Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Seacht mBuaidh an Eirghe Amach
Title
Seacht mBuaidh an Eirghe Amach
Author(s)
Ó Conaire, Pádraic,
Pen Name
Caoilte na gCos / Cois Leasa
Composition Date
1918
Publisher
Comhlucht Oideachais na hÉireann
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N LC033> <L 1> <B 1918> <C Prós> <M 8> <T Seacht mBuaidh an Eirghe Amach> <U Pádraic Ó Conaire> <F Comhlucht Oideachais na hÉireann> Ceóltóirí I Ba le Pól Dubh an Teach Mór agus a raibh de thalamh thart air, agus má bhí suas le leith chéad seómra ann, níor bhac sé acht le aon tseómra amhain mar is ann bhíodh a chathaoir mhór shuaimhnis féin, an bórd ar a leagtaidhe lón chuige, agus a sheanbheidhlín bhíodh ar crochadh i n-aice na cathaoireach nuair nach mbíodh sé i ngreim ag fear an Tighe Mhóir. Acht ní minic bhíodh an seanbhéidhlín ar crochadh. Ní raibh de cháirdibh ag Pól Dubh acht a ghléas ceóil, agus fear bhíos ar aon charaid sa saoghal áluinn seo ní maith leis aon achar fada chaitheamh as a chuideachtain. Le cúig bliadhna déag d'aimsir ní raibh Pól Dubh agus a bheidhlín míle bealaigh ó n-a chéile. Gach uile oidhche sa mbliadhain, chloistheá ceól sa Teach Mór. Dá dheireannaighe shiubhalthá an bealach cloistheá na ceólta breághtha ann; dá mhoiche bheadhthá do shuidhe ar maidin bheadh fuamanna binne le clos agad. Agus is iomdha sgéal agus sgéal sgéil bhí ag gabhail thart faoi cheól an Tighe Mhóir. Dubhradh — (Dia idir sinn agus gach anachain!) dubhradh narbh é fear an Tighe Mhóir bhíodh ag gabhail an cheóil ann ar chor ar bith acht taidhbhsí na ndaoine cuireadh chun báis ann san am bhí thart! Bhí dream eile ann a chreid gurab é an diabhal féin bhíodh ag céolteóireact ann, go b' sin <L 2> cuid de'n mhargadh bhí idir fear an Tighe Mhóir agus an sean bhuachaill — an diabhal bheith n-a mhaighistir ceóil aige le na bheó! Chuirfeadh cuidh eile 'n-a luighe ort nach ceól bhíodh ann ar chor ar bith acht caoineachán na marbh — glórtha mí-shuaimhneacha ó'n tsíoraidheacht — mar ní raibh aon fhear de bhunadh Phóil Dhuibh le cúig glún anuas nach bhfuair an-bhás éigin… Acht má chuala a lán an ceól, cá raibh an t-é d'fhéadfadh a radh go bhfaca sé an ceóltóir? Ní raibh sé ann. San oidhche nuair bhíodh Pól Dubh n-a suidhe n-a chathaoir mhóir shuaimhnis agus an seanbheidhlín faoi n-a ucht aige, bhíodh dallóga troma dubha ar na fuinneógaibh, agus lampa árd n-a sheasamh ar an urlár le n-a ais. Bhíodh na dallóga dubha troma céadna orra i lár an lae ghil gréine, agus an lampa árd céadna ar lasadh le n-ais, acht mo léan! Ní raibh call leis an lampa sin de ló ná d'oidhche — bhí an ceóltóir iongantach n-a dhall… Bhí an ceóltóir, bhí Pól Dubh n-a shuidhe oidhche n-a chathaoir mhóir agus an seanbheidhlín i ngreim aige nuair bualadh cnag beag ar an doras. Bhí fhios aige cé bhí ann. Níor tháinic aon duine isteach thar tairsigh an tseómra sin le cúig bliadhna déag, acht Sean-Crosach an t-aon searbhóghantaidhe amhain bhí sa Teach Mór. Acht b'éigin do Shean-Chrosach féin foighid a ghlacadh ag an doras gur fhág a mháighistir an gléas ceóil uaidh, gur dheasaigh sé na spéaclairí móra gorma ar a shróin leis na puill gránda bhí 'n-a chloigeann a fholughadh. Níor facthas ariamh é gan na speacláirí sin: ó dalladh é ní leigfeadh an mhórchúis dhó a loit nochtadh do éinne. <L 3> Thainic an fear aimsire isteach. Thóg Pol Dubh a cheann. D'fhéach i dtreó an tsoluis. Leig air féin go raibh fearg air. "A Chrosaigh," ar seisean, "is baoghallach go gcaithfead sgaradh leat mara ndéanfaidh tú an obair níos fearr." "Ce'n obair a mhaighistir?" agus shíltheá go raibh iongnadh ar Shean-Chrosach. "Cé'n obair an eadh? Féach ar an lampa sin —" D'fhéach Sean-Chrosach air. Dhearc sé faoi agus ós a chionn agus tharais. Tóg sé é. D'árduigh sé an bhuaicis. D'ísligh arís í. D'fhan achar beag deas ag féachaint ar an lampa agus gan fios aige céard bhí ar cearr leis. Ba dóigh leat air nach bhfaca sé ariamh lampa sháruigh é ar ghile ná ar ghlaine ná ar dhéanamh. Bhí sé ar tí a mholadh nuair thainic racht feirge bréige ar a mhaighistir. "Tá gloine an lampa sin chomh salach le do sheanshróin," ar seisean de ghlór mhór, "glantar í go beó!" agus bhuail sé athmhóg ar an mbórd. Rug Sean-Chrosach ar an lampa, le n-a ghlanadh. Bhí sé gh'á iomchar amach nuair sgread a mhaighistir air. "Fan!" D'fhan Crosach. Beatha shearbhóghantaide toil a mhaighistir b'éidir. "Gabh anonn agus cuimil do bhos de'n bhórd sin thall." Rinne an fear aimsire é. Rug a mhaighistir ar laimh air, go raibh an bhos a cuimlighead de'n bhórd faoi <L 4> sholus geal an lampa aige. Shíltheá go raibh sé ag sgrúdughadh na boise, go bhfaca sé a raibh de dheanach air. "Dústa trí lá," ag tabhairt breitheamhnais air bhí sé, cheapfadh duine. Rug an fear aimsire ar chirteach leis an mbórd a ghlanadh. "Sgrios! Ná feictear annseo arís anocht thú!" "Acht an punch a mhaighistir —" "Sgrios adeirim nó —" Ní dheárna Sean-Chrosach aon mholl go raibh sé ar an taobh eile de'n doras. Annsin thug sé trí léim agus ní fios cé mhéad truslóg le cur i n-iúl dhó féin, agus do pé ar bith taise bhí ag déanamh airneáin san halla fada dorcha gur amadán bhí n-a mhaighistir agus a cheapadh go gcuirfeadh sé i gcéill dósan — chonnaic de ló agus d' oidhche é — go raibh amharc na súl aige. Acht má bhí fhios ag Crosach gur dá shúil gan bheodhacht bhí ar chúl na spéacláirí gorma, níor leig sé rún a mhaighistir le éinne eile: is beag duine chífeadh an fear árd dubh ag gabhail an bóthar go mall cúramach le n-a mhaide treóir a cheapfadh go raibh aon nidh ba mheasa ná sgoltacha ag gabhail dó. Nár shiubhal sé an bóthar chomh díreach le cách? Ce'n fáth go gcaithfeadh sé spéacláirí marach go raibh gabhadh aige leó? Agus cé'n gabhadh bheadh ag dall leó? Moille beag radhairc agus na sgoltacha — sin a raibh air de réir na ndaoine thart; agus bfheárr le Pól Dubh ná cuid mhaith dá maoin shaogalta nár ceapadh a mhalairt, nach gceapfadh an fear aimsire féin é. An mhórchúis b'éidir, nó … <L 5> Thóg Pól Dubh an bheidhlín agus thosuigh ag ceól- tóireacht dhó féin. Ar chlos do Chrosach an céol breágh meidhreach bhí istigh, stad sé de chaitheamh na truslóg, agus thosaigh ag damhsa ar fud an halla fhada dhorcha agus ag mallachtadh a mhaighistir, agus mionn mór neamhchoitchianta ghá thabhairt aige i n-aghaidh gach coiscéime — acht is ró-chinnte go bhfuigheadh fear eile dhéanfadh a leithéid droch-íde ón bhfear aimsire céadna. II Níorbh é Crosach amhain chuala céol an Tighe Mhoir an oidhche sin. Bhí stócach i n-aice na h-áite agus bhí sé ag éisteacht leis ó thosaigh sé. Cuireadh iongantas air, cuireadh aoibhneas air; cuireadh uathbhás air mar cuireadh go minic cheana. Dá bhféadfadh sé an ceoltóir draoidheachta fheiceál! Acht cé'n chaoi a bhféadfadh draoidheacht nó diabhalaidheacht bheith ag baint le n-a leithéid de cheól bhreágh aoibhinn meidhreach? Bhí an dánacht sa stócach ó dhúthchas, agus an fiosracht, agus an dúil nimhe aige i gceól: ní bheadh an suaimhneas i ndán dó go bhfeicfeadh sé le n-a shúilibh cinn an ceóltoír draoidheachta agus an ceól 'á ghabhail aige, bíodh is gur bagruigheadh air go minic gan a dhul i ngar do'n áit ar chor ar bith. Acht mara gabhfadh sé i n-aice na h-áite cé'n chaoi mbéadh ceól aoibhinn nuadh aige le seinnt ar a bheidhlín féin? Agus gan an ceól breág d' fhoghluim sé ó bheith ag éisteacht i ngan fhios gach oidhche le ceóltóir an Tighe <L 6> Mhóir nach iomdha lá bróin bhéadh air féin agus ar a mhathair bhocht? Rug an fiosracht agus an dúil bhí aige i gceól agus i n-eachtraibh contabhairteach' an buaidh ar ar chuala sé ariamh faoi 'n gceóltóir diabhalta. D'eirigh leis éalughadh leis isteach sa Teach Mhór agus Crosach ag damhsa dhó féin san halla fada, go ndeacha sé isteach i séomra an cheóltóra. Tháinic uamhan air nuair sheas sé i láthair an cheól- tóra — bhí ná spéacláirí bainte dhe aigesean, an bheidhlín le n-a ais ar an mbórd, a cheann dubh deághchumtha mongach faoi, agus brón thar aon bhrón dá bhfaca an stócach ariamh n-a éadan … Tháinic tachtadh éigin ar an stócach bocht. Bhí truaigh aige do fhear an bhróin. Bhí fonn air labhairt leis, acht ní leigfeadh eagla dhó é. Bhí fonn air breith ar an bheidhlín agus croidhe an cheóltóra thógbháil leis an gceól áluinn d'fhoghluim sé uaidh féin i ngan fhios, dá leigeadh eagla dhó é … Chorruigh sé. Mhothuigh an dall é, thóg sé a cheann agus is annsin chonnaic an stócach an t-uathbhás chuirfeadh creathadh ar chroidhe cródha, chonnaic sé i gceadóir súile millte an cheóltóra … Níor fhéad sé anál a tharraingt ar feadh achair bhig. Leis an uamhan bhí air níor fhéad sé corruighthe. Shíl sé éalughadh leis. Ní raibh ann cos a bhogadh, acht é n-a cholumhain fhaiteach annsin agus a dhá shúil greamuighthe i n-éadan mhillte an daill. D'éirigh an ceóltóir n-a sheasamh. Céard bhí faoi a dhéanamh? Cé'n droch-íde thiubhradh sé ar an t-é a raibh sé de dhánuigheacht ann cur isteach air? Tháinic <L 7> creathadh ball ar an stócach — bhí an ceóltóir draoidheachta ag déanamh air! Bhí an t-uathbhás buailte leis! Dá bhféadfadh sé imtheacht! Thug sé coisméag, acht má thug, thug an dall cor codramánta agus idir eatorra leagadh agus briseadh an lampa árd. Ní raibh fhios ag an stócach cé'n fhaid chaitheadar beirt annsin n-a dtost sa dorchadas. Shíl sé go gcuala sé sgréach taobh amuigh — sgread mar leigfeadh ainmhidhe bhéadh gabhtha — an ghaoith i mbárraibh na gcrann guimhaise b'fhéidir … III Acht cé bhí ag déanamh an cheóil? An amhlaidh go raibh an seanbheidhlín ag seinnt uaidh féin san dorchadas? Bhí an stócach cinnte go raibh an gléas ceóil annsin ar an mbórd agus nár corruigheadh é; go raibh an dall i n-aice na fuinneóige agus nár chorruigh sé — agus siúd é an ceól, an céol diabhalta ar ar tráchtadh go minic n-a chluasaibh! Bhí an ceól go mín réidh i dtosach ar nós páisde bhéadh ag clamhsán 'n-a chodladh. Tháinic borradh ann go raibh sé cosamhail le dhá ghadhar bhéadh ag amhastraig ar an ngealaigh. D'eirigh sé borb dána fíochmhar go raibh sé ag imtheacht thart ós a chionn n-a ruaille- buaille diabhalta, gur leigeadh aon sgréach amhain agus bhí an áit chomh socair leis an uaigh … Leig an fear dall osna. Baineadh creathadh as an stócach … <L 8> An céol arís! Chuala sé foghar ag gabhail thart sa seómra mar bhéadh dha cholúr ag moladh a chéile agus ag déanamh grádh le chéile lá gréine earraigh. Tháinic cosamhlact glór ban ar ghlór colúir díbh; í ag casaoid agus ag gearán agus ag bagairt; í ag caoi agus ag impidhe agus ag athchuinge; glór fir le clos tríd an gceól, é ag plamás agus ag bladar, gá mealladh agus gá bréagadh, le briathraibh boga binne … Cheap an stócach go bhfaca sé annsin ós comhair a dhá shúil iad. An fear n-a sheasamh agus an bhean ar a glúnabh; ise go h-impidheach, eisean go ceanndána; ise go bagarthac, eisean ag tabhairt a dubhshlán — acht céard sin? Béic uathbhásach ón bhfear, sgread péine! Gheit an stócach. Bhí sé cinnte gur bhéic duine chuala sé, gur eirigh timpíst éigin dón te bhí i n-aonfheacht leis sa seómra. Bhí sé ar tí labhairt, ar tí cabhrughadh leis an té gortuigheadh acht gur thosuigh an ceól aris. Ceól magamhail bhí ann an uair seo, ceól sgigeamhail, an ceól bhéadh ag diabhal bhéadh thar éis dioghaltas bhaint amach. "I n-ainm Dé céard tá déanta agat?" Bhí an stocach dearbhtha gur labhair an dall, go gcuala sé an ceól magamhail, go bhfaca sé an radharc chonnaic sé féin. "I n-ainm Dé céard tá déanta agat," ars an glór arís go doiligheasach, ar nós taise seancheóltóra bheadh go míshuaimhneach n-a uaigh dhorcha gan a ghléas ceóil. Acht sul má fuair sé freagra, thosuigh an ceól arís. Bhí boige ann anois, boige agus binne <L 9> bhainfeadh an t-olc ó chroidhe daonna. Bhí dubrón agus croidhe-bhrughad agus céasadh intinne ghá nochtadh sa gceól sin, peacaigh damanta ag iarraidh maithea- mnais ar Dhia, diabhail ag magadh fútha agus ghá mbrostugadh chun iarraidh eile gan tairbhe thabhairt … D'éaluigh osna ó'n dall. Shíl an stócach a theanga a bhogadh. Dá bhféadfadh sé labhairt leis an dall, dá bhféadfadh sé iarraidh air cosg a chur leis an gceól- tóir draoidheachta bhí ag baint na meabhrach de! Ní raibh call leis. Níor thosuigh an ceól arís. Dá mbéadh solus sa seómra, d'fheicfeadh an stócach an fear dall n-a shuidhe n-a chathaoir shuaimhnis é ghá luas- gadh anonn agus anall le cumha agus le doiligheas agus le dubrón; agus dá mbéad an solus nach mbronntar acht ar an mbeagán aige, thuigfeadh sé fath an chumha sin, nochtóchaidhe dhó nach easbaidh amhairc, ná éadan millte bhí ag cur air, bhéadh fhios aige gur minic agus ro-mhinic san oidhce le cúig bliadhna déag gur bhuail taom bróin dá short é i ngan fhios do'n tsaoghal, agus nach raibh fhios a adhbhair ag neach acht ag an dall bocht féin amhain … IV "A Antoine!" Ní chreidfeadh an stócach a chluasa. Labhradh leis. Luadhadh a ainm mar shíl sé — acht cé'n chaoi mbéadh a fhios ag an dall cé'n t-ainm bhí air. Dhraoidheacht na h-áite agus na h-uaire bhí ag baint na meabhrach de. Chuir sé cluas air féin. Ní raibh le cloisint aige <L 10> acht an dall agus cainnt aisteach do-thuigthe ar siubhal aige. Leis féin bhí sé ag cainnt shíl an stócach — nó leis an diabhal nó an taise bhíodh ag ceóltóir- eacht dhó. Bhí sé ag brath ar éalughadh ó'n áit mhalluighthe, acht thiubhradh sé an leabhar gur labhradh leis arís: "A Antoine!" Gheit sé. Níor labhair. Ní dheárna sé acht dhul anonn go dtí an áit a raibh an fear dall n-a shuidhe agus an taom bróin air, agus lamh a leagaint ar ghualainn air le fóirthín air. "Cé sin?" ars an dall agus é sgannruighthe i ndá ríribh. "Cé sin adeirim?" B'fhuras d'aithint air gur cheap sé go raibh sé leis féin ar feadh an achair. "Cé thusa?" "Mise Antoine — Antoine Beag ó Gríobhtha — nár ghlaodh tú orm ar ball beag?" Má bhí ceapadh ag an dall i dtosach gur spioraid nó taise oidhche nó clúrachán éigin bhí aige ann, thuig sé gan móill nár bh'eadh acht stócach óg. "Agus céard thug ann thú?" ar seisean. "An ceól" "Agus cé'n chaoi ar eirigh leat theacht isteach?" D'innis Antoine Beag sin dó. Bhí greim ag an dall air ar eagla go n-imtheóchadh sé. Ní fhaca ceachtar aca a chéile annsin sa dorchadas aisteach sa Teach Mór. Níor chuala siad acht a nglórtha féin. "'Raibh tú i bhfad annseo gur labhair tú?" Shíltheá go raibh imnidhe ar an dall. <L 11> "Bhí: ó thosaigh an ceól — an ceól draoidheachta sin bhíos annseo 'ch uile oidhche —" Chuir an dall isteach air. "Dúil sa gceól thug annseo thú: Bhfuil ceól agat féin?" "Tá beagán —" Dubhrádh leis port a sheinnt. Bhí Antoine Beag n-a cheóltoir ó dhúthchas. Is beag ceól dá gcuala sé ariamh nach bhféadfadh sé aithris dhéanamh air. Chroch sé suas port aerach, ceól meidhreach a bhog croidhe an daill. Chas sé ar an bport go dtáinic boige agus binne ann, ar nós an cheóil bhí ghá ghabhail tamall beag roimhe sin. Má bhí súile gan beodhacht gan léargus ag fear an Tighe Mhoir, bhí cluasa aige rinne obair cluas agus súl dhó. An ceól dár ghabh sé féin, agus bhí ghá chleachtadh ag an stócach choimhthigheach seo, chuir sé i gcuimhne do'n dall eachtraí n-a shaoghal féin sul ar bhuail an dorchadas é. Ghoil na seanchuimhní chomh mór sin air 's go mb'éigin dó cosg a chur leis an gceóltóir óg … Bhí sé amuigh san oidhche nuair sgar an bheirt cheóltóirí le chéile. Bhí fhios ag an bhfear dall gur adhbhar maith ceóltóra bhí san ógánach, acht bhí iongantas air go dtig sé cuireadh dhó theacht arís oidhche eile. A cheóltoir dhaill céard a chuir do cheann a leithéid a dhéanamh agus cuireadh thabhairt do stócach óg nach bhfaca tú ariamh cheana? Nach iongantach leat féin é a chéoltóir — fear mar thú nach raibh duine do theach agad le cúig bliadhna déag? Agus ó shíl an stócach céadna gur luadhuigh tú a ainm, go raibh cineál <L 12> aithne draoidheachta agat air, nach raibh ceart agat innseacht dó nach amhlaidh bhí an isgéal? V I ndiaidh a chéile d'eirigh dlúth-cháirdeas idir an mbeirt — idir Pól Dubh, fear an Tighe Mhóir, agus Antoine Beag ó Gríobhtha, nó Antoine Beag an Cheóil mar tugadh air. Is corr-oidhche nach mbíodh Antoine Beag an Cheóil ar cuairt ann, agus is annamh nach dtiubhradh sé port nuadh abhaile leis. Dá mbéadh sé gan teacht bhíodh uaigneas ar Phól. Bhíodh se mí- shasta cantalach. Bheireadh sé ar a bheidhlín agus bhaineadh greadadh ceóil as. Chaitheadh sé uaidh arís é: cé'n mhaith bhéith ag gabhail ceóil gan lucht éiste agat? Ghlaodhadh sé ar Shean-Chrosach. Deiread sé leis go mbéadh air sgaradh leis, nach raibh sé ag déanamh a ghnótha mar ba chóir, nach raibh ann acht sgafaire leisgeamhail gan maith … Bhualadh sé amach faoí'n spéir annsin. Shiubhladh sé leis féin ar an mbán le n-a mhaide treóir agus cluas air. Fuamanna beaga aisteacha na h-oidhche ba bhreághtha leis an dall. Ní bíodh fuaim díbh nach mbíodh fhios aige cé as a dtáinic sé agus céard a rinne é; dá leigfeadh bó géim aisti bhéadh fhios aige cé'n t-achar uaidh 'raib sí. D'aithneóchadh sé 'ch uile chrann sa gcoill ar an gceól ghnítheadh an ghaoith n-a chraobhachaibh — agus bhíodh leas-ainm aige ar gach ceól díbh — cheól na guimhaise bhíodh ag síorchaoineadh na marbh, ceól na fuinnseóige bhíodh chomh meidhreach le <L 13> bainrioghain na sídhe oidhche Bhealtaine, ceól na gcrann darach bhíodh go maordha agus go solumhanta — ba bhinn le cluais an daill iad uile. Théidheadh sé go dtí easach bhí i ngar do'n Teach Mór agus chaitheadh sé cuid mhaith de'n oidhche ag éisteacht le n-a ghlór. Dá mbéadh baisteach ann dob amhlaidh dob fhearr leis é. Annsin bhíod rabharta mór uisge dul le fanaidh ann agus d'fhanadh an dall ag éisteacht leis an tormán agus aoibhneas air. Is minic fuair Antoine Beag an Cheoil annsin le cois an easaigh é, a bhairéad bainte dhe aige, a cheann mór mongach dubh i n-áirde, an ghealach ag soillsuighadh anuas air, cluas air ag éisteacht le ceóltaibh oidhche na cruinne … Theidheadh an bheirt charad abhaile le chéile annsin agus bhíodh ceólta le clos sa Teach Mór go fáinne an lae go minic. Bhí cáil an cheóil amuigh ar Antoine Bheag. Is minic tugtaí cuireadh dhó dhul ar an mbainis seo nó ar an gcéilidh sin. Agus theidheadh. Níorb fheárr leis rud ar bith ná a chlisteacht thasbáint. Bhí sé tugtha suas dhó nach raibh fear ceóil sa taobh sin tíre acht é féin. Sháruigh sé uile go léir iad. Acht cá bhfuair sé an ceól aisteach iongantach bhíodh ghá ghabhail aige? Ní raibh ceapadh ag éinne gur sa Teach Mór thóg sé é: Bhí droch-chail ar an áit, mór-mhór san oidhche, agur níor facthas é dul ann nó ag teacht as ariamh: dá dteidheadh féin nach beag an fháilte bhéadh roimhe ag an dall crosta dorcha? Sin é ceapadh. Fiafruigheadh dá mhathair cá'r fhoghluim sé an ceól <L 14> — an ceól draoidheachta mar tugadh air. Acht bhí sise chomh dall le cách. Ní raibh fhios aici acht oiread cá mbíodh sé ag déanamh an airneáin. Mhéaduigh sin an t-iongantas. I leabaidh a chéile thosuigh daoine ag ceapadh nach stócach saoghalta bhí i n-Antoine Beag an Cheóil. Nach mbíodh sé ag imtheacht leis de shiubhal oidhche thar na bántaibh ar nós duine nach raibh "ceart?" Cad chuige nár mhéaduigh sé? Cad chuige nach raibh sé breágh mór ar nós stócaigh dá aois? Agus an dath bhí air! Ar ndoigh níor facthas ariamh malrach bhí chomh tnáithte leis, chomh bán sna ceannachaibh leis, chomh caol sna guailnibh leis, chomh h-éadtrom leis — ní fhéadfadh sé bheith thar cúig clocha meadhchain agus ceithre bliadna déag caithte aige! Maidir le n-a dhá shúil — bhí doimhneacht agus ciall na seacht suadh ón Oirthear ghá nochtadh ionnta! Agus an chainnt aisteach bhíodh aige go minic — ár ndoigh dá mba ógánach "ceart" bhí ann ní labhradh sé ar an mbealach sin … Dubhairt bean le bean eile go raibh fhios aice cá bhfuair Antoine Beag an ceól; go raibh sé n-a rún agus nár mhaith léithi an sgéal a leathadh air — acht ó's ise bhí ann, nár misde léithi a innseacht, go raibh fhios aice nach ngabhfadh an sgéal níos fuide, nár mhaith léithi dochar a dhéanamh go éinne beó, nach ndeárna ariamh agus nach ndéanfadh choidhche … agus bhí an-chogarnach aca! Dubhairt an bhean eile leis an ngaoith aniar go raibh lamh-istigh ag Antoine Beag an Cheoil — agus ag a mhathair — leis na daoine maithe, gur uatha d' fhoghluim sé an ceól; agus marach gur innis an <L 15> ghaoith aniar do mhnaoi eile é, ce'n chaoi a mbéadh fhios aici-sean go mbíodh Antoine Beag an Cheóil agus a mhathair ag imtheacht san oidhche ag marcaidheacht ar dhá sguaib agus ceólta diabhalta a mhusglóchadh do mhairbh ghá ngabhail aca? Seachnuigheadh an clúrachán bídeach sin Antoine Beag an Cheóil. Ní bhfuigheadh sé cuireadh dhul ar bhainis ná ar dháil, má bhí ceól aoibhinn féin aige. Seachnuigheadh a mháthair mar an gcéadna. Dá bhfeiceadh fear iasgaireachta ar maidin í, d'fhillfeadh sé abhaile. Dá bhfeiceadh bean í, tar eis eirghe dhi, chuirfeadh sí comhartha na Croise uirri féin. Is beag duine a raibh sé de dhánaidheacht ann cuairt thabhairt ar a teach. Fanadh amach uaidh mar fanadh amach ó'n Teach Mór féin san oidhche … Acht ní amhlaidh bhí an sgéal nuair tháinic sí san áit i dtosach, í féin agus a mac. Ní raibh fhios cé as a dtángadar, nó cé dár díbh iad, nó cé'n cineál daoine iad. Tugadh faoi deara gur bean faoi leith bhí innti, go raibh nósa faoi leith aici, nach raibh dúil aici dhul ar cuairt annseo ná annsúd, ná cainnt a dhéanamh faoi aon rud bhain léithi féin. Bhí sí óg — n-a baintreabhaigh óig — acht má bhí sí óg féin chaith sí éadaigh d'fheilfeadh ní bfheárr dá máthair. Sheandolmán glas-uaithne caithte agus boinéad de'n chineál gránda caithtí leithchéad bliadhain ó shoin is mó bhíodh uirri. Má bhí sí cúig bliadna déag agus fiche b'shin a méid, acht bhí sí ag eirghe liath, go mór-mhór ós cionn a dhá cluais, agus má bhí an óige agus an mheidhir le feiceál n-a dhá súil ghlais ar uairibh, is minice ná <L 16> sin d'fheicfidhe an doiligheas agus an dubrón ionnta … Is corr-uair thiocfadh meangadh gáiridh ar a béal; nuair a thiocfadh deirtheá gur mó d'fheil an meangadh sin dá béal ná aon mheangadh tháinic ar bhéal mná le do chuimhne. Shíltheá go raibh frighid an mheangaidh thar éis a bheóchaint i gceadóir, nár tháinic meangadh ar bhéal ariamh go dtáinic ar bhéal na mná sin. Ní raibh fhios an bean tuatha nó bean uasal bhí innte: bhí airgead aici — cuid mhaith ceapadh; bhí foghluim uirri — cá bhfios cé mhéad? Bhí sí n-a hiongantas ag a lán — an óige i gcrot sheanda, an mheidhreacht báidhte ag an mbrón, an béal bhí meangach gáireach cainnteach ó dhúthchas n-a bhéal daingean cruaidh tostach. Má cheap lucht na seafóide agus an aineólais go raibh draoidheacht nó diabhlaidheacht ag baint léithi féin agus le n-a mac, agus má sheachain siad an bheirt ar an ádhbhar sin, bhí daoine eile ann agus cheapadar gur bean a raibh rún a baint léithi í, agus thiubhraidís a lán, aithne cheart chur uirri. Acht má's draoidheacht bhí ag baint léithi, nó má bhí rún uathbhásach aici, ní bhfuair ceachtar de'n dá dhream cuireadh chun a tighe ariamh. VI Is beag a rinne sí nár chuir dream éigin a chraiceann féin air. Bhuail sí amach ag siubhlóid di féin lá. Maidin iongantach shamhraidh bhí ann. An ghrian ag súgradh le <L 17> bláthaibh ioldathacha, an ghaoith andeas go meidhreach ag iarraidh cur-isteach ar a spóirt. An domhan mór go béodha gliondarach. Acht ní culaith aérach shamhraidh chaith sise. Ní aiteas bhí n-a croidhe. An seandolmán glas-uaithne bhí uirri. An boinéad dubh gránda ar a ceann. A dhá béal buailte ar a chéile. Bior n-a dhá súil. Fuadar fúithi. Ghluais léithi thar an abhainn suas sráid an bhaile bhig go ndeacha sí isteach sa gcoill atá i bhfogus do'n Teach Mór. Ní fios an túirse tháinic uirri, nó an é an chaoi gur bhog aoibhneas na h-áite agus na h-aimsire a croidhe, acht shuidh sí ar bhainseóig bhí cois na slighe. Má's coinne bhí déanta aici le duine éigin ann, ní raibh aon fhaitchíos uirri nach dtiocfadh sé. D'fhan sí ar a suaimhneas annsin ag éisteacht le glórthaibh éagsamhla na coille. Tháinic beach mhór chrónánach agus chaith sí achar beag ag feachaint air ag dul ó bhláth go bláth ar a saothar lae. Ghlaodh cuach i ngar di agus lean dá cheól sásta féin. Bhí smól ar chraoibh ós a cionn. Ní raibh aon cheól aige sean — b'fhéidir go mb'amhlaidh gur chuir gné bhrónach na mná bhí shíos faoi cosg leis. Brón bhí uirri go cinnte, brón agus imnidhe. Ach bhí sí go míshasta mífhoighdeach freisin. D'aithneóchthá sin uirri, ar an gcaoi sháitheadh sí a sgáth fearthainne síos sa talamh go nimhneach ó am go h-am … Gheit sí. Tóg sí a ceann. Tháinic creathadh uirri. Bhí dath anbhán ar a h-éadan. Marach an fhéachaint bhí n-a súilibh shíltheá gur imeagla bhí uirri. Chuala sí torann. Bhí fear ag teacht, maide treóir <L 18> n-a ghlaic aige, spéacláirí gorma ar a shúilibh agus é ag imtheacht roimhe go mall cúramach. D'eirigh sí n-a seasamh. Bhí sí corruighthe go mór. Má's coinne bhí déanta aici le Pól Dubh, le fear an Tighe Mhóir, rinne sí rud aisteach. D'éaluigh léithi agus chuaidh i bhfolach air ar chúl sgeiche. Ba chosamhail nach raibh fhios aici nár call di dhul i bhfolach air, nach bhfeicfeadh sé í pé ar bith áit a mbéadh sí. Acht má bhí faitchíos uirri go bhfeicfeadh Pól Dub í ba mhó ná sin an fonn bhí uirri gach uile chor dá gcuirfeadh seisean de fheiceál. Nuair a baintí truslóg as ar an gcasán clochach, nuair bhuaileadh sé cos i n-aghaidh cloiche, dá mbéadh sé ag útamáil go ro-mhinic le n-a mhaide treóir, gheiteadh sí, thiocadh corrughadh croidhe uirri, leigeadh sí osna beag aisteach aisti … Sheas seisean díreach ar a haghaidh amach. Chuir sé cluas air féin. Bhí sé ag éisteacht le rud éigin bhí i ngar dhó. Phreab a croidhe: an raibh fhios aige go raibh duine éigin n-a aice? Bhí fonn uirri éalughadh léithi sul a bhfeicfidhe í. Dhéanfadh freisin marach go raibh fhios aici nach bhféadfadh gan a dhul amach ar an réidh ós comhair a shúl. A bhean, dá mbéadh fhios agad nach raibh beódhacht sna súilibh sin! Bhain seisean a bhairéad de. Bhí sé ag éisteacht. Bhí ceól éigin n-a chluasaibh — ceól na beiche bhí ag dul ó bhláth go bláth ar a saothar lae b'fhéidir — mar tháinic an feithide beódha sin amach as an tom agus chuaidh i bhfolach i mbroinn blátha chorcra bhí ag fás ag cosaibh <L 19> an fhir. Chuaidh seisean ar a ghlúnaibh le pé ar bith siosgarnac bhí aice istigh sa mbláth a chlos. Thuit na spéachláirí gorma dá shúilibh, agus annsin chonnaic an bhean bhí i bhfolach ar chúl na sgeiche an t-uathbhás céadna is chonnaic a mac sgathamh roimhe sin, chonnaic sí súile millte an fhir bhí ós a comhair amach … Leig sí aon bhéic uamhain amhain agus ghread léithi sna bhfáisgibh. Níor tháinic iabh uirri gur shroich sí sráid an bhaile bhig. Rinne sí rud aisteach annsin. Labhradh faoi go minic n-a dhiaidh sin. Bhuail sí isteach i dteach an phosta. "Cé hé an fear mór spéaclárach bhíos ag imtheacht leis sa gcoill?" ar sise le bean an phosta. Acht ní raibh sa gceist sin acht leith sgéal le ceist eile a chur. Bhí aithne aici ar Phol Dubh. Bhí iongnadh ar bhean an phosta: nach raibh aithne ag an saoghal Fodlach ar Phól Dubh? Dubhairt sí sin. "Bhfuil sé dall?" ars an bhean eile. "Dall? céard a bheireadh dall é?" "Cheapthá ar a shiubhal go raibh," arsa bean an dolmáin ghlas-uaithne, agus chas sí ar a sáil, agus d'imthigh léithi gan cuimhneamh ar íoc ar na stampaibh fuair sí. Bhí a mac roimpi nuair chuaidh sí abhaile. "A Antoine," ar sise, "bhfuil aithne agat ar Phól Dubh, fear an Tighe Mhóir. Cuireadh sgannradh ar an stócach. Bhí sé faoi rún gan innseacht do éinne beó go raibh sé mór le Pól Dubh: cé'n aimhreas bhí ar a mháthair? Cé'n t-eólas <L 20> bhí aici? Bhí sé i dteannta. Níor innis sé bréag léithi ariamh; an mbéadh air tosughad anois nó a gheasa a bhriseadh? "Chualas trácht air," air seisean, "nach é sin an fear bhíos ag gábhail ceóil gach uile oidhche?" "Ar chuala tú ariamh go raibh sé dall?" ar sise. "Níor chualas," arsa Antoine Beag an Cheóil go fírinneach, níor chualas ariamh é." Acht cheap bean an phosta, agus cheap Antoine Beag an Cheóil freisin é, nach gliondar bhí uirri acht a mhalairt nuair chuala sí go raibh na súile ag Pól Dubh. A bhean atá ar do ghlúnaibh annsin san seómra leat féin, a bhean nár chreid an deághsgeal hinnsigheadh dhuit faoi fhear an Tighe Mhóir, cé'n fáth go bhfuil tú chomh beannachtach sin súile do chomharsan bheith gan léargus? VII Má bhí Antoine Beag an Cheóil gan cuireadh chun bainse fhághail chomh minic is gheibheadh roimhe sin, má bhí daoine ann a sheachain é féin agus a mhathair is amhlaidh is mó bhí uain aige dhul ar cuairt ag Pól Dubh agus seóda nuadha ceóil fhoghluim. Dá mbéadh sé oidhche gan a dhul ann bhíodh muisíam ar fhear an Tighe Mhóir. Dá mbéadh sé an dara oidhche gan cuairt thabhairt air, ní saoghal sona suaimhneach bhíodh ag Crosach. Bhí fear an Tighe Mhóir thar éis íde na madadh agus <L 21> na muc thabhairt ar Chrosach bocht oidhche, nuair rug sé ar a seanbheidhlín. Thosuigh sé ar an gceól le n-a anam corruighthe a chiúnughadh. Ceól bog éadtrom bhain sé as i dtosach — an ghaoith andeas ag súirighe le lilibh an locha; acht leis an aimsir tháinic borradh agus biodhgadh sa gceól — anfa mór geimhridh ag amhastraigh go bagarthach faoi thonntaibh glasa; d'eirigh an ceól mífhoighideach míshásta — gadhar olc a sgiob- faidhe cnámh feóla uaidh: arbh iongnadh an ceól bheith mí fhoighideach agus an mhoill bhí ar Antoine Beag? Ní fada an t-achar go raibh Pól Dubh gan aon cheól. Casadh cantalach dá dtug sé dá bhogha agus réabadh ruadhóg tosaigh an bheidhlín. Cuartuigheadh an teach. Bhí gach aon ruadhóg le faghail acth ruadóg tosaigh. Ní raibh aon eólas ag Crosach ar ruadhógaibh bheidhlín, ná ar bheidhleadóireacht, agus nuair a shíneadh sé ruadhóg eile seachas an ruadhóg tosuigh chun a mhaighistir, a rádh go raibh aige sa deire, nach eisean a leigeadh an sgread nimhneach air! "An lochrann!" Lasadh an lochrann. Bhí fonn ar Chrosach fiafruighe da mhaigistir dall céard bhí faoi dhéanam a leithéid d'oidhche. Níor leig eagla dhó é dhéanamh. "Mo chóta mór!" Cuireadh an cóta mór air. Síneadh an maide treóir chuige. "Tá an oidhche dorcha agus an bothar garbh," ars Pól Dubh mar bhéadh sé ag gabhail leithsgéal le Crosach, "ní dochar dhuit mé threórughadh píosa de n bhealach." Amach leó faoi 'n spéir. "Croch suas an lochrann." <L 22> Rinne Crosach amhlaidh. "Ní'l na súile go ró-mhaith mar sin anocht agam," ars an maighistir dall go truaighmhéalach, ag leigint air go raibh beodhacht n-a shúilibh agus léargus. "Tá an oidche dorcha a mhaigistir —" "Fíor dhuit —" "Agus b'fhéidir nach bhfuil na spéachlairí ró-ghlan a mhaighistir — " "Sin é tá orra." Thug sé cúl dá fhear aimsire, dá thréoraidhe agus thosuigh ag glanadh na spéacláirí le naipcín; acht ár ndóigh dá mbéadh sé ghá nglanadh go maidin ní fheicfeadh na súile millte sin réalt ná ré tríotha arís choidhche. "Chídhfidh tú an bóthar níos feárr anois a mhaighistir," arsa Crosach go bréagach. An plamásaidhe! Is maith a bhí a fhios aige nach raibh aon chaoi dob' fheárr le deaghchroidhe chur n-a mhaighistir ná leigint air go raibh amharc aige. Ba iongantach an oidhche í ag an t-é a mbéad súile n-a cheann leis an áilneacht fheiceál. Thar éis teacht amach as an gcoill don bheirt, d'eirigh leis an ngealach éalughadh ó na sgamaill bhí ar a tóir ó thosach na h-oidhche. Chuidigh an ghaoith léithi. Cuireadh ruaig ar na sgamaill, agus bhíodar ag imtheacht leó treasna na spéire, ar nós airm ar a theitheadh, agus an ghealach go maordha agus go buadhach n-a ndiaidh … "Támuid ag an gcrosbhóthar anois," arsa Crosach chat bhí faitchíos air fiafruighe díreach cá raibh a dtriall. <L 23> Bualadh cos a mhaigistir i n-aghaidh cloiche bhí sa tslighe. "Nach bhfuil fhios agam féin go bhfuilmid ag an gcrosbhóthar a sheanamadáin," ar seisean go nimhneach "chroch suas an lochrann sin agus ná bíodh an oiread sin cainnte agat." Bhí a mhaighistir anchantalach go cinnte. Chaitheadh sé a bhogadh. Tráthmhail go leór leig budóg bhí i bpáirc le n-a n-ais géim aisti. "An bhfeiceann tú an bhudóg sin a mhaighistir?" "Chím." "Díoladh indé le buistéir í. Fiche punnt — nach daor atá na beithidhigh anois?" Níor tugadh freagra air acht ba léir dhó go raibh a mhaighistir níos sásta. "Is dócha go bhfuil fhios agat cá 'l comhnaidhe ar stócach beag darbh ainm Antoine ó Gríobhtha thart annseo?" Phreab Chrosach. Dá bhfiafróchaidhe dhe cá raibh an diabhal n-a chomhnaidhe ní bheadh níos mó iongantas air. Ní raibh fhios aige acht an oiread le cách go mbíodh an stócach óg ar cuairt go mionn minic ag an Teach Mór. Pé ar bith póirthín de sheómra tobac agus easgaine bhí aige dhó féin san árus sin, ní raibh cead aige é fhágail acht nuair a ghlaodhadh an maighistir air. Agus má chuala sé glór a mhaighistir ó am go h-am, ár ndóigh nach raibh cead ag amadán de mhaighistir dall bheith ag comhrád leis féin. "Teach Antoine uí Ghríobhtha —" agus iongantas nár fhéad sé ceilt air. <L 24> "Seadh: nach duigeann tú mé? Teach Antoine uí Ghríobhtha —" agus bhain sé fad agus fuinneamh as gach focal i gcluais an fhir aimsire, gur léim an duine sin le sgannradh. Bhí dúil aige a rádh le n-a mhaighistir gan a dhul isteach n-a leithéid de theach, áit a mbíodh an diabhal féin ar cuairt de shiubhal oidhche; bhí fonn air innseacht dó cé na cleasa uathbháis bhíodh gá n-imirt ag muinntir an tighe. Chuirfeadh sé comhartha na Croise air féin marach go raibh a lamh dheas i ngreim 'n-a mhaighistir. "An teach — sin é é," arsa Crosach go faiteach. "Gread leat abhaile mar sin." Ní raibh uaidh acht gaoithe an fhocail. D'imthigh leis n-a shodar, gur shroich sé an Teach Mór, go ndeacha sé isteach n-a sheomra easgaine, gur chaith sé cuid mhór de'n oidhche ann, ag ceapadh agus ag cleachtadh na mionn ruadh. Thóg Pól Dubh an laiste agus isteach leis sa gcéad theach dá ndeacha sé isteach ann le cúig bliadna déag acht a theach féin amhain. VIII Bhí ceól ghá ghabhail ag Antoine Beag i seómra ar chúl an tighe. Chuala an dall é, agus cheap i dtosach gur i n-aon aireagal leis féin bhí an ceóltóir. "Sé an chaoi gur réabadh ruadhóg tosaigh an bheidhlín orm — agus thosuigh an dall ag bualadh a mhaide treóir i n-aghaidh an bhalla ag iarraidh dhul isteach. Deirigh an bhean bhí n-a suidhe léithi féin cois teine. <L 25> D'eirigh sí agus dath an bhais n-a leicinn. Bhí a súile ar nós duine d'fheicfeadh uathbhás, a teanga ar nós cnáimh chruaidh do lúbthá do bhéal, fonn uirri sgread a leigint acht gan innti focal féin a chur de. Níor mhothuigh an dall ann í. Antoine Beag an Cheóil bhí aige dar leis. "An ruadhóg