Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Stair an Bhíobla I
Title
Stair an Bhíobla I
Author(s)
Ua Ceallaigh, Uáitéar,
Compiler/Editor
Ní Mhuirgheasa, Máire
Composition Date
1726
Publisher
(B.Á.C.: O.S., 1941)
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N L016> <L 1> <B 1726lsc 18T> <C Prós> <M 8> <T Stair an Bhíobla I> <U Uáitéar Ua Ceallaigh; eag. Máire Ní Mhuirgheasa> <F B.Á.C.: Oifig an tSoláthair> STAIR AN BHÍOBLA. An Díonbhrollach. Is iad so na mairtírigh do shéideadh agus do shinneadh ar bhuabhall nó ar stoc an tsoisgéil an tan dobhíodh ag seanmóir agus ag proceapt ar feadh an domhain, do bhriseadh a gcrúiscínigh criadh, eadhón a gcuirp, dá n-iodhbairt mur ofráil do Chríosd ag fulang mairtíreacht ar son an chreidigh, agus 'na dhiaidh sin dobhíodh a lóchruinn re lasadh go lonnrach ag tabhairt soluis do chách ar an gcreideadh leis na míorbhuilibh móra do-níodh siad tar éis a mbásaighthe; agus is leis sin do chuireadhdís an námhuid chum teite, óir, ar bhfaicsin na míorbhuilibh iar n-ég do-nídís, do thréigeadhdís a n-arráid le solus na fírinne, do chreideadh síad gach fírinne dár shénadar roimhe. Iephte fós, iar tteitheadh dhó as amharc a dhearbhráithreach go tír eile, dofuair ceannus an phobuil: is mur sin do Chríosd, iar ttréigion na Iudaigheach, dofuair coróin agus ceannus ar na <L 2> cineadhachaibh eile, dothug a fheóil féin, mur thug Iephte a inghean, mur iodhbairt ar son a phobuil, .i. ar son an chine dhaonna. Fighir eile do Chríost Sampson; óir do réimhinnis aingeal tuismeadh agus geineamhuin gach aoin díobh; do mharbh Sampson leóghan, agus i gceann aimsire bige dá éis dofuair cíor mheala ann a bhél, mur fuair Críosd iar mbás mil na heiséirghe óna bhás féin; agus mur do mharbh Sampson nísa mhó lena bhás ná ar feadh a bheatha, mur sin is mó thréig págántacht agus do chreid do Chríosd iar mbás ná roimhe sin. Is iomdha fighair eile ar Chríosd isan leabhar chédna; óir créd tuigthear leis an mbás d'imir an bhean Zahel ar Shisara lér thárthaigh an pobal Israel acht an bás d'fhuiling Críost ar son an chine dhaonna? An lomra fós dobhí fliuch agus 'na dhiaidh sin tirim, ciallaigh an pobal Israel do chaill drúcht na ngrás agus do chríon iar mbás an tSlánaightheóra (Augustinus, lib.12, Con.ffaust.,cap.32). Isan áit chédna deir S. Augustinus go gciallaighionn an tsagartacht do bheith arna tógbháil as lámha Heli agus a chloinne agus a beith arna thabhairt do Shámuel - an ríghe fós do thógbháil as lámha Shauil agus a tabhairt do Dháibhí an mhalairt ríoghacht agus sagartacht do-rinne Críosd leis an reacht nuadh do chur i n-ionad an tsean-rachta. Ciallaigh an áirc arna gabháil leis na Philistínigh Tiomna <L 3> Dé 'bheith arna aistriughadh óna Iudaighaibh gusna cineadhachaibh, dá ngoirthí an uair sin Geintíligh. Agus iar gclos don árdshagart Heli a beith arna gabháil, do thuit as a chathaoir gor mharbh ar an láthair é, dá chur i gcéill le himtheacht do Thiomna an Tiaghearna gusna cineadhacha go ttuitfeadh sagartacht na Iudaigheach fó lár agus go mbeith a gcathaoireachaibh folamh ó sin amach go bráth. Do chumhdaigh Salomon teampall gan buille uird, fharcha, nó thuaidhe, do bhualadh isan ionad ann ar cuireadh suas é. Mur sin do chumhdaigh nó do chuir Críosd suas teach oirdheirc d'Eaglais na mbuadh i bhflaithios, óir dothug a clocha agus a crainn snoidhtigh líomhtha leis as broid agus as buaidhreadh an tsaoghail, gur chuir i n-eagair a chéile gan torann gan trom-plésg iad i láthair na Trínóide. Ní raibh fós i n-eagna ná i gcríonnacht Shalamoin acht sgáile bheag i bhfochair