a bhain solus na gealaighe dhe, sin a cheap sé. Thóg sé a cheann. Ní beitheadhach coille bhí ann acht … ní bean a bhí aige ann cheap sé, acht gein oidhche nó coille, amhail na míolta eile thigeadh ar cuairt chuige. Acht is ar éigin nár bhain áilneacht na mná (má's bean a bhí innti) an chiall dhe. Réaltóga lonnracha b'eadh a súile; néalta tóirnighe oidhche b'eadh a folt; a cuma agus a dealbh, do shíl an ceárdaidhe nach bhféadfadh an chuma agus an dealbh sin a bheith ar an saoghal acht amháin i smaointe duine. Chuir áilneacht na mná imeagla air. Dá bhfeadfadh sé cuid den áilneacht a ghoid uaithi i gcomhair a shaothair! Acht ní bean shaoghalta a bhí aige ann acht bean aislinge; nuair a d'imthigheadh an oidhche, d'imthigheadh sise chomh maith. Acht tháinig an chéad léas de sholus an lae, agus níor imthigh sí, acht í 'na suidhe sa raithnigh ag dearcadh air le n-a súilibh lonnracha. “'Siad na déithe sheól 'mo threó í le bheith 'na múnla céirde agam le mo shaothar agus le mo shaoghal a mhaisiughadh,” ars' an ceárdaidhe leis féin. Agus thug sé na mílte beannacht do na déithibh gur éisteadar le n-a ghlór, gur chabhruigheadar leis i n-uair a ghábhaidh. An bhean a bhí i bhfolach air san marmar chruaidh ba gheárr an mhoill air í nochtadh, ó bhí sise aige le cabhrughadh leis … IV. Tá slighe mhór tráchtála idir príomhchathair na nAibitíneach agus Aramana atá i gcríoch an Phártigh. Níl lá sa mbliadhain nach bhfeictear ceannaidhthe ar an tslighe sin le n-a gcuid cámhall agus le n-a gcuid asal agus le n-a gcuid múillí agus earraidhe iongantacha le díol aca. Síodaí míne siosgarnacha ó thír na hAraibe; srólta boga sleamhna ón tSín; clocha buadha ó thíorthaibh allta reóite <L 98> an deiscirt; gréas-obair ó Phers na gcéadta teampall; agus chonnaic an bhean na hearraidhe uile sin ar dhruim na gcámhall agus na n-asal agus iad ag gabhail an tslighe, agus chuir sí dúil a croidhe i gcuid díobh. Chonnaic sí buidhean mhór ceannaidhthe chuici anoir treasna an mhachaire lá agus í 'na suidhe cois an fhuaráin leath- taobh na slighe. Rinneadar comhnaidhe ag an bhfuarán le uisge thabhairt dá mbeithidh ghibh. Bhí ceannaidhe óg ar an mbuidhin, agus ó bhí an bhean a bhí 'na suidhe i n-aice a fhuaráin an-dathamhail chuir sé cainnt uirthi. Thasbáin sé seóid dhi. B'fhiú ocht gcéad each Arabach an chloch uasal thasbáin sé dhi. “Feicfidhear an chloch sin i gcoróin bainríoghna cumhach- taighe atá sa Domhan Thiar,” ars' an ceannaidhe; “dá mbadh duine saidhbhir mé,” ar sé, “ní sgarfainn an chloch uasal áluinn ó'n mnaoi uasail áluinn go deó,” agus chuir sé an chloch ag spréacharnaigh 'na dubhfholt buaclach. Chonnaic sise an loinnir ait a tháinig i súilibh na bhfear ar fheiceál áilneacht na cloiche agus ar fheiceál a háilneacht féin dhóibh; agus ar fhéachaint isteach i nglé-uisge an fhuaráin dhi, do thuig sí céard a rinne a súile níos solus- mhaire ná an chloch féin. Rinne sí rún daingean ar an toirt go mbeadh clocha buadha agus éadaigh míne aici feasta. An oidhche sin rinne sí cainnt leis an gceárdaidhe. “Daoine nach bhfuil leath chomh cliste leat-sa,” ar sise, “is féidir leó airgead a dhéanamh; is féidir leó cultacha luachmhara agus seóda a bhronnadh ar a mnaibh; ba chóir duit-se an beagán beag sin a dhéanamh ar mo shon-sa.” Dubhairt sí an chainnt sin agus cainnt nach í. Do mheall agus do bhladair agus do bhréag sí é le briathraibh binne agus le glór bog ceolmhar, agus le féachaintibh grádhmhara agus leis an uile chleasaidheacht thug na mná leó ó dhúthchas; agus ó thug seisean na seacht ngrádh ar ar thrácht mo mhac- <L 99> sa san ochtmhadh caibidil déag dá leabhar,” ars' an sean- ughdar Síneach, “ní iongnadh liom gur ghéill sé dhi.” I gceann dá lá ní ar an saothar mór dá dtug sé a chroidhe bhí sé ag obair acht ar dheilbh bhig shuaraigh d'fhéadfaidhe a dhíol go réidh san gcathair; agus ó fuair sise a céad bhlaiseadh de mhilseán an tsaoghail ba mhinic a triall ar an gcathair chéadna sin agus dealbh éigin de na dealbhaibh chuir sí iallach ar an gceárdaidhe a mhúnladh dhi ar iomchur aici. Lón anma do mhnaoi áluinn an moladh. Moladh san gcathair í. Dá bhféadfadh sí comhnaidhe sa gcathair, bheadh filí agus aos ceóil agus aos ealadhan na cathrach ag bailiughadh 'na timcheall dá moladh agus dá síor-mholadh, ag canadh duanta agus fonn dhi … acht bhí 'fhios aici nach bhfeadfadh sí an ceárdaidhe mhealladh leithi isteach