tosaigh réabadh orm, agus má tá ceann agadsa —" ar seisean agus é n-a sheasamh i gceartlár an urláir. Chuala Antoine é. Tháinic sé aniar, agus is air bhí an t-áthas go dtáinic a sheanoide ceóil ar cuairt aige. Gléasadh an dá bheidhlín, agus ní fada go raibh ceól meidhreac ag an mbeirt cheóltóir. Chuireadar an chéad phort díbh i n-aonfheacht, agus annsin thosuigh an dall leis féin. Bhí coinneal ar lasadh ar an mbórd le n-a ais, agus 'ch uile uair bhaineadh sé crathadh as a cheann mór mongach, agus as na guailuibh láidre, le brígh agus le fuinneamh a bhaint as an gceól, d'fheic- fidhe mar bhéad sgáth fathaigh grinn ag damhsa ar an mballa aolgheal ar a chúl. Uaireannta bhíodh súile mathar an stócaigh greamuighthe i sgáth an fhathaigh: uaireannta eile ní bhíodh le feiceál aici acht an céoltóir mór dall agus a chroidhe dhá chur san gceól aige. B'fhuras d'aithint ar an mbeirt cheóltóir nár mhothuigheadar an bhean sa láthair ar chor ar bith, nár thugadar faoi deara chomh chorruighthe is bhí sí. Dá dtugadh féin is cinnte go sílfidhe gurab é an céol iongantach ba chionntach leis. Labhair sí. <L 26> "A Antoine!" Chuaidh an stócach anonn chuici. Thosuigh sí ag cogarnach leis, acht má thosuigh níor fhéad sí na súile choinneál de'n cheóltóir dall. Chuala seisean an glór. Leag sé an bheidhlín thart. D'eirigh de phreib agus má bhí uathbhás ar an mnaoi ar fheiceál an daill di, ba mhó ná sin an t-uathbhás bhí ar an dall nuair chuala sé glór na mná. Thosuigh sé ag fiafruighe cé hí, nó cé as a dtáinic sí, nó an taidhbhse mná ó'n tsean-aimsir í. B'aisteach do-thuigthe an feic ag Antoine Beag é: a mháthair agus sgannradh croidhe agus anma uirri roimh a sheancharaid; eisean chomh h-eaglac léithi, agus é ag iarraidh dhéanamh amach cé bhí aige ann. Shíltheá go raibh eagla ar an mnaoi an ceóltóir fheiceál sa riocht sin. B' shin é shíl Antoine bhí uirri, agus nuair chuir sí cogar n-a chluais a rádh leis a dhul ar lorg dochtúra, bhí sé cinnte go raibh a sheanoide ceóil gan a bheith ar foghnamh agus ghread leis. Acht ní raibh sa teachtaireachth sin acht leithsgéal. Ní le dochtúir bhí an gábhadh acht le … Bhí an dall ghá ceistnuighadh agus gan eólas cinnte dearbhtha aige go raibh sí ann. "Cé labhair? Cé labhair adeirim?" Deireadh sé go himnidheach, acht ní bhfuair sé freagra uaithe go raibh Antoine Beag glanta. Annsin tháinic a misneach chuici. "'Tuige ar tháinic tú annseo?" deir sí, "nach rabh fhios a'd nach fáilte bhéadh romhat sa teach seo?" "Ce thusa i n-ainm Dé?" agus creathadh n-a ghlór. "Cé mise an eadh? Nach n-aithnigheann tú mé?" <L 27> "Chualas an glór sin cheana acht ní féidir gur tú … Bhí an dall ag útamáil leis le na lámhaibh ag iarraidh dhul go dtí an áit ar shíl sé an bhean bheith. Ní raibh ann acht fíordhroch sholus ó choinnil bhí ar an mbórd. Thóg sise é. Chroch suas é go raibh pé ar bith solus bhí ann ag sgalladh anuas ar a h-éadan. "Nach bhfeiceann tú anois mé?" ar sise, agus í n-a seasamh ós a chomhair amach go mórdhálach, "nach dóigh leat go bhfuil mé chom dathamhail is bhí nuair sgar muid ó chéile cúig bliadhna déag ó shoin …" Stop seisean. Shín sé lamh amach le greim fhághail uirri acht ó bhí sí cúpla coisméig ró-fhada uaidh níor eirigh leis. "Nach bhfeiceann tú mé?" ar sise agus an solus crochta aici. "Ní fheicim." "Níl na suíle ar fognamh agat mar sin." ar sise go sgigeamhail. "Níl …" Tháinic truaigh n-a ghlór. "Níl beodhacht na éifeacht 'mo shuilibh ó'n oidhce sin … A Mhuirghéid —" Shíl sé breith ar laimh uirri. Níor eirigh leis. "A Muirghéid," ar seisean go truaighmhéalach, acht nach raibh an mhórdháil ró-fhada ó'n méala n-a ghlór, "a Mhuirghéid," ar seisean, "d'fhulaing mé uathbhás ifrinn de phiantaibh cuirp agus anama ó shoin. Bhíodh aithrighe orm de ló agus d'oidhche. Maithtear dhom anois …" Shín sé a lamh amach. Níor rug sise uirri. Croidhe cloiche bhí innti … <L 28> Má bhí duine aca dall féin, bhí an pictiúr céadna ós comhair súl na beirte. Seómra beag glan i n-uachtar tighe i gcathair mhóir. Bean óg n-a suidhe léithi féin. Í cráidhte. A dhá súil ag sileadh deór. Cnag beag ar an doras. Tig fear óg luthfar dathamhail isteach. Fáiltighthear roimhe go deórach. Ceistnighthear í faoi ádhbhar a bróin. Innsighthear sin dó. Is clos dóibh, is clos do'n dall agus do'n mhnaoi atá ós a chomhair amach cuid de'n chomhrádh a thárla cúig bliadhna déag ó shoin: An fear óg — Agus deir an dochtúir gur mar sin atá an sgéal agad? An bhean óg — Sin é deir sé: tá sé cinnte dhe. An fear óg — Agus cá bhfios domhsa gur liom é; cá bhfios dom gur mise an t-athair …? An bhean óg — Imthigh! Agus ná feictear arís choidhche annseo thú! Acht an rún díoghaltais tháinic n-a croidhe! An chaoi ar fhás agus gur mhéaduigh, gur bhorruigh agus go dtáinic fuinneamh ann! Ní fhéadfadh acht an bhean féin cur síos air sin. Ní fhéadfadh sise féin a rádh leat acht gur mhéaduigh an fonn díoghaltais n-a croidhe go mb'éigin di an fear a losgadh, gur imthigh léithi ghá chuartughadh ar fud na cathrach, go dtáinic sí air i ngan fhios, gur chaith sí nimh sgólta éigin idir an dá shúil air, gur imthigh sé leis n-a gheilt sgréachach mire … Cúig bliadhna déag ó shoin! A Mhuirghéid an chroidhe chloiche! Nach cóir dhuit anois maitheamhnas thabhairt do'n fhear dall, do'n truaghán cráidhte atá ós do chomhair amach agus é ghá <L 29> iarraidh ort? Cé'n aithne bhí aige ort an uair sin acht aithne bheag? Agus má chuala sé drochcháil ort, agus má chreid sé sgéalta fút nach raibh fíor, ní iarrtar ort a rádh nach ndeárna sé coir id' aghaidh, ní iarrtar ort acht na spéaclairí gorma sin a bhaint dhá shuilibh, agus a fhiafruighe dhíot féin, nár dhíol sé as a choir, nach bhfuil maitheamhnas tuillte aige … A Mhuirghéid an chroidhe chloiche, bíodh truaigh agat dhó, nach mbeidh anois a Mhuirghéid? Bhí an bheirt aca n-a dtost go ceann sgathaimh. Olc i gcroidhe na mná. Luthgháir uirri gur eirigh léithi iomlán a díoghaltais a bhaint as, an oidhche uathbhasach sin cúig bliadhna déag ó shoin. Eisean agus iongantas air, agus alltacht air, agus uamhan air, go raibh an bhean sin a mhasluigh sé, agus a thréig sé, agus a ghrádhuigh sé n-a óige tagtha ar ais, an bhean sin a mhill a shaoghal air, agus bhí lán d'urchóid agus d'olc dhó anois féin. Nár chuala sé go raibh sí faoi 'n gcreafóig bliadhntaibh fada ó shoin, nár chuala agus nár chreid? Nár chuir sé a tuairisg thall is i bhfus gan tairbhe? "Agus … agus … agus tusa mathair Antoine?" chuaidh sé anchruaidh air an cheist a chur. "Mé." Dheirigh an dall smaointeach. Shílthea gur leis féin bhí sé ag cainnt nuair a dubhairt: "Agus d'inis sé dhom go raibh sé cáithre bliadhna déag caithte …" <L 30> "Cúig bliadhna déag i gceann míosa —" "Is fada, fada an t-achar é … acht dá mbeadh fhios agamsa go raibh tú beó — thú-fhéin agus do mhac … tú fhéin agus ár mac —" Chuir an bhean isteach air go fiochmhar. "De réir do chuid cainnte chuir tú aithne air cheana, acht fógruighim anois ort gan aon bhaint bheith agat leis feasta. Is dócha gur innis tú dhó cé'n gaol bhí agat leis — "Níor innis. Ní raibh fhios agam é. Ní raibh fhios agam go mba tusa a mhathair. Níor cheapas acht go mba gasúr beag tuatha é agus dúil aige i gceól: acht ó tá fhios agam anois é —" Ní raibh sé d'uain aige innseacht di céard bhí faoi a dhéanamh. Thainic buile ar an mnaoi. "Fógruighim ort," as sise, "gan bacadh leis. Mise rug é. Mise thóg é — liom fhéinín fhéin amhain; agus coinneóchad greim air an fhad is beó mé. A Phóil Duibh, ní dheacha mé a chodladh aon oidhche le cúig bliadhna déag gan mo mhallacht mór a chur ort. Níor chaith mé lá ar feadh an achair fhada sin gan buidheachas thabhairt do Dhia gur eirigh liom cuid bheag de mo dhíoblas bhaint amach —" Bhí an dall ag iarraidh bealach a dhéanamh treasna an úrláir agus dhá bhualadh féin i n-aghaid an trosgáin bhí sa tslighe. "A Phóil Duibh," ar sise, "níor cheapas ge dtí le goirid go raibh tú dall amach 's amach. Dá mbéadh fhios, ba mhóide mo shonas ar an saoghal é. Acht an luthgháir tháinic ar mo chroidhe an lá cheana! An gliondar bhí orm nuair chonnaiceas sa gcoill thú, agus <L 31> tú ag bualadh na gcos i n-aghaidh gach cloiche thiocadh romhat sa gconaire!" Tháinic fuinneamh mór n-a glór. Sgaithtí bhíodh sé cosamhail le fairrge fhíochmhar buile istigh i n-uaimh dhorcha; sgaithtí eile ar nós gaoithe le talamh nó anfa sna seilmeidibh. Chuala an dall an glór sin cheana agus an fuinneamh agus an ghráin chéadna ann; chuala sé cúig bliadhna déag ó shoin é — an raibh an dathamhlacht agus an áilne chéadna innti is bhí an uair sin? Thiubhradh sé bliadhnta fada dá shaoghal an bhean bhí ós a chomhair amach a fheiceál … "A Mhuirghéid," ar seisean, agus é ag iarraidh greim láimhe fhagháil uirri, "a Mhuirghéid, nach dóigh leat gur bhain tú do dhíoltas amach cheana," agus bhain sé dhe na spéacláirí móra gorma go raibh an dá pholl ghránda bhí n-a chloigeann le feiceál aici. Seas sé ós a comhair amach, a cheann mór i n-aér aige go dána mar bheadh sé a rádh — "Féach obair do lámh." Acht sé an chaoi go dtáinic seirbhe n-a glór siúd. "A Phóil Duibh," ar sise, agus má bhí seirbhe n-a glór bhí sé bog sgigeamhail freisin, "a Phóil Duibh, d' fhéachas isteach sna súilibh sin i bhfad ó shoin. Súile gorma bhí do cheann an uair sin; súile gorma bréagach'; súile gorma mealltach' bladarach'; súile gorma geanamhla chuirfeadh cluain ar aon mhnaoi — is minic agus is ró-mhinic d'fhéach mé isteach ionnta —" "A Mhuirghéid"" ars an dall, "Bhí ceaptha agam Antoine Beag a chur ar sgoil ag foghluim ceóil tar lear, bhí ceaptha agam é dhéanamh sul a raibh fhios agam cé'rbh é ar chor ar bith —" <L 32> Chuir an bhean isteach air agus buile uirri. "Ní dhéanfaidh tú é! Ní dhéanfaidh tú é adeirim!" ar sise, "Nár fhógair mé ort gan baint bheith agat leis feasta. Liomsa é — liomsa amháin. Agus má innsigheann tú dhó cé thú …" "Sin rud nach ndéanfad gan an cead uaitse." Tógadh an laiste ar an doras. "Gealladh uait —" rug sí air go himpidheach. Chuir sé i n-iúl di go raibh sé sásta an gealladh thabhairt di. "Gealladh uait nach n-innseóchaidh tú dhó cé thú," ar sise. Fuair sí an gealladh. Osgluigheadh an doras. Tháinic Antoine Beag an Cheóil isteach. "Tá an taom thart," ars an bhean go réidh socair, "níl gábhadh le dochtúir anois." "Beidh céol againn mar sin," arsa Antoine go luthgháireach agus rug sé ar a bheidhlín féin. Rug an dall ar an bheidhlín eile. "Tá sé deireannach san oidhche; tá sé thar am dhul a chodladh," arsan bhean. "Cúpla port, a mháthair." Bhí an cúpla port aca. Bhí agus dhá cheann déag. D'fhan an mhathair n-a suidhe chois teine. Ní ag éisteacht leis an gceol bhí sí, acht ag féachaint ar an mbeirt. Thug sí faoi deara gan mórán moille chomh mór is bhíodar le chéile. Bhí bróid ar a mac go dtáinic an ceoltóir breágh, an dall iongantach, ar cuairt chuca; bhí lúthghair croidhe air go raibh an seanchara dá dtug sé gean ag gabhail ceóil dó cois <L 33> a theallaigh féin. Bhí sé soiléir ag an mnaoi cé'n uraim agus cé'n grádh bhí ag a mac don dall, agus ba shaighead i gcroidhe aice gach aon fhéachaint dá dtug an gasúr dhó. Shíl sí freisin go raibh an dall anmhór- dhálach; go raibh sé ag tabhairt a dubhshláin, go raibh sé ag iarraidh innseacht di go raibh ceangal níos dlúithe idir é féin agus an gasúr ná an gaol fola agus nach bhféadfadh sise an ceangal sin a sgaoileadh choidhche ná go bráthach … Rinne sí a dithcheall ó am go ham an dáil cheóil a sgapadh. Theip uirri gach uair. B'éigin di sa deireadh an leabaidh thabhairt uirri féin ar eagla go mbrisfeadh a gol uirri n-a láthair. A Mhuirghéid, cé'n fáth go raibh tú gan codladh an oidhche sin? A Phóil Duibh, cé na ceólta millteacha bhí do chroidhe ag dul abhaile dhuit le fáinne an lae agus an ceóltóir óg sin dá dtug tú an dá ghean dod' threóir? IX D' eirigh mathair Antoine nuair d'imthigh na ceóltóirí agus amach léithi. Má bhí an seandolman glasuaithne féin uirri agus an boinéad beag gránda, agus má bhí a dhá béal buailte ar a chéile, agus éadan bán cráidhte uirri bhéadh fhios ag an t-é ba lugha breitheamhnais nach raibh innti acht bean óg — bean óg agus fuadar nimhneach fúithi. Ar an Teach Mór thug sí aghaidh. Ní raibh sé cinnte céard bhí fúithi dhéanamh ann; acht ó d'imthigh a mac <L 34> múirneach leis an bhfear sin a mhill a saoghal uirri ní fhéadfadh sí fanacht níos fuide sa mbaile. Acht céard abfheárr dhi a dhéanamh? Innseacht dá mac cérbh é an dall? Dá ndéintí é sin cé'n meas bheadh ag a mac uirri féin? Nár bheag an sásamh dhi go mba lugha ná sin an meas bheadh aige ar an dall? An tsnadhm ait bhí idir an mbeirt a sgaoileadh gan a sgéal brónach féin a nochtadh dá mac — b'shin í an adhb. Ba trom agus ba tuirseach a cuid smaointe agus í ag gabhail an tslighe. An sgéal cheap sí agus d' innis sí dá mac faoi 'n gcáil bhí ar mhuinntir a athar sa tseanaimsir, an bhféadfad sí a bhréagnughadh anois? Agus chomh mórdhálác is bhí an stócach as an treibh dár díobhtha é! An bhféadfadh sí innseacht dó nach raibh sna sgéaltaibh ar fad acht bréaga loma? Céard a cheapfadh an stócach nuair a thuigfeadh sé nach raibh n-a saoghal iomlán le cúig bliadna déag acht bréag bheó? Tuige an raibh sí chomh beacht leis? Tuige ar thasbáin sí uaigh dhó? Tuige ar dhubhairt sí leis gur ann bhí cnámha a athar sínte? Agus an chaoi théidheadh an bheirt aca ar cuairt ag an roilic an chéad lá de gach mí le paidir a rádh! Chuimhnigh sí anois ar a n-abruigheadh sí le n-a mac faoi a athair bhí san uaigh; na deághtréithre bhí ann, an uaisleacht bhí ag baint leis, an fhírinne bhí n-a shúil agus ar a bhéal, chuimhnigh sí anois ar chomh minic is dubhairt sí le n-a mac, an fear seo — an fear seo nár mhair ariamh acht i n-intinn mná chéasta — bheith mar dheághsompla aigei gcomhnaidhe. Ní fhéadfadh sí innseacht dhó cérbh é an ceoltóir dall; acht dá ndéanfadh an ceoltóir dall féin é, má bhí sé ghá dhéanamh anois féin … <L 35> Bhí an bhean bhocht céasta. A sgéal mór féin a cheilt ar a mac an rud is mó bhí uaithi ariamh; dá mbeadh an t-aon fhear beó d'fhéadfadh í bhréagnugadh ghá dhéanamh le n-a mac anois féin! Acht an gheallamhaint thug sé dhi — is iomdha caoi bhéadh ag fear le dul thar geallamhaint dá dtogróchadh sé é … Ghluais léithi. Sgamaill n-a gné. Ifrionn n-a croidhe. Uirri féin bhí an milleán aici go dtáinic sí san áit ar chor ar bith. Dá bhfanfadh sí sa gcathair mhóir ní fheicfeadh a mac an dall choidhche. Ní bhéadh sí anois agus eagla anma uirri go nochtóchaidhe dhó a sgéal féin. Bhain sí díoltas de Phól Dubh acht nárbh fhéidir léithi a fheiceál; agus díoltas nach bhfeictear níl ann acht díoltas bréige, mór-mhór ag mnaoi. Ó chuala sí cá raibh comhnaidhe air, níor bhain suaimhneas intinne di go bhfeicfeadh sí cé'n saoghal bhí aige, go mbeadh eólas cinnte aici an raibh sé n-a dhall amach 's amach. Agus nuair a dubhradh leithi nach raibh, nach uirri thuit an croidhe! Acht nárbh fhiú a lán ag bean dá leithéid na súile gan beodhacht fheiceál i gceann an fhir a thréig agus a mhill í … Ghread léithi. Fuadar fúithi. Beó smaointe aisteacha ag eirghe n-a ceann ar nós na súilíní feictear ag eirghe aníos go bárr uisge bhéadh ar fiuchadh. Ní aoibhneas go díoltas. Ní díoltas go léargus. Bhí uirri theacht annseo nuair chuala sí go raibh Pól Dubh ann — bhí uirri a theacht pé ar bith céard a thiocfadh as. Acht go nochtóchaidhe a saoghal lom bréagach náireach féin dá mac! Go sgiobfaidhe agus go ngoidfidhe uaithi an t-aon duine amhain ar an saoghal seo dá dtug sí <L 36> gean! Go n-eireóchadh leis an t-é dá dtug sí fuath a croidhe é dhéanamh! Nach raibh a dhíoltas uathbhásach féin ghá bhaint amach ag Pól Dubh? Bhí braonacha móra alluis léithi. Méad cuileóige i ngach uile bhraon díbh. A croidhe n-a thormán. A h-anam n-a h-anfa. Gheit sí. Síltheá gurab é an chaoi gur sáitheadh biorán te isteach i mbeó a cluaise. Marach easbaidh anála bheith uirri leigfeadh sí sgread. Leath na súile uirri. Bhog an béal cruaidh. Labhair sí. D'éaluigh na focla uaithi i ngan fhios di féin mórán: "An saoi is eólaighe mhair ariamh, ní raibh fhios aige i gcomhnaidhe céard bhí n-a chroidhe féin; cá bhfios domsa céard tá 'mo chroidhe-sa anois? Cá bhfios domsa narbh é an seanghrádh bhí agam ar Phól Dubh thug orm go diamhair theacht san áit seo le n-a fheiceál arís sul caillfidhe sinn?" A Mhuirghéid! … X Bhí an maidneachan ann faoi seo. Níor airigh Mairghéad go raibh sí buailte leis an mbeirt beagnach. Acht ó bhí siad n-a seasamh ar thulach leathtaobh na slighe agus a ndruim léithe ní fhéadfaidís í fheiceál. Bhí an ghrian ar tí eirghe. Déarfadh duine a mbéadh frighid na filidheachta ann go raibh coire mhór i bhfolach ar chúl na maolchnoc agus dathanna nuadha nár facthas ariamh cheana 'á measgadh san gcoire sin ag <L 37> draoi de dhathadóir. Acht ní ar an áilneacht sin bhí an áird ag an mnaoi, acht ar an mbeirt bhí ar an tulach. Dá mbeadh fhios aici céard bhí ghá rádh ag an dall! Bhí sé ag cainnt go dúrachtach leis an stócach bhí le n-ais: an féidir go raibh sé ag innseacht dó rún a gcroidhe? An féidir go raibh sé ag rádh leis cé'n aithne bhí aige uirri féin san am bhí thart? Gach cor dá gcuireadh sé dhe, gach casadh bheireadh sé dá lamhaibh, gach creathadh bheireadh sé dá cheann mór mongach le brigh a bhriathra a mhéadughadh, chonnaic sí go soiléir é i naghaidh na spéire ioldaithte thoir, agus bhain a ciall féin as. Uaireannta d'fheiceadh sí a éadan agus an dúthracht le tabhairt faoi deara ann; uair eile shíl sí gur aithnigh sí ar chasadh dá dtug sé dá laimh go raibh an sgéal ar fad innsighthe aige agus thuit an croidhe uirri. Táinic drochbhlas searbh n-a béal. Do liath an saoghal áluinn órdha seo uirri … Bhí fál sgeiche leathtaobh na slighe. Chuaidh sí ar a chúl féachaint a bhféadfadh sí druideadh leó le cuid de'n chainnt a chlos i ngan fhios. Níor eirigh léithi. Ní raibh an ghaoith fabharach, acht marar chuala sí an chainnt ní raibh athrughadh dá laghad dá dtáinic i ngné ceachtar díbh nach raibh le feiceál go lán tsoiléir aici. Bhí aghaidh a mic tugtha ar an dall, áird an tsaoghail aige ar a chuid cainnte, uraim an tsaoghail aige dhó. Thóg an dall a lámh, choinnigh i n-áirde í, agus é ag cur de. Chuimhnigh an bhean bhí i bhfolach ar lá eile. Bhí sí féin agus an dall óg an uair sin. Bhí sé ag cur síos ar gach áilne dá raibh le feiceál — an spéir agus an ghrian <L 38> ag dul faoi, an fhairge mhór n-a codladh faoi 'n an ngealaigh, céadbhlátha an earraigh, lil bán ag snamh go suanmhar ar bhárr locha, meangadh gáiridh ar bhéal agus i súil na mná is annsa leat ar an saoghal … An focal fileadhta dubhairt sé faoi 'n meangadh tháinic ar a béal féin an lá sin, bhí sé n-a cluasaibh anois. Thosaigh seanchuimhní ag brughadh isteach uirri dá buidheachas agus í i bhfolach annsin ar chúl na sgeach ag féachaint ar a mac agus ar a athair. Ní raibh breitheamhnas aici ar feadh sgathaimh bhig acht a bhreitheamhnas siúd. Ní raibh súile aici acht a shúile-san. Dá n-abróchadh seisean go raibh aon rud dá bhfacadar análuinn bhí sé amhlaidh. Dá gceapfadh sé go mb' fhiú dhóibh dhul annseo nó annsiúd dob fhiú é ar ndóigh. Chuimhnigh sí annsin gur ar rudaibh d'fheicfidhe leis an tsúil is mó chuireadh sé síos agus é ag trácht ar áilne an tsaoghail. Agus ní raibh súil aige anois: an raibh aon áilneacht le feiceál aige ar an saoghal acht an oiread léithi fein? Dá mbéadh fhios aici é! Dá bhféadfadh sí a chlos anois! Bhí sé ag cur síos go fileadhta ar eirghe- gréine, ar eirghe-gréine chonnaic sé n-a óige agus an bhean bhí ar chúl na sgeach le n-a thaobh. Gach uile athrughadh dá dtáinic ar an spéir ó'n gcéad ghealadh san oirthear go raibh an ghrian ós cionn talamh, thrácht sé air go bríoghmhar agus go h-áluinn; an dubh ag dul i nguirme, an gorm ag dul i ngile, an ghileacht ag iompugadh n-a airgead, an t-airgead ag iompughádh go h-ór, agus gach mion-athrughadh thagadh ar gach dath díbh sin, gur cheap an stócach go raibh radharc draoidheachta éigin ag an dall agus go raibh sé ag <L 39> cur síos ar an eirghe gréine bhí ós a gcomhair amach an mhaidin bheannuighte úd. "… tháinic fáinne óir ar bhárr an mhaolchnuic annsin," ars an dall; chroch sé suas a dhá laimh le cur i gcéill do'n stócach cé mar d'eirigh an fáinne aníos as an talamh, "fáinne beag óir agus thosaigh sé ag dul i méid agus i méid, agus gidh go raibh sé anfhada uaim ar fad chorruigh sé an croidhe ionam …" "Féach! Féach! Féach!" ars an stócach, "an fáinne óir! féach é!" Níor chuimhnigh sé gur dall bhí le n-a ais. Níor chuimhnigh an dall féin air. "An fáinne óir agus é ag eirghe aníos as an talamh go mall maordha …" "Fáiltighthear roimhe," ars an dall. Rug sé ar a bheidhlín. Rug an stócach ar a bheidhlín féin agus thosuigh ag gabhail ceóil, go gceapthá nach ag fáiltiughadh roimh an ngréin bhíodár ar chor ar bith acht go raibh an ghrian leisgeamhail mhaordha ag eirghe aníos le n-a gcuid ceóil aoibhinn a chlos. Tógadh croidhe na mná bhí ar chúl na sgeach. Acht ní h-é an ceól thóg a croidhe acht gur aithnigh sí ar iomchur na beirte nach raibh aon díoghbháil déanta go fóill, nár hinnsigheadh fós dá mac cé'n bhaint bhí eatorra trúir. Bhí ceaptha aici cur isteach orra agus a mac bhreith léithi abhaile sul a ndéanfaidhe an dochar nach bhféadfaidhe a leigheas. D'eirigh sí amach ar an mbóthar. Dhruid sí leis an mbeirt cheóltóir, acht níor mothuigheadar ann í go raibh sí achar beag deas n-a seasamh le n-a dtaobh. Gheit an bheirt. Bhí sise corruighe go mór. <L 40> "Tá sé i n-am agat bheith do leabaidh, a Antoine," ar sise, "siubhal uait abhaile." "Ní bheidh mé i bhfad anois, a mhathair. Caithfidh mé Pól a threórugadh abhaile: níl na súile ar foghnamh aige." Dá bhféadfadh sí innseacht dó cé'n fáth! Níor labhair sí focal beag féin. "Agus b' fhéidir," ars an stócach arís, "agus b'fhéidir a mhathair," ar seisean, "go dtiocfá-sa linn; níl an bealach ró-fhada mar sin." Chuaidh. B'éigin di é. Mara ngabhfadh cár bhfios di nach ndéanfaidhe an díoghbhaíl sul a filleadh a mac? Ghluais leo triúr agus dob ait an triúr iad. Bhí croidhe lán ag Antoine Beag an Cheóil. Nach raibh aithne curtha ag a sheancharaid dall aonraic ar a Mhathair! Nach mbeidís mór le chéile feasta! Le chomh gliondarach is bhí sé féin níor thug sé faoi deara a bheirt chomhluadar. Ní fhaca sé chomh corruighthe is bhí Pól Dubh. An ghráin croidhe bhí i súilibh a mhathar tráth dhearcadh sí ar an dall — níor léir dhó sin acht an oiread. Agus an chainnt bhí aige! An stócach bocht aineólaigh! Níor thuig sé go raibh gach focal thainic amach as a bhéal ar nós saghaid i gcroidhe na beirte b' annsa leis ar bith — an bheirt thug ar an saoghal é. Ní raibh an ghrian thar a trí fhad féin ó thalamh agus í n-a luighe go suanmhar ar leabhaidh néalta órdha. Bhí leisg uirri shíltheá eirghe as an leabaidh áluinn sin agus aghaidh thabhairt ar na spéarthaibh fuara uachtaracha. Easbaidh ceóil b' éidir — acht níorbh eadh. Bhí fuiseóg agus ceól chomh breágh aici is tháinic ariamh ó bheidhlín ghá mealladh i n-áirde sna spearthaibh … <L 41> "A mhathair," ars an stóchach, "nach mbeidh tú mór le Pól feasta? Sé tá i n-ann an ceól a ghabhail! Sé tá i n-ann cur síos ar rudaibh!" Agus siúd ar aghaidh é ag moladh an daill. Chonnaic sé an ghrian leisgeamhail n-a leabaidh néalta. "Agus an chaoi chuir sé síos ar ball beag ar éirghe na gréine! Má tá moille radhairc féin air ní raibh dath dá dtáinic san spéir thóir ó d' fhágamar an teach nár innis sé dhom: nár innis a Phóil?" Níor tugadh freagra air. Ní ar a chuid cainnte bhí áird ag an mbeirt. Ní air bhíodar ag cuimhneamh acht ar mhaidin eile agus an bheirt aca óg. An mhaidin sin chonnaic an bheirt aca an ghrian ag eirghe go maordha. Ise amhain d'fhéadfadh í feicéal anois … "Agus maidir leat-sa a Phóil, ní raibh ceart agat gan teacht ar cuairt againn roimhe seo. Nach minic d' iarr mé ort theacht? Na súile b'fhéidir — seadh sin leithsgéal; acht tiocfaidh tú ó ám go h-ám, nach dtiocfaidh anois?" "Corruair fhágaim an teach." "Tá fhios agam sin acht tiocfaidh tú oidhche Dia Domhnaigh agus beidh oidhche ceóil againn. Beidh mise mo threóir agat. Nach dtiocfaidh tú anois a Phóil?" ars an stócach go h-impidheach, acht níor labhair an dall. "Abair leis a theacht a mhathair. Déan." Níor labhair sise acht oiread leis an dall. Dhearc an stócach ar an mbeirt. An raibh siad ag éisteacht leis ar chor ar bith? Bhí féachaint aisteach i súilibh a mhathar. Bhí sí ag féachaint uaithi ar rud éigin nár <L 42> léir dhó féin. Agus an dall — bhí seisean go neamh- aireach freisin. Ceól nuadh áluinn gá cheapadh aige b'fhéidir … D'eirigh an stócach n-a thost. Ní raibh aon cheart aige bheith ag cur isteach ar an mbeirt b'annsa le n-a chroidhe, acht cead thabhairt d'iongantas na h-uaire agus na h-áite an croidhe a thógbháil ionnta. Acht níorbh í an uair láithreach seo, ná an áit láithreach bhí ag baint na cainnte díbh, acht iongantas uaire agus áite eile, cumhracht na talmhan ann, ceól éanlaith ann, an ghrian ag eirghe ann, an bheirt aca féin ann taobh le taobh, agus béal ar bhéal … "A Phóil!" Bhíodhg an dall as an aisling sin. Ar labhradh leis? An ó'n mnaoi bhí sa lathair anois nó o'n mnaoi bhí leis cúig bliadna déag ó shoin tháinic an chainnt? Ise — an bhean bhí sa lathair anois adubhairt an focal. Agus leis an mac bhí le n-a taobh a mhealladh thosuigh sí ag cainnt faoi rudaibh beaga suaracha leis an dall. Ní déanfadh sé cúis dá gceapfadh an mac céadna go raibh aithne aca ar a chéile san am bhí thart agus go raibh olc aca dhá chéile dhá bhárr. Bhí a mac géarchúiseach. Chaithfeadh sí bheith ar a h-aire. An snadhm cáirdis ceangluigheadh idir a mac agus a cheólchara a sgaoileadh, b'shin í an obair mhór bhí róimpi amach … Sroicheadar doras an Tighe Mhóir. Ní raibh Antoine Beag sásta imtheacht go n-osglóchaidhe é. Bualadh air. Dúisigheadh Sean-Chrosach n-a phluais codalta agus easgaine acht níor eirigh sé. Bualadh arís ar an doras. Leag sé cos ar an urlár. Thug sé mionn. <L 43> Bualadh arís ar an doras. D'eirigh sé amach ar an urlár. Chuir a cheann amach thríd an bhfuinneóig. Nuair a chonnaic sé an bheirt bhí i n-aonfheacht le n-a mhaighistir chaith sé trí smugairle taobh thiar dhe le teann iongantais agus dubhairt: "I n-ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naomh, bhfuil deireadh an domhain ann?" XI Nuair Bhí Antóine Beag an Cheóil agus a mhathair ag dul abhaile an mhaidin sin, shíl sí an snadhmh cáirdis a sgaoileadh ar bhealách eile. Faoi 'n am seo bhí Antoine ag tosughadh ar chuid bheag de stáir na tíre a léigheadh; agus corr-oidhche nuair nach mbíodh fonn mór ceóltoireachta air bhíodh sé ag innseacht dá mhathair cé'n droch-íde bheirfeadh sé do'n sgriosadóir seo nó do'n ropaire úd dá mbeadh sé beó le n-a linn. Chuimhnig an mhathair ar an olc bhíodh ar an stócach dhoibh siúd rinne slad agus creach ar Éirinn. Bhí fothrach seantighe le hais na slighe. "Muinntir Nualáin bhíodh annsin a Antoine," ar sise, "caitheadh amach iad fiche bliadhain ó shoin. Fuair an tseanbhean agus beirt de na páisdibh bás leis an ocras … díreach annseo," agus sheas sí ag féachaint ar an seanteach. Chuir a mac i gcéill di cé'n gráin bhí aige do'n drochtighearna rinne an gníomh. "Athair Phóil Duibh chaith amach iadh …" <L 44> Níor labhair Antoine Beag focal. Bhí sé ag feachaint go smaointeach ar na fothrachaibh. "Innseóchaidh aon duine dhuit é," ar sise, "le n-a laimh féin chuir sé an áit thrí theine …" Bhí Antoine Beag an Cheóil ag ceapadh nach ndéanfadh Pól Dubh a leithéid. Bhíodar beirt ar mhullach an áird. Bhí machaire breágh leathan sínte ós a gcomhair amach. Thosuigh an mhathair ag comhaireamh gur chomhairimh sí fiche fothrach timcheall orra. "Athair Póil Duibh dhíbir na daoine agus a leag na tighthe sin uile go léir," ar sise, "mhionnuigh sé agus mhóidigh sé nach bhfágfadh sé teach gan dóigheadh idir an dá Loch Riabhach …" Bhí an stócach ar buile leis. Dá mbéadh sé féin ann an uair sin nach é dhéanfadh gníomh! "Thosuigh sé ar an sgrios a dhéanamh," ars an mhathair, "acht is dócha gur eirigh sé tuirseach dhi; fuair sé téad cnáibe ar an úrlár oidhche. Ba láidir agus ba theann an téad é. Chuir an seandiabhal dubh spéis an tsaoghail ann. Rug sé air. Mheadh sé agus thomais sé é. Trí feagh go leith bhí ann … tháinich smaoineadh éigin n-a cheann. Chaith sé an téad uaidh mar chaiththeá nathair agus suas leis an staighre chomh tapaidh is bhí ann. Acht níor fhéad sé suaimhneas a ghlacadh annsin. Anuas leis. Bhí an téad ar an úrlár. Bhí sgannradh air roimhe. Bhuail sé cic ann. Thainic sgannradh air — bhí diabhalaidheacht ag baint leis an téad sin — b'éigin dó breith arís air. Bhí mallacht ar an téad. Níor fhéad sé imtheacht uaidh. Bhí ceann leis agus lúb ann. Chuir sé an lúb faoi n-a mhuineál … chaith sé an ceann eile thar sail … <L 45> ar maidin bhí lucha an Tighe Mhóir ag deanamh fleidhe ar a cholainn, agus bhí a anam …" Bhí uathbhás ar Antoine Beag an Cheóil an bás rug ar athair a charad. "Agus maidir le n-a athair siúd — piostal chuir deireadh leis an mbeitheamhnach sin. D'fhéach sé isteach ró-fhada n-a bhéal … friothadh cnamh as a chloigeann fiche slat ó'n áit rinne sé an gníomh …" Ghoil an sgéal sin go mór ar Antoine. Truaigh amhain bhéadh aige do'n fhear a caitheadh, marach gur innis a mhathair dhó cuid bheag dá thréithribh. "Agus a athair siúd arís," ar sise, "san loch Riabhach a báitheadh é. Marach gur bháith sé é féin, dá thoil féin, cé'n fáth go dtáinic fuarloch san abhainn gur cartuigheadh a uaigh, gur tugadh a chonra le sruth … agus nuair adhlacadh arís san talamh coisreagan é, nár tugadh le sruth arís é an oidhche chéadna?" Agus thosuigh sí ag innseacht dhá mac faoi eachtraibh muinntir' Phóil Duibh. Dá mb'fhíor dhi é ba mhór an peacad aon duine aca a leigint a theacht i n-aois fhir. "An fear atá ann anois …" Bhí fúithi an cáineadh ba mheasa fuair aon fhéar aríamh thabhairt dhó. Dhearc Antoine Beag uirri. Ní fhaca sé ariamh cheana an chosamhlacht sin i n-éadan a mhathar. An ghráin agus an fuath n-a súilibh. Fonn uirri labhairt acht eagla uirri go nochtóchaidhe a sgéal féin thríd an gcainnt nimhneach bhí ar bhárr a teangan. "Siubhal leat," ar sise go tobann agus an ghráin agus an faitchíos ag coimhlint le chéile n-a gnúis. Ghluais leó timcheall fiche slat gan focal a rádh. Stad sí go tobann. <L 46> "A Antoine," ar sise, "a Antoine a chroidhe istigh," ar sise agus thug sí barróg dó gan aon tsúil aige le n-a leithéid, "a Antoine a chuid," ar sise, agus í ar a dhá ghluin, "a Antoine, abair liom nach ngabhfaidh tú ann feasta, impighim ort gan aon bhaint bheith agat leis feasta. Tá mallacht ar an bhfear sin, mallacht mná a milleadh … abair liom anois nach ngabhfaidh tú ar cuairt ann feasta go seachtnóchaidh tú é mar seachnuighthear an diabhal …" Bhí Antoine n-a thost ar feadh tamaill bhig. Bhí sé ag féachaint uaidh thar an machaire go doiligheasach. "Acht an ceól a mhathair! an céól aoibhinn!" ar seisean. D'eirigh an bhean dá glúnaibh. Thuig sí nach raibh sé n-a cumas an snadhm bhí idir an mbeirt cheóltóirí a sgaoileadh ar an dóigh sin. XII An imnidhe bhíodh uirri! Dá mbéadh Antoine Beag gan theacht abhaile i n-am d'fhanadh sí n-a suidhe ag fanacht leis agus an croidhe ghá chrádh innti go raibh sé sa Teach Mór agus go gcloisfeadh sé an sgéal ó Phól. Agus nuair a thiocfadh sé abhaile bhíodh cineál sgáth uirri roimhe. Dá bhféachfadh sé uirri go smaointeach — nós bhí aige — shíleadh sí go raibh deire leis an gcáirdeas bhí eatorra arísgo bráthach, gur h-innsigheadh gach uile shórt dhó ar olc léithi féin. Bhí sí ghá céasadh aige agus é léithi sa teach; bhí sí gá céasadh aige agus é ó bhaile … <L 47> Shuidheadh sí ag cniotál cois teine san oidhche go dtiocfadh sé abhaile. Bhíodh an bórd faoi réir aici; an tualán ar fiuchadh ós cionn na teine; cíte gá fuaradh ar lic na fuinneóige. Cuireadh sí an sgéal trí chéile n-a h-intinn féin. Thug Pól gealladh dhí — acht nach iomdha caoi le gealladh a bhriseadh seachas é réabadh ó céile i n-aon turas? Acht an mbéadh fonn ar Phól an sgéal innseacht? Bhí sí cinnte go mbéadh an fonn sin air 's chomh mór le chéile is bhí an bheirt. Acht nach mbeadh eagla air go dtaobhóchadh Antoine Beag le n-a mhathair agus go mbeadh sé féin fágtha gan caraid ar an saoghal? Nach raibh an sgéal níos náirighe aige féin? Acht nach iomdha craiceann d'fhéadfadh sé cuir air? An díoltas bhain sí amach i bhfad ó shoin — marach é sin, ní thiocfadh sí san áit mhallaighthe seo go deó, marach é sin ní bhéadh a mac mór le Pól Dubh, marach sin ní bhéadh sí ciaptha cráidhte céasta anois: ár ndóigh, ní fhéadfadh sí gan mallacht bheith uirri agus a leithéid a dhéanam? Agus ba dhóigh léithi go mba cuid de'n mhallacht go raibh gean a h-aon mhic gá cailleadh aici. An díoltas sin bhain sí amach — thosuigheadh sí ag machtnamh air go dtiocadh an pictúir go soiléir ós comhair a súl, go mbíodh uamhan uirri roimpe féin, roimh an ngráin bhí n-a croidhe féin … Shíl sí tráth go raibh an ghráin sin múchta. Shíl sí é sin nuair bhain sí a díoltas de Phól Dubh. Is ar éigin leig sí uirri féin nuair tháinic sí san áit i dtosach le toradh a gnímh díoltais a fheiceál, go mb'é an fuath ba <L 48> siocair le n-a turas. Acht aithbheódhadh an seanfhuath bhí n-a croidhe ó thús. Méaduigheadh é. Faduigheadh é. Nach raibh a mac múirneach, an mac thóg sí le duadh agus le saothar, níos geanamhla ar Phól Dubh ná uirri féin? Agus chomh mórdhálach is bhíodh Pól Dubh! An t-aon rud ar an saoghal dá dtug sí grádh ó chroidhe a fhuadach uaithi! Bhí a dhíoltas féin ghá bhaint amach aige i ndeire na dála … Bhuaileadh sí amach i n-aon turas le Pól Dubh fheiceál ag útamáil leis n-a dhall, agus ag bualadh a chos i n-aghaidh na gcloch sa tslighe. Chuireadh sí a díoltas féin i gcomórtas leis an ndíoltas bhain seisean amach agus bhíodh sí leathshásta. Acht thiocfadh rabharta feirge uirri dá mbéad a mac féin i bhfochair an daill gá threórughadh agus ag éisteacht le n-a chómhrádh maith. Acht níor tháinic gníomh mar thoradh ar an bhfeirg. Níor tháinic de bhláth ariamh ar an bhfeirg sin acht briseadh croidhe … XIII Agus d'imthigh na bliadhanta ar an dóigh sin go raibh Antoine Beag ocht mbliadna déag d'aois, go raibh sé n-a ógánach measardha árd gan mórán toirte ann; súile lonnracha n-a éadan bhán ar nós dhá liathróid marmair thumfaidhe i n-uisge; folt catach de mhín- ghruaig síodamhail ar a cheann, acht nach bhféadfadh a dhithcheall é cheansughadh ná é chóiriughadh; glór bog duthrachtach aige — cheapthá agus é ag labhairt leat nár dhubhairt sé an cainnt chéadna