eagna agus chríonnacht dochuimsigh an tSlánaightheóra Íosa Críosd atá anois dá friotal agus dá foirchiodal leis an dream atá arna líonadh don Spiorad Naomh dhi, ó thuargabháil gréine go fuine. Ciallaigh fós sgaradh na ndeich ttreabha le teampall Sholaimh d'éis a bháis, agus an dá threibh do ghreamaigh dhe, urmhór na Iúdaigheach do sgaradh re Críosd, agus gan acht iarmhar beag do thogh sé le hiomad grás d'anmhuin 'na fhochair. <L 4> Fighair mhórchosmhulacht do Chríosd Elias, óir d'fhuilingiodar ar aon inghreim nó persecution óna Iudaighibh. Do thréig Elias a thír dhúthchais; do thréig Críosd an Synagóg. Do bheathaidh fiach dubh Elias ar an bhfásach; do bheathaigh creideadh na nGeintíleach Críosd ar an bhfásach. Dobhí Elias a' dénamh urnaighthe ar Shliabh Carméil; do-rinne Críosd urnaighthe ar Shliabh Oilbhéite, ag iarraidh na ngrás do dhórtadh i gcroidhthibh na ndaoine, mur fuair Elias feathroinn lena ghuidhe féin. Do bheathaidh an bhaintreabhach Shareptánach Elias i n-aimsir gorta; do bheathaidh Muire agus Marta Críosd. d'fhuiling sé fós dá ndearbhbhráthair Lazarus bás d'fhagháil, agus d'athbheódhaigh é, mur do-rinne Elias le mac na Saraptánaigh. Do throisg Elias 40 lá; do-rinne Críosd an ní cédna. Do tógbhadh Elias i gcarpad teinntidh gusna flaithis; do tógbhadh Críosd idir ainglibh go flaitheas nimhe; agus mur tá Elias le teacht arís chum troda i n-aghaidh an Antichríosd, tiucfaidh Íosa a thabhairt breitheamhnuis ar bheóaibh agus ar mharbhaibh. Ar n-imtheacht d'Elias d'fhág sé 'fhalluing 'na dhiaidh; ar n-imtheacht do Chríosd d'fhág sé a chorp aguinn i Sacrameint na hAltóra. Dobhádar araon 'na maighdionaibh agus 'na bhfáidhibh móra imeasg phobuil chruaidh-mhuinélaigh dhosmachtaigh. Dobhídar araon líontaigh <L 5> do chaoin-dúthracht ghrádha Dé. d'fhág gach aon acu diosciobail 'na ndiaidh, Elias na hóg-fháidhibh, Críosd ar Slánaighthóir na heasbail agus na disciobail eile. Eliseus fighair eile. Óir is mur do-rinne na gárlaigh fonómhad faoi ag gairm maoilín de, descende, calue, agus mur d'ith faolchona iad i ndíoghail na hathise sin, is mur sin do threasguir na deamhain an dream dobhí ag fonómhad ar Críosd i gCnoc Chalvaria. Ciallaigh fós iarann na tuaidhe ag snámh ar dhuibheagán srotha Órthannáin anam Chríosd do cheangal arís rena chorp tar éis dul go hifrionn iar mbás dó. Ciallaigh fós 70 bliadhain broide na Babilóine, agus a tteacht ar a n-ais do réir Leabhair Esdras, imtheacht na ndaoine apsdalta le solus an tsoisgéil go críochaibh cogríocha an domhuin, agus a tteacht ar a n-ais go Ierusalem síorruidhe i n-Íosa Críosd. Agus is é sin a tuigthear leis na briathra so, revertere, revertere, Sulamithis, .i. an Eagluis ag gairm go díthchiollach ar a n-ais ar na heretigidh do thréig í. <L 6> Isan seachtmhadh caib. tá Críosd ag adhmholadh gach baill fó leith dá chéile gráidh. Molaidh a siubhal, mur shiubhlas go luath ag freasdal na gcríoch le beatha dhiadha an tsoisgéil. Molaidh comhcheangal a halt; óir is é an Spiorad Naomh do cheangail baill na hEaguilse dá chéile le hailt aondacht, gráidh, agus carthannuis; agus is É féin an ceard glic ar a ttráchtann ag rádh, fabricata manu artificis. Adeir léidh arís gur cosmhuil a hiomliocán le capán cruinn ar nach beith easbhaidh dighe. Adeir Rabi Salomon gurab í an Sinagóg tuigthear leis so. Gidh eadh is mó chreidim-se Genebrard adeir gurab iad comhuirleacha generáilte Eaguilse Críosd tuigthear leis, bhíos i lár na talmhan ag dáil chuirime an teaguisg Chríosdaidhe don domhan i n-aghaidh anchumhacht na n-eiriticceach. Adeir arís gur cosmhuil a bolg