sa gcathair gan duadh. Goidé an baoite a b'fheárr d'fheilfeadh don obair? Chuir an cheist sin imnidhe mhór uirthi, acht sa deireadh do mheas sí nach bhféadfadh sí aon bhaoite fhagháil dob' fhearr ná í féin. “Tá fúm sgaradh leat,” ar sise leis lá; “ní áil liom an fásach fiadhain seo. San gcathair a chomhnóchas mé feasta, agus tháinig na frasa deór bréagach ó n-a súilibh dubha lonnracha. Acht níor sgaradar le chéile. Do thréig an ceárdaidhe an doire coille; do thréig sé a shean-chomhluadar, na míolta beaga sgiathánacha a thigeadh ar cuairt chuige d'oidhche; do thréig sé aoibhneas na coille agus do thrialla- dar beirt ar an gcathair. Mo thruaigh an fear a bheireas na seacht ngrádh do mhnaoi! V. Acht an saothar mór dá dtug sé a chroidhe! Lean sé don obair go maith, acht bhí an sean-fhuinneamh imthighthe. Bhí an sean-tsaoghal fágtha 'na dhiaidh aige. <L 100> Tháinig athrughadh mór air de réir a chéile i ngan fhios dó. Na sean-ghnása chleachtaigh sé sul ar sgar sé leis an gcathair i gcéadóir, thosuigh sé ar a gcleachtadh an ath-uair. An tsean-dúil a bí aige i ndeasaibh an tsaoghail do haithbheódhadh í … agus chuaidh an ceárdaidhe i ndonacht i n-aghaidh an lae, má bhí meas mór ag an bpobal féin air. Thug an rí cuairt eile air, acht níorbh' é an fear céadna bhí ann roimhe an uair sin is bhí roimhe san doire coille. Chuala sé go raibh an saothar mór dá dtug sé a chroidhe i n-ágh le bheith críochnuighthe aige. Ní raibh ceárdaidhe fághta aca leis an teampall uasal a tóigeál i n-onóir do Dhia an chogaidh a mhaisiughadh; an bhféadfadh seisean an saothar mór a bhí ar láimh aige féin, a athrughadh ar an dóigh seo agus ar an dóigh sin agus ar dhóigh eile? Fuair sé cáirde trí lá le machtnamh a dhéanamh ar an sgéal, acht dá dhonacht dá raibh sé do dhiúltóchadh sé dhóibh aon athrughadh a dhéanamh ar a chuid oibre marach an bhean. Ór le caitheamh bhí uaithi siúd. “Tá do shaothar go háluinn,” ar sí, “agus cá bhfuighfidhe áit níos oireamhnaighe le saothar uasal dealbhadóireachta a chur ná i dteampall mór i bpríomhchathair do thíre? Agus ní bheidh ort aon athrughadh a dhéanamh air acht athrughadh suarach …” Níor thrácht sí ar an duais mhóir a gheall an rí dhó ar chor ar bith! Do ghéill an fear don mhnaoi. “Ní fios dúinn cé na coirthe millteacha eile dhéanfadh a leithéid dá mbeadh clann air,” ars' an sean-ughdar Síneach agus gráin aige dhó. Críochnuigheadh an saothar mór faoi dheireadh. Cuireadh 'na sheasamh san teampall é, acht ní raibh sé de chead ag aon neach dul ag féachaint air go nochtóchadh an rí é don tsluagh i dtosach. <L 101> Nuair a bhí an uile rud i gcóir, chuaidh an ceárdaidhe isteach sa teampall 'na aonar le dearcadh ar obair a lámh, leis an saothar mór dá dtug sé a chroidhe tráth a mhion- sgrúdughadh. Bhí saothar a shaoghail ós a chomhair annsiúd, agus d'fhan sé ann i gcaitheamh na hoidhche ag féachaint air agus ag machtnamh air, agus ar a shaoghal. An ceapadh, an smaoineadh mór a tháinig 'n-a cheann i dtosach sul ar thosuigh sé ar an obair ba léir dhó nár éirigh leis an ceap sin a chur i ngníomh. Ba léir agus ba shoiléir dhó sin. Loic sé. Cé'n fáth? Chuir sé a shaoghal dhe i n-ath-uair agus é leis féin san teampall mór uasal. Gach smaoineadh dá dtáinig 'na cheann, gach deagh-ghníomh agus gach droch-ghníomh dá ndeárna sé ó thosuigh sé ar an obair, chuir sé trí n-a chéile iad. Bhí an uaisleacht ann an uair sin, agus an óige; agus do thuig sé go beacht cé mar thráigh an uaisleacht uaidh agus cé mar thuill an ísleacht; do thuig sé cé mar hathruigheadh a shaothar de réir mar hathruigheadh a mheón agus a chroidhe agus a anam féin … Ar maidin tháinig an rí agus a lucht comhairle. Tháinig ríghte as tíorthaibh i gcéin. Tháinig an pobal, gan ainm i mbéal aon druinge díobh acht ainm an cheárdaidhe mhóir a bhí i n-ann an chloch fhuar a bheódhadh; acht nuair a bhain an rí an brat don saothar mór dealbhadóireachta, ní dealbh cloiche a bhí le feiceál ag na ríghtibh ná ag an sluagh acht dealbh feóla … Bhí an ceárdaidhe 'na shuidhe ar chloich ann, agus an doilgheas agus an brón mór agus an briseadh croidhe le tabhairt faoi deara i ngach ball dá bhallaibh, i ngach cor dá coraibh; agus an saothar dá tug sé a chroidhe tráth, bhí sé n-a smidirínibh 'na thimcheall … Agus an bhean úd a mhill an saoghal agus an saothar air … acht sin sgéal eile.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