sin ariamh acht <L 49> leatsa amháin; é beó bíodhgmhail ar a chois agus n-a iomchur; ógánach nach ngabhfadh thart ar an tsráid gan daoine bheith ag féachaint air. Níor athruigh na trí bliadna an sgéal ar an triúr mórán. Ní aithneóchthá ar Phól Dubh go raibh an aimsir ag sleamhnughadh thart; bhí máthair an fhir óig beagáinín beag níos caithte, beagán níos nimhnighe ná ariamh. Acht ní shílfeadh aon duine uirri go raibh fúithi gníomh mór eile a dhéanamh, leis an bhfear sin a mhill a saoghal uirri agus a mac a chur ó chéile go deó na ndeór … Acht bhí. Ní fhéadfadh sí an saoghal bhí aici a sheasadh níos fuide. Thiubhradh sí Pól Dubh agus a mac le chéile. D'innseóchadh sí a sgéal féin d'Antoine i láthair Póil Duibh. Chuirfeadh sí a craiceann féin air. Nochtóchadh sí dhó i mbriathraibh toghtha gach ar fhulaing sí ó casadh Pól Dubh léithi an chéad lá. Ní cheilfeadh sí aon rud air; chomh mór le chéile is bhíodar i dtosach; go mb'é an chéad fhear é dá dtug sí gean; an sórt duine bhí ann an uair sin; an teanga bhladarach mhealltach bhí n-a cheann; chomh hóg is bhí sí féin agus chomh neamheólasach ar an saoghal is bhí sí; an imnidhe bhí uirri; an fonn bhí uirri í féin a bháthadh nuair thuig sí go raibh an anachain déanta; an chainnt adubhairt Pól Dubh nuair d'innis sí an sgéal dhó; an buile bhí uirri; an chaoi shíl sí díoltas bhaint de Phól; an t-uathbhás bhí uirri nuair a bhain — chuirfeadh sí síos go glan soiléir orra uile go léir i láthair na beirte … Acht an bheirt thabhairt le chéile — n-a teach féin dá mb'fhéidir é — ní bhéadh sé sin ró-éasgaidh. Ní raibh Pól <L 50> Dubh acht aon uair amháin ann, an uair tháinic sé ar thóir ruadhóige tosaigh bheidhlín — an dtiubhradh sí cuireadh dhó theacht? An dtiocfadh sé dá bhfuigheadh sé cuireadh féin agus chomh minic castaidhe Antoine leis ar a mhalairt de chaoi? Cheap sí go mb'fheárr fanacht go dtiocfadh sé uaidh féin … Bhí an sgéal bhí le hinnseacht ceaptha aici. Thogh sí gach focal go cúramach. Chuir sí i ndiaidh chéile go healadhanta iad. Labhair sí ós árd iad agus í léithi féin. Bhain sí cuid de'n nimh as an gcuid seo de'n sgéal. Chuir sí brigh agus fuinneamh i gcuid eile. An truaighmhéal i n-uachtar annseo sa sgéal. Breith- thoraidheacht i gcuid eile. Agus chleachtuigh sí an chainnt leis na tréithre seo thabhairt amach n-a n-iomlán, gur cheap sí nach bhféadfadh aon duine éisteacht le n-a stáir gan a rádh gurab é Pól Dubh ba chionntach … Ní fada an t-achar go bhfuair sí fail ar an sgéal innseacht. Deireannach san oidhche cé bhuail isteach ar an úrlár chuici, agus a sheanbheidhlín faoi n-a asgail acht Pól Dubh féin. Agus seo é an fáth bhí aige leis an gcuairt a thabhairt: Máirt Cásga bhí ann agus bhí coinne déanta aige le Antoine leis an oidhche a chaitheamh ag ceóltóireacht sa Teach Mór. Bhí gach uile shórt faoi réir aige — teine mhaith san ngráta, na dallóga troma ar na fuinneógaibh, an lampa árd ar lasadh le n-a ais díreach mar bhí an chéad oidhche casadh Antoine leis i dtosach, na spéacláirí céadna gorma ar a shúilibh … Acht céard bhí ar an bhfear óg nach raibh sé ag <L 51> teacht? Bhí sé thar a h-ocht a chlog, agus gheall sé bheith ann ar a seacht. D'eirigh sé agus thosuigh sé ag siubhal anonn 's anall go mífhoighdeach. Ba léir ó'n gcaoi a raibh an brat-úrláir caithte faoi n-a chosaibh gur iomdha míle míle uair shiubhal sé an casán céadna sin. Uaireannta d'fhanadh sé tamall n-a sheasamh agus cluas air go gcloisfeadh sé torann cos a charad óig ar an ngainimh taobh amuigh. Acht níor chuala sé an torann sin, agus lean sé dá shiubhlóid ar nós seanleomhain faoi ghlas. Bualadh an naoi. Bhí sé tuirseach ag fanacht leis. An dtiocfadh sé choidhche? Rug sé ar an seanbheidhlín go mí-shásta. Bhain sgréachghail as. Beithidheach allta i gcruadhchás bhí ann, shíltheá. Annsin leis an bhfuinneamh a chuir sé ann réab sé an ruadhóg tosaigh … Bhí sé gan ceól gan cara annsin. Thug sé seacht mionn déag, agus gach mionn aca ní b'aistighe ná a chéile, go ndeacha sé go pluais easgaine Shean-Chrosaigh, gur dhúisigh sé as a shámhshuan é le teann na mionn, gur chuir iallach air an lóchrann 'fhagháil agus é threórughadh go teach an fhir óig … "An chéad ruadhóg briseadh orm," an focal adubhairt sé nuair thóg sé an laisde. Níor chuir bean an tighe aon fháilte roimhe. Chuimhnigh sí ar oidhche eile nuair tháinic sé agus an sgéal céadna aige. Ó'n oidhche sin amach ní raibh aon tsuaimneas aici. An oidhche sin thug sí faoi deara i dtosach chomh mór is bhíodar le chéile. An oidhche sin thuig sí cé'n ceangal do-sgaoilte bhí eatorra — acht <L 52> anocht bhéadh fail aici a sgéal féin a nochtadh ar a bealach féin i láthair a mic, anocht sgaoileadh sí an snadhm bhí ag a cheangal le n-a bliadhantaibh … "Briseadh an ruadhóg tosaigh orm," ars an dall. An leithsgéal céadna bhí aige anocht is bhí an oidhche sin. Acht ní bhfuigheadh sé ruadhóg nuadh ó n-a mac anocht; ní bhéadh oidhche ceóil aca le chéile mar bhí an oidhche úd. Ní bhéadh oidhche ceóil aca arís choidhche … "Níl Antoine sa mbaile." Gheit sé. Nach é d'aithnigh an glór! "A Mhuirghéid," ar seisean," nach bhfuil sé thar am agat maitheadh dhom?" "Ní mhaithfead choidhche ná go deó." Ní amháin nár mhaith sí dhó acht bhí lúthgháir croidhe uirri go gcuirfeadh a mac ruaig air as an teach nuair a thiocfadh sé agus nuair chloisfeadh sé an sgéal ó n-a béal féin. Is beag nach raibh sí lághach muinnteardha leis! "Tá súil agam nach mbéidh Antoine i bhfad," ar seisean. Ní cheapfaidhe acht go mba sheanlánamhain ós cionn na teine iad, agus nárbh eadh freisin ar dhóigh? Níor labhradh mórán; bhí an iomarca aca le rádh dá dtosnóchaidís. Eisean ar thaobh na láimhe clé; ise ar thaobh na láimhe deise; an bórd eatorra agus an lampa ar lasadh air; clog beag ar an matal agus gach aon tic-tic uaidh go míshásta mífhoighdeach cas cantalach. Shíltheá go mbíodh Pól Dubh ag féachaint ar an gclog sin go bhfeicfeadh sé cé'n t-am é — a cheól míbhinn bhí ghá bhodhradh. Nuair a d'fhéachfadh sé ar an gclog ar an nós sin, deireadh sise: <L 53> Ní bheidh sé i bhfad anois. Tá sé luath san oidhche fós. Acht nach uirri bhí an sgannradh nach bhfanfadh sé! Nach í bhí faiteach nach dtiocfadh a mac i n-am leis an sgéal sin bhí ceaptha aici a chlos! Mara dtiocfadh ní sgaoilfidhe an snadhm an oidhche sin … Agus d'fhan an bheirt, an bhean a raibh an ghráin n-a croidhe, agus an fear dá dtug sí grádh tráth agus thug grádh dá mac anois, cois teine ar feadh i bhfad 's i bhfad go dtiocfadh an fear óg thugadar ar an saoghal ocht mbliadna déag ó shoin abhaile chuca … XIV Nuair d'fhág Antoine an teach i dtús na hoidhche bhí faoi dhul díreach go dtí an Teach Mór. Acht nuair shroich sé an baile beag atá idir an dá áit bhí a lán de fhearaibh óga na tuatha bailighthe ann. Bhíodar corruighthe go mór. Bhí sgéal mór éigin aca. Rith fear óg díbh amach chuige. Bhí fiadhántas n-a shúil agus filidheacht ar a theangain. "Iodhbairt fola!" ar seisean, "íodhbairt fola ar son na béithe nach gcaillfear choidhche!" Níor thuig Antoine i gceart é. Ghluais leis go Mullach an Áird, áit a raibh cuid mhaith daoine bailighthe. B'iongantach an radharc bhí le feiceál annsin. Maigh Life shíos faoi. An abhainn ar nós péiste móire airgeada ag gluaiseacht léithi faoi choilltibh tiughtha agus thar bántaibh agus curaighibh <L 54> míne. Sluagh mór ar an Mullach. Sgéal mór ag gach éinne agus gan aon bheirt ar aon sgéal. Bhíodar uile go léir ag féachaint i dtreó Bhaile Átha Cliath. Cluineadh pléasgadh mór. Rug fear árd ar láimh ar Antoine. Bhí creathadh n-a ghlór. "An seanchath ghá thabhairt arís!" ar seisean, "an seanchath nach stopfaidh go mbéidh Éire ag Éireannaighibh." Níor labhair Antoine. Bhí sé n-a sheasamh leis féin amach ó'n sluagh ag éisteacht le pléasgadh na ngunnaí móra. Tógadh a chroidhe. Músgluigheadh a mhisneach. Tháinic cineál meisge air … Níor fhéad sé aghaidh thabhairt ar an Teach Mór. A-bhaile chuaidh sé agus a chroidhe agus a anam corruighthe ar nós nár corruigheadh le ceól ariamh iad. Meisge na náisiúntacht' bhí air, nuair bhuail sé isteach n-a theach féin. D'fhéach sé ar a mháthair. D'fhéach sé ar Phól Dubh. "Is fada gur tháinic tú," arsa Pól go casaoideach, "tá mé annseo le dhá uair a chluig ag fanacht leat." Tháinic gráin i gcroidhe an fhir óig do'n dall. De bhunadh Gall b'eadh é, agus nach raibh a chinneadh siúd ag troid i n-aghaidh a chinnidh féin le n-a ciantaibh? Nár thasbáin an dall féin dhó claidheamh bhí ag a sheanathair lé'r bhain sé an ceann de thaoiseach sa mbliadhain 1798? Cé'n fáth go raibh sé féin mór le n-a leithéid de dhuine ariamh? Ar ndóigh níor bhféidir grádh tíre agus grádh ceóil a chur i gcomórtas le chéile? <L 55> "Tabhair ruadhóg tosaigh dhom," ars an dall, "agus beidh greas againn le chéile ar an dá bheidhlín." "Ní bheidh" Dubhairt sé an focal chomh borbh dána sin gur gheit an dall. Scannruigh an mháthair chomh corruighthe is bhí a mac. "Ní bheidh aon cheól againn le chéile feasta," arsa Antoine, "ní bheidh aon bhaint againn le chéile feasta. Imthigh abhaile agus ná feictear annseo arís choidhche thú!" Shíl an dall i dtosach gur ar buile bhí an fear óg. É dhíbirt as an teach! A rádh nach mbeadh aon cheól aca le chéile feasta! Thuig se gan mórán moille gur i ndá ríribh bhí sé. "Imthigh!" arsa Antoine. Rug an dall ar a hata, ar a mhaide treóir agus ar a bheidhlín, agus amach leis faoi spéirthibh neimhe agus gan fios aige cé'n fáth gur díbrigheadh é … "Ar chuala tú an sgéal, an sgéal mór?" arsa a mháthair i gcogar fhaiteach. A sgéal féin ár ndóigh bhí i gceist aici. "Chualas agus táim ag imtheacht …" "Ag imtheacht! Ag imtheacht, a Antoine!" agus bhí sgannradh n-a glór, "ár ndóigh níl tú ag imtheacht uaim mar gheall air sin, bhfuil anois?" agus shíl sí a dhá láimh a chaitheamh timcheall ar mhuineál a mic. Nach uirri bhí an mí-ádh nár innis an sgéal dó sul ar chuala sé ó dhuine eile é! "Tá mé ag imtheacht anois, a mháthair." <L 56> Thug sé póg dhi go díl. Thosuigh sise ag caoineadh. "A Antoine! a Antoine! Ná himthigh uaim! ná himthigh ó do mháthair aonraic!" Acht d'éaluigh sé uaithi agus gan fios sgéil mhóir a mháthar aige, d'imthigh sé leis ar eagla go laghdóchaidhe a mhisneach, go dtiocfadh lagadh ar a anam … Thug sé aghaidh ar Bhaile Átha Cliath agus na Flaithis n-a chroidhe … <L 57> AN DARA BUAIDH .i. DÍOGHALTAS <L 59> DÍOGHALTAS An seancheóltóir, Pól Dubh, ag cainnt:— Maith dhom, a Mhuirghéid; maithimís dá chéile ó tá ár mac Antoine Beag an Cheóil ar lár … Chuireas fios ort, a Mhuirghéid, nuair a chualas an sgéal mór sin, acht níor tháinic tú. Ní móide go bhfuair tú an teachtaireacht ariamh: bhí tú as baile chualas ó shoin — má cuirtear ceist ort cá raibh tú nó cé'n gnótha bhí agat ann ní call duit freagra a thabhairt — acht sílim go bhfuil fhios agam féin é. Molaim thú má's fíor mo bharamhail … Chuir Antoine masladh orm an oidhche dheireadh leagas súil air; ní fios dam anois cé'n fáth gur chuir sé as an teach mé, agus chomh mór is bhíomar le chéile. Mearbhall intinne éigin tháinic air cheapas; ní bhéadh sé ró-fhada go dtiochfadh sé chugam agus mhaithfinn dhó. Bhéadh greas againn ar an seanbheidhlín. agus ní chuimhneóchadh ceachtar againn ar an mire tháinic air an oidhche sin. Acht d'imthigh lá, agus d'imthigh dhá lá, agus d'imthigh trí lá, agus níor tháinic sé. Ní raibh a thásg ná a thuairisg le fághail thall ná i bhfus. D'eirigh mé an-uaigneach gan é. Níor fhan croidhe ná misneach agam. Gach uile choisméag dá gcloisfinn, b'é Antoine bhí ann cheapainn; cé'n chaoi a bhféadfadh sé fanacht uaim agus an gean bhí againn dá chéile? Ar innis sé dhuit ariamh cé'n chaoi ar <L 60> sheól Dia isteach chugam é an chéad uair? ar nochtuigh sé dhuit ariamh cé'n grádh bhí aige orm? Snadhm na seacht snadhm bhí eadrainn … dá mbéadh a fhios agam gur faoi'n gcré bhí tú ar feadh an achair, a Antoine Bhig an Cheóil! Trí seachtmhainí chuireas tharm faoi chéasadh agus faoi chrádh gan an teach fhágail go dtáinic an fear aimsire isteach sa seómra chugam maidin. Chualas ag imtheacht thart é agus leisg air imtheacht. Bhí súil agam go nglanfadh sé leis, agus go bhfágfadh sé liom féin mé le mo smaointe duaibhseacha a dhéanamh. Acht ní raibh baoghal air. Shíl sé cainnt a chur orm cúpla uair acht chuireas cosg leis. "A mhaighistir," ar seisean. Ní bhfuair sé freagra uaim. "An fear óg sin bhíodh ag teacht ar cuairt annseo …" Gheit mé. "Seól isteach annseo go beó é, a amadáin," arsa mise, agus d'eirigh mo chroidhe go raibh sé tagtha faoi dheireadh. Nach maith a bhí fhios agam nach bhféadfadh sé fanacht uaim! Acht níor chorruigh an fear aimsire. Mhothuigheas é 'mo aice agus fonn cainnte air. Dá mbéadh radharch na súl agam, d'fheicfinn an truaigh bhí aige dhom n-a sheanéadan rocach. "Déan deifir agus seól isteach é," arsa mise go borb, "deifir!" "Acht níl sé ann, a mhaighistir —" "Cé'n chainnt sin ort mar sin? Imthigh!" "Acht tá sgéala agam faoi —" <L 61> Bhí fhios agam air nárbh é an deágh-sgéal bhí aige. Thosuigheas ag cur caoi ar an teinidh, ionnós nach bhfeicfeadh an fear aimsire a chorruighthe is bhí mé. "Céard a chuala tú?" arsa mise, agus ní shílim go mbéadh fhios ag aon duine dá thuigsionaighe é an imnidhe bhí orm. "Ar dheis Dé go rabh sé," ars an fear aimsire go diadhanta agus truaigh aige dhom. Bhí fhios aige chomh mór is bhíomar le chéile — dá mbéadh fhios aige go mb'é mo mhac féin é! D'eirigheas 'mo sheasamh. Níor fhéad mé ceist chur air. "Tá sé faoi'n bhfód le deich lá," ar seisean; tháinic tocht air — "má's fód atá ós a chionn, agus ní shílim gurb eadh acht gainimh agus aol …" Ní cheapthá ormsa go raibh spéis ar bith agam n-a chuid cainnte: lean sé dhá sgéal — "Marbhuigheadh deich lá ó shoin é i mBaile Átha Cliath … seanpháipéar fuaireas ar maidin agus bhí a ainm ann … lucht an airm a mharbhuigh é … dá mbéadh fhios agatsa é, a mhaighistir, b'fhéidir go bhféadfá cosg a chur leó: bhí tú féin san arm uair, nach raibh?" Níor leigeas orm go raibh mé ag éisteacht leis ar chor ar bith. Go deimhin, an uair sin, is ar éigin a thuigeas céard bhí ghá rádh aige agus an tocht tháinic orm. Bhí bárr na fuinneóige fosgailte agam. Bhí cumhracht túis an tsamhraidh ag eirghe aníos as an ithir. Fuiseóg ag gabhail ceóil go croidheamhail i n-áirde sna spéirthibh … ní chloisfeadh Antoine Beag an ceól sin arís choidhche … tháinic fonn orm a dhul <L 62> go dtí do theach, a Mhuirghéid, agus comhbhrón a dhéanamh leat … Bhí Sean-Chrosach, an fear aimsire, ag cur dhe. Leis an bhfuiseóig bhíos féin ag éisteacht; shíltheá sin ar chaoi ar bith. "Bhí clampar éigin i mBl'ath' Cliath?" arsa mise. "Bhí — cogadh mór. Losgadh …" "Cogadh mór?" "Seadh mh'anam. Bhí cunntas faoi san bpáipéar." "Cuir diallaid ar an gcapall agus fáigh na páipéir uilig dhom. Iad sin chuir an troid ar bun, thuill siad a bhfuair siad. Déan deifir." Bhí fhios agam go raibh an fear aimsire ag féachaint orm, gur cheap sé go raibh mé gan croidhe, go mba chuma liom céard d'eirigh do'n charaid óg bhíodh ar cuairt agam. Acht ní amhlaidh bhí. D'eirigh sean- mhisneach na hóige ionnam. Geineadh diabhal ionnam. Thosuigh sé dhom' ghríosadh. An mac sin dá dtugas gean mo chroidhe dúnmharbhuigheadh é. An fear bhí ionnam? An raibh sé de mhisneach agam díoghaltas a bhaint amach? An diabhal bhí istigh 'mo chroidhe níor tháinic comhnaidhe air acht é ag tafaint orm, ag caitheamh tarcuisne orm nach raibh ionnam acht seancharnán feóla ó chailleas radharc na súl. Músgluigheadh an fonn chun díoghaltais. Dá mbéadh an fear bhí cionntach san dúnmharbhadh agam stracfainn an fheóil dá chnámhaibh mara mbéadh aon chaoi eile le n-a chur dá threóir. Acht níor mhór dhom bheith ar m'aire. Ní dhéanfadh sé cúis dá gceapfaidhe go raibh mé nimhneach. Bhí lúthgháir orm nach raibh fhios ag neach acht thú féin, a <L 63> Mhuirghéid, cé'n gaol bhí agam le Antoine Beag. Chuireas teachtaireacht chugad. Shíleas go bhféadfadh an bheirt againn slighe éigin a cheapadh le díoghaltas a bhaint amach … Acht cé bhí cionntach? Cé thuill an bás uaim? Rí Shasana? A Phríomh-reachtaire? A Fhear-ionaid? Fear an airm? Acht is beag is féidir le fear a dhéanamh ghan amharc na súl. Mo thruaigh agus mo sheacht gcéad truaigh go bhfuilim 'mo dhall indiu, a Antoine Bhig an Cheóil … Tháinic Sean-Chrosach ar ais. Beart mór páipéirí aige. Thosuigh sé ghá léigheadh dhom, acht níor leig mise orm go raibh mórán spéise agam ionnta. Le dallóg a chur air, thosuigheas ag moladh lucht an airm, agus náire shaoghalta orm go raibh baint agam leó tráth dom' shaoghal. Luadh sé ainm fir. "Cé'n t-ainm adubhairt tú?" arsa mise. Dubhairt sé i n-ath-uair é. "Sin é atá n-a fhear-cinn ar an arm faoi láthair," ar seisean. "Tá mé tuirseach díbh uilig," adeirimse. "Sgrios agus ná feictear annseo arís indiu thú," agus shíltheá orm go raibh leisg an tsaoghail orm. Acht ní raibh. Bhí seanaithne agam ar an bhfear a luadhadh. Bhí sé n-a oifigeach óg 'n-aon chipe liomsa tráth a raibh mé féin san arm fadó. Bhíos cineál mór leis. Sé bhí cionntach san dúnmharbhadh … Chuir mé litir ag triall air. Chuir mé fáilte roimhe go hÉirinn. Mholas é gur chuir sé an tEirghe-Amach faoi chois … <L 64> "Nuair a chualas gur tú cuireadh chugainn," arsa mise sa litir, "bhíos ríméadach mar bhí fhios agam nach ngéillfeá de bhoige, ná de sheafóid, acht go gcoimh- líonfá do dhualgas cruaidh. An bás bhí tuillte ag an dream sin i mBaile Átha Cliath fuair siad é. Má bhíonn lá saoire ar bith agat, b'fhéidir go dtiubhrthá cuairt orm annseo. Tá iasgaireacht thar bárr ann, agus beidh cainnt againn faoi'n tseanaimsir aoibhinn bhí againn le chéile fadó san Aifric Theas." Nuair bhí an litir sgríobhtha agam, agus is mór an strómh chuir sé orm a sgríobhadh, acht tig le dall féin sgríobhnóireacht a dhéanamh acht an gléas feileamhnach bheith aige chuige, nuair bhí an litir curtha chun bealaigh agam baineadh meadhchan mór de mo chroidhe. Bhíos cinnte go dtiocfadh sé dá bhféadfadh sé é ar chor ar bith. Agus annsin … Ní fios dom cé'n chaoi ar chaitheas an dá lá bhí chugam. Bhí tráth an díoghaltais ag druideadh liom agus tá fhios agadsa, a Mhuirghéid, cé'n blas atá ar an díoghaltas. Aimsir an earraigh bhí ann, óige na bliadna, cumhracht bláth agus ithir san aér thart orm, agus mo chroidhe féin chomh héadtrom is bhí sul ar bualadh dall mé. Nach mbéadh an namhaid, an fear bhain mo mhac dhíom, ar mo chomhairle gan aon achar? Bhuaileas amach. Nach agam atá an chuimhne ar an oidhche sin! D'fhan mé tamall sa gcoill bhig giumhaise atá le hais na haibhne. Aimsir gaoithe anoir is gnáthach ceól aoibhinn bheith sa gcoill sin. Bhí an ceól ann, cinnte go leór — na mílte deamhan díomhaoin ag caitheamh saoire shíltheá. Cuireadh aiteas orm. Cuireadh aoibhneas orm. Níor baineadh a leithéid de <L 65> cheól as aon ghléas dar cheap fear ariamh. Rinneas dearmad ar an bhfear cinn airm agus ar na coiribh bhí déanta aige. Ní raibh sa saoghal acht mé féin agus an ceól diabhalta sin — agus Antoine Beag. Samhluigheadh dom go raibh seisean ann, go raibh sé le mo thaobh ann ag éisteacht leis an gceól uathbhásach. … Labhras leis. Sgreadas air. Shín mé mo lámh amach uaim le breith air, acht ní raibh sé ann. Nach éasgaidh do dhuine éalughadh ó dhuine eile san oidhche? Agus nach bhfuil sé n-a oidhche i gcomhnaidhe agamsa? Acht thuigeas go soiléir annsin céard bhí déanta. Seadh, agus thuigeas freisin céard bhí le déanamh … Acht cé'n chaoi? Bhíos 'mo dhall agus níl sé éasgaidh ag dall gníomh de'n tsórt bhí ceaptha agamsa a dhéanamh gan cabhair. Shíleas cuairt a thabhairt ortsa, a Mhuirghéid. ó mhill tú na súile orm an oidhche uathbhásach úd, nach dtiubhrthá iasacht do dhá shúil féin dhom feadh cúpla lá? Bhí olc agus gráin agat orm; ní raibh aon nidh ar an saoghal nach ndéanfá le masladh thabhairt dom, acht bhíos lán- chinnte go gcuirfeá an fuath ar cáirde nuair chloistheá cé'n gnó bhí agam díot. Tá eólas maith ar an stáir agam. Thosuigheas ag machtnamh ar ain-bhás na dtíoránach ba mhó cliú dá raibh ann ó thús. An bhféadfainn aon bhás aca imirt ar an t-é seo bhain Antoine dhínn? Nimh? D'fhéadfadh dall nimh a chur i gcupán chomh maith le duine, acht níor thaithnigh sé liom. Piléar? B'fheárr liom sin go mór, acht nuair nach raibh amharc na súl agam cé'n chaoi d'amhsóchainn é? Ní raibh sé an-réidh ar chor ar bith … <L 66> Chuaidh mé go dtí do theach. Rugas ar an laisde. Tá déanamh aisteach neamhchoitchiannta ar an laisde céadna mar is eól duit féin. Na méara na súile is géire bhíos ag dall. Chuir an laisde sin rud éigin i gcuimhne dhom. Ní raibh fhios agam cé'n rud é. D'fhan mé annsin sgathamh deas ag an doras, leis an seanchuimhne a aithbheodhchaint. Ní raibh lúb ná casadh, alp ná cnap air nár chuimil mé na méara dhe fiche uair, agus eachtraí mo shaoghail ag gluaiseacht ós comhair mo shúl gan beódhacht ar nós tonnta na mara. Chonnaiceas, seadh gidh dall mé, chonnaiceas bothán beag i lár machaire san Aifric Theas. Lá buidhe brothallach bhí ann, agus bhí an bheirt fhear ar an bhfosgadh ón ngréin — fear aca gonta agus an fear eile ag cuidiughadh leis. Agus nach é bhí buidheach do'n fhear leónta? Ní raibh aon rud aige nach dtiubhradh sé do'n té thárrtháil é. Ba mise an fear gonta; an fear eile bhí ag cuidiughadh liom, b'é siúd an fear bhí ós cionn an airm anois … Gheit mo chroidhe. Bhí agam. Chuir do laisde-se i gcuimhne dhom an aisge d'iarras air. Ní ghlacfainn aon rud uaidh acht seanphiostal bhí aige, seanphiostal rinneadh san Eadáil céad bliadhain ó shoin. D'fhéad- faidh an gníomh a dhéanamh leis. Ní dhéanfadh aon rud eile cúis. Ní bhéadh aimhreas ar bith air nuair a thasbáinfinn dhó é. Ní chuirfeadh an seanghléas troda sin faitchíos ar éinne. Agus ní cheapfaidhe acht gur timpíst bhí ann … Ní dheacha mé isteach chugad an oidhche sin. Ghluais liom abhaile. Ní raibh aon cheól le clos agam sa gcoill giumhaise atá le hais na haibhne. Ní raibh <L 67> ceól ar an saoghal chomh haoibhinn le ceól an díoghaltais bhí istigh 'mo chroidhe féin … Bhí sé n-a lá nuair a shroicheas mo theach. Acht nach cuma lá thar oidhche ag dall de mo shórt? An cuartughadh a rinneas go bhfuaireas an seanghléas troda! Bhí fhios agam go raibh sé agam i n-áit éigin sa teach, acht cé'n ait? Ní fhéadfainn cabhair iarraidh. Níor eirigh liom é fhághail thall ná i bhfus. Dá mbéadhthá-sa le m'ais, a Mhuirghéid! Chuireas fios ort sa deire. Acht ní raibh an teachtaire acht imthighthe nuair chuimhnigheas ar chúpla bosca taisdil bhí agam ar áiléir. I dtóin bosca díbh fuaireas an cara bhí le cuidiughadh liom … Síos liom an staighre go raibh mé 'mo sheómra féin, go raibh mé 'mo chathaoir mhóir shuaimhnis féin agus an seanphiostal agam. Ní bhfuair mo bheidhlín ariamh an cuimilt agus an bhanaltracht chaoin is fuair an piostal. Shíltheá orm gur cheapas gur rud beó bhí agam ann. Labhras leis. Mholas é ar na gníomhar- thaibh rinne sé ó múnluigheadh i dtosach é. Chuireas i gcéill dhó go mbéadh a ghníomh deireannach faoi chliú go deireadh aimsire. Agus bhéadh, a Mhuirghéid, marach tusa … Bhí an piostal i ngreim agam nuair a tháinig Sean- Chrosach agus litir aige le m'aghaidh. Ní minic dhom litir fhághail. Ní féidir liom ceann a léigheadh, faraoir, agus bhí dearmad déanta ag an saoghal orm le fiche bliadhan. Léigh an fear aimsire an litir. Ba ó'n bhfear cinn airm í. Níorbh fhéidir leis theacht. Thuit an croidhe orm. Tímpist beag d'eirigh dhó. Tuilleadh de'n tubuisde <L 68> chuige! Acht ní raibh sé an-fhada uaim; an bhféad- fainn cuairt thabhairt air? Tógadh mo chroidhe arís. Teach beag bhí aige sna sléibhtibh go dtiocfadh biseach air, go bhféadfadh sé críoch a chur le n-a chuid oibre i nÉirinn … "Gléastar an cóisde go beó," arsa mise leis an bhfear aimsire. "An cóisde?" ar seisean agus iongnadh air. "Seadh, a dhiabhail. Nár chuala tú mé? An cóisde adeirim," arsa mise. Ní chreidtheá acht an t-iongnadh tháinic ar Sean- Chrosach. Níor fhág an seanchóisde an teach ó cuireadh m'athair, acht shíleas go bhfeilfeadh sé do'n ocáid seo' agus ar bhealach nach bhfeilfeadh aon ghléas iomchuir eile. Bhí maordhacht na seanaimsire ag baint leis; bhí maordhacht ag baint leis an ngníomh bhí le déanamh agamsa freisin … Sibhse a bhfuil amarc na súl agaibh tá an solus agus an dorchadas agaibh, tá an lá agus an oidhche agaibh mar chlocha míle bhur mbeatha; acht ní amhlaidh duinn-ne a chomhnuigheann i saoghal dubh de shíor. Níl againn-ne mar chlocha míle na beatha acht gníomh- artha gur fiú cuimhneadh orra. Ba cheann díbh sin an turas oidhche thugas 'mo sheanchóisde athardha le marbhadh a dhéanamh. Ba shaighead soluis i ndabhach mo dhorchadais é. An seanchóisde maordha athardha sin dom' iomchur thar bóithre garbha clochacha agus gan ionam féin acht oirnéis díoghaltais. Ní ar shon mo mhic amháin bhí mé le díoghaltas a bhaint amach, acht ar son na mílte mac eile fuair anbhás i nÉirinn leis na céadtaibh bliadhan … <L 69> Bhí an seanteach agus an seansaoghal a chaith mé féin agus mo mhuinntir rómham fágtha 'mo dhiaidh agam; ba laoch, ba ghaisgidheach mé ag gluaiseacht liom le gníomh a dhéanamh ar son na tíre sin nár ghrádhuigh mo shinnsir. Acht ní thig liom cur-síos ar an athrughadh tháinic orm le goirid. Turas uaire amháin bhí orm, acht nach iomdha duine eile chaith saoghal na saoghal i n-aon uair amháin? Cuireadh fáilte rómham san teach bhí faoi chíos ag an bhfear cinn airm sna sléibhte. Rinne Sean-Chrosach obair súl dhom. Dubhairt sé nach raibh ann acht teach beag cosamhail le teach feilméara. Treóruigheadh isteach i seómra mé. Bhí an fear a raibh mé ar a thóir ann rómham. Chraith sé lámh liom. "Tá fáilte romhat, a Phóil," ar seisean. "Suidh." Bhí teine mhaith ann agus an bheirt againn n-ár suidhe le n-a hais. "Tig linn cainnt a dhéanamh gan solus," ar seisean, "tá deoch agus eile ar an mbórd annsin le t'ais." Bhí eagla orm go bhfeicfeadh sé chomh corruighthe is bhíos. Thug sé misneach dhom nach raibh solus aige sa seómra. An ghráin bhí agam dhó, bhí fhios agam nach raibh ionnam í a cheilt ar áit na mbonn. Dá gcuirfidhe moill bheag ar an bhfear aimsire, dá mbéadh easbaidh soluis air go ceann tamaill bhig, bhéadh liom. Bhéadh an fhéachaint nimhneach ba léir dhom bheith im' aghaidh faoi fholach agam. "Is fada an t-achar ó casadh le chéile cheana sinn," ar seisean, "cé mhéad bliadhan é?" <L 70> "Bhfuil sé fiche bliadhan?" "Tá agus ós a chionn." An piostal Iodálac ársa bhronn sé orm an uair sin bhí sé i dtaisge agam 'mo phóca. Bhí an teine breágh mór. Bhí sgáth orm go bhféadfadh sé m'éadan corruighthe fheiceál leis na lasracha geala bhí ag eirghe as. Leag mé lámh ar an bpiostal. Bhí sé faoi réir; an t-urchar agus eile ann … Bhí mé ag machtnamh ar an gcaoi agus ar an tráth a bfheárr an piléar chur isteach ann. Rugas ar thoiteóg as an mbosca bhí le m'ais. D'eirigh liom an toiteóg a dheargadh. Chuir mé cúpla gail i n-áirde uaim. Chualas ag cainnt é. Ní raibh suim agam n-a bhriathraibh. Nach bhféadfainn cipín a lasadh le n-a thoiteóg a dheargadh, agus an fad is bhéadh sé ghá dhéanamh é chaitheamh? Ar bhfeárr dhom é dhéanamh anois díreach, nó fanacht go n-inn- seochainn dó cé'n fáth bhí agam leis? "Nuair bhíomar san Aifric Theas le chéile …" Dá marbhóchainn ar an toirt é nárbh amhlaidh a bfheárr dhúinn beirt. Shín sé na cosa amach uaidh. Theangmhaigh cos díobh le mo chois féin. Tháinic cineál creathadh orm … "Fiche bliadhan! Támaoid ag dul i n-aois a Phóil. Bhfuil cosamhlacht na haoise ag teacht orm?" Ní raibh fhios aige nach bhféadfainn é fheiceál. Níor chuala sé ariamh gur baineadh radharc na súl díom. Dubhras rud éigin faoi'n dorchadas. "An dochtúir …" Níor éist mé le n-a chuid cainnte. I bpóca mo chasóige bhí an piostal agam. Bhíos ghá cuimilt go <L 71> lághach le m'ordóig. An laisde aisteach sin atá ar do dhoras-sa, a Mhuirghéid, bí agam 'mo lámh shíleas. Leagas méar ar bhéal an phiostail. Tríd an bpoll beag sin a thiocfas an luaidh a chuireas deireadh le tíoránach, arsa mise liom féin. Bhí poll beag eile ar líneál agus ar éadach na casóige, le béal an phiostail a sháitheadh amach fríd beagán, leis an urchar a chaitheadh. Chuimil mé casúr an phiostail. Tá alt ar an laisde tá ar an déanamh céadna leis an gcasúr sin. Nuair a thógfainn an casúr agus nuair a sgaoilfinn anuas arís é bhéadh anam i láthair a Chruthuightheóra … "Deir an dochtúir liom …" Bhí sé ag cur dhe, acht ní raibh fhios agam faoi neamh céard bí sé a rádh. Chuirfinn focal beag neamh- urchóideach isteach sa gcainnt ó am go ham; an piostal, agus an chosamhlacht bhí aige leis an laisde sin atá ar dhoras do thighe, a Mhuirghéid, an t-aon nidh amháin bhí im' aigne. D'osglóchadh an laisde doras do thighe dhom; an n-osglóchadh an piostal doras do chroidhe? "Toiteóg eile?" Ghlacas uaidh í. D'eirigheas 'mo sheasamh. Bhíos le taobh a chathaoireach. Bhí m'uille chlé buailte leis. An toiteóg 'mo lámh chlé. An lámh dheas, mo phoca agus greim agam ar an bpiostal. Ceathramha ordlaigh dhá bhéal sáithte amach agam tríd an bpoll bhí san éadach. An casúr tógtha. Thosuigh clog a' bualadh. Chomhairigheas gach buille. Bhí fhios agam go raibh sé a deich: nuair bhéadh an deicheadh buille ghá bhualadh, chloisfidhe torann eile sa seómra …" <L 72> "… a trí …" ars an clog. Mhothuigheas an lucht aimsire ag rith isteach orainn. Nach orra bhéadh an sgáth? "… a ceathair …" Beirfidhe orm agus an piostal 'mo ghlaic. Acht nach bhféadfainn a chruthughadh ós comhair coisde ar bith go mba leis féin an piostal? "… a cuig …" Ár ndóigh deirfeadh an coiste crónaire gur timpíst bhí ann, nach raibh fhios ag ceachtar againn go raibh urchar ann. "… a sé …" Dá gcrochtaidhe féin mé, an raibh dochar mór annsin? Nach raibh ré mo mhaitheasa thart cheana féin? "… a seacht …" An lúthgháir bhéadh ar an saoghal Fódla! An bróid bhéadh ortsa, a Mhuirghéid! An tógbháil croidhe bhéadh ort gur dhíol fear marbhtha ár mic as a chuid oibre, agus gur mise rinne an gníomh! "… a h-ocht …" Chloisfidhe an t-urchar seo ar fud an tighe; chlois- fidhe a mhac alla ar fud an domhain mhóir; thógadh sé gach deághchroidhe. Chualas cainnt an fhir a bhí le caitheamh agam. Shíleas go raibh sé an-fada uaim — na mílte míle. Bhuail na focla sa gcluais mé, acht níor chuireas i ndiaidh a chéile iad im' intinn. Níor bhaineas aon chiall cheart asta. Nuair bhuail an clog an seachtadh buille, chualas é ag rádh rud éigin faoi dhochtúir agus go raibh eagla air nach bhféadfaidhe a leigheas choidhche. Bhí ciall a chuid cainnte ag dul isteach 'mo cheann <L 73> do réir a chéile. Gheiteas ag an naomhadh buille. Thuigeas céard a bhí air. "Agus an bhfeiceann tú anois mé?" arsa mise. "Ní fheicim. Tá faitchíos orm nach bhfeicfidh mé aon cheó arís choidhche." "Cé'n chaoi a bhfeictheá gan solus?" arsa mise. Bhí éadach casta timcheall ar a cheann. Mhothuigheas é ghá bhaint de. "Nach uathbhásach an feic mé, a Phóil," ar seisean. D'eirigh sé n-a sheasamh. Bhí sé beagnach buailte liom. "Nach gránda an radharc mé," ar seisean go brónach, "agus dubhradh uair go raibh mé andath- amhail." Beirt dhall i seómra dhorcha! beirt dhall agus duine aca ar tí an duine eile a chaitheamh! "Acht níl mé dathamhail anois, agus ní bheidh arís choidhche. Féach an t-éadan millte sin —" Ní raibh fhios aige cé'n bhail bhí orm féin. Níor leigeas orm nach bhfaca mé an sgrios bhí déanta. "Ní abróchar arís choidhche gur fear breagh dathamhail mé." Bhíomar taobh le taobh annsin, agus guala le gualainn, agus gan radharc na súl ag ceachtar againn … Chuireas ceist air. "Seadh, bean a rinne an obair seo … ó, cá bhfios dhom? Ola éigin losgach chaith sí liom …" <L 74> Níor fhéadas é chaitheamh. Ba uathbhásaighe an bhail cuireadh air ná aon bhás. Chuimhnigheas ar ar fhulaing mé féin. Is beag nach raibh truaigh agam dhó … A Mhuirghéid, tig leat é innseacht domsa faoi rún: an amhlaidh gur fágadh braon beag de'n ola bhain na súile asamsa sa mbuidéal, agus gur leis rinne tú an gníomh? Ar bhain tú díoghaltas de'n fhear bhain do mhac díot ar an dóigh chéadna agus leis an ola chéadna is a bhain tú díoghaltas de'n té thug an mac duit? <L 75> AN TREAS BUAID .i. BEIRT BHAN MISNEAMHAIL <L 77> Beirt Bhan Misneamhail Do hinnsigheadh an sgéal seo dhom le goirid: — Tá aithne agam ar sheanmhnaoi atá dall le bliadhantaibh fada. Baintreabhach atá innti, agus ní heól dom go raibh aici ariamh acht an t-aon mhac amháin. Baintreabhach agus í dall — shíltheá ó'n gcainnt sin gur bean bhocht bhéadh innti; shíleas féin i dtosach é nuair fuaireas a tuairisg. Acht bhí dul-amudha orm agus dul-amudha mór. Bean shaidhbhir í; dá mbéadh an céadmhadh cuid dá maoin agamsa d'fhéadfainn gan faic a dhéanamh le mo bheó. Chuireas aithne uirri i dtosach na Bealtaine atá imthighthe thart. Cuireadh ann mé ar theachtaireacht; acht nuair chonnaiceas an t-árus maorda, agus an chosamhalacht bhí ar an uile rud thart ann, shíleas ár ndóigh nach raibh mé san áit ar cuireadh mé — searbhóghantaidhthe agus 'ch aon tsórt thart orm gach uile choisméag a shiubhalfainn! Agus dubhradh liom cuairt thabhairt ar sheanbhean dhaill bhí n-a comhnaidhe sna sléibhte i gCill Manntain! Seóladh isteach sa seómra mé. Bhí sise ann rómham: bean chaol chaithte, aghaidh bán leigthe uirri agus cosamhalacht ar an uile bhall di go raibh sí mórchúiseach mórdhálach. Is maith is cuimhneach liom an chéad amharc sin: bhí gúna dubh síoda uirri, <L 78> cathaoir mhór shuaimhnis fúithi, a cosa i n-áirde ar stól, a cuid cniotála ar bórd beag le n-a taobh — bhí sí ar nós deilbh dhuibh san seómra mór galánta sin gan cor aisdi go labhrainn féin i dtosach. "Cuireadh annseo mé le teachtaireacht," arsa mise. "Seadh." "Le teachtaireacht ó do mhac." Gheit sí. "Dubhairt sé liom a rádh leat …" Ní raibh sé de mhisneach agam an teachtaireacht thabhairt di lom díreach nuair thugas faoi deara cé'n imnidhe tháinic uirri nuair luadhadh a ainm. Cé'n chaoi a bhféadfainn agus gan agam acht an droch-sgéal di? Cé'n chaoi a bhféadfainn innseacht do'n tseanbhean dhaill sin go raibh sí gan mac anois; go raibh cnámha a haon-mhic faoi'n bhfóid le mí? Cheapas bréag innseacht di. "Tá do mhac beó slán thall i Sasana," arsa mise, "bhí sé san Eirghe-Amach; gabhadh é, cuireadh thar saile é …" "Ní raibh a ainm sna páipéir," ar sise, "léigheadh ainmneacha na ndaoine cuiread thar sáile dhom." "Ainm bréige bhí air …" Caithtear bréaga a chothughadh le bréagaibh eile. Acht cé'n neart bhí agam air? An bhféadfása an fhírinne innseacht do'n tseanbhean dhall sin? Cár bhfios dhuit nach marbhóchaidhe í dá n-innseóchthá an fhírinne dhi mar seo: — A bheaan uasal, is truaigh