le cárn cruithneachta. Ciallaigh sin mur fhásas iomadamhlacht na gCríosdaighthibh Caitliocach ó Shacrameint bheannaighthe an phósda. Labhraidh ar a dhá cích, lé ttuigthear an Tiomna Nuadh agus an Sean-tiomna. Agus mur sin mholus gach ball eile ó sin amach. Agus 'na dhiaidh sin tráchtaidh an bhainchéile, .i. an Eagluis, ar imtheacht leis an tsoisgél, ag rádh, veni, dilecte mi, egrediamur in agrum, .i. tarraidh go críochaibh eile; commoremur in villis, .i. cuirimíd <L 7> cathrachaibh agus críochaibh imchiana fó chuing an tsoisgéil. Deir sí leis annsin go ttiubhraidh sí a cíochaibh dhó, .i. doctúirigh agus lucht teaguisg: dabo tibi ubera mea. Deir sí arís go ttiubhraidh na mandrácaibh boladh maith atha, .i. lucht na gcríoch mbarbardha iar sin chum creidigh agus crábhaigh a' tabhairt lóire agus molaidh do Chríosd agus a' tabhairt deagh-shiompla don domhan. Tráchtaigh an t-ochtmhadh caibidil ar staid ndéighionaigh na hEaguilse. An uair thiocfus na Iudaighaibh chum an chreidigh Chaitlioca goirfidhior deirbhshiúr bheag na hEaguilse don tSinagóig. Dá bhrígh sin guidhidh an Eagluis a céile, .i. Críosd, lena dearbhbhráthair beag do-chuaidh i seachrán, .i. an cine Iudaigheach do thréig Chríosd, d'fhagháil amach dhí: quis det te mihi fratrem meum; agus cuiridh an díoghrais ghráidh lé n-iarrann sin i gcéill docamhal shaothair na hEaguilse i ndeireadh an tsaoghail ag tarruing na nIudaigheach fó chuing an chreidigh Chríosdeamhuil: apprehendam te (fratrem), et ducam in domum matris meae, .i. do-bhérad isteach isan tSinagóig is máthair don Eagluis tú ar ttús; agus do-bhérad do dhaoithin dhighe duit, .i. teagusg na bhfádh agus an tseandlighe chuirfios meadhair ort, .i. bhérus eólus duit áirdeóchus do mhian agus do mhisneach le Críosd d'iarraidh agus do leanmhuin, ibi me docebis et dabo tibi poculum, etc. <L 8> Geallaidh an Eaglais dí féin go mbéidh Críosd 'na fochair annsin dá neartughadh agus dá caomhnadh: leva ejus sub capite meo, et dextra illius amplexabitur me, etc. Tráchtaigh sí iar sin ar an gcabhair bhérus Críosd dí an uair bhés sí dá díbirt agus dá céusadh le persecution an Anticríosd i ndiamhraibh agus i bhfásaighibh, ag rádh: “cia hí siúd atá arna céusadh isan bhfásach,” quae est ista quae ascendit de deserto? Nach tú do cheannaigh mé le luach mo chuid fola? Nach tú do tharruingius as bonn crainn na páise? - sub arbore malo suscitavi te. “Cuir mise mur shéla ar do chroidhe,” .i. bíodh do bhuan-ghrádh dham: pone me ut signaculum super cor tuum. Bhéuraidh mé buaidh agus neart duit ar do námhuid, óir cuirfiod neart iod ruighibh: signaculum super brachium tuum. Is annsin mhaoidhios an Eagluis ar Chríosd ag iarraidh air truaighe do dhénamh don tSinagóig, .i. dona nuadh-chreidmheacha Iudaigheach, dho bhrígh nach raibh acht anaosach isan gcreideamh; agus cuiridh i gcéill dó nach raibh an tSinagóg Chríosdamhuil sin acht lag i n-eólus agus i n-eagna dhiadha: soror nostra parva est, et ubera non habet. Do-bheir an deirbhshiúr óg freagra lán do dhóchus agus do mhisnigh ag rádh go raibh sí féin cródha neartmhar i n-aghaidh námhad Críosd agus go seasfadh go buan 'na fhochair: ego murus et ubera mea sicut turris, etc. <L 9> Iar sin tráchtaidh an Eagluis i bpearsainn na bainchéile mar aon lena compánaigh, .i. na haingil, ar gháirdín Sholaimh agus ar an toradh do tháinicc air, lé ttuigthear iomad na n-anamann dofuair an Eaglais do Sholamh an reachta nuaidh, .i. do Chríosd. Fá dheóidh, tar éis duaighe agus mór-shaothair na hEaguilse isan ngardha fáth-chiallach sin, do-bheir a céile gráidh forfhógra dhí le