liom thú. Tá tú gan mac anois. Innseóchad duit cé'n chaoi ar chuireas aithne <L 79> air i dtosach. Dream fear armtha chuaidh isteach i bpáirc bhig i lár na cathrach i mBaile Átha Cliath leis an áit a ghabháil le troid a dhéanamh le n-a sean- naimhde. Dhíbir siad an pobul uile as an bpáirc. Shíleadar go raibh sé fúthá féin ar fad, nach raibh aon duine ann acht a muinntir féin. Acht bhí dul-amudha orra. Ag cuartughadh na háite dhomsa, tháinic mé ar fhear n-a luighe ar shuidheachán n-a throm-chodladh meisge. Fear meadhon-aosta bhí ann; fear saidhbhir de réir cosamhalachta, acht ba léir ó'n bhfuil bhí ar a bhaithis, agus ó'n gclabar bhí ar a chuid éadaigh go raibh sé ar a shaoire ó'n dtuaith agus nach ar a leas bhí sé ghá caitheamh. Dhúisigheas é. "Amach leat as an bpáirc go beó," arsa mise. D'fhéach sé idir an dá shúil go mícheadach orm. Bhí fonn troda air. "Amach leat thú féin …" Rugas ar ghualainn air. "Seo, corruigh," arsa mise. Níor mhaith liom bheith ró-bhorb leis go gcuirfeadh sé a chéad dhúiseacht dhe. Shíl sé mé leagadh, truisleóg thabhairt dhom. B'éigin dom bárr na báighnéide thabhairt air. "Marbhfháisg ort," ar seisean, "tá gléas troda agus catha agam féin," agus bhain sé piostal as a phóca sul a raibh fhios agam céard bhí faoi a dhéanamh. "Anois, má's fear thú," ar seisean; d'fhéach sé ar mo chulaith éadaigh, ar m'éide catha, ar mo chrios agus na piléir bhí ann, ar an nguna agus ar an mbáighnéid. Sgríob sé a cheann. Chuimil sé na súile. Bhí a chéad dhúiseacht agus a dheireadh meisge ghá gcur dhe aige. <L 80> "Agus cé thú féin le do thoil?" ar seisean agus iongnadh mór air. "Saighdiúir mé," arsa mise ghá threórughadh go dtí an geata," saighdiúir i n-arm Phobalacht' na hÉireann …" "An ag brionglóidigh atá mé?" ar seisean. "Pobalacht na hÉireann?" Dubhairt sé na focla sin trí nó ceathar d'uairibh agus é ag iarraidh an sgéal a thuigsint. Dá n-abróch- ainn go raibh mé 'mo shaighdiúir Rómhánach agus go raibh Iúl Caesar mar cheannaire orm ní bhéadh níos mó iongnadh ar an bhfear bocht. Faoi dheireadh dubhairt sé: "Cogar mé leat, a fhir óig," ar seisean, "cé'n dáta é?" "Luain Cásga." "Seadh, seadh, acht an bhliadhain?" "1916." Dá bhfeicteá annsin é ag iarraidh dhéanamh amach céard bhí ar cearr leis an saoghal! Chuirfeadh a fhéachaint gáiridh ar Naomh Pól. Chuidigheas leis. "Tá Eirghe-Amach ann," arsa mise. "Eirghe-Amach?" "Sead, Eirghe-Amach i n-aghaidh na Sasanach?" Dhírigh sé é féin. Chuir sé cosamhalacht mhileata air féin. "An nglacfaidh sibh liomsa mar shaighdiúir?" Bhí sé i ndá ríribh píre. Ní raibh fhios agam céard a bfhearr a dhéanamh. Fear fear — agus bhí fir ag teasdáil uainn go géar. Thugas i láthair mo chaiptín é. <L 81> "Bhfuil urchar maith agat?" ar seisean le mo dhuine. "Chomh maith le aon fhear eile i nÉirinn," ar mo dhuine. "Agus tuigeann tú céard tá fúinn a dhéanamh?" "Go sár-mhaith acht níor shíleas go mbéadh an fhail againn go deó." Agus glacadh leis. Rinne sé troid, troid chomh maith le aon fhear eile dá raibh ann. Chuireas aithne thar bárr air i gcaitheamh na seachtmhaine. Bhí mé féin agus é féin le chéile ar bhárr tighe ag pléasgadh ar feadh mórán de'n achar. Ní raibh comráide ba chroidhe- amhla ag aon fhear ariamh. Choinnigheadh sé ag gáiridh thú ó mhaidin go hoidhche le sgéaltaibh agus le greann. Bhí sgéal aige faoi bhean a raibh cos ádhmuid aici — ní call dom é innseacht anois — uair éigin eile b'fhéidir … Acht ba mhór an fear ban é; ba mhór an fear óil é acht ba mhó ná sin an fear troda é … Níor labhair sé liom ariamh faoi n-a mháthair go raibh sé ag fagháil bháis: seadh — piléar, piléar seachráin … D'innis sé dhom annsin gur baintreabhach bhí innti, nach raibh aon chlann uirri acht é féin, go raibh sí dall. "Agus má eirigheann leat imtheacht," ar seisean, agus é ag séalughadh uainn, "má eirigheann leat imtheacht tiubhraidh tú cuairt uirri agus innseóchaidh tú dhi cé'n chaoi go bhfuair mé bás." Gheall mé sin dó. Acht nuair chonnaic mé an tseanbhean aonraic dall sin, n-a suidhe annsin léithi féin sa seómra mór galánta, nuair thuigeas ó'n ngeit baineadh aisti nuair <L 82> luadhas ainm a mic go raibh gean millteach aici air, ní raibh sé de mhisneach agam annsin mo gheall a choimh- líonadh agus an fhírinne a rádh léithi. Is mór an misneach bhéadh ag fear a bhrisfeadh croidhe máthar … D'fhan mé cuid mhaith de'n tsamhraidh san áit. Bhí mé ar mo choimeád agus níor bhfearr dom áit a mbéinn go mbéadh an tóir thart. Ní raibh mé dhá lá go dtug mé cuairt ar an sagart go nglacfainn comhairle leis faoi'n ngeall thugas do'n fhear bhí faoi'n gcré. Mhol sé an rud a rinneas. "Dá n-innseóchthá go tobann mar sin di é b'fhéidir go mbrisfidhe a croidhe. Deir na dochtúirí go bhfuil a croidhe lag cheana féin," ar seisean. "Acht caithfear an sgéal innseacht di uair eicínt," arsa mise. "Is dóca é," ar seisean, "acht marbhóchaidh sé í." Tháinic bean óg isteach leis an tae agus sinn ag cainnt. "Éist liom noiméad, a Áine," ars an sagart. Chuir sé i n-aithne dhom í. Inghean dearbhshúra dhó b'eadh í. Dubhairt an sagart liom mo sgéal a aith- innseacht. Rinneas amhlaidh. D'eirigh an bhean óg. Labhair sí go húghdarásach. "Caithfear sgéal an bháis sin a cheilt uirri go deó," ar sise, "ba ádhbhar báis di féin é chlos." "Acht caithfear é innseacht di uair eicínt," ars an sagart. <L 83> "Ní caithfear agus ní innseóchar," d'fhéach sí ar an mbeirt againn, "seo," ar sise, "déanamaís triúr cumann an sgéal a choinneál uaithi fhad 's mhaireas sí." "Beidh sí ag súil le litreachaibh uaidh," arsa mise. "Agus gheibhidh sí iad," ar sise, "mar sgríobhfaidh mé féin iad. Ó chaill sí an t-amharc is mise is mó sgríobhann agus léigheann litreacha dhi nuair bhíodh a mac as baile." Rinneamar triúr cumann le chéile ar an láthair, dallóg a chur ar an máthair aonraic faoi bhás a mic … Sgríobhadh an chéad litir an oidhche sin. Ag Áine bhí an peann; bhí mise ar a láimh chlé agus an sagart ar a láimh dheis. Níor labhradh ar feadh sgathaimh bhig. Bhí cineál sgáth orainn — ag cumadh litre ó'n saoghal thall … "A mháthair dhílis ionmhuin," arsa mise le tús a chur ar an obair. "Ní headh," arsa Áine, "ní abróchadh sé mar sin é. Ní abróchadh sé acht "a mháthair."" Sgríobh sí síos an dá fhocal sin. Sgrúdaigheas go géar í agus í ag sgríobhadh. Thugas faoi deara chomh teann trom is bhí a giall, chomh deághchumtha leigthe is bhí na malaí, an chaoi chorruigheadh sí na pusa ó am go ham … "Tá an tsláinte thar bárr agam ó d'fhágas an teach." arsa mise le dul ar aghaidh leis an litir. "Ní abróchadh sé focal faoi n-a shláinte," ar sise, agus shíltheá go raibh sí le amadán a thabhairt orm nach raibh aithne níos feárr agam ar an bhfear bhí marbh. "An troid seo bhí i mBaile Átha Cliath," ar sise <L 84> agus thosuigh sí ag sgríobhadh, "bhí lámh agamsa sa troid sin — tá fhios agad féin nach bhféadfainn troid fheiceál gan mo ladhar féin chur isteach ann …" "Bhí aithne mhaith agatsa air," arsa mise léithi. Sé an sagart a labhair. "Ba cheart go mbéadh," ar seisean go smaointeach. Bhí an bhean óg ag oibriughadh an pheanna ar a díthcheall. "… gabhadh mé i ndeireadh na dála, acht níl mo sháith de'n troid ná de'n chomhrac fághta agam go fóill …" Shíleas go mb'aisteach an litir í le mac bhí gabhtha chur chuig a mháthair, acht bhí sgáth orm aon cheó a rádh bhí an bhean óg ghá sgríobhadh chomh hughdarásach sin. Ní cheapthá acht gurab é an fear marbh féin bhí le n-a taobh ghá rádh léithi … Sgríobh sí a lán eile bhí níos aistighe fós de réir mo bharamhla-sa. D'fhéachainn ar an sagart ó am go ham, acht ní dhéanfadh seisean acht comhartha dhéanamh liom bheith 'mo thost, go raibh sí ag déanamh ar fheabhas. Cuireadh i gcéill dom go raibh aithne níos fearr ag an mnaoi bhí a' ceapadh na litre ar an bhfear bhí marbh, ná mar bhí ag aon duine eile ar an saoghal. Níor chuir mé isteach uirri níos mó. Leag sí an peann uaithi. D'fhéach amach róimpi agus a dhá láimh faoi n-a ceann mar bhéadh sí ag cuimhneamh ar sgéal brónach éigin san am bhí thart. Bhí an sagart leigthe siar n-a chathaoir agus a dhá shúil ar dhúnadh aige. Bhí an áit an-tsocair: chluintheá mall-bhuillí troma an chluig agus anál na mná óige bhí éaluighthe léithi sna seanchuimhnibh … Níor <L 85> fhéadas na súile bhaint di: dá mba go raibh an fear marbh annsin le n-a hais ag labhairt léithi ó'n saoghal eile, i gcanamhaint nach dtuigfeadh éinne acht an bheirt aca, ní fhéadfadh féachaint níos aistighe bheith n-a súilibh … Gheit mé. "… agus a mháthair a chroidhe, tabhair aire mhaith d'Áine go gcasfar le chéile arís muid," sé an sagart adubhairt an chainnt go mall doiligheasach. Rug an bhean óg ar an bpeann arís, acht ní túisge rug ná chaith sí uaithi é. Tháinic creathadh uirri. Shíl sí eirghe. Phléasg sí ag caoineadh. "A Riocáird! a Riocáird! a Riocáird!" ar sise, agus d'imthigh léithi amach an doras … D'fhéach mé ar an sagart. "An raibh fhios aici," arsa mise, "go raibh sé marbh gur innis mise dhi e?" Leath a bhéal ar an sagart. "Níor chuimhnigh mé ar sin," ar seisean. "Ag iarraidh an sgéal a cheilt ar an máthair …" Chuir sé isteach orm. "Agus ghá innseacht go místuamdha míthrócaireach do mhnaoi eile thug gean a croidhe dó!" D'eirigh sé n-a sheasamh agus é corruighthe go mór. "Beirt amadán muid," ar seisean. D'aontuigh mé leis … Ar maidin go moch bhíos i dtigh na baintreabhaighe daille. Bhí Áine ann rómham agus í ag léightheóireacht' do'n <L 86> tseanmhnaoi. Ní shíltheá uirri go ndeárna sí gol ariamh: bhí sí chomh croidheamhail beo sin. "Ó seadh," ar sise, "tháinic litir andheas ar maidin ó Riocárd." "Léigh dó í," ars an tseanbhean. Ar an mbán ós comhair an tighe mhóir bhíomar. An tseanbhean n-a suidhe i gcliabh-chathaoir ag glacadh an aeir dhi féin; an bhean óg ar chathaoir eile le n-a taobh. Chraith a lámh siúd nuair rug sí ar an litir le n-a léigheadh dhom. D'fhéach sí go géar orm. Bhí fhios agam go raibh sí ag iarraidh dhéanamh amach ar m'iomchur cé mhéad dá sgéal agus de sgéal Riocáird d'innsigheadh dhom. Bhí céadh ceist faoi n-a súil: an raibh fhios agam go raibh sí féin agus Riocárd luaidhte le chéile? Ar dubhradh go mbéidís pósta i bhfad ó shoin marach an timpíst d'eirigh dá mháthair? Fear a mhill súile a mháthar go timpísteach le púdar agus é ag iarraidh é thriomughadh — cé'n chaoi a bhféadfadh seisean bean a phósadh agus an aire cheart thabhairt di? Nach mbéadh sé de dhualgas aige an saoghal a dhéanamh mín réidh aoibhinn do'n mháthair sin go bhfuigheadh sí bás? Thosaigh mé ag machtnamh ar an gcainnt adubhairt an sagart nuair d'imthigh an bhean óg: dubhairt sé gur cheap sé nár rugadh mac ariamh thug gean níos dílse dá mháthair ná an gean thug Riocárd do'n tseanmhnaoi mhaordha bhí ós mo chomhair amach. Agus maidir léithi siúd, bhí sí ro-mhórdhálach, ró-rúnmhar, cur-síos air, ná ar an ngrádh bhí n-a croidhe dhó, í féin; acht dá gcluinfeadh sí duine eile ghá mholadh go clisde, agus ós íseal mar deirtheá, thiocfadh loinne <L 87> n-a seanghruadh chaithte agus bhéadh sí n-a fíorcharaid ag an té sin go deó … "A mháthair," dhúisigh na focla as an machtnamh mé. Bhí Áine ag léigheadh na litreach bréige ós íseal, de ghlór bhog, agus ag cur brígh agus éifeacht aisteach i ngach abairt. Cuimhnighim anois ar an uile rud thárla an mhaidin sin. Cuimhnighim ar an áit, ar an gcrann mór cró- chapaill faoi úrdhuilleabhair bhí ós ár gcionn, ar an mbán, ar an móinfhéar shíos uainn — bhí tradhna san bhféar i bhfoisgeacht leithchéad slat dhúinn agus é ag cur isteach ar an léightheóireacht le n-a phort aisteach féin; acht an rud is mó atá geárrtha isteach 'mo chuimhne an fhéachaint bhí i n-éadan na seanmhná agus cluas uirri ag éisteacht leis an litir bhréagaigh sin tháinic ó n-a mac mar dh'eadh. Chuir an fhéachaint sin i gcéill dhom go bhféadthá aithne agus aithne mhaith bheith agad uirri acht go mbéadh saoghal rúnda aici nach nochtóchaidhe dhuit go deó … Chuir Áine cosg leis an léightheóireacht. "Léigh an giota sgríobh sé fút féin, a Áine," ars an tseanbhean. Bhí leisgé uirri é dhéanamh acht rinne. "… agus, a mháthair a chroidhe, tabhair aire mhaith d'Áine …" Níor fhéad sí níos mó a rádh. Tháinic tocht uirri. Bhí fhios agam go raibh sí ag cuimhneamh ar an bhfear sin dá dtug sí gean agus nach bhfeicfeadh sí arís choidhche. "Agus tiubhraidh mé aire mhaith dhuitse, a Áine, go dtiocfaidh sé chugainn arís," ars an tseanbhean. Shíl mé go mbrisfeadh an gol ar Áine. Níorbh <L 88> bhaoghal di, gidh go raibh deor faoi n-a súil agus a hanál ag teacht go trom. "A mháthair," ar sise sin é an t-ainm thug sí ar an tseanbhean i gcomhnaidh" "a mhathair," ar sise, "ní shílim gur fada go bhfeicfidh tú é." Ní fios dom cé'n chiall bhain an tseanbhean as na foclaibh sin; bhain mise mo chiall féin asta nuair dhearc mé ar an tseanbhean mhaordha sin bhí le mo thaobh — í lag lúbach aonraic agus i bhfoisgeacht, cé mhéad mí, do'n bhás? … Mholas an fear bhí faoi'n gcré: chuireas síos ar a chródhacht, ar a chroidhe. ar an misneach chuir sé ar an uile dhuine bhí i n-aice leis. Le linn mo chuid cainnte shleamhnaigh lámh rocach caithte na máthar isteach 'mo láimh féin. Acht an buidheachas bhí ag an mnaoi óig dhom — bhí a súile lán d'aiteas agus de mhórdháil go raibh an moladh sin ghá fhagháil ag rún a croidhe. Labhair fuiseóg i n-áirde sna spéirthibh … Bhí an tseanbhean corruighthe agus níor mhaith léithi go bhfeicfidhe í . "Imthighidh libh anois go ceann sgathaimh," ar sise, "ba bhreágh liom bheith liom féin tamall." Chuaidh mé féin agus Áine ag spaisdeóireacht. "Meas tú bhfuil aon aimhreas uirri nach bhfuil sé. i Sasanaibh?" arsa Áine. "Ní shílim go bhfuil." "Acht tá léargus aici nach mbíonn ag mórán," arsa Áine. "Acht leis an gcaoi sgríobh tú an litir," adeirimse, "chuir tú dallóg uirri." <L 89> "Dá mbéadh fhios aici é brisfidhe a croidhe. Caith- fear, caithfear, caithfear an sgéal fíor a cheilt uirri go gcasfar le chéile iad sna bhFlaithis. An grádh diamhair bhí ag an mbeirt sin dá chéile …" Bhíomar ag siubhlóid ar bhruach sruthláin faoi seo. Sheas Áine. Bhí sí ag féachaint amach róimpi. Shíleas féin gur ag féachaint ar sgeich ghil bhí ar an mbruach bhí sí. Acht níorbh eadh. Tocht tháinic uirri. "A Dhia," ar sise, agus 'sé an chaoi gur sgiorr na focla uaithi dá buidheachas, "a Dhia," ar sise, "tá mo chroidhe briste." D'iarr mé maitheamhnas uirri faoi'n gcaoi do hinnsigheadh sgéal an bháis di féin. "Ní hé sin é," ar sise, agus bhí an tocht thart, "ní hé sin é, acht caithfidh mé cur i gcéill dom féin de ló agus d'oidhche go bhfuil sé beó beathuidheach, go mbíonn sé ag sgríobhadh litreacha chugam, go bhfeic- fead arís gan moill é …" Stop sí. Bhí fúm fiafruighe dhi cé'n fáth go mbéadh uirri í féin a chrádh ar an dóigh sin. "Mara ndéanfaidh mé é," ar sise léithi féin, "sgiorrfaidh focal beag uaim uair éigin, agus tuigfidh an mháthair annsin go rabhamar ag innseacht na mbréag ar feadh an achair." Rug sí ar ghualainn orm. "Caithfidh tusa cuidiughadh liom," ar sise. "Cé chaoi?" "Caithfidh tú leigint ort féin liomsa i gcomhnaidhe go bhfuil sé beó. Caithfidh m'oncal é dhéanamh freisin." Socruigheadh é sin. Níor labhair mé féin ná Áine ná an sagart faoi bhás mic na seanmhná: chasamar an <L 90> chainnt ar dhóigh go gceapfadh aon duine bhéadh ag éisteacht linn go raibh an fear bhí i gceist againn n-a phríosúnach thall i Sasanaibh. Is beag nár cheapamar triúr é gan mórán achair … An bheirt bhan misneamhail sin! Chuir siad iongnadh orm sul a raibh cuid mhór de'n tsamhraidh thart. Agus nárbh iongantach an samhradh agamsa é! Níor shíleas go bhféadfainn aithne chur ar bheirt bhan go deó mar an aithne chuireas ar an mbeirt sin agus cumann déanta agam le duine aca an duine eile a mhealladh! Is minic thagadh Áine ar chuairt agam sul a bhíodh an chéad phroinn féin caithte agam: focal beag suarach éigin deireadh an tseanbhean léithi chuireadh ag machtnamh í go mbíodh sí leathchinnte go raibh fhios ag an mathair go rabhamar ag innseacht na mbréag di faoi n-a mac, agus go raibh sí ag dul i ndonacht i n-aghaidh an lae dá bhárr. Nach ar Áine bhíod an imnidhe! Chuireadh an bheirt againn an sgéal trí n-a chéile; cuirfidhe síos go dúthrachtach ar an tseanbhean, ar a mionchainnt nuair luadhfaidhe ainm a mic, ar na gothaibh chuireadh sí uirri féin, ar na ceisteannaibh chuireadh sí orainn nuair thagadh an litir sheachtmhaineamhail — agus bhíodh an chainnt ar siubhal eadrainn go gcuirfimís n-a luighe ar a chéile, ní amháin go raibh an mháthair ar an ain- eólas, acht nach raibh a mac marbh ar chor ar bith … Shíltheá ar chainnt Áine gur chreid sí féin go raibh an fear dá dtug sí gean beó. Is minic bhain sí geit <L 91> asam nuair d'fhiafruigheadh sí dhíom an raibh aon tuairim agam cé'n uair a thiocfadh sé abhaile. An bhean bhocht! Ar uairibh, chreid sí n-a croidhe féin an sgéal bréagach cheapamar do'n mháthair; agus ba bhreágh an lón anma dhi an creideamh sin bheith aici. Gach Aoine sgríobhfaidhe an litir bhréagach do'n mháthair dhaill: ag Áine bhíodh an peann, agus is ise cheapadh an chuid is mó de'n chainnt; bhéinn féin le n-a taobh ag cur léithi ó am go ham, acht ba bheag an gábhadh bhí leis. Thuig sí croidhe agus meóin an fhir bhí faoi'n gcré, agus is corr-uair chliseadh an focal feileamhnach uirri. Thiubhrthá an leabhar go mbíodh a thaise le n-a taobh ag treórughadh a peanna agus a smaointe … Bhí sí lá agus an peann i ngreim aici. Leag sí uaithi é agus thosaigh sí ag féachaint róimpi go smaoin- teach. Níor chuireas isteach uirri ar feadh i bhfad. I ndeireadh na dála, thóg mé na súile agus dhearc mé isteach n-a súilibh siúd — nár fheicidh mé an doiligheas céadna i súilibh aon mhná eile arís choidhche … Níor leig sí uirri gur thug sí faoi deara an chaoi d'fhéach mé uirri. Ní dheárna sí acht osna beag a sgaoileadh uaithi agus breith ar an bpeann arís. Chuir sí síos go cruinn ar an saoghal bhí ag na buachaillí i bhFrongach; labhair sí faoi'n gcampa thuaidh agus chuir sí i gcomórtas leis an gcampa theas é; sgríobh sí giota magamhail faoi na gárdaibh; chuir sí cuid de na fearaibh bhí faoi ghlas i n-aithne do'n mháthair ar dhóigh aérach spóirteamhail. Léigh sí amach an giota deireadh sgríobh sí: — "Dá mbéadh barabóir annseo," ar sise, "dhéanfadh <L 92> sé a shaidhbhreas, nó bhéadh sé ag imtheacht n-a gheilt n-a pheilt i gceann seachtmhaine. Tá féasóg trí troigh ar gach duine againn! An ceól is mó taitnigheann linn —" D'fhéach sí ormsa agus tháinic meangadh ar a béal. Thosaigh sí ag léigheadh arís: "Seo é an t-abhrán is mó cluintear againn — "Ní bhainfidh mé an fhéasóg seo díomsa Go bhfásfaidh sí trí troigh ar a fad, Go mbeidh neart 's téagar 's brígh innti Thar mar facthas ar aon fhear dár mhair." Maidin lá'r na bhárach chuir an litir seo aoibhneas ar chroidhe na máthar. Las suas a seanéadan caithte uasal. Bhí Áine go gliondarach … "Sé an fear ceanan céadna é, a mháthair," ar sise. "Ní chuirfeadh aon nídh ar an saoghal as dó. Dhéanfadh sé gáiridh agus greann dá mbéadh sé i mbéal an bháis." "Fíor sin, a chuid," ars an tseanbhean, "ní bhíonn greann acht mara mbíonn seisean; gile a gháiridh agus éadtromacht a chroidhe — is leigheas ar an droch- shláinte iad. Is fada liom an lá agus is fuide liom an oidhche go bhfeicfidh mé arís é …" Níor chualas an oiread sin molta uaithi ó tháinic mé san áit: bean de na mnáibh mórdhálacha sin nach nochtuigheann a gcroidhe acht go fíor-annamh b'eadh an tseanbhean. Chonnaic mé súile Áine. Bhíodar ag damhsa n-a <L 93> ceann le aiteas. Ba mhilse ná mil beach léithi an moladh sin thug an tseanbhean aonraic do'n fhear dá dtugadar beirt grádh. Mholas féin é; buidheachas súl Áine an luach saothair bhí uaim … Tháinic maor na seanmhná, agus fear óg n-a chuideachtain isteach, agus mise ag cainnt. "Seo fear óg," arsan maor, "agus bhí sé san Eirghe-Amach freisin. Gabhadh é; cuireadh thar lear é; sgaoileadh saor cúpla lá ó shoin é. Tháinic sé ar cuairt annseo le sgéalaibh dhuitse—" Shíleas go raibh deireadh leis an mbréag; bhéad fírinne an sgéil ag an stráinséara. D'innseóchadh sé ar bhealach tuatach míostuamdha. Brisfidhe croidhe na máthar boichte bhí ag súil le n-a mac filleadh. D'fhéach mé ar Áine. Ní raibh aon chosamhalacht imnidhe uirri siúd, agus níor thuigeas sin. Thosaigh an stráinséara ar a sgéal. "Ceithre lá ó shoin d'fhágas Frongoch," ar seisean, "dubhradh liom theacht annseo ar cuairt. D'eirigh mé mór le do mhac Riocárd ann …" Gheit mé. Cé'n mearbhall bhí orm? Arbh ionann an fear fuair bás le mo thaobh ar bhárr an tighe sin i mBaile Átha Cliath agus mac na mná bhí n-a suidhe annsin ar nós deilbh cloiche? Lean an stráinséara leis an sgéal. "B'é croidhe na cuideachtain é; b'é tús agus deireadh grinn é; b'é an ga gréine i n-uachais dhorcha é …" Lean sé do'n chainnt agus do'n mholadh agus an máthair ag éisteacht leis gan cor a chur di. <L 94> D'fhágamar triúr slán ag an tseanbhean gan mórán achair, acht gheall an stráinséara go dtiocfadh sé arís. "Arís agus arís eile, a bhean uasail," ar seisean, "ní bhéinn tuirseach ag cur síos ar an bhfear cródha sin, ar Riocárd an chroidhe mhóir — mar tugadh air san gcampa, ní bhéinn tuirseach ag cur síos air go lá mo bháis …" Bhí an triúr againn ag imtheacht ó'n teach mór. "Cá raibh tusa ag troid?" arsa mise leis an stráinséara. "Ní dheárna mé troid ariamh acht ar stáitse amhar- clainne," ar seisean, "agus ní dhéanfad má's féidir liom é." "Acht nach ndeir tú go raibh tú thar éis theacht as Frongach?" "Frongach!" ar seisean, agus chaith sé a dhá láim amach uaidh díreach is dá mbéadh sé ar stáitse, "Frongach! ní áil liom thú! Aér cruaidh na sléibhte thart ann — ní réidhtigheann sé le mo sgathmhógaibh! Bodhar-aéir an logáin — is gráin liom é!" "Acht cé'n fhad ar chaith tú ann?" arsa mise. "Ní raibh mo cholann ann ariamh acht bhí m'anam ag follamhain ós cionn an champa ó cuireadh ár seadairí calma ann i dtosach," agus chuir sé gothaí air féin amhail is dá mbéadh sé leis an bhfiche oiread a rádh marach gur chuir Áine isteach air. "Mise thug annseo é," ar sise go réidh. "Bhí faitchíos orm go raibh aimhreas ag teacht ar an tsean- mhnaoi. Dá neadruigheadh an t-aimhreas n-a croidhe, ní dhíbreochadh an saogal é agus réabfaidh a seanchroidhe." <L 95> D'fhéachas uirri … bhfuil aon nidh ar an saoghal iongantach seo níos aistighe ná bean? Ar chaith tú mórán achair i gcomhluadar na ndall ariamh? An duine bhíos dall ó dhúthchas, nó ó thús na hóige féin, ní iompuigheann sé an t-éadan leat agus é ag cainnt; acht an té d'eirigh dall agus aois aige, bíonn sé ag iarraidh bheith ag féachaint ort nuair bhíos imnidhe nó corrughadh croidhe ar bith air. Ní bhíonn an cleachtadh ná an t-eólas ceart aige ar ríoghachtaibh na ndall; ní "fheiceann" sé na soillse draoidh- eachta, ná na hiongantais; bíonn leathchos leis n-ár saoghal-ne agus an leathchos eile thall, agus is truaigh Muire an té atá idir an dá shaoghal … Ní amhlaidh bhí an sgéal ag an tseanbhean. Bhí an fhéachaint dhall aici i gceart. Cuma céard bhéadhthá a rádh léithi, cuma céard bhéadh sí féin a rádh leat, shíltheá uirri go raibh an t-eólas ceart aici ar bhealaigh aimhréidhsigh ríoghachta na ndall, go "bhfaca" sí na soillse draoidheachta nach léir dhúinn-ne, go raibh claidhe n-a timcheall nach bhféadfaidhe a threasnughadh. Agus de réir mar bhí sí ag dul i laige agus i n-ísle-bhrígh, de réir mar bhí an fóghmhar ag sleamh- nughadh uainn agus aimsir an tseaca agus an fhuachta ag druideadh linn, is amlaidh is mó bhí an claidhe seo a dhul i n-aoirde idir í féin agus an saoghal gnáthach bhí n-a timcheall. Shíl Áine go raibh rún aici agus bhí sí imnidheach faiteach gurab é rún ár mbréag é. Cheapas féin nárbh é: "Bean innti féin í," adeirimse, "níorbh fhéidir le <L 96> duine dhul ró-ghar ariamh do'n dé nó do'n anam atá innti; níl uirri anois acht go bhfuil sí ag eirghe cleachtach eólach ar shaoghal dhiamharach na ndall." Acht pé ar bith é, bhí an tsláinte ag dul i ndonacht uirri. Faoi Shamhain, níor fhéad sí an teach fhágail. Sa leabaidh chaitheadh sí an chuid is mó de'n ló. Is minic sa tráthnóna go mbuailfinn féin isteach ann le comhrádh dhéanamh léithi. Casfaidhe Áine liom ann, agus chaitheadh an bheirt againn cuid de thús na hoidhche ag cainnt léithi go dtuitfeadh sí n-a codladh éadtrom bíodhgach. D'éaluigheadh an bheirt againn linn annsin agus aimhreas orainn céard bhí i gcroidhe na seanmhná. Bhí mo bharamhail féin agamsa — nár sháith sí lámh Áine isteach 'mo láimh féin uair? Agus nár choinnigh sí féin greim ar ár dhá láimh feadh sgathaimh bhig? "Cé'n chiall bhí aici leis sin má cheapann sí go bhfuil Riocárd beó?" arsa Áine, agus an bheirt againn ag gabhail an bóthar abhaile an oidhche sin. "Cé'n chiall bhéadh aici leis," arsa mise, "acht go mbéadh cumann caradais eadrainn triúr go bhfillidh Riocárd?" D'fhéach Áine orm. Níor aontuigh sí leis an mín- iughad sin cheapas. Tháinic luisne n-a gruadh. Bhí méala uirri gur labhair sí … Agus d'éaluigh an aimsir thart ar an dóigh sin. Léigheas ar an bpáipéar maidin go rabhthas leis na príosúnaigh bhí i bhFrongach a sgaoileadh abhaile. <L 97> D'eirigh mo chroidhe. D'fheicfinn cuid de mo shean- cháirdibh arís. Rinneas deifir leis an deághsgéal innseacht d'Áine. Imnidhe bhí uirri siúd nuair léigh sí é. "Beidh fhios aici anois é," ar sise, "beidh fhios aici anois go bhfuil sí gan mac agus go rabhamar féin ag innseacht na mbréag dhi ó aimsir an tsamhraidh. Marbhó'aidhe sé sin í." "Déanamaois deifir," arsa mise, "go n-abró'aidhe muid le líon an tighe gan an sgéal innseacht di." Rinneamar sin. Thugamar cuairt ar an tseanbhean féin annsin. Ní raibh fhios againn ar a hiomchur ar chuala sí an sgéal nó nár chuala; bhí sí anlag, anlag de'n tsaoghal — acht mar sin féin féin bhí fuinneamh aisteach neamh- shaoghalta innti. "Bhí súil agam libh," ar sí, "mar tá deághsgéal agam díbh." Gheit an bheirt againn. Bhí fhios aici go raibh na príosúnaigh le teacht abaile — bhéadh súil aici le n-a mac dílis i gceann cúpla lá; nuair nach dtiocfadh sé, bhéadh fhios aici cé'n feall d'imrigheadh uirri. Brisfidhe a croidhe … "Tá an deághsgéal agam díbh," ars an tseanbhean, "i gceann cúpla lá feicfidh mé mo mhac múirneach féin arís." D'fhéach mé féin agus Áine ar a chéile: céard ab fheárr a dhéanamh? "A Áine," ars an tseanbhean, "gabh amach agus abair leis an maor gach uile rud bheith ullamh n-a chomhair nuair thiocfas mo mhac …" <L 98> D'imthigh Áine. An fhéachaint thruaighmhéalach thug sí dhom ag imtheacht dhi! Rug an tseanbhean ar ghualainn orm. "Cogar! Cogar!" ar sise, agus is ar éigin d'aithneóchthá a glór. Chuir mé mo chluas le n-a béal. "Feicfidh mé mo mhac gan moill, i gceann cúpla lá b'fhéidir …" Chuir sí cosg léithi féin. Easbaidh anála bhí uirri. "Feicfidh mé é," ar sise, "acht ní ar an saoghal seo é. Tá mé ag fagháil bháis. Gairid uaim é, gairid uaim mo mhac …" Níor fhéad sí níos mó a rádh leis an tocht tháinic uirri. I ndiaidh tamaill dubhairt sí — "Bhí fhios agam gur marbhuigheadh é ar feadh an achair … bhí fhios agam é … acht ní innseóchainn d'Áine é … mharbhóchadh sé í … brisfidhe a croide … an gean bhí ag an mbeirt sin dá chéile …" An bheirt bhan sin! Gach duine aca ag iarraidh dallóg chur ar a chéile ar eagla go mbrisfeadh sgéal báis an té dá dtug siad beirt gean croidhe an duine eile! Níor innis mé dhi go raibh fhios ag Áine freisin é. "Nuair bhéas mise imthighthe," ars an tseanbhean dhall, "tig leat an sgéal innseacht di … tig leat innseacht di go bhfuair mo mhac bás — go bhfuair mo mhac bás ar son na hÉireann …" Agus ní fhacha mé ariamh féachaint níos mórchúisighe i n-éadan duine … <L 99> Dhá lá n-a dhiaidh sin fuair an tseanbhean mhórdhálach mhisneamhail sin bás. Bhí Áine agus mé féin ar an tsochraoid. "Bean mhisneamhail," arsa Áine liom agus an bheirt againn ag imtheacht abhaile. "Ar nós thú féin," arsa mise léithi. "Ar nós a mic," arsa Áine. Tá mé cinnte go raibh misneach ag an triúr aca: tá misneach agam féin freisin — cineál misnigh: acht ní raibh sé de mhisneach agam fós innseacht d'Áine cé'n gean atá agam uirri. Céard a mholfá dhom a dhéanamh? <L 101> AN CEATHRAMHA BUAIDH ANAM AN EASBUIC <L 103> ANAM AN EASBUIC Bhí an t-easboc n-a chodladh. Ní raibh le feiceál acht a shrón, a bhéal, a smig, agus leathshúil leis, nuair d'fhéach an fear aimsire, tiománuidhe an ghluaisteáin isteach thríd na fuinneógaibh air. Bhí faoi innseacht dó go gcaithfeadh sé moill a chur air, go raibh rud éigin ar cearr le inneall an cháirr, acht nuair thug sé faoi deara sa gcúinne é, agus a raibh de chótaibh móra agus eile bhí aige timcheall air, shíl sé go mb'fheárr dhó féin gan bacadh leis go gcuirfeadh sé caoi ar an inneall diabhalta sin gan maith. Sgar sé a chóta mór féin ar an mbóthar faoi'n gcárr, agus isteach leis faoi, ag snámhghail ar a bholg, ar nós péiste. Bhí solus deas ó n-a réaltaibh, acht b'fheárr ná sin an solus bhí aige ó dhá lampa cinn an ghluaisteáin. Nuair a chonnaic sé cé'n obair mhór bhí roimhe, agus deis a chur ar an inneall, thug sé trí mhionn agus d'fhan achar beag ar a leathuilinn ag féachaint suas uaidh ar thóin an ghluaisteáin agus ar na rothaibh aimhréiseacha bhí istigh i mbolg an innill. Nach ar an easboc bhí an tubuisde agus a leithéid de ghluaisteán a cheannacht! Fuair sé an gluaisteán saor go maith— acht cé'n mhaith bhí i ngluaisteán saor mara ngluaisfeadh sé? Nach é bhí ceanndána nár ghlac sé comhairle leis féin — acht ár ndóigh, ní ar an easboc bhéadh an t-inneall gan maith sin a leigheas! <L 104> D'fhéadfadh an t-easboc fanacht ar a sháimhín sogha istigh sa chárr, agus é féin ar a bholg ar an mbóthar fuar fliuch ag iarraidh caoi chur ar an diabhal sin d'inneall! Rug sé ar a chuid óirnéis. Bhain sé slabhra beag amach as an inneall. Bhain rotha beag cruaich as áit éigin eile. Chroch sé suas ceann de na lampaibh móra, gur dhearc sé isteach i ndiamharacht na hinneall- achta. Thug sé trí mhionn eile annsin, agus bhagair sé a dhorn ar an easboc, nó ar an áit ar shíl sé an t-easboc bheith n-a chodladh istigh sa chárr. Is iomdha sin easboc ar chuir sé aithne air ó chuaidh sé ar aimsir ag an gcléir i dtosach, acht diabhal easboc aca bhí chomh ceanndána leis an easboc bhí n-a chodladh ós a chionn. Cé'n meas d'fhéadfaidhe bheith ar dhuine cheannuigh gluaisteán de'n déanamh sin? Bhí fonn air an t-inneall bhaint ó chéile ar fad: gan bior barra ná bís fhágail ann — céard deirfeadh an t-easboc annsin nuair bhéadh air iad a chur n-a n-ionad ceart féin arís? Cheap an tiománaidhe go mba mhór an spóirt bheith ag féachaint ar an easboc n-a luighe ar an mbóthar fliuch agus é ag iarraidh an t-inneall bradach diabhalta a chur le chéile arís! Ní hé sin a rinne sé. Thosuigh sé ag obair ar a dhíthcheall. Thosuigh sé ag easgaine ar a dhíthcheall. Ag easgaine ar an easboc bhí istigh sa chárr bhí sé, agus ar gach uile easboc eile bhí chomh ceanndána is nach nglacfadh comhairle faoi ghluaisteán. A leithéid de ghiosgán agus d'easgaine is bhí le clos istigh faoi'n gcárr! Dhúisigh an rúille-búille bhí aige an t-easboc. Cá <L 105> raibh sé? Ní fhéadfadh sé bheith i mBl' Átha Cliath; ní raibh le feiceál aige acht machaire mór leathan. Acht céard bhí ar an gcárr — ní raibh sé ag imtheacht ar chor ar bith? Agus an giosgán agus an tormán bhí shíos faoi! An t-inneall tubuisteach sin arís! Marach gur easboc bhí ann dhéanfadh sé an oiread easgaine leis an tiománaidhe féin. Ba mhór an míádh é an mhoill seo chur air, agus an deifir bhí air go Baile Átha Cliath. D'osgail sé doras an ghluaisteáin agus amach leis ar an mbóthar. Bhí an tiománaidhe istigh faoi'n gcárr agus é ag tabhairt na mionn. Má bhí an t-easboc misneamhail féin, ní raibh sé de mhisneach aige cur isteach ar cheárdaidhe dá shórt. Agus bhí aithne aige ar an tiománaidhe seo. Chaith an t-easboc cóta mór thar a ghuailnibh, agus thosaigh ag spaisdeóireacht dhó féin go mífhoighdeach. Tiubhradh sé reatha beag agus cúpla léim ó am go ham le n-a chosaibh a théidh, agus i ndiaidh gach cúpla léim d'fhéachadh i dtreó a ghluaisteáin. Acht ní raibh aon chosamhlacht ar an tiománaidhe bheith réidh. Chaith sé leath-uair eile ag spaisdeóireacht dhó féin. Annsin d'fhéach sé ar an uaireadóir. Bhí sé an deich a chlog, agus bhí geallta aige bheith i mBl' Átha Cliath ag an Athair Antoine ar a naoi. Agus ó luighe na talmhan bhí fhios aige nach bhféadfadh sé bheith i bhfois- geacht fiche míle de'n chathair. Céard deirfeadh an seansagart diadhanta riaghalta sin leis? Acht ní raibh sé de dhánacht ann cur isteach ar an tiománaidhe. <L 106> Shiubhal sé céad slat siar an bóthar. Bhí na cosa te aige faoi seo, agus thosaigh sé ag machtnamh ar cheist bhí ag déanamh buartha dhó le tamall fada — an cheist sin bhí ghá thabhairt go Baile Átha Cliath le comhairle a ghlachadh le n-a sheancharaid an t-Athair Antoine faoi. Fear deaghmhóideach cóir bhí san easboc. Bhí croidhe ann, agus misneach aige, acht bhí smacht aige ar a chroidhe agus ar a mhisneach ó thús a óige. An rud cóir a dhéanamh i gcomhnaidhe — sin riaghail leag sé amach dhó féin; agus rinne sé an rud cóir, de réir a léarguis féin, gach uile thráth ba chuma céard tháinic as. Díthmheas an phobuil nó mícháirdeas na n-uachtarán, ba chuma leis iad; níor chuir ceachtar de'n dá nidh sin isteach ariamh air ó rinneadh easboc dhe. Bhí daoine ann adubhairt go raibh se ró-mhór le daoine uaisle, le tighearnaibh agus le lucht riaghaltais agus leis an dream sin uile; go ngéilleadh sé dhóibh go ró-mhinic; gur cheap sé go mba luachmhare anam tighearna ná aon anam eile cruthuigheadh … Dubhradh gur beag an áird bhéadh ag an easboc ar an té ba dhiadhanta rugadh ariamh dá mbéadh fear mór uasal nó tighearna saidhbhir talmhan i n-aon tseómra leis. Bhí fhios ag an easpoc go raibh an cháil sin amuigh air. Bhí fhios aige go n-abróchaidhe arís agus arís eile é dá gcuirfeadh sé an smacht cóir ar an Athair Ó Domhnaill. Bhí ceaptha aige an smacht sin a chur ar an sagart óg dána sin gan céill, dá dtairneóchadh sé Éire uile anuas ar a mhullach. Ní raibh sé ag glacadh comairle leis an seananamchara bhí aige <L 107> i mBl' Átha Cliath acht ar eagla go raibh dearmad déanta aige féin ar aon phonc. Ba chuma leis an tír uile go léir bheith anuas air, ba chuma leis cé'n díth- mheas bhéadh ag an bPobul air, chuirfeadh sé smacht ar an Athair Ó Domhnaill mara raibh a anamchara i n-ann aon nidh tábhachtach a rádh i bhfábhar an tsagairt sin, mara raibh sé i n-ann taobh eile de'n sgéal a nochtadh dhó … Oidhche bhreágh earraigh bhí ann, agus d'fhan an t-easboc n-a sheasamh ar árd bhí sa mbóthar ag féach- aint siar agus siar-ndeas uaidh ar Mháigh Life … Ba mhór an imnidhe dhó an tAthair Ó Domhnaill. Marach go raibh sé n-a shagart mhaith dhiadhanta ba gheárr a ré n-a dheóighse; acht má bhí sé diadhanta féin, ba chosamhla é le saighdiúir ná le sagart. Nach raibh sé ag caitheamh gach uile phighin dá raibh aige ariamh ar ghunnaibh agus ar lón cogaidh agus dá roinnt ar na fearaibh óga? Cárbh fhios do'n easboc céard a thiocfadh as? Bhí an sagart óg seo, an séiplíneach dána seo, ag dul ó smacht ar fad. D'fhógair sé féin air gan bacadh feasta le aon dream mileadhta bhí i n-aghaidh an riaghaltais agus cé'n freagra thug sé air acht go raibh sé n-a Éireannach chomh maith le bheith n-a shagart. N-a shaighdiúir chomh maith le bheith n-a shagart — sin é ba chóra dhó a radh, cheap an t-easboc; an dúthchas — fuil bhorb achrannach na nDomhnallach — agus shíl an t-easboc go bhfaca sé an tAthair Ó Domhnaill faoi chulaith gaisge, claidheamh mór soluis n-a ghlaic, sluagh tréan ar a sháilibh agus iad ag gluaiseacht rómpa thar an machaire áluinn bhí ós a chomhair amach … <L 108> Bhog a chroidhe roinnt. Músgluigheadh rud éigin i ndoimhneacht a anma. An seandúthchas atá níos tréise ná an oileamhaint, an fonn chun troda bhí sa bhfuil aige — sin é an rud bhí ghá ghríosadh. Níorbh fhada go raibh sé ag gabháil amhráin, agus amhrán nach dtaithneóchadh le n-a charaid, an fear mór riaghaltais i mBl' Átha Cliath. Chuir sé smacht air féin. Mhúch sé an rud beag sin bhí ag iarraidh eirghe as doimhneacht a anma … Seafóid! seafóid agus díthcéillidhe bhí ann uile go léir. Ní fhéadfaidhe an dream bhí i gceannas a bhogadh. Síleadh é dhéanamh go minic agus céard bhí ann de bhárr na n-iarracht uile? Bhí sé níos cinnte ná ariamh go raibh an tAthair Ó Domnaill agus na hógánaigh bhí leis ar aimhleas na tíre. Acht chuirfeadh sé féin smacht air! Ghluais leis go réidh mall agus go brónach i dtreó an cháirr. Pé ar bith cé'n galar bhí ag gabháil do'n ghluaisteán d'eirigh leis an tiománaidhe a leigheas. D'eirigh sé amach as a lár istigh, agus é sméartha le ola agus le salachar. Siúd i n-áirde ar a shuidhcheán féin é, chas sé an rotha, agus as go bráthach leis an ngluaisteán agus gan aon cheapadh ag an tiománaidhe cóir acht go raibh an t-easboc n-a chodladh istigh ann. Níor chuir sé thar dá mhíle bóthair de, gur thosaigh an preabadh agus an tormán arís san inneall. Thúirling sé. Shíl sé é leigheas. Dá mbhéadh roinnt <L 109> páipéir aige b'fhéidir go bhféadfadh sé a dhéanamh. Chuaidh sé go dtí doras an ghluaisteáin go bhfuigheadh sé seanpháipéar nuaidheachta ón easboc. Nuair d'osgail sé an doras leath a bhéal air. Ní raibh an t-easboc ann! Dhún sé an doras arís agus d'fhan sgathamh beag ag smaoineadh. Bhí sé n-a bhaileamhair. Cé'n chaoi ar chaill sé an t-easboc? Ar fhág sé n-a dhiaidh é i dteach sagart paráisde an Chillín? Nó ar fhág sé an cárr nuair bhí sé féin ag cur deis air leathuair ó shoin? Cé'n fonn coisidheacht bhí air seachas aon easboc dá raibh ar a aire ariamh? Nach raibh a dhóthain le déanamh aige gan bheith ag iarraidh bheith ag coin- neál easbuic ó bheith ag imtheacht leis féin de shiubhal oidhche! Leig sé fead, acht má chuala an t-easboc é níor thug sé freagra air. Ní amháin go raibh fonn ar an easboc céadna bheith ag coisidheacht leis féin de shiubhal oidhche, acht bhí sé chomh bodhar le sluasaid. Leig mo dhuine fead eile ar an easboc. Dá mbéadh sé i bhfoisgeacht trí mhíle dhó chluineadh an t-easboc an fead sin. Acht ní bhfuair an tiománaidhe groidhe freagra ar an bhfead. Ghluais leis siar an bóthar cúpla céad slat ag féachaint a bhfeicfeadh sé an t-easboc i n-aon áit. Ghlaodh sé air i n-árd a ghotha ó am go ham, acht sin a raibh de mhaith dhó ann. Easboc ar fuaidreamh agus a ghiolla ar a thóir! Casadh fear leis an ngiolla, leis an tiománaidhe. Bheannuigh sé dhó. "Féach," ars an tiománaidhe leis, "féach," ar <L 110> seisean, "ní móide go bhfaca tú easboc thart i n-aon áit annseo?" D'fhéach an coimhthigheach ar an tiománaidhe. Ní raibh aon chosamhlacht óil air. Acht cé'n magadh bhí air go raibh sé ar thóir easbuic faoi mheadhon-oidhche ar bhóthar uaigneach fá'n dtuaith? Sasanach bhí sa stráinséir seo casadh leis an tiománaidhe; ní eólas ró-bheacht bhí aige ar bhéasaibh na tíre ná ar nósaibh na n-easboc acht oiread; cárbh fhios dó nach rabhadar tugtha do shiubhlóid faoi mheadho n-oidhche?" "Seo, an bhfaca tú easboc thart i n-aon áit? ars an tiománaidhe arís, agus cantal air nár thug an duine eile freagra air fós. "Easboc?" ars an Sasanach. "Seadh, easboc — nach gcluin' tú mé?" ars an tiománaidhe go bagarthach. "Níl mé sa tír seo acht dhá lá," ars an Sasanach go faiteach; cárbh fhios dó nach duine de na "hÉireann- aighibh fiadháine" é seo bhí ós a chomhair amach? cárbh fhios dó céard a dhéanfaidhe leis san áit iargcúltha seo, dá mbéadh fhios go raibh sé gan airm teinidh? "A' bhfaca tú easboc thart annseo adeirim? ars an tiománaidhe, "abair go bhfaca nó nach bhfaca agus leig dom a dhul ar a thóir." "Ní fhaca mé easboc ariamh," ars an Sasanach. "Dheamhan ar feárr dhuit fheiceál," ars an tiomán- aidhe," bíonn cuid aca anchrosta. An t-easboc sin agamsa … "Cá'r chaill tú é?" ars an Sasanach. "Ar an mbóthar i n-áit éigin," ars an tiománaidhe "nach é an diabhal é? <L 111> "Gabhfaidh mise ar a thóir i n-aondtigh leat má thogruigheann tú?" ars an Sasanach, lághach go leór; b'é seo an t-eachtra ba mhó bhuail n-a threó ó tháinic sé go hÉirinn. "Téanam," ars an tiománaidhe. Ghluais leó beirt ar thóir an easbuic. Shiubhal siad míle gan duine ná deóraidhe fheiceál. Bhí ceó beag ag eirghe aníos as an machaire go raibh buin na gcrann b'fhogus dóibh i bhfolach orra, agus a mbárr ar nós na gcéadta oileán coillteach istigh i lár locha airgid. "Tír áluinn í seo," ars an Sasanach, ag féachaint anonn uaidh ar an machaire," shíltheá gur gail airgid atá ag eirghe aníos as an talamh …" "Airgead," ars an tiománaidhe, "trí phunnt an t-acra tugtar ar an talamh sin." Dhearg sé píopa. "Préachfar an fear bocht," ar sé, "cé'n míádh bhí air gur imthigh sé mar sin?" "An imthigheann sé go minic?" ars an Sasanach. "Corr-uair. Bhfuil cipín eile agad?" "Ta … a bhean b'fhéidir —" D'fhéach an tiománaidhe ar an Sasanach. Rug sé ar ghualainn air. "Ná habair é sin arís," ar seisean go bagarthach. "Ní abróchad," ars an Sasanach, "ár ndóigh níl aithne ar bith agam uirri. Ní fios dom nach bean dheas lághach í …" "Stop!" ars an tiománaidhe. "Nach minic d'fhág fear maith groidhe a bhean, agus d'fhill arís?" "Stop!" ars an tiománaidhe. <L 112> "Ós a' cainnt atámuid," ars an Sasanach, "tig liom a rádh leat go bhfillfidh mé féin agus beidh fáilte aici rómham freisin." "Stop!" ars an tiománaidhe, "nó —," agus chuir sé gotha troda air féin. Níor thuig an Sasanach an sgéal. Bhí sé ar tí labhairt arís, acht chuir an fear eile a dhorn le n-a bhéal. "Níl aon bhean aige," ars an tiománaidhe, "nár dhubhairt mé leat gur easboc atá ann?" "Dubhairt, acht —" "Seo," ars an tiománaidhe go mífhoighdeach, "seo, téidhimís ar a thóir." Chuaidh. Bhí an oidhche ag eirghe anfhuar. B'éigin dóibh coisidheacht mhaith a dhéanamh nó préachfaidhe iad. Bhí teach beag ósta leathtaobh na slighe. Bíodh is go raibh sé andeireannach san oidhche bhí solus le feiceál ann. "Má tá tóir aige ar an ól is istigh annsin atá sé," ars an Sasanach. "Ní ólann sé aon bhraon," ars an tiománaidhe, "agus níor ól ariamh. N-a aghaidh go mór atá sé." Acht ó bhí an oidhche chomh fuar cráidhte sin, bhuail siad féin beirt isteach le n-a mbéal a fhliuchadh le "braon beag te." Nuair a shroich an t-easboc an áit ar fhág sé an gluaisteán, ní raibh sé le feiceál aige ár ndóigh. Ní raibh sé cinnte go raibh sé san áit chéadna ar chos ar bith; is beag áird bhí aige air agus an imnidhe bhí <L 113> air faoi'n Athair Ó Domhnaill. Ghluais leis sgathamh eile agus leath-bharamhail aige go bhfeicfeadh sé an gluaisteán gan moill. Acht ní hé an gluaisteán is mó bhí ag cur air acht ceist an Athar Ó Domhnaill. Dá mbéadh cead a gcinn ag a leithéidibh de shagairt óga mhillfidhe an tír. An méad d'eirigh le daoine staidéaracha bhaint amach do'n tír le gliocas agus le bladar agus le lámh-istigh bheith aca leis an riaghaltas, chaillfidhe arís é. Talamh gan cíos — níor thaithnigh sin leis ariamh; bhí an Eaglais n-a aghaidh agus ní gan fáth é — "beidh na boicht agaibh choidhche" ar sé leis féin. Acht tá daoine ann, sa tír seo féin, atá ag cur i n-aghaidh an dlighe sheanda sin. An tAthair Ó Domhnaill, dubhairt sé uair … Acht dlighthe gan cam — d'fhéadfaidhe iad sin a chur i bhfeidhm i ndiaidh a chéile — gliocas, stuaim, staidéar — sin é an chaoi le dlighthe córa bhaint amach … Acht ní raibh sé thar leathshásta leis féin, ná le n-a leigheas. Bhí an cháin an-trom ar an tír agus ar bhochtaibh; acht nach raibh an cháin dlis- teanach? "Tabhair do Chaesar …" Acht b'fheárr leis go mór nach mbéadh Caesar chomh géar sin orra. Chuimhnigh sé annsin ar an gcomhrádh deireannach bhí aige leis an Athair Ó Domhnaill: bhí sé féin agus an sagart óg sin n-a leabharlainn; eisean críona ciall- mhar staidéarach ag iarraidh an sagart chur ar a leas gan é smachtadh go ró-mhór; an tAthair Ó Domhnaill ar a aghaidh amach, lán de dhóchas agus de mhisneach agus de dhánacht agus de ghrádh-tíre. Chuala sé an dá ghlór anois féin agus é ag imtheacht roimhe go mall réidh agus go brónach: <L 114> "Má tá namhaid i n-ár measg féin, agus ní ghéillim go bhfuil, nach féidir codladh chur air agus an chealg bhaint as an namhaid annsin?" Agus an chaoi a chraith an tAthair Ó Domhnaill a cheann agus adubhairt go bríoghmhar: "A thighearna, níl leigheas i ndán do'n tír chráidhte seo, acht píosaí beaga luaidhe chur san áit is feileamh- naighe dóibh …" Chuir sin deireadh leis an gcainnt. Thuig an t-easboc cé'n áit ar mhaith leis na "píosaí beaga luaidhe" a chur. Níor chuir an sagart óg aon chosg ó shoin leis an gcleachtadh airm. Níor ghéill sé dhó féin. Bhí cion aige féin ar an sagart óg; chuaidh sé air go mór go gcaithfeadh sé é smachtadh go géar agus go trom; acht céard eile d'fhéadfadh sé a dhéanamh? Sheas sé ar an mbóthar agus d'fhéach n-a thimcheall. Nach é bhí fuar? Agus an ceó bhí ag eirghe aníos as an machaire, as Maigh Life! Bhí aithmhéala air nár thug sé cóta mór níos truime leis; an drochshlaghdán bhí air ar feadh an gheimhridh nach mór, bhí eagla air go dtiocfadh sé arís. Acht cé'n solus aisteach é sin bhí le feiceál aige sa spéir thoir-dtuaidh uaidh? Bhí na néalta móra lomracha bhí ós cionn an mhachaire, thoir-dtuaidh uaidh, an-dearg. Toiteán i n-áit éigin … árus mór i mBl' Átha Cliath thrí theinidh b'fhéidir … Bhí an bóthar roinnt fliuch agus thug sé rian cháirr faoi deara sa phuiteach. Dhearg sé níos géire ar na luirg. Rian ghluaisteáin — bhí sé cinnte dhe. A ghluaisteán féin b'fhéidir — acht cé'n tubuisde bhéadh ar an tiománaidhe gur imthigh sé leis gan é? <L 115> Lean sé do na luirg. Tháinic sé ar an teach beag ósta n-a raibh an tiománaidhe agus an Sasanach casadh leis. Mhothaigh sé an solus ann. Chuaidh a chárr féin thar an teach — ba léir sin ó na luirg — acht cárbh fhios dó nach mbéadh tuairisg an ghluaisteáin ag duine éigin de mhuinntir an tighe? Bhuail sé cnag beag ar an doras agus d'fhan go foighdeach go n-osglóchaidhe dhó é. Chuala an dream bhí ag ól sa teach ósta cnag an easbuic ar an doras, agus ar iompughadh do bhoise bhí an áit chomh socair leis an uaigh. Ní raibh siolla ó aon duine acht iad uile go léir ag féachaint ar a chéile go sgáthmhar. Ní raibh cead ag éinne bheith ag ól i dteach ósta an tráth sin d'oidhche, agus chomh luath is d'fhéad sí é, chuir bean an tighe na gloiní agus eile as amharc. Bhí fear árd tuaithe ann agus súil leis ar pholl na heochrach ag iarraidh dhéanamh amach cé bhí amuigh. "Fear agus culaith dhubh air," ar seisean i gcogar le bean an tighe. "Constáblaí!" ar sise go sgáthmhar. Múchadh na soillse gan aon achar. Shíl a raibh ann d'fhearaibh éalughadh leó sul a mbeirfidhe orra, agus thosuigh an ruaille-buaille annsin agus an t-achrann. I dtóin an tighe bhí an sgléip agus níor chuala an t-easboc é. Féachaint dá dtug sé ar an teach arís, agus ní fhaca sé aon tsolus ann. Bhí iongantas air. Bhuail sé cnag eile ar an doras. <L 116> Bhí bean an tighe ósta le hais na heochrach agus cluas uirri. "Cé tá annsin?" ar sise agus í leigint uirri go raibh fearg uirri. "Mise," ars an t-easboc. "Agus cé thusa le do thoil?" Níor chuimhnigh an t-easboc go gcuirfidhe ceist de'n tsórt sin air. Níor mhaith leis innseacht cé hé, nó céard thug ann é. Easboc ag iarraidh dhul isteach i dteach ósta an tráth sin d'oidhche! Ní dhéanfadh sé cúis ar chor ar bith. "Cé tá annsin adeirim?" arsa bean an tighe go hughdarásach. "Mise," ars an t-easboc arís go cúthalach; shílfeadh aon duine ar an gcaoi a ndubhairt sé an focal gur fear bhéadh ag iarraidh óil tráth nár dhleaghthach é. Chuir an fear árd tuaithe bhí ar an doras i dtosach focal i gcluais mná an tighe. "Nár dhubhairt mé leat cheana anocht," ar sise agus fearg uirri, "nach bhfuigh' tú braon eile annseo go n-íocfaidh tú do chúnntas." "An cúnntas!" ars an t-easboc agus iongnadh air. "Seadh, an cúnntas," arsa bean an tighe tríd an doras dúnta. "Acht níl aon chúnntas …" "Sgrios adeirim nó cuirfidh mé na gadhair 'do dhiaidh!" Níor fearadh fáilte de'n tsórd sin roimh an easboc ariamh roimhe. Thuig sé gur ceapadh gur duine éigin eile bhí ann. Fear grinn agus spóirt bhí ann, ar a bhealach shocair féin; nach aige bhéadh an greann ag <L 117> innseacht dá cháirdibh cé'n fáilte cuireadh roimhe. Tháinic meangadh ar a bhéal — chonnaic sé an gáiridh croidheamhail thiocfadh ar an Dochtúir ré Diadha Seán Pluincéad nuair a chloisfeadh sé an sgéal … Lasadh solus istigh. Nuair friothadh amach nárbh iad Constáblaí Ríoghdha na hÉireann bhí ag an doras d'fhill an comhluadar agus thosaigh an t-ól agus an sgléip arís. D'imthigh an t-easboc ó'n doras le dul ar thóir a ghiolla, acht ní dheacha sé thar fiche slat gur thosuigh gadhar ag tafaint air. Dubhradh cheana go raibh an- mhisneach ag an easboc. Bhí — acht amháin roimh ghadhar stráinséarach san oidhche; seadh, gadhar stráinséarach san oidhche agus míoltóga beaga na coille an dá nidh ar an saoghal seo chuirfeadh ruaig ar an easboc … D'fhill sé ar ais chuig an teach ósta agus deifir mór agus sgáth air. Duine ar bith a bhfuil aithne aige ar na bóithre i bhfoisgeacht fiche míle do Bhaile Átha Cliath aithneóchaidh sé an teach ósta seo. Níl ar dhuine acht cnag a bhualadh ar an doras, ar dhóigh faoi leith, agus osglóchar an doras dhó. Thárla gur bhuail an t-easboc an doras ar an dóigh seo i ngan fhios dhó féin an dara uair, agus leigeadh isteach é gan moill. "Giolla liom, tiománaidhe liom d'fhág ar an mbóthar mé —," ars an t-easboc ar dhul isteach dhó. Acht chuir bean an tighe isteach air. "Ó seadh," ar sise, acht níor chreid sí é. Is beag solus bhí san áit, acht dá mbéadh solus na gréine féin ann ní shílfeá gur easboc an stráinséar <L 118> seo bhuail isteach sa teach ósta. Ní nós easbocamhail dhul n-a leithéid d'áit ar an dó a chlog san oidhche! "Sasanach bhí san ngiolla d'fhág ar an mbóthar thú an eadh?" arsa bean an tighe, agus d'fhéach sí go géar agus go haimhreasach air. Ní raibh an t-easboc ariamh i n-aon áit i n-Éirinn nár tugadh ómós dó acht annseo; acht ár ndóigh ní raibh bóna ná carabhat air, acht cirteach faoi n-a mhuineál agus seanchaipín tabhóide anuas ar a shúilibh áit a raibh sé n-a chodladh sa ngluaisteán sul ar fhág sé é le na cosaibh a théidh. Cé'n chaoi a n-aithneóchaidhe gur easboc bhí ann, go mór-mhór agus an seanchóta mór liathghlas bhí caithte thar na guailnibh aige? "An giolla," arsa bean an tighe, "an giolla sin d'fhág ar an mbóthar thú, nach Sasanach bhí ann?" "Ní headh" "Bhí Sasanach agus comráide leis annseo ar ball," ar sise; "sílim go raibh siad beirt leath-ólta, acht má bhí ní annseo fuair siad é. Acht céard tá uait féin? An braoinín cruaidh?" "Ní bhlasaim de …" Níorbh fheárr leis an easboc rud a thárlóchadh ná é seo. Is minic bhí dúil aige imtheacht thríd an tír leis féin agus gan aon chulaith air acht culaith fir oibre go bhfeicfeadh sé an saoghal mar bhí i ndá ríribh gan daoine bheith ag gléasadh agus ag maisiughadh saoghail chruaidh ghránda na mbocht roimhe. Nuair adubhairt sé le bean an óil nár bhlas sé ariam dhe, cheap sise nach raibh sé i ndá ríribh, nach raibh ann acht leithsgéal, go raibh sé cúthalach, nó go raibh <L 119> faitchíos air mar gheall ar chomh deireannach is bhí sé, agus comhluadar nár aithnigh sé sa láthair. "Braon beag cruaidh," arsa bean an óil, "tá an oidhche fuar" — d'fhéach sí thart ar an gcomhluadar fear bhí ag éisteacht — "cáirde muid uilig annseo," ar sise. Bhí buidéal uisge beatha n-a glaic aici agus an corc bainte as. "Má tá cupán tae agat," ars an t-easboc. "Cupán tae!" Bhí iongnadh ar bhean an tighe. Fear a theacht an tráth sin d'oidhche ag iarraidh cupáin tae! "Nó gloine bainne féin —" "Gloine bainne!" Is beag nár chuir sí comhartha na croise uirri féin. "Bainne te," ars an t-easboc. "Bainne te!" arsa bean an ósta, agus is ar éigin bhí sí i n-ann é rádh leis an iongnadh bhí uirri. Bhí deichneabhar nó dá'réag fear sa láthair. Is iomdha céad uair chaitheadar sa teach ósta seo, agus le cuimhne an té ba shine ann, níor tháinic aon fhear ariamh isteach ann ar thóir bainne. An té a raibh an gloine n-a ghlaic aige ní raibh sé n-a chumas é chur le n-a bhéal le teann alltacht'. Bhí an t-easboc n-a shuidhe ar chathaoir i n-aice an dorais, áit nach raibh acht an drochsholus. D'fhéach bean an tighe go géar air. "Seo," ar sise, "ná bíodh a thuilleadh de'n mhagadh ann;" chroch sí suas an lampa beagán agus d'fhéach arís air, "silim go bhfuil do sháith ólta agat cheana," ar sise; d iompuigh sí ar an bhfear árd tuaithe bhí ag <L 120> an doras i dtosach, "nach meas' tú go bhfuil beagán beag thar an iomarca istigh aige, a Thomáis?" "Marach go bhfuil, ár ndóigh, ní bhéadh sé ag iarraidh bainne," arsa Tomás. "Agus sílim freisin," arsa bean an tighe, "go bhfuil baint éigint leis an Sasanach buidhe sin caitheadh amach ar ball." "Cé'n Sasanach?" arsa Tomás. "Ó seadh, ní raibh tú istigh an uair sin," arsa bean an tighe, "acht Sasanach tháinic isteach annseo uair ó shoin agus nuair d'ól sé gloine — é féin agus fear beag eile bhí i n-aondtigh leis — nuair d'ól sé gloine ní raibh aon chainnt aige acht seafóid éigint faoi easboc a chaill sé ar an mbóthar …" "Easboc chaill sé ar an mbóthar," agus leath na súile ar Thomás bocht. "Seadh, sin é dubhairt sé," arsa bean an tighe, "gur chaill sé easboc agus gur fhág sé a bhean n-a dhiaidh …" "Dar 'iúl íosta príosta!" Bhuail Tomás a dhá bhois ar a chéile. Níor thuig sé acht an oiread le cách gurabh í a bhean féin bhí i gceist ag an Sasanach! "Mh'anam gur maith a rinne sibh agus an diabhal a chaitheamh amach," ar seisean; d'ól slug as gloine; bhuail bos ar a cheathramhain, agus dubhairt: "Easboc a thréig a bhean! ar chuala sibh ariamh a leithéid!" Bhí an gloine bainne fáighte ag an easboc faoi seo agus é ghá ól; acht cé'n chainnt bhí aca faoi féin? Agus an bhean! Agus an Sasanach bhí ar a thóir! Dá mba gur ól sé an gloine de'n bhraon chruaidh <L 121> thairg bean an tighe dhó cheapfadh sé go ndeacha sé sa gceann air. Acht gloine glan bainne! Má deirfear go raibh iongnadh ar an easboc ní bheidh thar leath na fírinne ann. Bhí an comhluadar uile i dtóin an tseómra ag comhrádh ós íseal le bean an tighe. Corr-uair d'fhéachadh fear n-a threó agus aimhreas n-a shúil. Bhí ríméad ar an easboc gur fhág sé a bhóna agus a charabhat agus eile sa ngluaisteán. Bhí sé tamall deas ag ól an bhainne ar a shuaimhneas. Ní raibh sé ariamh n-a leithéid d'áit, acht ní abróchaidh sé leat anois féin nár thaithnigh sé leis. Dá mbéadh an tiománaidhe aige le n-a thabhairt ar a aistear nuair a thogróchadh sé! Tháinic fonn air dhul i bhfochair na bhfear — cainnt a dhéanamh leó, sgléip a dhéanamh leó, ól a dhéanamh leó … Níor ghéill sé do'n fhonn sin, agus is céad truaigh leis an sgealaidhe seo nár ghéill — ba mhaith leis bheith i n-ann cur-síos a dhéanamh ar an spóirt bhéadh aca! Acht mara ndeacha sé ag siamsa leis na fearaibh, corruigheadh é ar bhealach nár thuig sé féin. An oidhche aisteach chaith sé b'fhéidir, nó baois na hóige arís … Tháinic bean an tighe le labhairt leis. "A' raibh aon bhaint agatsa leis an Sasanach bhí ar thóir easbuic?" ar sise. "Ní raibh" B'fhíor dhó, acht bhí baint aige leis an bhfear bhí i n-aondtigh leis an Sasanach; acht dá n-abróchadh sé é is cinnte go gcaithfidhe é féin amach freisin. Dá n-abróchadh sé gur easboc bhí ann féin, ní móide go <L 122> gcreidfidhe é agus an feisteas bhí air. An droch-íde fuair an Sasanach chuir sin i gcéill dhó go mb'fheárrde a shláinte gan greann a dhéanamh faoi easboc. Bhí sé críonna; d'fhan sé ar a shuaimhneas agus an gloine bainne n-a ghlaic aige. Acht an beitheamhnach sin de thiománaidhe, cá raibh sé? Bhí an sgléip faoi lántseól nuair tháinic fear eile isteach. Labhair sé le bean an tighe ós íseal. Labhair an bheirt aca leis an gcomhluadar — Ní fhaca an t-easboc ariamh aon athrughadh mar an t-athrughadh tháinic ar an gcuideachtain. Cuireadh cosg leis an ngreann agus leis an ól. Tháinic iongnadh orra uile. Cuid aca a chreid an sgéal mór bhí ag an bhfear tháinic isteach, cuid eile nár chreid, acht d'imthigh leó uile go léir amach ar an mbóthar. Fágadh an t-easboc agus bean an tighe leó féin. "Sin sgéal uathbhásach," ar sise. "Ce'n sgéal?" "An t-eirghe-amach seo, agus anois tá Baile Átha Cliath thrí theine ag na Sasanaighibh …" "An t-Eirghe-Amach?" Níor chreid sé a dhá chluais. Ó Dhomhnach Cásga chaith sé cúpla lá le seancharaid i mainistir i n-aice le Portláirge. Ní fhaca sé páipéar; níor chuala sgéal ná ráfla, agus nuair a chuala níor chreid. "Eirghe-Amach! Baile Átha Cliath thrí theine!" agus bhuail sé amach ar an mbóthar mar a raibh na feara eile. "Mh'anam go bhfuil," arsa fear bhí le n-a thaobh, "féach an spéir." <L 123> Cinnte bhí an spéir ós cionn ionaid na cathrach dearg. "Éist!" arsa fear. Chuireadar uile cluas orra féin. Tháinic tormán trom chuca ar an ngaoith. "Gunnaí móra ag milleadh na cathrach!" arsa fear. "Feicfidh sibh na lasracha féin má théidheann sibh go mullach Chnuic na hEaglaise thall," arsa fear eile. Ghluais leó uile agus a rún féin i gcroidhe gach fir díbh … Tá fhios ag an saoghal cá bhfuil Cnoc na hEaglaise, agus tá fhios agh gach duine shíl dhul suas ar a mhullach chomh aimhréidh is tá an tslighe. Clocha móra, clocha beaga sgiorrfadh uait, sgailpeanna contabhairteacha, bogaigh báidhte, fraoch go básta — sin a raibh roimh an easboc. Deirfidh sé féin leat nach sroichfeadh sé an mullach go deó marach gur casadh an tiománaidhe leis leath- bealaigh. Nuair bhíos sé féin ag cur síos ar eachtraibh na hoidhche sin, agus ar an eirghe-amach bhí n-a chroidhe féin dá mbárr, cuireann sé isteach ar an sgéal le hinnseacht céard d'eirigh dá thiománaidhe nuair caitheadh é féin agus an Sasanach amach as an teach ósta. Acht gidh nach dochar aithris dhéanamh ar easboc tráth ar bith fágfar an sgéal sin aige féin … Nár ba fada go bhfeicfear faoi chló é. Acht ag iarraidh dhul suas an cnoc dhó, chuala sé caoineadh caol cruaidh agus eighmhe loma loisneacha <L 124> shíos uaidh sa mbogach n-a raibh sé féin ag dul go glúnaibh. "A Thighearna!" arsa glór. Níor thug an t-easboc freagra air. "A Thighearna! 'ch uile dhiabhal cnámh 'mo chorp brúighte briste ag an gcladhaire cam, ag an Sasanach bradach bréan sin!" D'aithnigh an t-easboc glór a thiománaidhe, acht níor aithnigh an tiománaidhe an t-easboc. "Agus gan mé acht ag iarraidh a rádh nach raibh bean ag easboc ariamh! Uch, táim marbh!" Thug an t-easboc lámh chonganta dhó. Nuair thuig an fear bocht cé bhí aige ann, ghoill sé níos mó air ná an leadradh fuair sé ó'n Sasanach. Ní raibh sé chomh gortuighthe is shíl sé agus chuidigh an bheirt aca le chéile go raibh siad ar mhullach an chnuic. B'iongantach an radharc bhí ag an easboc annsin. I bhfad uaidh sa talamh íseal chonnaic sé toiteán mór. Lasracha ag eirghe as agus ag deargadh na néalta. Bhí sluagh mór thart air, agus a rún féin agus a sgéal mór féin ag gach duine aca … Cluineadh pléasgadh mór. Gheit a lán. Bhí gach uile dhuine ró-chorruighthe le focal a rádh … Pléasgadh mór eile! Bhris rud éicint i gcroidhe an easbuic. Líonadh a chroidhe agus a anam le solus mór. Dá mbéadh an tAthair Ó Domhnaill ann … Dhá phléasgadh i ndiaidh chéile! Ógánach bhí le n-a thaobh agus a dhá shúil lán de sholus nach bhfeictear acht go hannamh, chuir sé lámh leis isteach i láimh an easbuic. <L 125> "Dá mbéadh gunnaí againn —," ars an t-ógánach. "Dá mbéadh —," ars an t-easboc agus chrom sé a cheann … Chuir an t-easboc fios ar an Athair Ó Domhnaill nuair chuaidh sé abhaile. Bhí brón agus doiligheas i n-éadan an easbuic nuair tháinic an sagart óg isteach chuige sa leabharlainn. Acht má bhí, bhí misneach agus meanma agus tógbháil croidhe ann freisin. Shín sé páipéar chuig an sagart óg gan focal a rádh. Léigh seisean é. Ó lucht an airm tháinic an páipéar agus iad ag iarraidh ar an easboc smacht a chur ar an sagart óg … D'fhéach an sagart óg agus an t-easboc ar a chéile. "Agus seo é an freagra atá mé le cur chuca," ars an t-easboc. Shín sé páipéar eile chuig an sagart óg. Léigh seisean na focla seo: Easboc mise; ná síltear gur oifigeach stáit mé. "Acht, ár ndóigh, cuirfidh mé deis eile air;" agus d'fhéach an t-easboc go tuigsionach ar an sagart óg. D'eirigh an sagart óg go tobann le lámh a chraitheadh leis an easboc. Bhí sé dul thar maol … "Paráisde maith, paráisde na Cille Móire," ars an t-easboc, "an chéad pharáisde bhí agam féin … tá súil agam go dtaithneóchaidh sé leat …" Bhí an sagart óg ar tí buidheachas a ghabháil leis. Chuir an t-easboc cosg leis le n-a láimh. "Tá croidhe agus misneach na hóige ionnam arís —," acht chuir an t-easboc smacht ar a theangain. <L 126> Bhí an bheirt fhear n-a seasamh agus greim láimhe aca ar a chéile. Bhí deór faoi shúil an tsagairt. "Suidh annsin, a Athair Seán, agus innseóchad sgéal maith dhuit," agus d'innis an t-easboc an sgéal seo dhó, acht nár bhac sé le rádh leis go bhfuair sé a anam ar mhullach an chnuic agus é ag féachaint anuas ar Bhaile Átha Cliath agus é fré theine … Acht b'fhéidir gur thuig an tAthair Ó Domhnaill féin é sin. <L 127> AN CÚIGEADH BUAIDH .i. BÉ AN tSIOPA SEANDACHTA <L 129> BÉ AN TSIOPA SEANDACHTA Nuair a bhí Peadar Ó Domhnaill (go ndéanaidh Dia trócaire air) i mBaile Átha Cliath anuraidh, bhíodh seómra lom aige i Sráid na Life le uair nó dhó a chaitheamh ann tráth a mbíodh an tsaoire bheag aige. Ní ann a chodluigheadh sé, acht bhí sé an-áiseamhail aige áit dá shórt bheith aige le litreacha a sgríobhadh ann, nó píopa tobac féin a chaitheamh i bhfochair seancharad. Is minic a chuireadh sé achar maith dhe ag an bhfuinneóig ag féachaint anuas uaidh ar na daoine ag gabháil thart ar an tsráid, agus chuir sé aithne súl ar a lán díbh. Acht ní raibh fhios aige go ceann i bhfad go raibh beirt ann chuir aithne súl air féin, agus a chuir spéis mhór n-a imtheachtaibh. Ní hé an fáth céadna bhí ag an mbeirt seo an oiread sin áird bheith aca ar Pheadar — acht chidhfear sin ó'n sgéal. Díreach ar aghaidh an tighe a raibh an seómra ag Peadar ann, bhí siopa beag seandachta. Shíltheá go raibh seanearraidhe agus iarsmaí na cathrach bailighthe ann. Bhí an fhuinneóg lán díbh: seanghunnaí de'n uile dhéanamh nár chaith urchar le céad bliadhain; claidhmhte meirgeacha ó aimsir na Pairliméide; leabhair do sgríobhadh agus do bualadh acht nár léigheadh ariamh; pictiúirí agus grafaí idir olc, maith agus dona; gréithre agus gloiní as ar óladh aimsir na mboc agus na sgafairí; íomhaigh, idir íomhaigh práis agus chruaich <L 130> agus luaidhe; iodhail ghogaideacha bholgmhóra ó thíorthaibh an Oirthir; an t-é nach bhféadfadh rud éigin a thoghadh as an bhfuinneóig sin, ná tráchtadh sé choidhche ar shean- aimsireacht. Acht is san dealbh mór bhí i lár na fuinneóige is mó chuireadh Peadar Ó Domhnaill spéis agus é ar a shuaimhneas ag a fhuinneóig féin; dealbh do'n Bhúdda bhí annseo, agus ainm Bhictória bain- ríoghain Shasana faoi. Acht thug Peadar faoi deara gan mórán achair nach san mBúdda sin is mó cuireadh spéis, acht i mnaoi óig a bhíodh ag obair ó mhaidin go hoidhche ar chúl an bhrait ghlais bhí ar an bhfuinneóig. Ní bhíodh le feiceál ó fhuinneóig Pheadair acht mullach a cinn de ghnáthach — folt ciardhubh dualach aimhréidh. Uaireannta, tharr- aingneadh sí an brat glas ar leathtaobh agus d'fhéachadh amach, agus annsin d'fheiceadh an fear óg thall an dá shúil rógaire ag breathnughadh air. Na súile agus an folt ciardhubh is mó thug Peadar faoi deara i dtosach, acht i ndiaidh tamaill d'fhéadfadh sé innseacht duit, dá dtogróchadh sé, go raibh éadan fada bán agus srón dhíreach agus dhá phus ar dhath an chaora caorthainn uirri. Lá breágh gréine sa tseansráid feósaidhe, agus chaoch sé súil uirri; rinne sí gáiridh agus tharraing an brat glas go tobann — cé'n fáth go raibh aithmhéala ar an bhfear óg go raibh mannt i ndrad an úrbhláith bheódha d'fhás i siopa na seandachta? Bhí dhá bhuaidh ag Peadar nach mbronntar acht ar bheagán de'n chineadh daonna. Níor casadh deághfhear dílis ariamh air nár thug gean croidhe dhó, cuma cé'n difridheacht bhéadh eatorra i meóin; i dteannta na dúthrachtacha soillseacha seo, bhí aéreacht nó buaidh <L 131> óige ag baint leis thug ar an mbantrach spéis ró-mhór a chur ann. Chur bé an tsiopa seandachta an-spéis ann; ní raibh sé i bhfad san áit gur thug sí faoi deara go mbíodh sí ag smaoineadh air níos minice ná ba chóir, agus go mbíodh cantal uirri an lá nach bhfeicfeadh sí ag an bhfuinneóig é. Mhothuigh sí luisne n-a gnúis lá dá bhfaca sí ag an bhfuinneóig é agus gan súil aici leis; an oidhche sin gheárr sí poll beag san mbrat glas le sciosúr ionnós go bhféadfadh sí é fheiceál i nganfhios … Acht cé'n gnó bhí aige ann? Cé'n sórt duine bhí ann? Níor fhéad sí a aoirde ná a thoirt a mheas mar ní fhaca sí ariamh ar an tsráid é. D'fheiceadh sí ag an bhfuinneóig é go minic meadhon lae, tráth is gnáthach le daoine bheith ag obair; corr-uair bhíodh sé ann nuair d'osgluigheadh sí an siopa ar maidin; nuair a thuitfeadh an oidhche tharrnuigheadh sé anuas brath na fuinneóige i gcomhnaidhe, acht bhíodh a fhios aici ó'n solus istigh go raibh sé n-a sheómra. Nuair bhí na laethe fada samhraidh ann, d'fheiceadh sí go hanmhinic ag an bhfuinneóig tráthnóna é; bhíodh aithmhéala uirri nuair thosuigh na laethe ag dul i ngiorracht — ní bhíodh sé le feiceál aici ó thuitim na hoidhche … Tháinic deireadh fóghmhair agus tús an gheimhridh. Bhíodh obair mhór ar Pheadar, obair chontabhairteach imnidheach, agus gan fail aige aon achar a chaitheamh n-a "phluaisín shogha" mar thug sé ar an seómra lom i Sráid na Life. Is minic a chaith bé an tsiopa seandachta seachtmhain gan súil fhágail air. Agus nuair d'fheiceadh sí é is iondúil cosamhlacht imnidheach bheith air. Acht nuair d'fheiceadh sí ag an bhfuinneóig <L 132> é, agus a éadan uasal smaointeach faoi néaltaibh, tharraingneadh sí an brat glas ar leathtaobh, agus d'fhanadh ag féachaint amach go mbíodh fhios aici go raibh seisean ag dearcadh uirri. Annsin, bheannuigh- eadh sí do'n fhear óg imnidheach le meangadh aoibhinn agus le umhlughadh cinn. Agus nuair a thiocadh meangadh ar a bhéal siúd ghá freagairt, bhíodh aoibh- neas uirri: nach raibh sí ag cuidiughadh leis i pé ar bith obair bhí ghá dhéanamh aige? Bhí. Dá mbéadh Peadar Ó Domhnaill féin againn indiu, d'admhóchadh sé dhuit gur mór an congnamh fuair sé n-a shaothar contabhairteach imnidheach ó bhé an tsiopa seandachta … Tar éis na Nodlag, thug bé an tsiopa seandachta faoi deara go mbíodh an fear óg n-a sheómra gach tráthnóna beagnach. Thosuigh daoine ag teacht ar cuairt aige. Fir óga a bhfurmhór, agus d'fheiceadh sí Peadar agus iad féin ag cainnt go dílis dúthrachtach. Bhí sé soiléir ag an t-é a raibh súile géara aige go raibh uraim mhór aca uilig dhó. Faoi'n am seo freisin thug sí faoi deara nach í féin amháin bhíodh ag faire ar an seómra thall, agus ar lucht a áitighthe. Fir, fir óga eile agus cultacha nuadha ar a bhfurmhór, agus d'fhéachaidís go géar ar gach uile dhuine chuaidh isteach is amach ann. Leanaidís cuid díbh nuair fhágaidís an teach thall. Chuir an obair seo iongnadh ar bhé an tsiopa seandachta. Céard bhí ar siubhal ag an bhfear óg sin n-ar chuir sí an iomarca rpéise? Bhuail óigfhear árd donn plucach isteach chuici lá. <L 133> Bhí sé gléasta go maith, go ro-mhaith b'fhéidir, agus cosamhlacht an tsaidhbhris air. Bhí gach uile shórt bhí air ar an bhfaisiún b'úire. Ó bhairéad anuas, deirtheá nach raibh snátha air a caitheadh ariamh roimhe. Thosuigh sé ag cuartughadh imeasg na seaniarsmaí thall is i bhfus. Bhí carn mór leabhar i gcúinne. Bheireadh sé ar cheann díbh. Léigheadh cuid de. D'fhágadh ar leathtaobh é. Chuireadh sé gotha air féin go raibh spéis mhór aige ionnta. Acht marach go mbíodh bé an tsiopa seandachta chomh gnóthach sin ag faire ar an bhfear óg sa seómra thall, bhéadh fhios aici nach ar na leabhraibh is mó bhí a aire acht ar an seómra thall freisin. Thuigfeadh sí, dá mbéadh an gustal ceart innti, go bhféadfaidhe gach uile chor a chuirfead fear dhe sa seómra thall fheiceál ó charnán na leabhar, agus nach bhfeicfidhe an t-é bhéadh ag déanamh na faire. Acht cé'n chaoi a bhféadfadh bruinneall a thug gean d'fhear nár labhair sí leis ariamh sunndas a thabhairt do rudaibh de'n tsórt sin? Tháinic fear an fheistis nuaidh isteach chuici go mion minic. I dtosach, ní thagadh sé acht nuair a bhíodh daoine sa seómra thall, acht leis an aimsir thosaigh sé ag teacht go dtí an siopa tráth nach mbíodh Peadar Ó Domhnaill ná a cháirde le feiceál thall feadh mórán laethe. Gach uile uair ghabhadh sé an tsráid bhualadh sé isteach. Chaitheadh sé leathuair b'fhéidir ag comhrádh le bé na seandachta. Labhradh sé faoi na comharsain — is beag eólas bhí ag an mbé orra; thrácht sé ar an teach thall, agus a mbíodh ag teacht agus ag imtheacht ann, acht ní mórán eólais fuair sé uaithi fútha, ná faoi'n rún bhí istigh n-a croidhe féin … <L 134> Lón anma ag mnaoi moladh clisde. Mol a háilne i nganfhios dhuit féin mar dh'eadh; leig ort go bhfuil cúthal ort faoi gur labhair tú ar chor ar bith, cuir i dtuigsint di, gan briathra béil, nach dtiocfadh cainnt dá sórt as do bhéal marach gur bhain an áilne bhí ós do chomhair amach asat í gan buidheachas duit. Déan sin, agus beidh leat. Acht fainic! Déan