teacht chum an Bhreitheamhnuis ndéighionaigh, ag rádh: qui habitas in hortis, amici auscultant te; fac me audire vocem tuam. Annsin freagraidh an Eagluis go lúthgháireach agus iarraidh ar a céile deithnios do dhénamh agus a tréorughadh go luath don ríghacht shíorruidhe, “gluais, a ghrádh,” fuge dilecte mi, “go prap mur eilid conna cloinn,” assimilare capreae hinnuloque cervorum, “agus fuadaigh meise do dhiaidh ut tecum in saecula saeculorum requiescam. Amen.” LIBER SAPIENTIAE DÁ NGOIRTHEAR LEABHAR NA HEAGNA. Goirthear Leabhar na hEagna gan annlann focail ar bith dhe do bhrígh nach é 'mháin go múinionn an eagna eólach, acht go múinionn fós an eagna ghníomhach. Créd é ughdar an leabhair so? <L 10> Adeirid aroile ughdair gur rabíneach éigín, nó máighistir éigín foghlama, i n-aimsir Ptolemeuis Philadelph, .i. rígh Égipte (agá raibh mórán dona Iudaighibh i mbroid agus i ndaoirse), ro sgríobh é le sólás do thabhairt dona braighdibh bochta sin, agus le heagna do mhúnadh don rígh sin lena ríghacht do stiúradh go ceart, agus le saoirse do thabhairt dona Iudaighibh dobhí i ndaoirse an tan sin aige; agus do-bheir an díoghaltus do-rinne Dia ar Pharao mur shiompla dhó air sin, ionnus nach saoithreóchadh an díoghaltas cédna do theacht air féin. Ní inchreidthe an ní deir cuid eile dona húghdair, .i. gurab é Philo an Iudaigheach, nár chreid iriamh i gCríosd, agus do lean earráid fhallsamhnacht na bpágánach, do sgríobh an leabhar naomhtha so. Ní gan adhbhar a goirthear leabhar Sholaimh dhe so agus do leabhar Ecclesiasticus, do bhrígh munab é féin do sgríobh iad go bhfuilid líontaigh dá fhuighlibh agus dá ráitibh, agus fós go ttairringthear ann a phearsainn é ag labhairt ionnta, agus fós go ngoirthear leabhraibh Solaimh leis na Grégaigh dhíobh. Roinntear an leabhar so i ttrí codchaibh. Ann a thús, ar feadh shé gcaibidileacha tá ag trácht ar an eagna, agus é dhá moladh go mór, tosaigh sé ag iarraidh ar na breitheamhuin thalmhuidhe an eagna nó an ceart do ghrádhughadh, agus aire mhaith do bheith ar Dhia acu, agus a iarraidh le hinntinn uirísil: diligite justitiam, qui judicátis terram. <L 11> Sentite de Domino in bonitate, et in simplicitate quaerite illum. Isan dara cuid tráchtaigh ar thús geineamhna na heagna, nó ar a síorruidhacht, agus iarraidh air chách impidh do chur ar Dhia lena fagháil dóibh, agus sin ar feadh dhá chaibidil, agus innsidh go bhfuar sé féin, tar cheann nach raibh acht duine mur chách eile ann, eagna ó Dhia. Isan treas cuid taisbénaidh sé toradh agus tairbhe na heagna le siomplaidhibh Ádhaimh, Noe, Abrahaim, Loit, Iacoib, Ioseph, Mhaoise, agus Maoise go speisialta, dofuair toradh agus tiodhlaicibh móra ar a eagna dhiadha; agus sin go deireadh an leabhair. Tráchtaigh an leabhar so go follasach ar Críosd ag réimhfhriotal na mbriathar mailíseacha adubhairt a naimhde an tan ba mian leó a bhásughadh, .i. “gabhmíd timchioll ar an duine cheart óir atá contrárdha dhár ngníomharthaibh, tá sé mí-tharbhach dúinn, geallaidh sé eagna Dé do bheith aige, agus goiridh Mac Dé dhe féin, agus do-bheir sé droch-theisd ar ar smaoinidhibh”: circumveniamus, ergo justum, quoniam inutilis est nobis, et contrarius est operibus nostris ... promittit se scientiam Dei habere, et filium Dei se nominat; factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum. <L 12> LIBER ECCLESIASTICI NO LEABHAR AN TSEANMÓNTAIGH. Goirthear Leabhar Seanmóra dhe so do bhrígh go bfhuil líonta do theaguisg ro-thairbheacha do gach gné dhaonna. Tá trí chuid ann. Ón gcéd-chaibidil gusan .43. caibidil cuiridh il-iomad do riaghlachaibh