go clisde é. Déan go deas- bhéalach é. Déan go héadtrom é. Ní mór dhuit taithighe mhaith bheith agad ar an obair; acht má ceap- tar ort go ndeárna tú a leithéid de chainnt le bean cheana beidh tú ar mhullach do chinn i n-omar na haimléise gan achar. Ní dheárna an stráinséar óg a thagadh chomh minic sin ag féachaint ar na seaniarsmaibh i siopa na seandachta an moladh acht go codramánta. Ní raibh gothadh na fírinne ná na dílseachta air. Níor tugadh áird air. Acht bhí bé an tsiopa seandachta clisde; leig sí uirri gur mil beach aici an uile fhocal dá dtagadh as a bhéal. Thuig sí ar a nós banda féin nach ar mhaithe leis an bhfear óg thall dá dtug sí gean bhíodh stráinséir an fheistis nuaidh ag teacht ar an tsráid; cá'r bhfios di nach bhféadfadh sí cabhair éigin thabhairt dó-san acht an t-amadán seo a mhealladh? Agus cheap an stráinséar go raibh ag eirghe leis go toghtha. Acht bhí sgáth air go raibh sí ag cur isteach ar a chuid oibre go ró-mhór. Cúpla uair leig sé a ghnó chun failighe le cuairt a thabhairt uirthi. Acht nach raibh sí andeas ar fad? Agus an dá shúil bhí aici! Agus a béal — síorchuireadh chun póige an béal sin! con- tabhairt do fhearaibh óga deirge an bhéil sin! Cá'r <L 135> bhfios cé'n díoghbháil a ghnítheadh béal caordhearg bíodhgamhail dá shórt mara a bpósfadh fear maith éigin an bhean ar léithi é gan moill! Póg a thabhairt di ar an mbéal sin … Gheit mo dhuine. N-a sheasamh ag an gcoirnéal annsin idir Sráid Uí Chonaill agus Sráid an Iarla bhí sé. Chuaidh Peadar Ó Domhnaill thart. Is beag nach ndeacha sé thart i nganfhios do mo dhuine bhí sé ag smaoineadh chomh doimhin sin ar bhé an tsiopa seandachta. Ní dheanfadh sé sin cúis agus é ar a lorg … Acht má bhí sé ar a lorg féin níor labhair sé leis. Suas Sráid Uí Chonaill chuaidh Peadar. Lean mo dhuine é. Nuair a sheasadh Peadar le cainnt a dhéanamh le duine dá lucht aithne, sheasadh mo dhuine. Acht d'fhanadh sé tamall beag ar a gcúl. Ag féachaint ar na spéirthibh bhíodh sé shíltheá, nó ar na tighthe thall uaidh, nó ar bhrógaibh na ndaoine bhí ag gabháil thart — acht bhíodh diorball na súile aige ar Pheadar i gcomhnaidhe. Nuair a ghluaiseadh seisean, leanadh mo dhuine é; nuair a sheasadh sé, cheapthá ar mo dhuine nach raibh aon rud ar an saoghal seo chomh hiongantach leis na tighthe i Sráid Uachtarach Uí Chonaill! Chuaidh Peadar isteach i siopa tobac ag ceann na sráide. D'fhan sé leathuair ann. Bhí báisteach mhór ann an lá céadna, acht má bhí féin níor imthigh mo dhuine. Chuir sé sgáth-fearthainne i n-áirde, agus d'fhan go foighdeach ag bun Cholumhan Pharnell. Bhí an sgríobhnóireacht atá ar an gColumhain sin léighte aige seacht n-uaire, agus an chéad chuid dhe de <L 136> mheabhair aige, nuair tháinic Peadar amach as an siopa tobac. Bhí rian-chárr ag gabháil thart. Isteach le Peadar ann. I n-áirde air chuaidh mo dhuine; acht nuair thuirling Peadar ag an droichead, thuirling mo dhuine freisin. Siar bealach na gCéibh thug Peadar aghaidh. Isteach leis i n-oifig clódóra. D'fhan mo dhuine taobh thall de'n Chéibh — ag féachaint a bhfeicfeadh sé bradán i n-abhainn na Life b'fhéidir! Chaith sé dhá uair annsin, acht má chaith níor tháinic Peadar amach as an oifig … D'imthigh mo dhuine gan é, ar theacht na hoidhche. I n-áit iargcúltha, bhain sé leabhar as a phóca agus thosaigh ag sgríobhadh ann. Níor innis sé acht an ghlanfhírinne nuair adubhairt sé le bé an tsiopa seandachta go raibh posta aige faoi'n riaghaltas, acht má cheap lucht an riaghaltais ná an bleachtaire go raibh fhios aca céard a rinne Peadar an lá sin is mór an dul-amudha bí orra. An tráthnóna sin bhí bé an tsiopa seandachta ag an bhfuinneóig agus cumha uirri. Ní fhaca sí an fear óg thall ar feadh trí lá; céard a bhí air nár tháinic sé? Bhí baramhail nó smaoineadh aici go raibh obair chon- tabhairteach éigin ar siubhal aige, acht ní raibh fhios aici fá'n mbith céard é. Dá bhféadfadh sí cuidiughadh leis ar aon dóigh! Bhí seansgaróid buird aici ar a glúnaibh agus í ar a díthcheall ag iarraidh an gréas-obair bhí air a leasughadh, acht is minic agus is ró-mhinic a thuiteadh an t-éadach uaithi ar an úrlár bhí a smaointe chomh <L 137> mór sin ar fuaidreamh. Chuireadh sí súil léithi leis an bpoll bhí aici ar an mbrat glas, acht ní bhíodh le feiceál aici acht an tseansráid bhrónach fheósaidhe agus an bháisteach mhór ag teacht anuas. Bhí gráin aici ar an áit, ar na seantighthe gránda bhí thall uaithi, ar na daoine straoilleacha marbhánta bhíodh ag dul isteach is amach ionnta, ar an seandacht bhí timcheall uirri, ar a saoghal iomlán. Urbhláth beó mar í sáithte isteach i lár domhain bhig mhairbh! Bhí fear céirde léithi ag obair istigh i seómra ar chúl an tsiopa. Bhí an lá chomh dorcha sin is go mb'éigin dó solus bheith aige istigh n-a phluais; chuir an ceól béil bhí aige múisiam uirri. Cé'n ceart bhí aige bheith chomh meidhreach sin? D'eirigh sí n-a seasamh cúpla uair le cosg a chur le n-a chuid ceóil, acht níor chuir. Bhí croidhe éadtrom aérach aige — tuige a' gcuirfeadh sí isteach air? Sé lá de'n tseachtmhain ó'n naoi a chlog ar maidin go dtí an sé tráthnóna a chaitheamh sa phluais sin agus taisí na seanaimsire n-a timcheall! Bhainfeadh sé an croidhe as ógmhnaoi ar bith. Tháinic creathadh uirri. An raibh sé i ndán di a saoghal ar fad a chur di ar a leithéid de chaoi? Bhí seansgathán ar a cúl. D'fhéach sí isteach ann. D'fhan sí tamall deas ag féachaint isteach ann. Dheisigh sí a cuid gruaige. Tháinic meangadh beag ar a béal, acht ní ó'n gcroidhe é, acht go ndubhradh léithi uair go mba cosamhail le maide gréine lá sneachta an meangadh sin. Thaithnigh an rud chonnaic sí sa sgathán léithi. Rinne sí gáiridh go raibh sí chom péacach sin. Chonnaic sí an mannt nuair d'osgail sí a béal. Tháinic cantal beag uirri … <L 138> Rug sí ar an seansgaróid buird arís, acht ní dheárna sí mórán oibre. Bhí sí leamh de'n tsaoghal, gur eirigh sí n-a seasamh agus gur tharraing an brat glas ar leathtaobh, agus go bhfaca sí an fear óg thall. Bheannuigh sí dhó le n-a ceann, agus thug cuireadh dhó theacht chuici … Ní raibh aon cheapadh aici an chuireadh thabhairt dó. Dá buidheachas rinne sí é. Bhí náire uirri go raibh sí chomh dána sin. Céard deirfeadh sí leis? Cé'n bharamhail bhéadh aige uirri? Bhí a croidhe ar preabadh agus luisne n-a gnúis nuair bhuail sé isteach. Céard deirfeadh sí leis? An leigfeadh sí uirri féin nár thug sí cuireadh dhó, gur dearmad bhí air? Dá labhradh sí i dtosach ar theacht isteach dhó thuigfeadh sé a chorraighthe is bhí sí. Ádhmhail go leór, rinne seisean an chuid is mó de'n chainnt go raibh sí ar a suaimhneas. "Níl áit ar bith," ar Peadar Ó Domhnaill, "is feárr liom uair a chaitheamh ann ná i siopa seandachta." "Ní raibh sé i bhfad uait," ar sise. "Ní raibh, acht bhí sgáth orm a theacht." "Sgáth? Tuige?" "Romhatsa." "Bhfuil cosamhlacht chomh nimhneach sin orm?" agus tháinic frighid an mhagaidh n-a súilibh. "Ní hé sin é acht an poll — an poll gheárr tú san mbrat glas," agus thasbáin sé dhi é. Crochadh suas amhrán san seómra ar chúl an tsiopa. "Thugas cuireadh dhuit theacht annseo," ar sise. "Bhí fáth agam leis. Shíleas le fada innseacht duit go mbíonn daoine ag faire ar do sheómra gach lá." <L 139> "Cé'n sórt daoine?" arsa Peadar agus é ar a aire ar an nóiméad. "Fear caol árd is mó bhíos ann," ar sise. "Fear plucach donn," arsa Peadar, agus thug sé tuairisg an bhleachtaire dhi. "Bíonn sé annseo beagnach gach lá," ar sise, "leigeann sé air go bhfuil suim mhór aige sna sean- leabhraibh sin thall, acht ní ró-fhada go dtugas faoi deara gur ag faire ortsa bhíos sé." Tháinic cosamlacht imnidheach ar Pheadar. Pé ar bith céard bhí ar siubhal aige, níor shíl sé go raibh fhios ag na bleachtairibh cá gcaitheadh sé a shaoire bheag; agus thug sé cuireadh do cháirdibh leis theacht go dtí an seómra sin anocht féin le ceist thábhachtach a shocrughadh. D'aithneóchaidhe gach duine aca, agus bhí sé ró-dheireannach an chomhdháil a chur ar cáirde … Bhí sé féin agus bé an tsiopa seandachta n-a seasamh taobh le taobh i n-aice leis an gcarn leabhar. "Annseo is mó bhíos sé," ars an bhé, "ag dearcadh anonn ar do sheómra-sa. Tig leis gach uile shórt fheiceál ó'n áit seo …" "Bhfuil aithne mhaith agat air?" D'fhéach Peadar idir an dá shúil uirri. "Tá aithne mhaith agam air," ar sise, "tá sé ag iarraidh bheith mór liom," agus tháinic cúthalacht uirri. D'eirigh Peadar an-smaointeach. "An bhféadfá é mhealladh as an tsráid seo anocht ar aon chaoi?" Ba léir dhi ó'n gcaoi ar iarr sé uirri a leithéid a dhéanamh go raibh toghadh ádhbhair aige le n-a athchuinge. Ní raibh sí fiosrach, acht bhi fonn an tsaoghail uirri a <L 140> fhiafruighe dhe céard a bhí an fear eile seo ag iarraidh a dhéanamh air, nó an raibh sé féin i n-aon chontabhairt uaidh. "Déanfad é," ar sise go mall, "ní chuirfidh sé isteach ort anocht." Chraith Peadar lámh léithi go beannachtach. "Beidh fhios agad uair eile cé'n fáth gur iarr mé ort é sin a dhéanamh," ar seisean, agus d'fhéach sé uirri ar a nós aisteach féin: d'aithnigh an dá chiaróg a chéile … Chaith an bleachtaire agus bé an tsiopa seandachta cuid de'n oidhche le chéile i nÁrus Ceóil; bhí gliondar air gur ghlac sí le n-a chuireadh. Bhí sé cainnteach go leór léithi; d'innis sé di go raibh páidhe mhaith aige, go raibh posta faoi'n riaghaltas aige, go mbéadh pinsiún aige i ndeire a shaoghail … marach gur bhain an druma mór geit as d'iarrfadh sé uirri é phósadh! Acht níor chuala sí móran dá chuid cainnte agus an méid ar chuala sí ní raibh aon áird aici air; glór an fhir eile bhí n-a cluasaibh, a dhealbh agus a chrot bhí ós comhair a dhá súil i rith na hoidhche agus imnidhe uirri go raibh sé i gcontabhairt. Dá bhféad- fadh sí cabhrughadh leis! Ní raibh an bleachtaire acht leathshásta nuair sgar sé léithi. Shíltheá go bhféadfadh sí áird níos feárr thabhairt ar a ghlór; acht leis an aimsir, d'eirigheadh leis níos fearr — corr-bhean nach ngéillfeadh dhó-san sa deireadh; tháinic cosamhlacht na mórchúise air … Ag seo cuid bheag de'n tuairisg chuir sé isteach an oidhche sin: — "Ó'n 6 a chlog go dtí 10.30 san oidhche i Sráid na <L 141> Life dhom ag faire sheómra Pheadair Uí Dhomhnaill. Níor tháinic sé féin ná aon duine dá cháirdibh chuig an áit i gcaitheamh na haimsire sin!" An chéad uair eile a dtáinic Peadar isteach chuici, d'fhiafruigh bé an tsiopa seandachta dhe cé'n sórt duine bhí sa bhfear sin leis ar chaith sí cúpla uair i nÁrus Ceóil. D'innis Peadar di cé'n chéird bhí aige. Tháinic fearg uirri. "Agus d'iarr tú orm dul n-a chuideachtain!" ar sise. "Bhí gábhadh leis," arsa Peadar go réidh socair. d'fhéachadar beirt ar a chéile. "Agus má iarrtar ort é dhéanamh arís," ar seisean, "ní shílim go gclisfidh tú." "Ní chlisfidh," ar sise; bhí iongnadh uirri an mhuinghin bhí ag an bhfear óg seo aisdi, acht ní raibh fhios aici gur chuir Peadar a tuairisg agus go raibh fhios aige ó thús cé dár díobh í. Nárbh í inghean a hathar í? Mí n-a dhiaidh seo bhí Eirghe-Amach ann. Gabhadh Peadar Ó Domhnaill. Daoradh é. Cuireadh piléir ann … B'é an lá ar caitheadh Peadar Ó Domhnaill é … Bhí an bleachtaire leis féin n-a sheómra. Ar a ghlúnaibh bhí sé agus paidrín n-a ghlaic aige. Chuir sé <L 142> paidir i ndiaidh paidir' dhe go dúthrachtach. Thagadh creathadh air ó am go ham. Bhí a cheann faoi aige, agus a éadan sáithte sa leabaidh, acht thigeadh pictiúr i ndiaidh pictiúir ós comhair a dhá shúl dá bhuidheachas. Cúinne de sheómra i gCaisleán Átha Cliath is mó d'fheiceadh sé. Tolg ann; fear gonta n-a luighe air; a cholann gan brígh; a anam ar lasadh le díograis agus le dílse … D'eirigh an bleachtaire dá ghlúnaibh. Chroch sé suas an paidrín ós cionn a leapthan féin. Chraith sé uisce coisreagan ar a bhaithis. Shuidh sé cois na fuinneóige, agus d'fhéach amach ar an tsráid. Acht ní hí an tsráid a chonnaic sé. Ní headh. Idir na daoine bhí ag gabháil thart thiocadh an pictiúr céadna seo arís agus arís eile … D'fheiceadh sé an cúinne céadna de'n tseómra sin san gCaisleán; tolg ann; fear gonta n-a luighe air; a cholann gan brígh; a anam ar lasadh le díograis agus le dílse … Chuaid stócach óg thart ar an tsráid shíos faoi agus ag gabháil fhuinn. Bhí an fhuinneóg ar osgailt, agus chuala sé an chéad chuid de'n amhrán; acht de réir a chéile shíltheá gur athruigheadh an port, gur focla eile bhí ghá gcanadh ag an stócach. An chainnt seo bhí ghá canadh ag an stócach dá mb'fhíor do chluasaibh an bhleachtaire: — "An fada ó chuir tú aithne ar an bpríosúnach i dtosach?" Oifigeach airm a chuir an cheist air. Bhí dream beag eile aca thart ar an tolg acht ní raibh áird ag an bhfear gonta bhí faoi thriáll orra. "Trí bliadhna go leith." <L 143> "Innis dúinn anois ce'n chaoi ar chaith sé an aimsir sin." Thosuigh sé féin ag cainnt. Chuala sé a ghlór féin, anois féin, agus é n-a shuidhe ag an bhfuinneóig. B'éigin dó cosg a chur leis féin ó am go ham; bhí súile an fhir ghonta ghá sháitheadh. An tarcuisne bhí le feiceál ionnta! An tarcuisne bhí aige dhóibh go léir! Cé'n chaoi a bhféadfadh fear nach raibh i ndán dó acht breith an bháis bheith chomh neamhaireach sin? "… n-a dhiaidh sin bhíodh seómra beag aige i Sráid na Life … Bhíodh beirt de'n triúr a daoradh cúpla lá ó shoin ag teacht ar cuairt aige ann … Tá siopa seandachta ar a aghaidh amach. Bhínn féin sa siopa sin ghá bhfaire …" D'eirigh an bleachtaire. Shíl sé dearmad a dhéanamh ar an sgéal ar fad. Bhí sé ag baint codladh na hoidhche dhe. Bhí sé ag baint suaimhneas an lae dhe. Eisean a chuir Peadar Ó Domhnaill chun báis. Deireadh aon duine leis é. An raibh aon cháll leis? Nach bhféadfadh sé a mhalairt de thuairisg thabhairt air? Nach bhféadfadh sé a radh … Bhí páipéar ar an mbórd i n-aice leis. Ó cheann- aire na mbleachtairí tháinic an páipéar sin. Chuir an sgéal bhí ann croidhe beag ann. Árdughadh páidhe agus gradam nuadh … Acht an díthmheas bhéadh ag cách air! Cé'n brígh tarcuisne an phríosúnaigh? Nach raibh sé faoi aol agus gainimh anois? Acht cé'n ceart bhí ag an oifigeach óg de lucht na cúirte é mhasladh? Nach ag cuidiughadh leó bhí sé féin? Má chuir sé craiceann ar an sgéal dóibh ar labhair sé acht an fhírinne? Cé'n chaoi <L 144> a bhféadfaidhe fear a dhaoradh gan fiadhnuise? Agus cé'n fiadhnuise d'fhéadfaidhe fhághail gan bleachtairí? Bhí a chomhbhleachtairí bodhar aige le tamall. Bhí sé fadálach ó dhúthchas, agus ní shásóchadh aon rud é acht an sgéal ó thús deireadh innseacht do gach duine aca agus a bhreitheamhnas fhághail. Ceapadh ag an árus i Sráid Bhrunsuic go raibh sé ag eirghe beagán beag éadtrom n-a cheann. Saoire bheag a bhí uaidh … acht ní raibh fhios aca go raibh dhá shúil Pheadair Uí Dhomhnaill ghá leanamhaint de ló agus d'oidhche agus tarcuisne thar aon tarcuisne dár facthas i súilibh fir ariamh ionnta … Thuit an oidhche … B'fhacthas dó go raibh a sheómra lán de shúilibh. Thosuigheadar ag eirghe suas sa dorchadas gach uile áit dá bhféacfadh sé. Tarcuisne is mó bhí le tabhairt faoi deara sna súilibh seo. Ba le daoine éagsamhla iad uile go léir; súile na bé i siopa na seandachta; súile a mháthar féin; súile dearbhráthar leis a cailleadh fadó; súile seanmhná bhíodh sa teach aca; súile a sheanoide sgoile; súile Pheadair, súile na n-oifigeach a dhaor é; súile na saighdiúirí a chaith é ar maidin; tarcuisne sna súilibh uile; gráin ionnta uile; fuath ionnta uile … Tharraing sé siar a chathaoir go raibh a dhruim le balla. Acht níor eirigh leis éalughadh ó na súilibh nimhneacha sin. Bhíodar gach uile áit thart air. Uaireannta, ní fheiceadh sé acht aon dá shúil amháin, agus na soillsí ag teacht agus ag imtheacht ionnta mar bhéadh i súilibh daonna. Thiocadh buile air annsin, agus d'eirigheadh le n-a bualadh le n-a chathaoir, acht <L 145> nuair d'eirigheadh bheidís glanta. Acht ní túisge shuidheadh sé arís ná d'eirigheadh péire eile ós a chomhair … Táinic bean a' tighe isteach agus lampa aici. Dheasuigh sí an bórd agus d'fhág an tae air. B'aoibhinn leis í fheiceál. Ní bhainfeadh draoidheacht ná diabh- laidheacht leis an áit an fhad is bhéadh sise ann. D'iarr sé uirri sgathamh a chaitheamh leis. Chaith. Acht ní raibh sí i bhfad ann gur eirigh sé smaointeach. Níor fhan aon chainnt aige. Lean sise ghá cniotál, acht níor airigh sí go bhfaca sí a lóisdeóir ar a haghaidh amach, a chathaoir i n-áirde aige agus gach sgréach uaidh — "Sgrios! Sgrios! Sgrios!" deireadh sé i n-árd a ghotha agus frighid na buile n-a shúil … Acht ní ar bhean a' tighe bhí sé ag bagairt na cathaoireach acht ar na súile bhí ghá chéasadh! D'eirigh léithi é mhealladh, agus iallach a chur air an leabaidh a thabhairt air féin. Acht ní codladh ciúin a fuair sé. Chuala bean a' tighe é ag rámhaladh agus ag cur síos ar shúile de'n uile chineál agus de'n uile dhath go raibh sé i bhfad san oidhche … Bhí an mhaidin go haoibhinn. Grian na Bealtaine ag órdhadh na cathrach brónaighe. Baladh trom na fairrge isteach ar an ngaoith. Faoileáin go glion- darach agus go sgréachach ós cionn na haibhne. Dia ag iarraidh croidhthe cráidhte a mhuinntire a thógbháil … Shiubhal an bleachtaire cuid mhór de'n chathair roimh an deich a chlog. Bhí a sheanchrot féin ag teacht ar <L 146> ais do'n bhaile mór. Chloiseadh an bleachtaire ainm Pheadair Uí Dhomhnaill ghá luadhadh go minic. Sheasadh fear ag coirnéal sráide agus páipéar nuaidheachta fosgailte aige. D'fheiceadh sé fógra ann ó lucht an airm bhí i seilbh na cathrach ag innseacht cé na daoine de lucht na Pobalacht' láimhsiughadh an mhaidin roimhe. Thiocadh giosgán fiacal air agus fiuchadh fola. Ghluaiseadh leis ar a shlighe, agus an diabhal n-a chroidhe istigh … Ba léir do'n bhleachtaire cé'n gean bhí ar Pheadar. Peadar bocht, deireadh bean agus deór faoi n-a súil. Peadar bocht, deireadh fear agus rún díoghal- tais n-a chroidhe. Peadar bocht, deireadh na faoileáin bhí ag eiteall ós cionn na haibhne. Peadar bocht, deireadh an ghaoith anoir isteach ó'n muir mhóir … Agus d'fheiceadh an bleachtaire súile tarcuisneacha an phríosúnaigh ghonta bhí n-a luighe ar an tolg i gcúinne de sheómra i gCaisleán Átha Cliath gach uile uair a chloiseadh sé an focal. Bhí sé cinnte nach raibh na loganna ar fheabhas aige. Níor mhór dhó cuairt a thabhairt ar dhochtúir. Acht bhí baramhail aige nach druganna an leigheas ab' fheárr dhó, acht focal beag molta, focal beag a chuirfeadh brígh agus borradh ann arís … Thug sé aghaidh ar Sráid na Life. I siopa na seandachta d'fheiceadh sé súile daonna, chloisfeadh sé glór daonna arís. Ní bhéadh a fhios ag bé an tsiopa cé'n bhaint bhí aige le lucht marbhtha Pheadair. Ní móide go mbéadh a fhios aici gurab é Peadar bhíodh sa seómra taobh thall uaithi. Rinne sé deifir. <L 147> Ní raibh aon chainnt aige léithi ó roimh an Eirghe- Amach: cé'n bharamhail bhéadh aici ar an obair? Bhí sé cleachtach ar bhréagaibh innseacht — bhí socruighthe aige moladh thabhairt do pé ar bith dream díbh is feárr a thaithnigh léithi. D'fhéadfadh sé a rádh léithi go raibh sé féin ag troid agus gur eirigh leis éalughadh as, dá mba rud é go mbogfaidhe a croidhe ar an dóigh sin. Acht is beag an fios bhí aige. Ní raibh aon chéapadh aige go raibh sí mór le Peadar, go dtug sí gean a croidhe dhó, go raibh an croidhe sin n-a chloich n-a lár anois … Chuaidh sé thar an bhfuinneóig. Ní raibh sé de mhisneach aige dhul isteach. Dhearc sé ar an bhfuinneóig thall, áit a mbíodh Peadar Ó Domhnaill n-a shuidhe agus é féin ghá fhaire. Bhí dallóga ar na fuinneógaibh indiu. Ghlac sé misneach. Ghabhfadh sé isteach. Iarradh sé uirri é phósadh. Ghlanadh sé leis ó'n gcathair. Feilm bheag fá'n dtuaith bhéadh aca. Ní bhéadh a fhios ag aon duine cé'n chéird bhí aige. Ní bhéadh fhios ag bé an tsiopa seandachta go deó é … Bhí sí istigh roimhe. Brón thar aon bhrón dá bhfaca sé ariamh n-a héadan. Gheit sí nuair chonnaic sí cé bhí aici ann. N-a suidhe i n-aice an dorais bhí sí. "Tusa theacht annseo!" ar sí. "Tuige nach dtiocfainn agus an aimsir chráidhte atá ann? An aimsir thubuisteach atá ann —," shíl sé lámh a leagaint ar láimh léithi bhí caithte thar cúl na cathaoireach acht sgiob sí uaidh í. "Bhíodhthá mór liom uair," ar seisean go cas- aoideach. <L 148> "A amadáin," ar sise, "nach raibh fhios agad nach raibh mé ariamh acht ag iarraidh thú mhealladh ionnós go bhféadfadh Peadar bocht a chuid gnótha a dhéanamh ar a shuaimhneas." D'eirigh an bhean n-a seasamh go maordha. "Imthigh as an teach seo," ar sise go hughdarásach, "agus ná feictear annseo arís thú, a bheitheamhnaigh." D'imthigh sé. Peadar bocht an focal bhí aici. Peadar bocht deireadh an fear ar an tsráid agus rún díoghaltais n-a chroidhe. Peadar bocht deireadh bean agus deór faoi n-a súil. Peadar bocht deireadh na faoileáin ós cionn abhna na Life. Peadar bocht deireadh an ghaoith anoir ó'n muir … Chaith an bleachtaire an chuid eile de'n lá n-a sheómra féin. Tháinic an oidhche, agus nuair a tháinic, tháinic na súile freisin: súile tarcuisneacha de'n uile dhath agus de'n uile chineál. Bhídís thall is i bhfus. Iad ag dearcadh anonn 's anall, aníos agus anuas air. Iad magamhail sgigeamhail. Iad tarcuisneach bagarthach. Súile Pheadair annseo. Súile bé an tsiopa seandachta annsiúd … Las sé coinneal. Níor chuir sin ruaig orra. Rug sé ar a hata agus shíl iad a bhualadh mar bhuailtheá míoltóga nó cuileóga tighe lá samhraidh. É ag béic- iughadh agus ag sgréachadh agus ag bagairt orra … Chonnaic sé péire díbh ós cionn na teine. Tháinic buile air. Shíl sé a ndíbirt. Rinne sé iarracht ar a mbladar le briathra boga béil. Gheall sé seo agus <L 149> siúd dhóibh acht imtheacht uaidh ar feadh uair a chluig. Ní dhéanfadh sé aon bhleachtaireacht arís choidhche. Sgarfadh sé leis an saoghal. Ghabhfadh sé isteach i mainistir … Thuit an coinneal. Chuaidh na súile magamhla seo i n-áirde uaidh nuair shil sé breith orra. Dhruid sé leó arís. Níor imthigh siad uaidh. D'fhan siad go socair ag féachaint isteach n-a shúilibh féin. Súile buile bhí ionnta anois. A shúile buile féin agus iad ag féachaint air as sgathán bhí crochta ar an mballa … Leig sé sgread uathbháis. Bhain piostal as a phóca. Chaith sé dhá urchar le luas lasrach … Nuair a tháinic muinntir an tighe isteach, bhí an rgathán n-a mílte míle píosa, agus an G-man féin caithte ar an úrlár agus piléar thrí n-a chroidhe … <L 151> AN SEISEADH BUAIDH .i. RÚN AN FHIR MHÓIR <L 153> RÚN AN FHIR MHÓIR Shiar i nIarChonnachtaibh bhíos, i n-áit a dtugtar Coill Bhuidhe air má bhí tú ann ariamh. Bhí aonach ar an gCoill an lá sin, acht ní ar an aonach bhí mise; go deimhin ní cuimhneach liom anois cé'n gnó nó easbaidh gnótha thug san áit mé. Lá mór báistighe bhí ann, agus óir nach raibh mórán ar m'aire níor sgaras leis an leabaidh the theólaidhe go raibh píosa maith bainte de'n mhaidin, gidh gur dúisigheadh le fáinne an lae mé le seitreach na gcapall, le géimneach na mbó, le méidhleach na gcaorach, agus le sgreadghail mífhoighdeach na bhfear. Cúpla uair nó mar sin dom idir codladh agus dúiseacht ag iarraidh na bhfocal borb Gaedhilge a phiocadh amach as an tormán bhí ag lucht an aonaigh shíos fúm ar an tsráid, gur tháinic mífhoighid orm, gur eirigheas, go ndeachas síos an staighre le béile na maidne a chaitheamh. Cé bhéadh ag an mbórd rómham sa teach ósta acht mo sheanchara Éamonn Ó Laoigh, máighistir sgoile Ros na gCaorach. Chuir sé na mílte míle fáilte rómham. Chuir sé na céadta ceist orm gan uain thabhairt dom aon cheann aca a fhreagairt. An raibh mé beó ar chor ar bith? Cé'n chaoi a' raibh an saoghal ag eirghe liom? An raibh mé pósta? Tuige nach raibh? Nach raibh sé thar am agam? Agus a liachtaighe bean áluinn bhí sa tír! <L 154> Ní raibh sé sásta liom chor ar bith nár thugas an bhean liom. "Féach anois," ar seisean, "tuige nach ndeárna tú mar rinne do dhuine muinnteardha?" "Cé aca?" "An Fear Mór ar ndóigh — Séamus Seóighe d'eile?" "Agus céard tá déanta aigesean?" "Phós sé a mh'anam." Bhí iongantas orm. Bhí mo dhuine muinnteardha, an Fear Mór mar tugadh air i gcomhnuidhe, bhí sé thar leithchéad bliadhain d'aois, agus ceapadh ag an saoghal nach gcuirfidhe faoi chuing an phósta go deó é. "Agus deir tú liom go bhfuil an Fear Mór pósta?" "Tá. Phós sé seachtmhain nó mar sin i ndiaidh na Cásga" Bhí a bhéile caithte aige. Dhearg sé an píopa. Tháinic fonn cainnte air. "Seachtmhain nó coigchíos nó mar sin ó shoin phós sé an chéad uair —" "An chéad uair!" "Seadh." "Acht an chéad bhean céard d'eirigh dhi?" Chuir sé gail i n-áirde uaidh. "Bhel, sin rud nach bhfuil fhios ag aon duine. Deir daoine gur fuaduigheadh as an teach í faoi mheadhon oidhche; gur bean de na sidhe bhí innti, gur ghoid an Fear Mór uatha í, agus go dtáiniceadar n-a sluaightibh cúpla oidhche i ndiaidh an phósta le n-a fuasgailt … acht ár ndóigh ní chreidfeadh aon duine é sin?" <L 155> "Níl cosamhlacht na fírinne air," adeirimse, "acht céard deir an Fear Mór féin?" "Tuige dhuit ceist mar sin a chur orm? Nach bhfuil aithne agat ar an bhFear Mór? Ba dheacair cainnt bhaint as an lá ab fheárr bhí sé, acht má cuirtear ceist air anois faoi'n gcéad mhnaoi tagann taom éigin air, buaileann sé faoi ar chathaoir, bain- eann sé naipcín as a phóca, coinnigheann sé le n-a éadan é agus gan le cloisint uaidh idir gach dhá osna acht, an bhean bhocht! an bhean bhocht! Bhéadh truaig agat do'n Fhear Mór bocht dá bfeicteá é ag caoineadh na mná sin. Ní leigfeadh do chroidhe dhuit aon cheist eile chur air, an créatúir!" "Agus cé'n chaoi ar cailleadh i? An bhfaca aon duine marbh í?" "Ní fhuil fhios ag aon duine cé'n chaoi ar cailleadh í. Go deimhin níor facthas an corp ariamh." "Ar facthas beó í?" arsa mise agus cineál aimhris orm an raibh a leithéid de mhnaoi ann ariamh. "Chonnaic an pobul uilig beó í ár ndóigh. Bhíos féin ar an mbainis. Agus ba bhreágh an bhainis í. Shíos i gConndae an Chláir pósadh iad, agus tháinic siad amach annseo as Gaillimh agus cóisde céithre gcapall fútha. A leithéid de raic ní fhaca tú ariamh! Níor innis sé do aon duine ar fhágáil an tighe dhó go raibh sé le pósadh, agus ní raibh súil againn go bpósfadh choidhche acht an oiread leis an sagart. Acht nuair a chuala an pobul go raibh sé sa mbaile, agus an bhean aige, bhailigheadar uilig timcheall ar an áit go bhfeicfidís an bhean a bhog croidhe cruaidh an Fhir Mhóir …" <L 156> "Cé'n sórt duine bhí innti?" D'eirigh mo chara smaointeach. "Ní raibh sí andathamhail mar sin," ar seisean, "aoirde mhaith innti; deirtheá go raibh sí ró-árd; leicne bána tanaidhe uirri, díreach is dá mbéadh sí thar éis taom tinnis a chur dhi; cosa móra fúithi, agus lámha cruadha garbha — bean a rinne obair le n-a saoghal agus bhí i n-ann obair a dhéanamh. Sin é an fáth gur phós an Fear Mór í b'fhéidir: é sin agus an spré …" Dhearg sé an píopa arís. "Acht féach anois, ní móide go bhfuil mé ag tabhairt ceart do'n Fhear Mór. Is cinnte go bhfuil cumha air i ndiaidh na mná sin; acht ní réidhtigheann sé leis an gcumha agus leis an mbrón gur phós sé arís i gceann míosa i ndiaidh a báis — má's bás a fuair sí. An réidhtigheann anois? Acht an cumha bhíos air nuair tráchtar uirri!" "Acht ár ndóigh," arsa mise agus cantal orm, " ár ndóigh tá fhios ag duine éigin cá bhfuair sí bás —" "Facthas í oidhche Dia hAoine ag bleaghan na mbó. Bhí togha na sláinte aici an oidhche sin. Maidin lá'r n-a bhárach ní raibh sí ann — Ní raibh an Fear Mór sa mbaile acht oiread. Dubhairt an cailín aimsire go ndeachadar ar cuairt ag daoine muinnteardha leis an mnaoi. Chuireas a dtuairisg annsin ag na daoine muinnteardha; an gcreidtheá é? níor thugadar cuairt orra ariamh! Acht i gceann ceithre lá, d'fhill an Fear Mór gan an bhean. Gach uile dhuine chuir ceist air ó shoin n-a taobh bhain sé gol as. Ba mhór an truaigh an Fear Mór fheiceál ag caoineadh na mná …" Chuir mo dhuine gail eile i n-áirde uaidh. <L 157> "Acht phós sé arís i gceann míosa, nár phós?" arsa mise. "Phós. Chuir sin iongnadh ar a lán. Fear nach raibh a chéad bhean faoi'n gcré acht mí! Agus chomh cumhamhar is bhí sé n-a diaidh!" D'fhéach sé n-a timcheall ar fhaitchíos go raibh aon duine ag éisteacht linn. "Agus cogar," ar seisean "tá daoine i n-aimhreas ar an bhFear Mór; cuid aca a rádh nach bhfuil sí marbh ar chor ar bith, agus go gcuirfear an dlighe air faoi bheirt bhan bheith aige; cuid eile aca a rádh go bhfuil sí chomh marbh le Crom, acht gurab é féin mharbhuigh í. Cuirfear an dlighe air chom cinnte is tá drioball ar luich …" "Acht céard deir an dara bean faoi'n sgéal?" Leig sé fead iongantais. D'eirigh n-a sheasamh agus thosaigh ag siubhal anonn 's anall agus greann agus iongnadh air. "Maidir léithi siúd," ar seisean, "níor chuala sí an sgéal ar chor ar bith go dtáinic sí san áit. Duine de na comharsanaibh d'innis di i dtosach é nuair thug an Fear Mór abhaile í, agus ó shoin i leith níl saoghal ná suaimhneas ag an bhFear Mór …" "Is dócha go gceapann sí go bhfuil an chéad bhean beó?" arsa mise. "Nach gceapthá féin é? Má tá sí marbh nach síltheá go n-abróchadh sé cár cailleadh agus cár cuireadh í — marab é féin mharbhuigh í; agus má tá sí beó … níl fhios agam nach mbéadh an sgéal níos náirighe. Ar chaoi ar bith, beirfar air agus beidh air an sgéal a shocrughadh ós comhair breitheamhan agus coisde." <L 158> Bhí ar an máighistir sgoile imtheacht. D'fhanas féin sgathamh ag an bhfuinneóig ag machtnamh ar an sgéal. Bhí an Fear Mór i gcontabhairt. Bhí daoine i n-aimhreas air gur mharbhuigh sé a chéile nuadhphósta, nó go raibh beirt bhan beó aige. Níor daoradh aon duine de mo mhuinntir ariamh ar cheachtar de'n dá choir sin — gidh go ndubhairt daoine áithride go raibh sé tuillte ag cuid aca. Nach mbéadh sé náireach go ndaorfaidhe an Fear Mór? Fear breágh spóirt agus grinn mar é! Fear a thóigfeadh do chroidhe le bheith ag féachaint ar a aghaidh bhreágh leathan shoineannta! A mhuineál teann a chur isteach i lúb cnáibe! an dá cholumhain feóla raimhe sin bhí faoi n-a chabhail nach éadtrom, a chur ag damhsa ar aér! Má bhí an bhean marbh bhí sí marbh, agus cé'n mhaith dhéanfadh sé dhi crochadh árd thabhairt dhó-san? Cheapas a dhul siar agus cuairt thabhairt air le comhairle ghlacadh leis agus le congnamh thabhairt dó dá bhféadfainn. Tráthamhail go leór, cé casfaidhe liom ar an aonach acht Pádraic agus Séamus Seóighe, col-ceathracha do'n Fhear Mór. Ní raibh beirt níos feárr le fághail. Má tá fear i nIarChonnachtaibh atá níos críona i gcomhairle ná Pádraic sé Séamus é. Agus bhí an bheirt aca ar aon inntinn go gcrochfaidhe an Fear Mór. Ba bhrónach an triúr sinn ag dul siar. Pé ar bith misneach agus croidhe bhí ionnam féin i dtosach bhain an bháisteach agus an bheirt eile dhíom é. Báisteach — níor facthas ariamh a leithéid shíltheá, acht trí fhuinn- eógaibh an airc. Ní anuas ó na spéirthibh amháin bhí sé ag teacht orainn acht aníos ó'n mbóthar nuair <L 159> sháithfeadh an capall na cosa isteach sna locháin bhí rómhainn sa tslighe. Shíltheá orainn go raibh ár nduine muinnteardha crochta cheana, go rabhamar tar éis an chuairt dheireadh thabhairt air. An torann bhí ag na rothaibh — bhí sé 'ghom bhodhradh: ní raibh acht an t-aon phort amháin ghá chasadh aca — Crochadh árd … Crochadh árd … Crochadh árd — lá gaoithe! Dhearg Séamus an píopa le duadh. D'eirigh sé smaointeach. "'Meas tú an le sgian rinneadh sé é?" ar seisean. "Nó í chaitheamh de bhárr áille," arsa Pádraic. "Nó a báitheadh i bpoll móna," arsa Séamus. "Nó piléar chur n-a croidhe," arsa Pádraic. "Nó a tachtadh," arsa Séamus, "nach shin é an chaoi is éasgaidh? Ar chuala tú ariamh an sgéal faoi'n gCaiptín Buidhe …" Níor chualas. "Sé an chaoi gur thachtaigh sé a bhean. Bhí sé chomh trom leis an bhFear Mór féin … thugadar trí iarracht le n-a chrochadh … bhris an téad trí huaire. Sgaoileadh amach é sa deire. Ní fhaca mé ariamh aon fhear bhí chomh trom leis. Chraith mé lámh leis aon uair amháin ar aonach na Gaillimhe …" "Beidh téad láidir ag teasdáil uatha leis an bhFear Mór a chrochadh," arsa Pádraic. "Ar chuala tú ariamh an sgéal sin faoi'n Dochtúir Ó Loinsigh crochadh i nGaillimh?" ar sé liomsa. "Mharbhuigh sé "bean de muinntir Ruadháin …" <L 160> Níor chuala mé an sgéal ariamh. Níor chuala mé an uair sin féin é, gidh gur innis sé dhom é. Níor chuala mé aon rud acht plabadh na báistighe faoi chosaibh an chapaill, ceól brónach na gaoithe isteach ó'n bhfairrge mhóir agus an seanphort sin — Crochadh árd, Crochadh árd, Crochadh árd — lá gaoithe! agus é ghá chasadh de shíor ag rothaibh an cháirr. Shíltheá ar an triúr againn nuair shroicheamar an teach gur le sgéala faoi bhás ár nduine muinnteardha tháiniceamar. Ní raibh fear an tighe ann romhainn. An bhean — an dara bean — d'osgail an doras. Níor aithnigh sí ceachtar againn ár ndóigh. Ní fhaca sí ariamh sinn. D'fhéach sí go géar ar Phádraic; sgrúdaigh sí Séamus ó bhonn coise go mullach cinn; thug sí féachaint fhada fhuar orm féin. Bhuail an triúr againn isteach ar an úrlár sul ar labhair sí. "Níl fear a' tighe sa mbaile," ar sise. D'fhéach Séamus ormsa agus chaoch sé súil. Má's féidir aon rud a rádh leis an tsúil dubhairt seisean é. Dubhairt an tsúil: "D'éaluigh sé. Tá eagla air go mbeirfear air." Bhuaileamar isteach ar an úrlár agus siar linn sa seómra gan cuireadh gan iarraidh. Lean an bhean sinn. "Deirim libh arís nach bhfuil sé sa mbaile," ar sise go searbh. Bhí sí i n-aimhreas orainn go cinnte. Triúr nár aithnigh sí theacht ar lorg a fir, agus eisean ar a <L 161> theitheadh ó lucht dlighe! Cárbh fhios di nach constáblaí bhí aici sa teach! "Daoine muinnteardha leis an triúr againn," arsa mise. "An eadh muis?" ar sise, acht bhéadh fhios agat ar an gcaoi a ndubhairt sí é nár chreid sí ár sgéal. "An fada ó d'fhág sé an baile?" arsa Séamus. "Sin rud nach bhfuil fhios agam." "An fada go bhfillfidh sé?" "Níl fhios agam sin acht oiread." "Ar mhaithe leis tháinic muid," arsa Pádraic, "cá bhfuil sé?" "Níl fhios a'm." "Caithfidh muid fanacht go dtiocfaidh sé," arsa Séamus. "Tig libh," agus amach léithi sa gcistinigh. Ní raibh aon aimhreas orainn nach raibh sé ar a theitheadh sna sléibhte, agus go raibh a bhean ag cabh- rughadh leis. Má bhí sí dúr dorrdha féin linn, thaithnigh an bhean liom. Nach í bhí dílis dá fear! Nach corr- uair casfaidhe bean leat chosnóchadh fear a mheall ar an dóigh sin í! Í phósadh gan innseacht di go raibh bean curtha aige! Ba mhór an truaigh go raibh sí i n-aimhreas orainn agus sinn ag iarraidh cabhrughadh leis an mbeirt. D'fhéach mé ar Phádraic. Bhí sé n-a sheasamh i n-aice na fuinneóige — fear árd caol agus culaith nuadh ghorm air. Agus bhí culaith nuadh ghorm ar Shéamus! Agus culaith nuadh ghorm orm féin! An