agus d'aithiontaibh mórálta tairbheacha le gach gné dhaonna do theagasg, maille le coimeasg adhmholta anois agus irís ar an Eagna. Isan dara cuid molaidh daoine ainmneamhla dobhí roimh an dlighe sgríobhtha ann, .i. Enoch, Noe, Abraham; agus an dream do ghlac an dlighe sgríobhtha, .i. Moise, Araon, Phinees; i n-aimsir na mBreitheamhan, isan gcaibidil 45, tráchtaigh ar Iosue, Caleb, Samuel, vi.cap.46; i n-aimsir na Ríogh, Nathan, Dáibhídh, Iosias cap.47, 48, 49; i ndiaidh na Ríogh, ar Ierobabel, agus ar Shimón mac Oniais an t-árdshagart, qui in vita sua suffulsit domum, et in diebus suis corroboravit populum. Isan treas cuid, cap. 51, críochnaigh a leabhar, a' tabhairt buidheachuis do Dhia; agus cuiridh i gcéill gur chuir lucht mísgéil agus iomthnúith corthacha troma éigin do láthair rígh na hÉgipte air, ionnus go raibh i gconntabhairt báis nó pionúis <L 13> mhóir: confitebor tibi, Domine Rex, et collaudabo te Deum Salvatorem meum, etc., et liberasti corpus meum a perditione, a laqueo linguae iniquae, et a labiis operantium mendatium. Iarraidh ar gach aon iar sin úsáid mhaith do dhénamh don eagna i n-am, sul do caithfídh an aimsir, agus go bhfuigheadh tuarusdal: operamini opus vestrum ante tempus, et dabit vobis mercedem in tempore suo. Labhraidh an leabhar so ar Chríosd, an mhéid gur Dia agus gur duine é. Ar a gheineamhain shíorruidh labhraidh mur so, óir is de ghoirios An Eagna Shíorruidhe: Ego ex ore altissimi prodivi primogenita ante creaturam ... Qui edunt me (féch Sacrameint na hAltóra) adhuc esurient, et qui bibunt adhuc sitient, etc., qui elucidant me vitam aeternam habebunt. DE LIBRIS PROPHETALIBUS .I. DONA LEABHRAIBH FÁISDINE. Créd íad na leabhraibh fáisdine? Leabhar na psalm, ceithre leabhair na bpríomhfháidhibh nó na bhfáidhibh móra, agus dhá leabhar dhécc na bhfádh mbeag. Créd is úghdar dona psalmaibh? Deir S. August., lib.17, De Civit.Dei, cap.14, gurab é Dáibhídh Rígh is ughdar don chéd go <L 14> leith psailm. Gidh eadh deir S. Hieron. in Prologo super Psalmos, neoch dobhí 'na sgrúdaightheóir mhór ar an Scriptúir, go raibh deichneabhar d'ughdaraibh ag na psalmaibh, .i. Dáibhí, Maoise, Trí mic Choré, Asaph, Ethan, Heman agus Idithum; acht adeirid aroile nach raibh do chuid ag cloinn Choré, ná ag aon oile dhíobh, acht a gcur i n-eagair cheóil agus chantairacht. Créd ar a ttráchtaid na psalma sin? Atáid a' tabhairt altaigh buidheachuis do Dhia ar son gach ní ar a ttráchtann an Scriptúir. Atá i ttaisge ionnta fós urmhór na rúnndiamhur ndiadha do chraobhsgaoil Dia dona daoine, agus go spesialta na neithe bheanus le Críosd agus lena Eagluis. Is uime goirthear psalma don chuid so don Scriptúir do bhrígh gurab duana milse iad tharruingios cách chum Dé do mholadh go binn ceólmhur. Ní hurusa roinn ar bith do dhénamh orra acht uimhir trí gcaogad do bheith ann díobh; óir, más uimhir nó aen-duine ba húghdar dháibh, ní faghthar comhartha ar bith eidirdhealbhach ionnta. Níl aon dona psalmaibh nach ttráchtann go follusach nó go fáthach ar Chríosd; agus tar cheann go measfadh neoch do léighfeadh dianbhrollach mhóráin díobh gurab ar neithe eile thráchtaid, níl ní ar bith ionnta nach féidir do tharruing <L 15> chum Críosd ann a phearsainn féin, nó chum a Eagluise is corp fáthrúnda dhó, nó chum na Sacrameintibh, nó chum a ghníomharthaibh, nó chum a bháis, nó chum gníomhartha agus staide na hEaguilse mur fhighair, mur íomháigh, nó mur chosmhalacht éigin. Mur sin is É is cosbóir prionnsapálta dháibh; agus is ann Eaglais a cantar iad; agus is chum na Iudaighaibh do mhúnadh i ndóchus agus i gcreideadh Críosd do chum agus do cheap Dáibhídh iad, agus fós ionnus go ngrádheódís é do bhíthin an bháis agus na páise do bhí le fulang aige ar a son. Do réimhinnis an Spiorad Naomh dhó fós go mbeithdís i n-Eagluis Chríosd dá ccantain go deireadh an domhuin. Uime sin ní fuláir don dream dár dual bheith dá síorchantain, blas Críosd d'fhagháil orra, dul asteach ionnta fós tar chairt na bhfocal agus an mhil atá ionta istigh do dhiúl. Créd mur labhrus an chéd-pshailm curthar síos i psaltair na hEaguilse ar Críosd? Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, .i. “is beannaigh an fear nach siubhlann i slighe nó i gcomhuirle na neimh-dhiadhach.” Is é an fear so Críosd ar Slánaightheóir; agus ciallaigh cathedra pestilentiae, .i. “cathaoir na pláighe,” foirchiodal nó teagusg earráideach na n-eiriticceach ndeamhnuidhe. Ciallaigh ordughadh na bhfocal so síos an ní <L 16> cédna: abiit, .i. d'imghidh an duine agus do thréig sé Dia; stetit, .i. dofuair sólás isan bpeacadh; sedit, .i. do chomhnuidh agus do chalcaidh isan uabhar, agus i n-anmhian na bpeacadh, agus isan earráid eiriticceach, ar mhodh nach áil leis teacht ar a ais as, mur ttarraingthear é leis an té nár imghidh, qui non abiit, nár sheas, qui non stetit, agus nár shuidh, qui non sedit, i gcathaoir na pláighe. Fructum dabit in tempore, .i. do-bhéraidh an ghlóir dona fíréin go síorruidhe iar n-eiséirghe do chách go hiomlán. Isan gceathramhadh psailm aithnídh sé ar an uile dhuine, díomhaoinios díthchéillidh na mbrégdhia, nó na n-íodhal, do thréigion: filii hominum ... ut quid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium; óir atá neoch iongantach ag teacht ó Dhia chugaibh, ní ar shlighe geineamhna shíol Ádhaimh, acht ó mhaighdin ar mhodh iongantach: scitote quoniam mirificavit Dominus Sanctum suum .i. Críosd ar Slánaightheóir dhobhí iongantach ann a gheineamhuin, iongantach ann a choimpreadh, iongantach ann a theaguisg, iongantach ann a eiséirghe, etc. Annsin iarraidh ar an dream chédna dobhí ag imtheacht le díomhaoinus, le brégaibh, agus le saobh-chreideadh diabhluidhe na n-íodhal, aithrighe do dhénamh: quae dicítis in cordibus vestris et in cubilibus vestris compungimini. Agus iar ttréigion na <L 17> n-íodhal, agus iar ndénamh aithrighe ar son a n-íodhaladhradh, adeir riú iodhbairt ghlan cheart do dhénamh don fhír-Dhia, .i. corp agus fuil an tSlánaightheóra ar an altóir i n-Eagluis Chríosd i ngnéithibh aráin agus fíona: sacrificate sacraficium Iustitiae ... A fructu frumenti, vini, et olei sui multiplicati sunt. Agus críochnaigh - iarna rádh go raibh a ndaoithin díobh sin le fagháil (multiplicati sunt) - “dénfad feasda codladh agus comhnuidhe go síthchánta,” .i. “gan imnidh”: in pace in idipsum dormiam et requiescam. Isan seiseadh psailm atá an nádúir dhaonna ag caoineadh agus as casaoid a gér-bhroide agus a hainneise i staid pheacaidh Ádháimh, agus í ag guidhe Dé um thrócaire do dhénamh uirre agus a tógbháil as an staid ghráineamhuil ann a raibh sí, síthcháin do dhénamh léithe agus gan a beith ní sia míthaithneamhach ann a láthair, ag rádh Domine, ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me, “a Thiaghearna, ná himdhearg ann do chuthach mé, agus ná smachtaigh ann t'fheirg mé; agus tar cheann, a Thiaghearna, gur thuill mé d'fhearg agus do mhí-ghnaoi, iompoigh, a Thiaghearna, agus tárthaigh m'anam, do bhrígh nach bhfuil tairbhe ná glóir dhuit mise an truaghán bocht do dhamnúghadh.” Iar sin gabhaidh dóchus rena hais agus goiridh ar gach aon chum aithrighe do dhénamh ar son a ttréturacht, agus náire mhór do