iongnadh é gur cheap sí gur constáblaí sinn, agus a fear ar a theitheadh? <L 162> Tharraingeamar na cathaoireacha timcheall ar an teinidh. "Tá sé ar a theitheadh," arsa Séamus. "Tá," arsa Pádraic. "Beirfear air," arsa Séamus. "Beirfear," arsa Pádraic. "Crochfar é," arsa Séamus. "Crochfar," arsa Pádraic. Bhíos féin buadhartha. Ba bheag agus ba lag an misneach thug an bheirt sin dhom agus iad ar creathadh le fuacht agus le fliche ós cionn na teine. Chuimhnigh- eas ar Iób … "Go gcuirfidh Dia an t-ádh ort," arsa Séamus, "acht bhfuil fhios a'd cá mbíonn an poitín aige?" Chuartuigheamar. Fuaireamar é. D'ólamar é. Bhog an braon an bheirt … "Bhí áit dheas aige, an fear bocht," arsa Séamus. "Bhí mh'anam." "Cúig céad acra annseo, feilm eile thall sna Rosaibh, airgead mór sa mbannc má's fíor …" "A bhean gheibheas uilig é," arsa Pádraic go smaointeach. "Is dócha," arsa Séamus liomsa, "is dócha nach bpósfá baintreabhach dá gcrochtaidhe a céad fhear?" "Crochfar é go cinnte," arsa Pádraic. "Agus gheibhidh an bhaintreabhach fear n-a dhiaidh," arsa Séamus. "Duine de'n triúr againn b'fheidir …" Bhí siad ag cur díbh agus ag toghadh fir do'n mhnaoi nach raibh n-a baintreabhaigh fós nuair chualamar cois- méig mhall throm ar an tsráid. An Fean Mór féin! <L 163> Nach é bhí dána agus a theacht faoi sgáth na hoidhche féin! Caithfidh sé anghean bheith aige ar a mhnaoi agus cuairt thabhairt uirri agus a dhul i gcontabhairt a chrochta ar a son! Bhí cluas orm go gcloisfinn cé'n fháilte mhór bhéadh aici roimhe. Éad bhí n-a glór nuair labhair sí. "A' bhfaca tú í?" ar sise. Níor labhair seisean. "An raibh lá maith agat léithi?" ar sise, "mór an truaigh go raibh an lá chomh dona sin orraibh! Is dócha nár fhéad sibh bualadh amach ag spaisdeóireacht le chéile chor ar bith. Cé'n sórt áit fuair tú dhi? Bothán ar thaobh sléibhe nó teach beag sa mbaile mór? Níor thasbáin tú a pictiúr dhom ariamh. Ba mhór an faillighe é sin. Cé nach leigfeadh sí dhuit é dhéanamh? Nach aici atá an smacht ort!" An t-éad agus an seirbhe bhí n-a glór! An chaoi a ndubhairt sí "nach aici atá an smacht ort!" An bhean éadmhar sin! "Deirim leat nach bhfuil a leithéid ann ar chor ar bith," ars an Fear Mór go doiligheasach, "nár innis mé go minic dhuit gur cailleadh í …" "Má cailleadh í, cár cailleadh í? Cár cuireadh í? Innis sin dom anois," agus shíltheá nach raibh súil aici le freagra acht freagra nach gcreidfeadh sí. "A Pheig …" Shíltheá go raibh an Fear Mór go deórach. "Ná tabhair Peig ormsa feasta," ar sise, "Peig atá ar an bhean eile," agus an-éad uirri. "A Mhuir... ghéid," ars an Fear Mór, "bheirim mo mhionn agus mo mhóid duit nach bhfuil a leithéid ann, <L 164> nach bhfuil aon bhean ar an saoghal agam acht thú féin amháin, gur measa liom thú ná …" Chuir sí isteach ar an gcainnt bhladarach seo. "Preit!" ar sise, "má tá sí marbh cá'l sí curtha? Sin ceist agus níor thug tú freagra air fós. Acht ní fada go dtiubhraidh … roimh breithimh agus coisde freisin," go bagarthach adubhairt sí an chainnt dheireannach, "tá triúr istigh —" "Cé'n áit?" "Sa phárlús. Triúr aca. Seadh, triúr aca, triúr constáblaí —" "Constáblaí! Con … stáb … laí!" "Ar do thóir atá siad," a sise. "Constáblaí!" agus deirtheá gur thréig an brígh agus an fuinneamh agus an meadhchan mór féin é leis an bhfíor-eagla tháinic air. Bhí sé n-a shuidhe n-a chathaoir mhóir sa gcistinigh nuair a bhuail an triúr againn amach. Na géaga ar sileadh leis, a cheann mór leigthe siar ar dhruim na cathaoireach, a bhéal ar leathadh agus sgannradh n-a dhá shúil. Ní fhaca tú a oighre ariamh acht bolgán gaoithe agus an ghaoth ag éalughadh as. Deirfeadh breitheamh agus coisde cúirte go raibh coir éigin déanta aige, agus eagla mar sin theacht air roimh chonstáblaibh. "Níl faic déanta agam — níl, 'a Peig," ar seisean go lag-ghlórach sul a bhfaca sé sinn-ne. "Ní constáblaí muid," arsa mise, "acht cáirde. Cáirde tháinic annseo ar mhaithe leat, cáirde tháinic annseo le cabhrughadh leat pé ar bith cé'n choir atá déanta agat —" <L 165> "Ní dheárna mé coir ariamh," ars an Fear Mór idir dhá osna, "ní dheárna sin — braoinín beag uisge," ar seisean, agus cheapthá ar an bhFear Mór go raibh sé ag dul i laige, "ní dheárna mé coir ariamh —" "A bheitheamhnaigh na mbréag!" ars an bhean, "nár phós tú mise agus bean eile beó agat? Acht fan go bhfaigh' mise greim mo dhá láimh uirri …" agus nach í bhí nimhneach? "Cé'n mhaith dhuit an sgéal a cheilt orainn-ne?" arsa mise leis;" má tá an chéad bhean marbh, ár ndóigh ní dochar dhuit innseacht dúinn faoi rún cá'r marbhuigheadh í —" "Cá'r mharbhuigh tú í -," arsa Séamus. "Níl sí marbh," ars an Fear Mór, "níl sí marbh ar chor ar bith adeirim …" "Nach maith a bhí fhios agam é!" ars an bhean, "a chladhaire an tsaoghail, cá'l sí i bhfolach agat? Cá bhfuil sí adeirim go stracfaidh me ó chéile í?" agus fonn uirri an cleas céadna dhéanamh leis an gcárnán mór feóla bhí n-a shuidhe n-a lob lag ar an gcathaoir mhóir ar a haghaidh amach. "Is feárr liom ná deich sgilleacha go bhfuil sí beó," arsa Séamus, "níor crochadh fear ariamh ar bheirt bhan bheith aige —" "A leibide móir na feóla chreathaigh!" ars an bhean, "a shumacháin an bhuilg mhóir! leig chuige mé," ar sise le Séamus bhí i ngreim innti, "leig chuige mé go stracfaidh mé na putóga amach as …" Ní bhéadh an fear mór beathaidhe faiteach i n-ann é féin a chosaint ar an mnaoi mire sin dá sgaoilfeadh. Séamus a ghreim. Ní fhaca tú a leithéid de fheic <L 166> ariamh — dhá chloich is fiche d'fheóil chreathaigh chorruighthe ar chathaoir mhóir rinneadh le n-a aghaidh féin agus an bhean bheag ag iarraidh a ionnsaighe! "A chladhaire gan náire," ar sise, "nár admhuigh tú anois go raibh beirt bhan agat?" "Níor admhuigh," ar seisean agus beagán brígh ag teacht ann. D'fhéachamar uilig air. Dubhairt sé cheana go raibh an bhean eile beó, agus nach raibh a fhios ag cách gur phós sé í? Nach raibh an paráisde ar fad ag an mbainis? "Na bréaga bhíos aige!" ars an bhean, "acht fan go dtiocfaidh mo chúigear dhearbhráthair amárach! Bainfidh siadsan fírinne as, an seansliabh feóla!" Ní raibh an sgéal soiléir againn ar chor ar bith. Ní raibh fhios ag aon duine acht go raibh bainis ag an bhFear Mór thar éis na Cásga agus gur phós sé arís i gceann míosa. Acht cá raibh an chéad bhean? "Bhfuil an bhean eile beó?" adeirimse. "Níl fhios a'm." "A chladhaire! Agus tú i n-aonfheacht léithi ar feadh an lae indé!" Bhí an Fear Mór ag teacht chuige féin. Misneach ag teacht ann. "Seo," arsa Séamus, "innis dúinn cá bhfuil sí agat? Dubhairt tú ar ball go raibh sí beó, agus annsin arís dubhairt tú nach raibh fhios agat a' raibh nó nach raibh —" "An bhean bhocht! an bhean bhocht!" ars an Fear Mór go cumhamhar. Bhain sé naipcín mór dearg as a phóca agus choinnigh le n-a shúilibh é. Gach osna dá <L 167> leigfeadh sé craithtí a cholann mór millteach agus chloisteá an chathaoir ag giosgán faoi'n meadhchan mór corrach bhí anuas uirri. Cuma cé'n cheist cuirtí air, cuma cé'n masladh bheiread a bhean dhó, ní chloistí uaidh acht osnaghail mí-riaghalta do-chosgtha, agus na focla sin, an bhean bhocht! an bhean bocht! Ní raibh aon mhaith bheith leis. Thugamar uilig na leapracha orainn féin agus an triúr againn cinnte gurab é an chaoi gur mharbhuigh sé an chéad bhean agus go raib aithrighe air ar a shon. Ar maidin bhí an bheirt eile imthighthe sul ar eirigheas féin. Ní raibh an Fear Mór le feiceál i n-aon áit, agus ó bhí cineál sgáth orm labhairt le n-a mhnaoi go bhfeicfinn é féin i dtosach, chuaidh mé amach go bhfeicfinn cé'n bharamhail bhí ag muinntir na háite faoi'n sgéal. Bhí sgata beag bádóirí shíos ar an gcéibh agus ó bhí aithne mhaith aca orm féin agus ar mo mhuinntir, ní ró-fhada go rabhamar i gciúin-chomhrádh. "Ar lorg mná tháinic tú sa tír seo is dócha," arsa fear aca ag gáiridh. "Is mór an misneach bhéadh ag bean agus duine dá mhuinntir a phósadh," arsa fear eile; "cá bhfios di nach ndéanfadh sé mar rinne a fhear gaoil leis an gcéad bhean fuair sé." "Agus céard rinne sé?" arsa mise le baint as. "Nach bhfuil fhios ag an saoghal céard a rinne sé? í mharbhadh d'eile?" "Ba mhór an choir é," arsa fear eile," acht cá bhfios dúinn nach buile thobann tháinic ar an bhfear bocht. Nach minic leag Dia lámh throm ar dhuine mar <L 168> sin? An fear bocht! is mór an díol truaighe é indiu!" "Acht an seanbheitheamhnach! Cé'n ceart bhí aige an dara bean a phósadh agus an chéad bhean gan thar mí marbh? Nár mhór an náire é sin?" "Acht cá bhfios díbh," arsa mise, "gur mharbhuigh sé í?" D'fhéachadar uile go léir orm. Nach mé bhí bog! "Marach gur mharbhuigh sé í ár ndóigh d'innseóchadh sé cá bhfuair sí bás nó cá'r cuireadh í?" Bhí siad uile go léir cinnte gur mharbhuigh an Fear Mór a chéad bhean. Ní raibh ag déanamh imnidhe dhóibh acht cé'n chaoi a ndeárna sé an gníomh. An í bháthadh rinneadh? An é an chaoi gur chaith sé í? Nó, an buile thobann tháinic air san oidhche agus gur thachtaigh sé í? Bhí Dia iol-chumhachtach — sin é an bás uathbhásach bhí i ndán do'n mhnaoi bhocht Aige ó thus aimsire., agus ní raibh san bhFear Mór acht an oirnéis. An créatúr! Ba mhór an truaigh bhí aca dhó. Nár bhfuras d'aithint air cé'n aithrighe bhí ghá dhéanamh aige. An té bhéadh sáthach cruadh-chroidheach a hainm a luadh n-a láthair nach bhfeicfeadh sé cé'n croidhe-bhrúghadh thiocfadh air. Agus an faitchíos bhí orra go mbeirfidhe air, go dtriallfaidhe é, go gcrochfaidhe é … Ní raibh aon fhear ann nach dtiubhradh a anam féin le n-a shábháil ó'n oidheadh sin agus nach gceapfadh go mbéadh gníomh ionmholta ghá dhéanamh aige … Cuireadh síos ar an mbainis. Do hinnsigheadh faoi'n gcéad bhean. Nach í bhí lághach carthannach! Acht nach raibh mórán cainnte aici — an bhean bhocht! cár bhfios nach raibh léargus éigin aici ó Dhia cé'n bás <L 169> bhí i ndán di. Agus nár thug 'ch uile dhuine faoi deara chomh geanamhail is bhí an Fear Mór uirri? An chaoi a chaith sé an chuid is mó de'n oidhche n-a shuidhe le n-a hais! Agus nuair chuir sé lámh faoi n-a muineál le póg thabhairt di, i ngan fhios, cé'n ceart bhí aici eirghe n-a seasamh agus imtheacht uaidh, má bhí an braon beag féin ólta aige? Agus an gúna breágh bán síoda bhí uirri! Agus na bráisleidí agus na fáinní agus 'ch uile shórt! Cé d'fheicfidhe chugainn agus an chainnt ar siubhal acht an seáirgint. Fear téagarthach beathaidhe atá ann, gruaig thanaidhe fhionnruadh ag eirghe aníos díreach as a cheann, srón air chomh gorm is d'fheicfidhe ar bhacach bóthair maidin chruaidh sheaca. Shíl sé a ladhar chur isteach sa chainnt, acht nuair nach dtrácht- faidhe acht ar an droch-aimsir, ba bheag an mhaith dhó bheith ann má's ag iarraidh eólais fhagháil faoi'n bhFear Mór tháinic sé. Agus b'eadh ba chosamhail. Ba mhór an t-aimhreas bhí ag lucht an dlighe air. "Is dócha," arsa fear na sróine guirme i mBéarla, "is dócha nár chaill an Fear Mór an dara bean fós," ar seisean go sgigeamhail. "Fíordroch aimsir' atá air, a sheáirgint," arsa seanbhádóir. Ar ndóigh níor thuig sé an chainnt! "Agus deirtear liom," ars an seairgint, "gur bean andathamhail bhí innti, go raibh sí breágh ard láidir: an bhfaca aon duine agaibh í?" "Fíor dhuit, a sheáirgint. Tá báisteach air," arsa bádóir eile. Mara bhfuair an seáirgint aon eólas ó'n dream <L 170> bhí ar an gcéibh chuir a chuid cainnte i gcéill domhsa go raibh fútha mo dhuine muinnteardha a ghabhadh gan mórán moille. Gan aimhreas, do dhéanfaidhe cheana marach an meas bhí air. Ní dhéanfadh sé cúis fear saidhbhir mar é a ghabhadh gan fiadhnaise mhaith. Marach go raibh sé n-a Iustaís le fiche bliadhan, marach go raibh lámh-istigh aige le lucht riaghaltais, marach go raibh sé i gcomhnaidhe gcomhnaidhe i n-aghaidh lucht achrainn agus poilitidheachta, bhíos cinnte go mbéadh ceangal na gcúig caol air le fada an lá. Acht níor mhór dhó glanadh leis as an tír go ceann sgathaimh ar chaoi ar bith nó cár bhfios céard d'eireóchadh dhó. Chaithfinn féin é chomhairliughadh. Bhíos ar tí imtheacht ar a lorg nuair tháinic púcán beag isteach i mbéal an chalaidh faoi lántseól. "M'anam féin go bhfuil siad againn sa deireadh," arsa seanfhear. "Cé hiad?" "Muinntir na dara mná. Dream chomh droch- múinte is tá le fagháil sa gcúige. Truaigh an fear bocht atá i gcleamhnas leo!" Tháinic an bád i dtír. B'fhíor do'n seanfhear é. Níor leagas súil go minic ar aon chuigear fear chomh fiadhánta leis an gcúigear tháinic amach as an bpúcán. Dá mbéadh námhaid agam níor mhaith liom iad bheith cáirdeamhail leis. Dá mbéadh gníomh fill nó fola le déanamh b'shin iad ba chóra a thoghadh. "Bhfuil na bataí againn?" arsa fear aca. "Tá." "A Mhicil," ar sé, "ní mór dhuit an t-ord thabhairt leat freisin. Tá an diabhal anláidir: agus má <L 171> thagann fonn troda air níl ort acht é bhualadh sa gcloigeann …" Ghluais leó fá dhéin tighe an Fhir Mhóir agus cosamh- lacht comhraic orra. Bhí an Fear Mór i dteannta anois nó ariamh. Na ropairí seo le n-a leadradh le bataibh troma agus dá n-eireóchadh leis a anam thabhairt slán uatha gan roimhe acht an chroch! Bhí súil le Dia agam nach mbéadh an Fear Mór sa mbaile rómpa. Ní raibh. Bhuail mé féin isteach agus mórsheisear fear le mo chois leis an bhFear Mór a chosaint ar na cliamhain. Ní shílim gur eagla bhí orm nuair chuaidh mé isteach mar a raibh cliamhain an Fhir Mhóir. Agus ní faitchíos bhí orm ná sgáth acht corrughadh éigin croidhe nár ainmnigheadh go fóill. Bhí siad uilig thart ar bhórd nuair chuaidh mé isteach; gé mhór ghá roinnt aca agus cúpla buidéal maith mór de'n phoitín ar an gclár. D'óladh fear aca gloine lán, shíneadh sé an t-árach follamh chuig a dhearbhráthair, dhéanadh seisean an cleas céadna leis, go ndeacha an gloine thart cúig nó sé d'uairibh. De réir mar bhíodh an soitheach beag ag bórdáil thart, bhíodh malaí na gcliamhain ag dul i méid agus i nduibhe, bhíodh na súile bhí fútha ag dul i bhfiadhántas agus i ngruaim. Istigh díreach i lár buill gach súile díbh bhí frighid na feirge agus an uilc le feiceál go ró-shoiléir, agus méad agus brígh ag teacht ann i n-aghaidh an noiméid. Bhí gach uile dhuine de'n chuideachtan ró-lán de'n mioscais le focal a rádh. Gheiteadh duine aca ó am go ham. Chuireadh an chuid eile cluas orra fein. <L 172> Cheapaidís go raibh leó — go raibh an Fear Mór ar fagháil. Nuair nach raibh cuirfidhe an gloine thart arís. An ghé bhreágh rósta bhí ar an mbórd níor cuireadh forc féin innti … Tháinic bean an tighe isteach. Bhí ciseán mór ar iomchur aici. Chaith sí a raibh ann ar an úrlár. "Seo, féachaidh annseo," ar sise ghá ngríosadh chum troda agus díoltais, "féachaidh ar fhág sí n-a diaidh." Snáithí agus snáthaidí, cniotál, gréas-obair, píosaí beaga d'éadach de'n uile chineál idir línéadach agus éadach cadáis, seanstocaí agus stocaí nach raibh leathchniotáilte — bhí siad annsin ar an úrlár aici. Ní fhéadfadh aon duine a leithéid de bhrúsgar a bhailiughadh acht bean tighe. "Ag cniotáil stocaí dhó bhí sí," deireadh an bhean go sgigeamhail agus greim aici ar phéire stocaí, "ag cniotáil stocaí dhó, agus gan í tar trí lá sa teach!" Rug sí ar chúpla píosa d'éadach idir órdóig agus méar tosaigh. "Léine!" ar sise, "léine! Nach breágh mar chaith sí an aimsir! Ní raibh sí sásta gan léintreacha dhéanamh dhó agus gan cáll leó. An bodach mór! is fada go ndéanfadsa léine dhó," agus chaith sí uaithi an t-éadach go tarcuisneach. Ní raibh a fhios ag na fearaibh a mba cheart an chéad bhean a mholadh nó í cháineadh ar fheabhas a tíoghbhais. "Agus an hata breágh cheannuigh sé dhi!" Chuir sí hata de'n fháisiún ba sheanda dá bhfacas ariamh ar a ceann agus thosaigh ag siubhal anonn 's anall agus ag cur goicí uirri féin. <L 173> "Nach í bhíodh mórdhálach as. Féach na cleithí breághtha creathacha!" deireadh sí, "agus na datha iongantacha uaisle! Agus an cuma áluinn!" d'umhlaigh sí dhóibh, "ár ndóigh níor cheap sibh ariamh go bhfeicfeadh sibh a leithéid de sheóid ar cheann bhur ndearbhshúir bhocht?" Rug sí ar an hata. Strac sí ó chéile é. Shatail sí faoi chosaibh é. "Go dtiocfadh sé sa saoghal," ar sise, "go mbéadh hata mná eile ar bhur ndearbhshúir!" Thosaigh sí ag léimnigh air le teann mioscaise. "Agus hata cheannuigh sé do'n chéad bhean," ar sise, hata cheannuigh sé do'n chéad bhean, hata cheannuigh sé do'n chéad bhean —," agus dubhairt sí an chainnt sin fá chúig, agus gach uile uair deireadh sí é thiubhradh sí léim agus bhrúghadh sí hata míádh- mharach faoi n-a cosaibh. "Agus anois féin tá sé i n-aondtigh léithi, i bhfolach i n-áit éigin léithi, agus mise im' ádhbhar mhagaidh agus fonóide ag an saoghal mór." Níor labhair éinne acht í féin. "Nach mé an truaigh anocht," ar sise, "gan fear agam le mo chosaint, gan dreatháir agam le díoltas a bhaint amach dhom! Cúigear agaibh annsin agus gan aon mhaith ionnaibh acht an oiread le cúigear ban! A spriosáin, cár fhág sibh an fuinneamh agus an spreacadh bhí nbhur muinntir? A chladhairí gan maith gan maoin gan brígh gan misneach, féach bhur ndearbh- shúir bhocht annseo náirighthe ós comhair an tsaoghail gan fios aici an stríopach í nó bean phósta …" Chaith sí a dhá láimh amach uaithi mar bhéadh sí ag iarraidh orra cabhrughadh léithi. Ba mhillteach an feic <L 174> í, a gruaig fhada dhubh ar fánaidh agus bior n-a dhá súil. Ní dheárna na dearbhráithreacha acht breith níos dlúithe ar na bataibh; tháinic méid sa bhfrighid feirge bhí n-a súilibh ó thús; d'fháisg siad na fiacla go raibh a ngiosgán le clos ar fud an tseómra. "Díoltas!" arsa fear aca agus chroch sé a mhaide san aér. "Díoltas!" ars an dara duine agus bhuail sé aon athmhóg amháin ar an mbórd. "Díoltas!" ar siad uile go léir go fíochmhar. Cluineadh torann bróg sa gcistinigh. Gheiteadar uile. Chuireadar cuma troda agus comhraic orra féin. Díoltas anois nó ariamh! An dearbhshúir bhí mar cheann orra nuair chuadhadar go doras, agus a bhata i ngreim go docht ag gach fear díbh. Ba mhór an seadaire nach gcuirfidís sgáth air. Acht níorbh é an Fear Mór bhí aca ann, acht beirt chonstábla agus seáirgint a tháinic le "cúpla ceist a chur ar fhear an tighe." D'éaluigheas féin amach le cogar a chur i gcluais an Fhir Mhóir dá bhféadfainn é fhagháil. Dá mhéad olc bhí aca dhó, bhíos cinnte nach bhfuigheadh lucht an dlighe morán eólais ó'n dream d'fhágas 'mo dhiaidh. A ndíoltas féin bhí uatha siúd … Acht bhí mé tuirseach de'n Fhear Mór agus dá chúrsaibh. Má bhí gábhadh chomh mór sin aige a chéad bhean a mharbhughadh nár cheart dó é dhéanamh 'gós íseal gan an raic agus an náire seo tharraingt anuas air féin agus ar a cháirdibh gaoil? Muid náirighthe go deó aige — é féin agus a chuid ban! Má bhí fonn air beirt bhan bheith aige n-a sheanaois, nach síltheá go <L 175> mbéadh níos mó céille aige ná ceachtar díbh a phósadh. Cé'n meas d'fhéadfainn bheith agam ar fhear nach raibh sé n-a chumas a ghnó dhéanamh i gceart gan a dhul i n-achrann leis an dlighe agus le n-a chliamhnaibh aineólaighe buile? Dá bhfuigheadh sé leadradh loin- eacháin uatha nach raibh a dhá oiread tuillte aige? Dá bhfuigheadh sé an chroch ó lucht an dlighe ba chuma liom, nár thuill sé sin agus an náire chuir sé ar a mhuinntir gaoil agus coimhneasa? An leibide! nuair a shoc- raigh sé a chéad bhean a mharbhughadh cé'n fáth nár chum sé sgéal éigin a mbéadh craiceann air le daoine a dhalladh? Agus mara raibh sé n-a chloigeann mór ádhmuid an oiread sin a dhéanamh cé'n ceart bhí aige aon bhean a chur chum báis? Nach bhféadfadh sé bheith ar an sgéal céadna gach uair le gach duine seachas bheith ghá bhréagnughadh féin a rádh go raibh sí beó uair agus ghá caoineadh uair eile? Agus an naipcín mór dearg sin bhíodh aige le n-a shúilibh! Ní raibh meas ná gean agam air, an plaidhce gan éifeacht! Acht chaithfidhe é chosaint ar an dlighe. Bhéinn náirighthe go deó mara bhféadfainn an beagán beag sin dhéanamh do'n amadán agus an gaol gairid bhí agam leis. É chur anonn thar sáile go nglanfadh na spéartha roinnt, sin é cheapas a dhéanamh. Bhí gluaisteán ag Muinntir Ruairc ar an gCloich Léith. Cúig ghiní bhreágh thugas do'n Ruarcach, agus bhí an gléas iongantach iomchuir sin ar mo chomhairle féin agam go ceann dhá lá. Bhí ár nduine, an Fear Mór, ar an Uachtar. Chualas go raibh. Agus siúd ar aghaidh mé sa ngluaisteán go dtiocfainn suas leis, go dtiubhrainn go Baile Átha Cliath é, go bhfaighfinn <L 176> paisnéaracht dhó ar bórd luinge ag triall go Ameriacá … Ní daorfaidhe agus ní chrochfaidhe duine de mo mhuinntir-se cuma cé'n choir nó amaideacht bhéadh déanta aige. Báisteach agus puiteach, puiteach agus báisteach, baltacha bréana, giosgán rothaí agus oir- néis'; luathas gaoithe fúinn, gail de'n uile dhath uainn, sgréachghail agus feadghail uainn, alltacht agus uathbhás orainn go mbrisfidhe ár muineál orainn gach ré noiméad. Amadán ar lorg a bhráthar … Acht ní bhfuair sé a bhráthair má fuair sé an Fear Mór féin. Ní raibh aon chosamhlacht ar an mboc sin agus é ar a shuaimhneas sa gcathaoir ba mhó agus ba shocamhlaighe bhí i dteach ósta Uí Mhurchadha ar an Uachtar, go ndeárna sé coir ariamh, ná go raibh sé ar a theitheadh ó lucht dlighe, ná go raibh muinntir a mhná ar thóir a chuid fola. Sé bhí socair sásta leis féin; buidéal mór de'n fhíon Spáinneach ós a chomhair amach; a dhá chois crochta aige ar chathaoir; píopa fada chailce n-a bhéal agus an seómra lán de ghail an tobac. Is beag an ceapadh bhéadh ag duine gur mharbhuigh sé a bhean … B'é an Fear Mór ceanan céadna é, an Fear Mór gan buadhairt gan imnidhe díreach is dá mba nár phós sé ariamh. Shuidh mé féin. Shín sé gloine fíona chugam go maordha. Thosaigh sé ag maoidheamh agus ag déanamh gaisge. "Mé féin rinne é," ar seisean go mórdhálach, "mé féin a rinne é gan cabhair gan congnamh as mo stuaim féin. A Thighearna, nach agam bhí an oidhche! <L 177> An chontabhairt! An bhuadhairt! An imnidhe! Agus an bhuaidh sa deire!" Ó bhí sé muinnteardha liom, bhí mé ar mo dhíthcheall ag iarraidh é sgiobadh ó'n gcroich bhéadh tuillte aige marach chomh gaolmhar is bhí sé liomsa, acht níor thaithnigh sé liom é bheith ag déanamh gaisge as a ghníomh fola. "Seo," arsa mise, "tá gluaisteán annseo agamsa agus téirigh isteach ann agus gheibhidh mise paisnéir- eacht dhuit thar sáile go nglanfaidh na spéartha." "Tuige a' ngabhfainnse thar sáile?" "Do chéad bhean —" Bhain sé an naipcín mór dearg as a phóca. Chuir sé le n-a éadan é. Shíleas ár ndóigh go raibh sé le na súile a thabhairt mar ba ghnáthach leis nuair luadh- faidhe ainm na mná sin; acht ní hé sin a rinne sé acht a seansgairt gáiridh a chur dhe gur cheapas go dtiubhradh cosa agus fráma na cathaoireach uatha leis an meadhchan mór creathach bhí anuas orra. Ghoill an sgairteadh sin go mór orm. Fear gan croidhe bhí ann go cinnte. Fear a bhainfeadh greann de'n tsórt sin as dúnmharbhadh cár bhfios cá stadfadh sé? D'imthigh an racht gáiridh. D'eirigh sé smaointeach. "Níor shíleas ariamh," ar seisean, "go bhféadfainn a leithéid a dhéanamh. Níor cheapas go bhféachfainn leis. Dá n-abruightí liom dhá mhí ó shoin go mbéadh lámh ar bith agam n-a leithéid d'obair chontabhairteach thiubhrainn amadán ar an té deirfeadh é. Agus féach anois mé —," d'eirigh sé n-a sheasamh agus mórdháil air, "féach anois mé — Séamus Seóighe, Iústaís, comhairleóir conndae agus eile — agus an gníomh sin déanta …" <L 178> Bhí náire orm. Nach uathbhásach an rud go raibh duine muinnteardha liom féin ag déanamh gaisge as bean a mharbhadh! "Bhí sibh uilig ag dul amudha," ars an Fear Mór, "acht níor fhéad mé go dtí anocht féin an sgéal innseacht." Chuir sé gotha na sgéalaidheachta air féin, agus thar éis gloine eile ól dubhairt sé an chainnt seo agus loinnir aisteach n-a dhá shúil:— "Ar an aonach i mBaile Átha an Ríogh a bhíos, agus mé ag dul abhaile liom féin ar an gcárr, nuair chonnaiceas an fear beag chugam agus cuma an anró air. "'Tabhair marcaidheacht dom," ars an fear beag. "Thug. Shuidh sé ar an gcárr. Shíleas go raibh sé faiteach, go raibh daoine ar a thóir, go raibh sé ag éalughadh ó dhuine éigin. Bhí an oidhche fuar garbh, agus ní dheárna ceachtar againn mórán cainnte. Bhí bosca mór ar an gcárr liom. "'Bhfuil fhios a'd céard tá sa mbosca sin?' adeirimse, le cainnt a bhaint as. "Ní raibh fhios aige ar ndóigh. "'Éadaigh ban atá ann —" "'Éadaigh ban?" "'Seadh. Tá mé le pósadh gan ró-mhoill." "'A' dtiubhrthá dhomsa ar iasacht iad?" ar seisean agus binb ann. "I ndiaidh beagán eile cainnte d'innis sé dhom cérbh' é féin, agus cé'n gnótha bhí aige de na héadaigh ban. Cé bhéadh agam acht —, an fear bhí n-a cheannaire ar lucht an Eirghe-Amach! Agus é ar a choimeád! <L 179> "'Tá mé beag," ar seisean, "ceapfar gur bean mé acht na héadaigh sin bheith orm …" "Tá fhios agat féin chomh nimhneach is bhíos i gcomh- naidhe i n-aghaidh lucht achrainn agus eirghe-amach; acht bhíodhg rud éigin 'mo chroidhe an oidhche sin …" Ní raibh an Fear Mór i n-ann innseacht dom cé'n t-athrughadh tháinic air. Easbaidh focal bhí air. Rug sé ar láimh orm go tobann, agus lean dá sgéal: — "A' gcreidtheá é?" ar seisean, "thugas na héadaigh dhó. Chuir sé air féin iad annsin ar thaobh an bhóthair. Ní shílfeadh aon duine gur fear bhí ann. ""Bhfuil fhios agat céard a dhéanfas mé?" arsa mise, "tiubhraidh mé abaile tu agus deirfidh mé leis an bpobul uilig go bhfuil mé thar éis pósta. Beidh bainis againn …" "Socruigheadh air sin. Tá fhios agat féin an chuid eile de'n sgéal." Líon an Fear Mór gloine dhom. Líon sé gloine dhó féin. Bhuaileamar an dá ghloine le chéile. "Nuair a thiocfas "mo chéad bhean" abhaile ó'n Oileán Úr," ar seisean, "go raibh athrughadh saoghail agus riagaltais againn i nÉirinn." D'fhéachamar ar a chéile, agus annsin thuig mé go soiléir cé'n t-athrughadh mór bhí tar éis theacht ar chroidhe an Fhir Mhóir agus gníomh contabhairteach dhéanamh ar mhaithe le n-a thír. <L 181> AN SEACHTMHADH BUAIDH .i. M'FHILE CAOL DUBH <L 183> M'FHILE CAOL DUBH Leabhráin bheaga filidheachta agus dánta ionnta a thógfadh do chroidhe leis an bhfíor-áilne atá ag baint leó — sin a bhfuil fágtha againn anois de shaoghal agus de shaothar an Bhúrcaigh Duibh a chleachtuigh céard an fhile i mBaile Átha Cliath le n-ár linn féin. Seadh, na leabhráin do-fhághaltha seo — agus cuimhne chruaidh i gcroidhe mná. Acht bhí súil ag a cháirde uile le n-a mhalairt tráth: pé áit a rachas tú faoi láthair, má bhíonn daoine ag cur síos ar an Eirghe-Amach ann, cluinfear an cheist: céard a thárla do'n Bhúrcach Dubh? Cé'n bhaint bhí aige leis na gníomharthaibh iongantacha rinneadh le linn na Cásga 1916? Agus nuair adeirtear le lucht na gceist a chur, nach ndeárna sé faic acht dán molta a cheapadh ar na fearaibh a rinne, bíonn iongnadh ar chách; ní cáintear é i n-aon áit, agus sin cruthughadh iomlán shíoraidhe go bhfuil comhbháidh agus tuigsint ag baint le fearaibh Fáil, mar bhí cáineadh tuillte aige má bhí ag aon fhear ariamh nár chabhraigh sé le n-a shoisgéal le gníomh, agus an fhail aige. Casfar a lán daoine leat fhéadfas innseacht duit cé'n sórt duine bhí ann nuair cuireadh aithne air sa gcathair i dtosach; gur bhíodhg sé croidhe na bantrachta le n-a bhinnbhriathraibh fileadhta agus le draoidheacht <L 184> a ghlasrosg, agus gur ghríosaigh sé na fir chun gníomh- artha móra le teas agus le dísleacht a mheóin, an dá bharamhail is coitchianta chluinfeas tú. Is iomdha bean agus tig luisne n-a gruadh agus loinnir n-a súil nuair bhíos sí ag cur síos air; agus má bhíonn aon aithne mhaith agat uirri, innseóchaidh sí dhuit cé'n uraim mhór bhí aici dhó tráth; acht má tá léargus ar bith agat ar chroidhe mná tuigfidh tú go bhfuil an uraim bhanda sin anghaolmhar leis an ngrádh. Tá cuid eile de na mnáibh agus beidh siad ag gabháil leithsgéil leat faoi nach raibh sa bhfile gníomh a dhéanamh i n-aimsir na ngníomh, agus má chuireann tú i gcéill dóibh seo nach easbaidh misnigh bhí air beidh siad mór leat go deó na ndeór … Casadh mórsheisear ban liom le goirid. Bhí aithne ag an uile bhean díbh ar an bhfile, ar an mBúrcach Dubh — aithne mhaith ag cuid díbh, agus aithne súl amháin ag an gcuid eile — acht ní raibh bean díbh nár chaith cuid mhaith de'n aimsir ag cur síos air. Triúr díbh nár labhair acht ar a chuid filidheachta: ní raibh aca air acht aithne cáil. Beirt eile agus mholadar é ar dhathamhlacht a phearsan ar dhóigh chuthalach bhanda: tús grádha an moladh sin dubhras liom féin. Bean eile díbh, agur bhí a raibh de dhroch-sgéaltaibh náireacha dubhradh faoi ariamh ar bharr a teangan aici: bean nár thug sé aon áird uirri ariamh b'eadh í siúd. Acht an bhean eile, an seachtmhadh bean — bhí nimh n-a croidhe siúd do'n fhile. Is beag nár réabadh an dlúth- cháirdeas luachmhar atá eadrainn le na bliadhantaibh nuair a shíleas páirt an fhile a ghabháil léithi. Bhris sí isteach orm leis an sgéal seo: — <L 185> SGÉAL NA MNÁ I Cé'n maith dhuit bhéith ag cainnt ná ag iarraidh a leithsgéal a ghabháil! Nach agamsa atá an aithne mhaith air! A Bhúrcaigh na filidheachta a bhfuil an draoidheacht 'do dhá shúil, agus an focal beó binn 'do bhéal chun mná a mhealladh, tá aithne agamsa ort, an aithne nach mbronntar acht ar bheagán! Ná rabh an aithne chuirp agus anamna sin ag aon mhnaoi ar aon fhear mar é arís choidhche … Cúig bliadna bhíos pósta nuair chonnaiceas i dtosach é. Ní raibh aon chlann orm. Bhí m'fhear — céard is féidir liom a rádh acht go raibh an bheirt againn sáthach tuirseach dá chéile? Tuirseach dá chéile — seadh, sin é an focal is feileamhnaighe; ní raibh gráin agam air — dá mbéadh d'fhéadfainn na hoidhcheannta fada chur isteach maith go leór ag clamhsán agus ag clampar leis. Acht ce'n chaoi a bhféadfadh bean clampar a thógbháil le fear agus gan aon tsuim aici ann? An neamhshuim agus an tuirse croidhe bhí ag milleadh an tsaoghail orainn beirt … Nuair atá bean i n-aois a deich mbliadna fichead, gan aon chlann uirri, fear réidhchúiseach neamhshuim- eamhail aici, agus a dóthain mhór de mhaoin an tsaoghail seo aici, shíltheá go bhféadfadh sí an aimsir a chur isteach maith go leór i gcathair de'n tsórt seo. Acht féach thart. Tá na céadta agus na céadta againn de mhnáibh saidhbhre agus saoghal suairc suarach ghá <L 186> chaitheamh aca — ag siopadóireacht sa tráthnóna, tae agus cáineadh na gcomharsan agus na gcarad n-a dhiaidh, an traen abhaile, dinnéar, fear an tighe ag srannadh ós cionn an pháipéir nuaidheachta — uch! tig múisiam orm nuair a chuimhnighim air … Agus sin é an saoghal bhí agamsa gur casadh an Búrcach Dubh liom — an Búrcach Dubh, file agus cladhaire … Ní raibh tú i mBaile Átha Cliath an uair sin, acht chuala tú cainnt faoi na damhsaibh bhíodh i nÁrus na hÉigse. Casfaidhe Baile Átha Cliath ar fad leat ann — nó aon duine go raibh cáil de aon tsórt air. Filí! ná bí ag cainit, a dhuine! An t-árus mór lán leó! Chaithfeá bheith ar t'aire nó bheireadh duine aca ort agus ní sgaoileadh sé a ghreim go mbéadh dán fada dá dhéantús ráidhte aige isteach 'do chluais. Minic chaill mé damhsa maith leó … Sílim gurab í Bettí Ní Laoigh thug ann i dtosach mé … Sí. Caithfidh mé gáiridh a dhéanamh anois féin nuair a chuimhnighim ar an ngúna chaith sí an oidhche sin. Bhí ar chuile dhuine leigint air gur duine eile bhí ann; leig Bettí bhocht uirri gur geárrchaile sgoile bhí innti. Dá bhfeictheá í! Bean árd caol ruadh, dhá sgór bliadhain caithte aici agus gúna beag cadáis go glúnaibh uirri. A folt fada ruadh léithi. Í cosnocht — nach síleann tú nach ceart de aon bhean atá focha- muideach gáigeach n-a cosaibh dhul gan bróga i láthair cuideachtan fear? Acht ba chuma le Bettí: ní raibh fear uaithi … Bhí an bheirt againn n-ár suidhe ag ceann seómra an damhsa agus greas biodáin aoibhinn ar siubhal <L 187> againn nuair chonnaiceamar chugainn é. Bhí culaith air an oidhche sin mar bhéadh ar shaighdiúir Gairibáildeach — léine dhearg agus eile; agus deirimse leat gur maith théidheann a leithéid d'fheisteas de fhear árd dubh dathamhail. Baineadh truisleóg bheag as i lár an tseómra, acht mar sin féin, níor bhain sé sin ná an meangadh tháinic ar a lán de'n chuideachtain an mhaor- dhacht dhe. D'fháisg sé na fiacail, tháinic dath bán ar a cheannachaibh, agus d'fhéach thart go fíochmhar ar lucht an ghrinn. Thaithnigh sé liom ar an toirt … Rugas ar láimh ar Bhettí go bhfiafruighinn di cérbh é, acht sul a raibh sé d'uain aici freagra thabhairt orm, bhí sé le mo thaobh. Bhí ceann air bhí chomh deághchumtha is bhí ar aon fear ariamh, ceann agus aghaibh agus muineál agus guailne — acht marach gur rugas ar láimh ar Bhettí d'fheicfinn a chosa agus a ghlúna … bhí sé chomh basach le bacach bóthair! Tá aithne mhaith agatsa orm, agus tá fhios agat nach bhféad- fainn aon spéis a chur i mbasachán — acht ar chaoi éigin choinnigheadh sé duine ó shunndas thabhairt dá chosaibh basacha … Labhair sé le Bettí — bhí aithne ag an uile dhuine uirri — acht má labhair is ormsa bhí sé ag féachaint. Ghabh sé le n-a shúilibh aisdeacha mé. Chuadar thríom agus mian drúiseamhail a chroide ghá nochtadh sna súilibh sin … Tháinic uathbhás orm. Tháinic fonn orm éalughadh uaidh agus a dhul i bhfolach i n-áit éigin ar imeall an domhain. Acht níor fhéadas é; bhíos ar nós an bhric bhéadh i bhfastódh ar cheann dorugha. Imtheacht an eadh? Ní raibh goir agam air, agus sul a raibh fhios agam <L 188> céard bhí ar siubhal bhí an bheirt againn ar an úrlár i lár an tseómra ag damhsa agus ag damsa agus ag damhsa … An damhsa sin! Tig imeagla orm anois féin nuair chuimhnighim air; tig creathadh ball orm agus preabadh croidhe; tig gráin orm … Ní shílim go ndeárna an damhsa céadna sin ariamh roime sin i mBaile Átha Cliath; i dtíorthaibh teó na hAifrice, imeasg na bhfear dubh, ceapadh i dtosach é le altughadh thabhairt do dhia na geineamhna. Tuige a ndeárnas é an eadh? cuir ceist eile orm. Musgluigheadh sean- diabhal éigin 'mo chroidhe. An fear seo bhí ar mo thóir ar an seannós págánach a cheannsughadh, sin é bhí uaim; é ghríosadh, an ainmhian chorpordha bhí ann a mhéadughadh agus annsin é chlaoidh, é bhrughadh faoi chois … Acht baineadh de mo threóir mé — an ceól a ceapadh d'aon úim le ainmhian a bheódchaint, an teas, an cneas le cneas, cora an damhsa bharbardha, agus a shúile siúd — seadh, a shúile siúd buailte liom beagnach agus faobhar ifrinn n-a lár istigh; céard d'fhéadfadh bean bhocht lagbhrígheach mar mise a dhéanamh — bean a tógadh le ceól agus le aoibhneas, le sógh agus le pléisiúr an tsaoghail faoi spéirthibh cumhartha gorma an Oirthir? Ar ócáid de'n tsórt sin, tá canamhaint na súl níos beaichte agus níos bríoghmhaire ná úrlabhartha béil. Ghéill mo shúile dhó, agus nuair ghéilleas súile mná do fhear, sin tús agus deireadh an sgéil. Thuig an Búrcach Dubh an méid sin go maith. Cuireadh cosg leis an gceól go tobann; cuireadh cosg leis an damhsa, agus bhí an bheirt againn annsin n-ár seasamh i lár an tseómra agus tuigsint diabhalta againn ar <L 189> an rún diamhair fadshaoghalta sin nach gclaoidhfear go bráthach … tháinic sgáth ormsa. Sílim go raibh sgáth ar an bhfear freisin … Bhí tú istigh go minic i nGáirdín an tSogha atá díreach ar aghaidh Áruis na hÉigse. Níl áit níos aoibhne i n-aice na cathrach. Bhí an Bhealtaine ann — Bealtaine na mbláth agus na mbalath; cumharacht trom a dhalladh do chéadfaidh ag eirghe aníos as an ithir agus as na lusraibh úra; réaltóga magamhail agus réaltóga solamhanta ag dearcadh anuas orainn; tormán imchean na cathrach le clos shoir uainn ar nós rabharta earraigh; tháinic smathamh beag gaoithe bhí luchtuighthe le balthaibh oidhche isteach ó na sléibhte agus thosaigh ag déanamh mór le mo ghuailnibh agus le mo bhrághaid — shíltheá go dtáinic éad ar an bhfear leis an smathamh sin gaoithe, mar rug sé ar mo chlóca agus tharraing timcheall ar mo ghuailnibh é … Chuaidh a mhéara i n-aimhréidh 'mo chuid gruaige. D'fhan a lámh tamall deas thart ar mo mhuineál agus é ag féachaint isteach 'mo shúilibh go fíobhmhar … ghluais sruth teasa, sruth tinntrighe thrí mo chorp … Innis dom anois agus ná hinnis aon bhréag: an dtagann an corrughadh croidhe céadna ar an bhfear is thig ar an mnaoi, an ngluaiseann tinntreach thrí n-a cuisleachaibh ar an nós céadna is ghluais an sruth thrí mo chuisleachaibh ar an ocáid seo? Tá loch beag ag ceann an Gháirdín, crann breágh fuinnseóige ar a bhruach, agus suidhchán faoi bhun an chrainn. Ann a shuidheamar. Bhí an bheirt againn n-ár dtost ó d'fhágamár Árus na hÉigse. Eisean ag féachaint amach uaidh ar uisge an locha agus na <L 190> réaltóga ag lonnradh ann, ar an mbruach thall agus dubh-dhorchadas na sgeach agus na dtom bhí ag fás air. Mise ar m'aire, roinnt eaglach, dhá roinnt dána, súil agam le — ní abróchad cé leis! Thóg sé a cheann agus d'fhéach suas sna spéirthibh. Bhí solus maith ann agus bhí a leath-éadan le feiceál go soiléir agam — chuirfinn geall nár fhéach bean bhanda ar an éadan sin ariamh gan spéis a chur san té ar leis é. Cheapas gach uile noiméad go raibh sé ar tí labhairt, go raibh sé ar tí draoidheacht agus diamhaireacht na hoidhche agus na hócáide a nochtadh dhom thrí bhriathraibh beódha fileadhta … Dá sgaoileadh sé uaidh na gcaise iad, dá mbeireadh sé orm annsin, mar bheirtheá ar neantóig, bhéadh leis. Nach mé bhí ag súil le filidheacht, le briathraibh molta, le focla mealltach', le urlabhartha plámásach aoibhinn! Acht bhí an file n-a thost … Ní ró-fhada bhí ámhthach. Cor dá dtug sé agus bualadh póca a chasóige i n-aghaidh an tsuidhcháin. Léim buidéal aníos as; thuit ar an talamh; briseadh é. "A dhiabhail!" ars an file, ag féachaint 'mo threó. Agus nárbh fhíor dó? Nach mé an diabhal thar bárr is a bheith ag cainnt mar seo leatsa? An an-mhian, agus an aistigheacht bhí eadrainn ó casadh le chéile sinn, ghlan an focal maith macánta sin as an mbealach iad. Ruaig sé an taom bhuail sinn agus an damhsa ar siubhal. Thuigeamar a chéile … Chuireamar aithne níos feárr ar a chéile. D'aith- nigheas ar a iomchur agus ar a urlabhartha gur file bhí ann ó dhúthchas, acht níor léigheas aon chuid dá dhéantús ariamh. Go deimhin is ar éigin go raibh a fhios agam <L 191> gur sgríobh sé aon rud — giotaí filidheachta sna páipéir, agus mar sin. Focal éigin dá ndubhras agus thosaigh sé ag cur dhe. A ghlór! Cé'n mhaith dhom bheith ag iarraidh trácht air? Dán beag sgríobh sé an lá sin, dubhairt sé liom é — dán beag faoi naomh; níor thaithnigh na naoimh go ró-mhór liom ariamh — níor fhéadas a gcúrsaidhe beatha a thuigsint — acht an naomh seo ar ar thrácht an file bhí le mo thaobh, thuigeas a chroidhe chomh maith is tuigim mo chroidhe féin … Chuir áilne an dáin bhig aiteas ar mo chroidhe. Tháinic aoibhneas ar chroidhe an fhile freisin. Labhair sé liom ar nós labhartha le duine bhí ar aithne agat le bliadhantaibh fada. D'innis sé dhom céard bhí faoi a dhéanamh sa saoghal. Grádh tíre agus filidheacht an dá nidh bhí ghá ghríosadh an uair sin. Ó ná habair é! ná habair go deó é! Na mná agus an t-ól freisin an eadh? B'fhéidir — b'fhéidir é; thosaigh an Búrcach Dubh ar dhubhailcibh agus ar shubhailcibh an tsaoghail a chleachtadh agus é an-óg … Thugas cead dó póg thabhairt dom sul ar fhágamar an Gáirdín, agus d'imthigh liom abhaile agus lúthgháir ar mo chroidhe. II Tugadh faoi deara gan mórán moille go raibh athrughadh mór ag teacht orm; go raibh feabhas ag teacht ar mo shláinte; go raibh mé ag eirge breágh croidheamhail aérach thar mar bhíodh. Ag dul i n-óige i n-aghaidh an lae bhíos, dubhradh. Agus b'fhíor é. Bhí liagh maith agam; an fhilidheacht agus an chontabhairt, <L 192> an íc is cumhachtaighe ag mnáibh de mo shórtsa. Agus bhí an domhan bráthach de'n íc sin agamsa. Casfaidhe an file liom gach uile áit. Roimhe seo níorbh fheárr leis áit a gcaithfeadh sé píosa de'n tráthnóna ná i dteach óil; acht dá gcloisfeadh sé go raibh mise le bheith ar cuairt n-a leithéid seo de theach, ag ól tae nó ag déanamh biodáin, thiocfadh seisean sul a mbéadh mo chuairt istigh agam agus seóladh sé abhaile mé. Ar ndóigh bhí cainnt ann; cainnt agus cainnt agus cainnt — acht ba chuma linn. Bhí ár saoghal suairc suaimhneach féin againn-ne — agus nuair tháinic an samhradh breágh buidhe, líonamar suas é le filidheacht agus le draoidheacht, le gean agus le greann … An aimsir bhí againn an samhradh sin! An aithne chuireamar ar a chéile! Sílim nach raibh frighid subh- ailce n-a chroidhe nár mhéadaigh an uair sin. Léigh tú an leabhar beag filidheachta chuir sé amach an bhliadhain sin; níl dan ann nár chum sé dhomsa, dhomsa, agus dhomsa amháin. Ní iongnadh go raibh bláth na hóige ag teacht orm arís. D'fhill an tsláinte agus an croidheamhlacht. Thug gach uile dhuine faoi deara é acht amháin mo fhear céile. Cé'n chaoi a dtiubhradh seisean faoi deara é agus gan suim aige i n-aon nidh acht n-a ghnótha agus san tiomsughadh féileacán atá bailighthe aige — na mílte míle de gach cineál dath agus déanamh. Imthigheann an aois uaidh nuair fhághann sé ceann nuadh neamh- choitchiannta. Ní ceart d'fhear dá leithéid bheith pósta ar chor ar bith. Acht fuair sé cúpla féileacán chuir aoibhneas ar a chroidhe faoi'n am seo, agus ní fhaca tú fear ariamh bhí chomh bródamhail leis. Cheap na <L 193> seanbhuachaillí bhíos ar thraen a naoi leis gach maidin go raibh ríméad air go raibh mise ag teacht chugam féin. Rinneadar comhgháirdeachas leis faoi mo shláinte, na hamadáin! Bhí Bettí i gcaráisde i bhfogus dóibh. 'Sí d'innis dhomsa an chainnt. Acht cé'n ghoir atá agamsa leagan Bhettí chur air? An lob bog sin Tuathach Dhún Laogh- aire — ó, tá aithne agad air, nach bhfuil? Bíonn sé ag gabháil thart i gcomhnaidhe le Síle Réamonn — acht thosaigh seisean ag fiafruighe d'Éamonn (sin é an t-ainm seirce bhí agam ar m'fhear — bhí sé anchosamhail le seantiománaidhe bhíodh ag mo mhuinntir fadó: siné an fáth go dtugas Éamonn air), d'fhiafruigh an lob bog dhe sa traen cé'n dochtúir bhí agamsa, nach raibh sé sásta le n-a liagh féin, agus ó rinne mo dhochtúir maith dhomsa go mb'fhéidir go ndéanfadh sé maith dhó-san! Ní raibh duine sa gcaráisde nár thuig an sgéal, agus nach aca bhí an greann agus an caochadh súl ar chúl na bpáipéar nuaidheachta! An dochtúir a leighsigh mise! Nach raibh fhios ag an saogal nach raibh dochtúir agam acht m'fhile caol dubh amháin! Agus cheap siadsan nach raibh fhios ag m'fhear é; cheapas féin freisin é — an uair sin. Fear ar leith, fear ann féin, fear doimhin aimhréidhseach — is beag duine thuig ariamh thú, a Éamuinn … Ar chaoi ar bith, nuair tháinic sé abhaile an oidhche sin — bhí an bheirt againn n-ár suidhe cois teine agus an béile caithte againn — d'fhan sé annsin n-a thost agus é ansmaointeach ar fad. Dhearcadh sé orm go géar ó am go ham. Ba chosamhail le meanaidhthe teó an fhéachaint sin. An rud bhí ar mo choinsias b'fhéidir … <L 194> I gceann sgathaimh dubhairt sé: "Fiafruigheadh dhíom indiu cé'n t-ainm bhí ar an dochtúir atá agad, a Eibhlín," ar seisean go bog réidh. "Ó," arsa mise, agus baineadh geit asam: an focal sin "dochtúir" a rinne é; mar nach minic agus nach ró-mhinic adubhairt mé le m'fhile dubh nach ndeárna aon dochtúir rugadh an oiread maitheasa dhom is rinne seisean? Shíleas gur hinnsigheadh gach uile shórt dhó, agus nach aon deághleagan cuireadh ar an sgéal — bhéadh sé n-a achrann, n-a throid, n-a rúille-búille, n-a mharbhadh b'fhéidir … "An dochtúir sin —," bhí a dhá shúil sáithte ionnam agus gan cor ghá chur dá cheannachaibh. Stop sé. Bhí mo cheann ag dul timcheall; mo smaointe i n-achrann agus i n-aimhréidh n-a chéile. Acht sílim nach n-aithneóchaidhe orm é: nár mhór an gar dhom go rabhas sgathamh beag ar an stáitse i nAmharclainn na Mainistreach? "An dochtúir sin — ba cheart …" Bhí sé ag teacht agus nuair a thiocfadh sé thiocfadh sé trom. Piostal — bhí fhios agam go raibh piostal aige; bhí lámh leis n-a phóca agus bhí leathshúil liom greamuighthe sa láimh sin — an san éadan a chuirfeadh sé an t-urchar? Bhí súil agam nárbh eadh; mhillfidhe mé — níor mhaith le mnaoi péacaigh mar mise droch- chrot bheith uirri san uaigh féin. Arbh fheárr dhom an sgéal n-a iomlán innseacht dó? Céard a thárlóchadh annsin? An dtuigfeadh sé é? An gcreidfeadh sé é? An n-eireóchadh liom an chontabhairt a chur thart ar an dóigh sin? Sháith sé a leathlámh síos níos doimhne n-a phóca. Shíleas go raibh mo ré thart … <L 195> Ná bí ag gáiridh fúm adeirim. Leag do lámh ar mo chroidhe. Nach bhfuil sé ag preabadh ar nós an tubuisde anois féin nuair chuimhnighim ar an noiméad sin? D'eirigh sé n-a sheasamh. A Thighearna! Rinneas rún chroidhe-bhrughadh — acht ní sgéithfinn ar mo fhile dá bhfuighinn m'anam air. An gcloisfinn an pléasgadh sul a d'imthigheadh an dé uaim? Thosuigheas ag comhaireamh — a haon, a dó, a trí, a ceathair … Bí 'do thost adeirim: cé'n chaoi a mbéadh súil agam le n-a mhalairt d'aoidheadh? Nár léigh tú cuid mhaith de fhinnsgéaltaibh an lae indiu agus céard eile d'fhéadfadh fear a dhéanamh le mo leithéid-sa de chéile de réir na n-ughdar? Annsin … éist liom agus creid mé — annsin dubhairt sé: "Ta súil agam nach ndóighfidh an cailín aimsire an leite orainn arís anocht." Ghlanas liom as an seómra. Bhuaileas fúm ar chathaoir sa gcistinigh, rinneas gol agus gáiridh le chéile agus i ndiaidh a chéile agus trí n-a chéile go dtí nach raibh ionnam seasamh. A leithéid d'fhear … Acht ghlaoidh sé orm gan aon achar. "Suidh," ar seisean. Shuidheas. "Cá gcaitheann tú an chuid is mó de'n aimsir faoi láthair," ar seisean. Mo chroidhe bocht arís! Ní raibh an chontabhairt thart fós, acht bhíos níos dána ná bhí i dtosach. An racht bhuail sa gcistinigh mé b'fhéidir … Cheapas an sgéal n-a iomlán agus n-a fírinne innseacht dó. <L 196> Agus nach orm bhí an lúthgháir nach raibh an fhírinne níos measa ná bhí! Ní headh … ní hé sin é; nílim ar an mbaramhail sin ar chor ar bith — sílim nach bhfuil sa saoghal seo acht faic a bhaint as — acht an náire, seadh, an náire bhéadh orm ag innseacht na fírinne dhó; dá mbéadh orm a rádh … A' dtuigeann tú leat mé? Acht ní raibh orm aon sgéal innseacht dó; thosaigh sé féin ag cainnt agus seo é adubhairt sé: "A Eibhlín," ar seisean, "ag dul i n-óige atá tú. Tá cuma na maitheasa ort le ráithe. Tá tú ag eirghe croidheamhail ceólmhar; suairceas ag sileadh uait; duairceas díbrighthe uait: an doiligheas agus an seantuirse ar fuaidreamh uait …" Bhí sé chomh geanamhail chomh báidheach sin n-a ghlór agus n-a fhéachaint go raibh mé díreach ar tí innseacht dó cé'n fáth gur athruigheadh ar an gcaoi sin mé nuair thóg sé a lámh le cosg a chur liom. "Ní call duit innseacht dom," ar seisean, "cé'n chúis atá leis an athrughadh mór. Tá fhios agam féin é. Bhí fhios agam ó thús é. Bhí fios agam cé'n dochtúir leighsigh thú gidh gur shíl na hamadáin sa traen ar maidin go raibh mé dall air. Mo léan nach raibh sé ionnamsa é dhéanamh, a Eibhlín; acht—" Stop sé. D'eirigh sé anbhrónach. "Ní bhacfad leis sin anocht," ar sé, "tuigeann tú fein cé mar tá an sgéal eadrainn, cé mar bhí an sgéal eadrainn ó thús—" Leigeas féin osna. "Sin é é … maith go leór anois. Tá fhios agam céard a leighsigh thú — rud nach raibh agamsa le tabhairt duit faraoir. Tá fhios agam freisin cé <L 197> leighsigh thú — ní luadhfad a ainm go n-abróchaidh tú féin i dtosach é. Acht tá fhios agam a cháil — a cháil, an eadh? A sheacht gcáil ba chóra dhom a rádh; a cháil fhileadhta, a cháil thírghrádh, a cháil áilne, a cháil dhíl- seachta …" An moladh bhí mo chéile ag tabhairt do mo fhile an focal ba bhinne chualas uaidh ó phós mé: an gcreidteá sin? B'fhóbair dom póg thabhairt dó! Lean sé leis an gcainnt. "Chualas," ar seisean, "an cháil atá air faoi ól, faoi mhnáibh, faoi …" D'fhéach mé le cur isteach air acht níor leig sé dhom. Anois féin cuireann sé fearg orm má deir- tear go raibh drochcháil ar mo fhile dubh faoi mhnáibh. Tuige? "Acht má tá na seacht gcáil sin féin air táim buidheach de: nár shuaimhnigh sé an saoghal duitse? Agus má tá drochcháil air faoi mhnáibh tá muinghín agam asadsa — agur beidh go bráthach …" Chuaidh a fhéachaint thríom. Nach aoibhinn nach raibh aon nidh le ceilt agam? "A Eibhlín …" Losg an fhéachaint truaighmhéalach bhí n-a shúilibh m'anam istigh. Dá mbéadh frighid na seirce féin eadrainn aith- bheodhchaidhe é an uair sin; ní raibh — nach aimhréidhseach iad bealaigh Dé? "Tabhair annseo é," ar seisean, "cuirfead fáilte roimhe — ar do shon-sa …" Chuaidh sé go doras an tseómra. Sheas sé tamall ag féachaint orm. "Mo chéad léan," ar sé, "nach bhfuil mise i n-ann <L 198> an áit atá aige 'do chroidhe-sa a bhaint dhe, agus dhul isteach ann mé féin, a Eibhlín." D'imthigh sé go tobann. Acht d'fhill i gceann leath- noiméide. "Atá aon chomhairle amháin agam le tabhairt duit," ar seisean agus é n-a sheasamh ag an doras agus athrughadh mór ar a ghlór, "má tá coinne déanta agat leis anocht, seachain aér na hoidhche nó tiocfaidh athluighe ort. Tabhair annseo é —" D'fhág sé an seómra ar a nós mhear féin gan focal eile a rádh. Chuireas orm. Bhí coinne agam le mo fhile dubh. Ag gabháil thar fhuinneóig m'fhir dhom, d'fhéachas isteach. Bhí sé n-a sheasamh ag bórd, mionradharcán le n-a shúil agus é ag déanamh stuidéir ar fhéileacán. Ní raibh fhios aige go raibh mé ag féachaint air ar ndóigh. Acht chaitheas póg chuige agus mé ag imtheacht … A leithéid d'fhear! III Thug tú féin taithneamh do mhnaoi uair. Ní call dom innseacht duit cé'n deifir bhíos ar dhuine agus sgéal mór aige dá leanán. Ní fios dom anois cé'n gléas iomchuir bhí agam — brat draoidheachta ó'n Oirthear nó mo sgéal iongantach féin? Acht bhí seisean ann romham — annsin ag ceann Sráid Ghrafton. É n-a sheasamh faoi lóchrainn sráide agus leabhar fosgailte n-a ghlaic aige. Na daoine bhí ag gabháil an tslighe bhí orra é thimchealladh — é n-a charraig sheasta annsin i lár srotha daonna. <L 199> Bheannuigheas dó. Bheannuigh sé dhom — ní chreidtheá acht an maordhacht bhí ag baint leis ar uairibh; d'fhéad- fadh sé a bhairéad bhaint de ar dhóigh faoi leith — béasa na bhFranncach agus dílseacht na nÉireannach measgtha n-a chéile. "Ó, tá do leabhar nuadh ar fagháil," arsa mise, "nach toirteamhail é!" "Ní hé atá agam," ar seisean, agus shín sé an leabhar chugam. Is beag nár chailleas radharc na súl. Tomhais céard bhí aige. Acht ní dhéanfá go bráthach é. Leabhar mór ealadhanta ag cur síos ar shaoghal na bhféileacán! Ghluais linn n-ár dtost. Ag gabháil thar Dhroichead Uí Chonaill dúinn tháinic an chainnt chugam. "Agus a' gcuireann tusa spéis sna bhféileacán freisin?" Is ar éigin bhí ionnam an cheist a chur. Mo chéile agus gan spéis aige i n-aon nidh acht sna feitheidibh bradach' seo, agus mo fhile dubh dílis i gcontabhairt imtheacht ar an ealadhain chéadna! Nach agam bhí an ghráin orra mar fhéileacáin! "Ó, seadh, an leabhar sin —," acht ní raibh sé d'uain aige innseacht dom cé'n fáth dhó spéis a chur san ealadhain sin — fear bhí ag imtheacht thart bheannuigh dhó agus chuir cainnt air ós íseal, fear nach bhfeicfear ar an saoghal seo arís choidhche … Ghluais linn arís. "Innseochad duit faoi'n leabhar san amharclann," ar seisean. Ar shiubhal tú Sráid Uí Chonaill ariamh sna laethibh órdha sin agus file cliumhail nó fear poilitidheachta le do chois? Ba gheall le gluaiseacht ríogh agus <L 200> bainríoghna trí n-a bpríomh-chathair iar n-a gcórónughadh ár ngluaiseacht-na, mise agus mo fhile caol dubh. Níor thuigeas ariamh go dtí an oidhche sin cé'n meas agus cáil bhí air? Gach uile chúig slat bheannuigheadh duine dhó. Na mná is mó thugas féin faoi deara. Gach bean díobh d'aithnigh é (agus is corrdhuine nár aithnigh) bhíodh ceist faoi n-a súil aici: cé hí an bhean choimhthigheach seo bhíos i gcomhnaidhe le Búrcach file anois? Meas tú cé'n greim atá aici air? Dheamhan a gcuireann sé spéis i n-aon bhean acht í … Nó: Agus an í sin í? Nach aisteach agus nach gránda an gúna atá uirri? Ó seadh, tuigim — sgéal aisteach ar fad … Nó: Ní fhéadfadh sé bheith amhlaidh! Í sin! Agus ar sgríobh sé ariamh de dhántaibh faoi áilne san mnaoi! Acht ba chuma liomsa céard deirfidís. Nach raibh mo fhile caol dubh agam féin dhom féin, agus má bhí an bhantracht éadmhar nach raibh cúis mhaith aca? Bainead an mhórdháil dhíom gan mórán achair. Bean bhí ag gabháil thart agus chualas í a rádh: "Is ar éigin d'aithneóchthá go raibh sé basach ar chor ar bith san oidhche." Dá mbéinn liom féin, sílim go mbeirinn uirri agus go dtiubhrainn leadóg dhi … Thosaigh mo fhile caol dubh ag cur dhe go mear faoi — ní fios dom cé'n rud. Is eagal liom go gcuala sé focal na mná agus gur ghoill sé air. An fear bocht! Is agam bhí an truaigh dhó … acht tuigfidh tú féin cé'n gean bhí agam dhó sna laethibh sin nár chuir sé as dom a bhasaighe is bhí mo fhile caol dubh. Agus an ghráin bhíodh agam ar an deamar sin! <L 201> IV Acht leabhar na bhféileacán bhí ag mo fhile caol dubh — fan; tá irisleabhar sgríobhas faoi'n am sin sa mbosga annseo agam. Níor léigh duine ná daon- naidhe ariamh é, acht léighfead giota as duitse anois Ó … ó — nach bhfuil fhios agad féin cé'n fáth? Acht éist, agus ná bíodh aon tseafóid mar sin ort, a dhuine: — Oidhche Shamhna — dheamhan ar sgríobh mé síos an bhliadhain, acht nach cuma? Oidhche Shamhna: i nAmhar- clainn na Mainistreach le mo fhile caol dubh: dráma le Synge: an chéad uair dá bhfacas é: níor thugas mórán áird air i dtosach: níor chualas trácht ar an ughdar roimhe sin, agus bhíos trí n-a chéile roinnt — an chainnt bhí agam le m'fhear agus an ealadhain nuadh bhí ghá foghluim ag mo leanán: na féileacáin bhradach' ghránda! Acht níorbh fhada gur rugadh ar mo láimh. D'fháisgeadh í. Chualas an glór bog ceólmhar — mo fhile caol dubh ar ndóigh. "A Eibhlín … éist! éist!" Chuireas cluas orm féin. Ag súil le binnbhriathraibh mealltacha uaidh bhíos — ag súil le cainnt aoibhinn phlámásach fhileadhta d'fheilfeadh do'n ócáid agus do'n bharróig bhí aige ar mo láimh — acht má bhíos ag súil le filidheacht fuaireas an rud bhí uaim, acht ní ó'n bhfile bhí le m'ais é acht ó lucht an stáitse. Fear siubhail bhí ag cainnt le bean tighe a raibh a fear marbh agus é ag iarraid í mhealladh leis. "Téanam liomsa," adeireadh sé, "agus beidh muid ag imtheacht de shiubhal oidche faoi choilltibh dubha <L 202> diamhra agus beidh réaltóga neimhe ag dearcadh anuas orainn agus muid n-ár luighe faoi thom … agus tiocfaidh breacadh an lae agus tosnóchaidh na héanlaith ag ceileabhar ar an gcraoibh —" D'fháisgeas lámh mo fhile chaoil duibh — acht sgiobas mo lámh uaidh ar an toirt ar eagla go sílfeadh sé go mba cuireadh dhó an chainnt chéadna a rádh liomsa an bharróg sin … Bhuail taom aisdeach mé. D'aithnigh mo leanán orm a chorruighthe is bhíos — an sruth aibhleachta nó comhbháidh bhíos eadrainn. Bhí fhios agam go raibh sé ag cur na súl thrím sa leathdhorchadas, go raibh sé ag cur draoidheacht orm, go raibh contabhairt dhomsa agus dhó-san sa bhféachaint sin. Bhí fhios agam go bhfeicfinn dúil a chroidhe agus a anma n-a shúilibh, gur thnúth sé liom idir corp agus anam, go raibh gaethe teó uaidh, go raibh na gaethe sin dhom' chuimilt agus dhom' dhóigheadh agus dhom' chrádh … An sgáth bhíos orm roimh na súile sin! Acht tráthamhail go leór, tháinic an brat anuas, tóigeadh na soillse, thosuigh an ceól. Shíl mé cainnt a dhéanamh leis. Theip orm i dtosach. Shíl mé innseacht dó faoi'n gcainnt bhí agam le m'fhear. Theip orm arís. Thuig sé cé'n fáth agus bhí fhios aige go raibh fhios agamsa gur thuig. Níor chabhruigh sé liom. B'áil leis an chumhacht bhí aige orm a chleachtadh. Marach an leabhar féileacán bhí aige bhéinn gan adhbhar cainnte gidh go raibh mo chroidhe agus m'anam lán. "Seadh," arsa mise, "tá suim agad sna bhféil- eacán," agus rugas ar an leabhar. "Tá agus níl." <L 203> Chuirfinn ceist air le mo shúilibh marach go raibh fhios agam nach raibh an taom thart ballach. "Marach tusa ní bhéadh an leabhar sin agam," ar seisean. "Mise?" D'innis sé an sgéal dhom: go raibh sé le dul ar cuairt ag teach áithrid; go raibh mo chéile le bheith ann; go raibh sé ag iarraidh eólas a chur ar ealadhain na bhféileacán go bhféadfadh sé labhairt leis go clisde n-a dtaobh — rud nach bhféadfadh acht fíorbheagán i mBaile Átha Cliath a dhéanamh. Agus annsin — tá náire orm é rádh faoi mo fhile caol dubh — annsin bhí sé cinnte go bhfuigheadh sé cuireadh theacht ar cuairt againn-ne … An difridheacht bhíos idir na fearaibh! Mo léan gan cuid de dheághthréithribh mo chéile i mo leanán — a uaisleacht, a intinn mhór fhosgailte, an mhuinghín atá aige asamsa abair; é sin nó draoidheacht phearsanda mo fhile bheith ag mo chéile — acht ní gnáthach le Dia a leithéid a bhronnadh ar aon mhnaoi … Acht is cinnte nach n-abróchad le mo fhile caol dubh go bhfuil cuireadh aige chun an tighe cheana féin. Tá contabhairt ann, contabhairt mhór … agus tá muinghín ag mo chéile asamsa … má fhiafruighthear dhíom cé'n fáth nach bhfuil sé ag teacht — nach cráidhte an sgéal agam ar aon chuma é! An bheirt fhear sin! V Giota eile as an irisleabhar é seo: — Tháinic Bettí isteach chugam tráthnóna. Rinne sí <L 204> biodán thaithnigh liom go mór — acht chaith sí uair fhada a chluig ag cáineadh mo fhile chaoil duibh. Is rí-dheacair cosg chur le Bettí nuair thosuigheas sí ar dhuine a cháineadh. Bíonn an dá bhrigh i gcomh- naidhe leis an uile fhocal sgaoileann sí uaithi agus má cuirtear isteach uirri deirfidh sí nach é sin bhí ghá rádh aici ar chor ar bith acht a mhalairt. Acht fágann a cuid cainnte drochbhlas 'do bhéal. Bíonn aimhreas agat ar an té cáintear ar an dóigh sin cuma cé'n meas bhí agat air roimhe sin. Innsigheann sí sgéalta beaga gránda faoi'n duine nach dtaithnigeann léithi; cuireann sí cosg léithi féin go tobann agus deireann: "Ó, ní ceart dom an sgéal sin a rádh agus chomh mór leis is tá tusa." Acht fágann sí ag machtnamh thú, agus ní feárrde do leanán é. An éad atá uirri go bhfuil file caol dubh mar leanán agamsa? Ní féidir é mar is léir go bhfuil gráin aici air. Ní hé sin é acht croidhe beag agus anam nárbh fhiú trácht air bheith aici: is fuath léithi duine bheith níos sonasaighe ná í féin … An madra sa mainséir — níl fhios agam cé cheap an fáth-sgéal sin — acht tá an leabhar agam sa teach agus cuirfead cóip chuici anocht tríd an bpost: agus an chéad uair eile thiocfas sí ar cuairt ní bheidh mé sa mbaile roimpi, má chaillim biodán na cathrach féin. Mairg gur innis mé an oiread sin i dtosach dhi. Acht bhí cara, bhí anamchara uaim — bean go bhféadfainn rúin mo chroidhe nochtadh dhi. Acht ní dhéanfad feasta é. Is feárr na fir le haghaidh a leithéide: acht nach orm atá an míádh — cé'n fáth go mbíonn siad ag síor- <L 205> iarraidh snadhm níos dlúithe ná cáirdeas a cheangal? Agus ag iarraidh póg agus barróg thabhairt dom nuair innsighim sgéal truaighmhéalach dhóibh … Acht tá liom: déanfad fíorchara dom' chéile — ní fear mar cách é — agus beidh mo fhile caol dubh n-a leanán agam go deó na ndeór … Go deó na ndeór — nach í Bettí ghnítheadh sgige dá bhfeicfeadh sí na focail sin! Go deó na ndeór — agus a raibh agam cheana de leanáin! Fiche? B'fhéidir é — táim ró-thuirseach anocht le n-a gcomh- aireamh … acht tá fhios ag Dia nach raibh aon fhear díobh ar nós mo fhile chaoil duibh … Ar nós mo fhile chaoil duibh — acht cé'n nós é sin? Sead, cé'n nós é sin? Táim buartha cráidhte ó bhí Bettí ag cainnt faoi. Bhfuil sé chomh dona is tá a cháil? Bhfuil gean aige orm ar chor ar bith? Bhfuil uaidh acht mo chorp? Agus leabhar na bhféileacán — tig gráin orm gur cheannuigh sé an leabhar sin, go mb'fhéidir go bhfuil sé os a chionn anois féin le eólas bhaint as i n-aon turas le mo chéile a mhealladh … Seadh, ní raibh an chuireadh uaidh acht le n-aghaidh sin; é mhealladh ar an seannós … uch! Tá a phioctúir ós mo chomhair agus na focla seo ghá sgríobhadh agam: cé'n fáth go bhfuil drúis agus ain- mhian chorpordha, leibideacht agus inntleacht, suarachas agus uaisleacht san éadan breágh sin? Acht is annsa liom é ná aon fhear dár rugadh. Bheirfead póg duit, a dhiabhail: a haon … a dhó … a trí … A Thighearna! Anois rachad amach. Casfar liom é. Labharfaidh sé liom ar a sheannós iongantach féin. Díbreóchaidh <L 206> sé na sgamaill. Cuirfidh sé ruaig ar an aimhreas. Beidh sé agam féinín féin amháin … A fhile chaoil duibh, a rúin mo chléibh, a mháighistir na háilne agus na draoidheachta, leatsa agus leatsa amháin mise idir corp agus anam má's diabhal ná naomh thú … N.B. — Gan cead thabhairt d'fhear na billeóga seo léigheadh go deó. VI A leithéid d'fhear ní fhaca mé ariamh! Tá mé 'mo shuidhe annseo 'mo thost le deich noiméad ag súil le ceist áithrid uait, agus níor chuir tú an cheist sin. Cé'n cheist an eadh? Níor fhiafruigh tú dhíom cé'n gúna chaith mé aon uair dá raibh mé le mo fhile caol dubh agus eólas beacht agat ar an uile ghúna dá bhfuil agam … Is beag a bheireadh orm gan a thuilleadh de'n sgéal innseacht duit, acht ní dhéanfad cleas mar sin leat, mar tá tú deas, andeas, andeas amach 's amach — ar do bhealach féin … Seadh, bhuail mo fhile caol dubh liom an oidhche sin a raibh Bettí ar cuairt agam díreach mar shíleas. Bhíos i bhfastódh aige ar áit na mbonn. Bhíos corruighthe, loinne ionnam, gan an smacht ceart agam orm féin. Thuig seisean é. Ní fhaca tú ariamh acht an léargus bhí aige i rud de'n tsórt sin, léargus míor- bhúilteach. D'fhéadfadh sé a rogha rud a dhéanamh liom ar ócáid de'n tsórt sin, agus nach maith bhí a fhios sin aige. Bhí tram ag gabháil thart. Rug sé ar uillinn orm. <L 207> Bhíos ar bhárr an tram leis sul a raibh fhios agam cá raibh mé. Tháinic giolla na dticéad. "Dhá cheann go Raithfearnáin," arsa mo fhile caol dubh. "Acht," arsa mise, "níl fúmsa dhul chomh fada sin." Fuair sé na ticéidí. D'imthigh an giolla. Bhíomar linn féin. Shíleas eirghe agus imtheacht uaidh. Bhí cineál eagla orm roimhe — nó romham féin. "Suidh," ar seisean go hughdarásach. Shuidheas. Cé'n chabhair dhuit a fhiafruighe dhíom cé'n fáth gur shuidheas? Níl fhios agam féin anois é. Bhí sé n-a mháighistir orm go cinnte; agus ná creid aon bhean a deireann leat nach breágh léithi máighis- treacht. Iarraidh eile chun eirghe. "A Eibhlín," ar seisean, agus d'aithnighear ar a ghlór gur thuig sé go raibh sé n-a mháighistir orm, "a Eibhlín," ar seisean, "támuid ag dul amach anocht fá na coillte …" "Acht níor shíleas acht ceathramha uaire a chaitheamh leat," arsa mise go lag-bhrígheach. "Amach fá na coillte dubha daraigh …" "Acht tá m'fhear ag fanacht liom sa mbaile." Shíltheá nár chuala sé céard bhí mé a rádh. Thosuigh sé ag cur de — a leithéid de chainnt fhileadhta níor chualas ariamh roimhe sin fiú amháin uaidh féin. Ní iongnadh liom gur mheall sé leis mé. Is minic chonnaic mé é agus cosamhlacht agus mianach beithidhigh ghránda le tabhairt faoi deara n-a <L 208> éadan; agus annsin sul a n-aithneóchthá, bhéadh sé n-a fhear uasal fileadhta aoibhinn arís. Tháinic an t-athrughadh sin air ó casadh liom é gur shroicheamar an choill. Tá doire beag ann — b'fhéidir go bhfuil sé ceathramha míle ó'n mbóthar — crainn giumhaise ar fad thart ann agus gan le feiceál acht paisde beag de ghorm na spéire ós do chionn. Ann a shuidheamar agus sidheóga agus taidhbhsí crann n-ár dtimcheall dá bhféadfaidhe a bhfeiceál. Thosuigh an ghaoith ag caoineadh na marbh sna géagaibh. Bhí cantal ormsa gur tugadh ann mé dhom bhuidh- eachas. Aoibhneas go raibh sé i n-aice liom agus a seanchrot áluinn féin air. Bhí se an-tsocair smaointeach agus gan rian aon droch-rud n-a ghnúis. "Tá mo shaoghal millte orm agadsa, a Eibhlín," ar sé fá dheóigh Rinneas gáiridh. Tuige? Mé bheith ag cuimhneadh cé mhéad fear adubhairt an focal céadna sin liom agus gan aon duine aca i ndá ríribh. Tháinic frighid na feirge faoi n-a shúil. Smachtaigh sé é féin, rud nach rinne mise. "B'fhéidir gur feárr a thaithneóchadh filidheacht leat anocht ná feallsamhnacht," ar seisean. Dubhairt sé dán beag de ghlór áluinn dúthrachtach. Míthráthamhail go leór, sé an dán adubhairt sé ceann a chum sé fadó ariamh do mhnaoi bhí mór leis an uair sin. Bettí d'innis domsa é; indiu féin chualas uaithi cé'n chineamhaint rug ar an mnaoi bhocht nuair d'eirigh mo fhile caol dubh tuirseach dhi … <L 209> "An é an chaoi gur bháith sí í féin?" arsa mise go leanabach agus fonn orm olc a chur air. "Cé hí?" D'innis mé an sgéal dhó díreach mar chualas é. "Níl fonn orm éisteacht le filidheacht, ná le aon rud eile anocht," arsa mise, "táim ag dul abhaile." D'eirigheas. Rug se orm. "Níl tú ag dul abhaile," ar seisean, agus bhí an beithidheach gránda ar ar thráchtas cheana n-a éadan. Bhí coimhlint ann. Leagadh mise. Tháinic laige orm … acht tá gráin agam air, gráin nach múchfar ar feadh na síoraidheachta … VII Léighfidh mé giota eile dhuit: — Ní fhacas le mí é, ó'n oidhche sin bhíomar sa gcoill, agus táim cráidhte céasta breóidhte. Ní bréag a rádh go bhfuil mé breóidhte. Níor fhágas an leabaidh le seachtmhain agus ní heól do aon duine céard tá orm. Uaireannta bím ag rádh liom féin nach labhraidh mé leis arís choidhche; uaireannta eile ag tnúth leis. Diabhal é, diabhal é i gcosamhlacht duine. Acht má's diabhal nó duine é, tá greim do-sgaoilte aige ar mo chroidhe … sgríobhfad litir chuige a rádh leis theacht annseo. Déanfad anois díreach é … Acht cé'n mhaith sin? Cé mhéad litir ar sgríobhas chuige le mí ag rádh leis go mba fuath liom é, ag rádh go mba aoibhinn liom é, agus ní fios céard eile — leitreacha nár cuireadh chum bealaigh ariamh? Is dócha nach bhfeicfeadh arís choidhche é … <L 210> Céard sin? Seadh, an pléasgadh sin? Céard deir tú? Eirghe-Amach? Eirghe-Amach? Cé'n chainnt sin ort? Gunnaí ag pléasgadh? Na hÓglaich? A Thighearna! Ní fhéadfadh sé bheith fíor. Cainnt! cainnt! cainnt! Nach minic adubhairt mé é, nach minic adubhairt mé le mo fhile caol dubh féin é, agus é ag cur síos ar an obair bhí fútha a dhéanamh, nach minic adubhairt mé nach ndéanfaidhe aon ghníomh arís go deó i nÉirinn acht cainnt! cainnt! cainnt! Agus sin iad na gunnaí dhom bhréagnughadh! Mo fhile caol dubh — beidh sé i lár an chatha … "Tá an sgéal fíor. Tá Eirghe-Amach ann," arsa mo chéile ar theacht isteach dhó, "Eirghe-Amach — cé cheapadh go mbéadh an misneach ag an dream sin?" "Mo fhile caol dubh —," sgiorr na focla uaim. "Liagh maith eile imthighthe," arsa mo chéile ag imtheacht amach an doras dó. Tá an fear sin gan croidhe cinnte. Níor chodail mé néal aréir. Nach mé atá mórdhálach as mo mhuinntir! Nach mé atá bróideamhail gur eirgheadar amach i n-aghaidh a náimhde! An misneach uasal sin — go moltar go deó é. Dá mbéinn im' fhear, dá mbéadh an tsláinte féin agam, dá mbéadh sé ionnam eirghe as an leabaidh seo, cá mbéinn anois acht mé féin agus mo fhile caol dubh guala le gualainn san áit is treise an comhrach … Eisean — i lár an chatha atá sé, a chuid fear n-a thimcheall, é ghá dtreórughadh agus ghá mbrostughadh chun ghnímh … <L 211> A Dhia! Chím anois é fuar marbh ar chaol a dhroma, a aghaidh uasal soineannta tugtha ar na spéirthibh, meangadh buadhach ar a bhéal, piléar trí n-a chroidhe … Canfar a ainm go deó na ndeór. Maithfear a lochta. Maithim do chionta — is tú mo laoch, mo chuid, mo thaisge, a fhile chaoil duibh … Tháinic laige orm de bhárr na haislinge sin chon- naiceas. Nuair mhúsgluigheas bhí mo chéile ós mo chionn. "A Eibhlín," ar seisean i bhfad níos grádhmhaire ná dubhairt sé ariamh cheana é. Acht chaitheas an lá ar fad ag ramhalladh agus ag baoth-chainnt agus ag cur síos ar mo fhile caol dubh. Ag iarraidh eirghe agus a chorp uasal fhagháil bhíos, dubhradh liom. Ar theacht an tráthnóna, tháinic roinnt céille chugam. Shuidh m'fhear le hais na leabthan — bhí sé ann ar feadh an achair dá mbéadh fhios agam é. "A Eibhlín," ar seisean, agus leag sé lámh ar mo bhaithis, "a Eibhlín, ná bíodh buairt ort. Tiocfaidh t'fhile ar ais …" "Ní thiocfaidh! ní thiocfaidh choidhche ná go bráthach." Labhair sé arís go réidh socair. "A Eibhlín," ar seisean, "rachad isteach sa gcathair. Tá fhios agam cá bhfuil fear go mbíonn an uile shórt nuaidheacht aige. Ní thiocfaidh mé ar ais go mbeidh tuairisg t'fhile agam …" Thug sé póg dom, ar an mbaithis, agus bhí sé imthighthe sul ar thuig mé céard a bhí faoi a dhéanamh. <L 212> Mo chéile imthighthe i gcontabhairt a bháis le tuairisg mo leanáin a chur ar mhaithe liomsa! Ar rugadh a leithéid eile d'fhear iongantach ar dhruim an domhain ariamh? VIII Ní cáll dom níos mó a léigheadh. Tá fhios agad deireadh an sgéil chomh maith liom féin. Baintreabhach anois mé. Friothadh mo chéile marbh i gcúlshráid i n-aice le Portobello agus piléar thrí n-a chloigeann … Agus mo fhile caol dubh? Cé nár casadh leat i mBaile Átha Cliath le goirid é? Tá sé le feiceál gach uile áit ann, ag innseacht do'n té thiubhras cluas dó cé'n fáth nach raibh sé féin san Eirghe-Amach, agus an bhaint bhí aige leis an gcineál sin oibre le bliadhantaibh fada. Níor innis sé domsa fós é agus má innsigheann … Ó seadh, ó tá tú ag imtheacht croch leat an dán beag seo chuir sé chugam ar maidin — dán ag moladh lucht na ngníomh seadh é. Níor léigheas féin é agus ní léighfead. Déan; tabhair leat ar fad iad — na leabhráin bheaga filidheachta agus dánta ionnta a thógfadh do chroidhe leis an bhfíoráilne atá ag baint leó; tabhair leat ar fad iad — acht fág agamsa an chuimhne chruaidh atá agam 'mo chroidhe ar mo fhile caol dubh …
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