bheith go <L 18> tapaidh fóna bpeacaidh orra: erubescant, et conturbentur omnes inimici mei; conturbentur et erubescant valde velociter. Caointear aindeisi agus anrógh na nádúire daonna fó bhruid pheacaigh na sinnsear isan tsailm 50, agus iarraidh an Slánaightheóir do theacht do réir gheallamhna Dé i mbél na bhfádhaibh ó thús an domhuin: ut justificéris in sermonibus tuis, et vincas cum iudicaris. Psalmo 91, moltar Dia tréna thrócaire agus tréna mhíorbhuilibh ionganthacha i n-ioncholnadh a mhic: quia delectasti me, Domine, in factura tua; et in operibus manuum tuarum exultabo, .i. i n-obair shlánaighthe an domhuin. Isan tsailm 'na dhiaidh sin bheir solus dúinn le spiorad fáistine ar staid na hEaguilse tar éis theaguisg Chríosd agus na n-apstal, mur do úmhlaigh peacachuibh móra agus lucht íodhail-adhartha don tsoisgél agus mur do-chuadar fó chuing an tSlánaightheóra tharruingios an fháidh chuige isna briathra so: Dominus regnavit, decorem indutus est; indutus est Dominus fortitudinem, “atá an Tiaghearna arna ríghadh; tá sé arna eudughadh re mórdhacht agus re neart,” dá chur i gcéill go rug sé buaidh ar neart ifrinn. Isan tsailm 100 tráchtaidh an rígh-fháidh go mór ar thrócaire agus ar cheart Dé, mur do chuir sé <L 19> lena thrócuire a Mhac a' fulang báis agus páise le sásadh do thabhairt do cheart Dé do maslaigheadh leis an bpeacadh: misericordiam et iuditium cantabo tibi, Domine. Adeir sé i bpearsainn Chríosd isan tsailm chédna: “siubhalaim i neamhchionta mo chroidhe i lár mo theaghlaigh,” perambulabam in innocentia cordis mei, in medio domus meae, .i. is naomhtha glan an teagusg agus an siompla dothug mé don Eagluis is teaghlach dhamh; agus adeir fós go ndiúltaighionn do lucht uabhair agus aindlighe, agus nach áil leis a chorp do thabhairt dáibh i Sacrameint na hAltóra: superbo oculo et insatiabili corde, cum hoc non edebam. Adeir iar sin go scriosfa sé go moch, .i. go luath, uile chiontachuibh na talmhan, agus go ngearrfadh amach ó chathraigh an Tiaghearna an uile aindlightheach: in matutinis interficiebam omnes peccatores terrae, ut disperderem de civitate Domini omnes operantes iniquitatem. Ag sin an breitheamhnus déighionach. Tráchtaidh an tsailm 118 i mórán d'áitibh ar Chríosd, óir adeir go bhfuil an talamh líonta dá thrócaire; tuigthear ioncholnadh an mhic leis sin: misericordia Domini plena est terra. Iarraidh annsin, ó tháinicc i gcoluinn daonna, a reacht do mhúnadh dhó: justificationes tuas doce me. Agus is uime iarrus sin, ionnus go ttuigfeadh méd an tsóláis dobhí le fagháil ag an domhan an uair <L 20> dothiucfadh an tairngiortach: ut consoletur (me) secundum verbum tuum. Féch Defecit in salutare tuum (anima mea) et in verbum tuum supersperavi, .i. “do mheirtnigh mh'anum chum do shlánaighthe Íosa Críosd, agus dobhí mho lán-ndóchus ann do bhréithir lér gheall tú dhúinn é.” Tá Críosd fós ag labhairt air féin leis an Athair Síorruidhe go follusach isan tsailm 118, ag rádh, Domine, probasti me, et cognovisti me, .i. “a Thiaghearna, fuair tú eólus taithneamhach orum”; tu cognovisti sessionem meam et resurrectionem meam, .i. “mo chomhnuidhe isan uaigh agus m'eiséirghe, agus ón tsíorruighacht is feas duit mo smuainibh.” Non est sermo in lingua mea, etc., .i. “níl focal ann mo shoisgél nach feas duit a bheith taithneamhach.” Tu formasti me, et posuisti super me manum tuam .i. “do chum tú i mbroinn na hÓighe mé, agus do-rinne tú mo athchuma glórmhur iar n-eiséirghe damh as broinn na huaighe.” “Ní féidir leam teasdus iomlán do thabhairt ar h'eólus iongantach orum,” mirabilis facta est scientia tua ex me; confortata est, et non potero ad eam. Agus ní hiongnadh sin, óir níor sgar tú lém anm ná le mo chorp, i bhflaithios, ar an talamh, is an uaigh, ná lem anm i n-ifrionn - Quod semel assumpsit verbum divinum <L 21> nunquam amisit - Confitebor tibi, quia terribiliter magnificatus es in me, .i. “molfaidh mé thú do bhrígh go ndearnadh go hiongantach mé isan ioncholnadh, agus isan éirghídh glórmhur.” Agus iar maoidheadh na mór-thiodhlaicibh sin ann a phearsainn féin, labhraidh sé ar bhaill laga ineirteach a chuirp mhistiocdha, .i. a Eaguilse, ag iarraidh cabhartha ar an Athair Síorruidhe, ag rádh, Dies formabuntur et nemo in eis, .i. “Sgriosfuidhear an saoghal so, tiucfaidh an eiséirghe, agus níl duine nach ttiucfaidh ann.” Ó créd an gáirdeachus bhés ar na fíréin dobhíodh dod shíor-mholadh ar an tsaoghal so an lá ód, an uair bhéid arna nglórughadh! Agus is mór an uibhir bhias ann díobh, óir “béid comh líonmhur le gaineamh na trágha.” Agus “is mór an onóir liom-sa sin,” mihi autem nimis honorificáti sunt amici tui, Deus. “Béd-sa féin 'na bhfochair ann do sheilbh-se,” Exurrexi, et adhuc sum tecum. Gidh eadh, a Dhia mhóir, ó chinn tú ar na peacachaibh do dhíansgrios an lá ód, fuaigeórad-sa uaim féin iad, “a dhream fhuilteach imghidh uaim,” viri sanguinum, declinate a me, “imghidh a dhream ro-mhallaighthe a' fulang pian síorruidhe go hifrionn.” Siúd an dream, a Thiaghearna, dobhíodh ag tarcuisniughadh na bhfírén, do-níodh iolach magaidh agus fonómhaid dona diosciobal agus dona fíréin do ghrádhaigh thú, do mheas le heasbhaidh <L 22> creidigh agus dóchuis gur leamh dháibh sealbh do chathrach-sa iar n-eiséirghe na gcorp d'iarraidh: quia dicítis in cogitatione: accipient in vanitate civitates tuas. “Máseadh féch féin, a Thiaghearna, mur d'fhuathaigh meise féin iad so.” Proba me, Deus, et scito cor meum. “Féch fós nár lean mé slighe chiontach ar bith; dá bhrígh sin treóruigh don bheatha shuthain mé,” deduc me in via aeterna. Measaigh dream eile gurab ar bhreathnughadh na ndaoine gcráibhtheach ar an mbreitheamhnus ndéighionach thráchtus an tsailm so; agus níl sin ag cur toirmisg ar a tuigsin mur so; óir is iomdha ciall do cheap Dia do bhriathraibh an Scriptúir nach bíonn contrárdha. Tá an rígh-fháidh isan tsailm ndéighionach don tSailtuir ag iarruidh ar gach uile dhuine Críosd do mholadh ar gach uile mhodh: laudate Dominum in sanctis eius, secundum multitudinem magnitudinis eius in sono tubae, in psalterio et cithera, etc. AN CÚIGEADH ALT ANN A TTRÁCHTAR GO HATHCHUMAIR AR NA FÁIDHIBH MÓRA AGUS BEAGA. Is uime goirthear fáidhibh móra don cheathrar tosanach dona fáidhibh, .i. Isaiah, Ieremias cona <L 23> chléireach Barúch, Ezechiel, agus Daniel, do bhrígh gurab iad is forleithiodaigh do sgríobh, agus gur dáibh is mó do dháil an Spiorad Naomh d'fhoircheadlaibh agus do theagaisg dhiadha. Agus is uime goirthear fáidhibh beaga don dá fhear dhécc eile, do bhrígh nach ttug an Spiorad Naomh an líonmhuireacht chédna bhriathar agus teaguisg dháibh; óir do sgríobhadar go coimsigh athghearr na fuighle do dháil an Spiorad Naomh dháibh. Tráchtaigh na fáidhibh go prionnsapálta ar cheithre neithe, mur is lér do gach aon léighfios an chéd-chaibidil don fháidh Isaias. Maoidhidh ar tús mór-thiodhlaicibh Dé don phobal, mur deir Isaias: filios enutrivi, “do oil mé agus dothug mé suas clann.” Isan dara háit do-bheir iomardadh agus imdheargadh fóna ndobhuidheachas agus fóna ndroch-choinghioll dáibh, agus is uime sin adeir: ipsi autem spreverunt me, “agus do tharcuisnighdar mé.” Isan treas áit réimhinnsidh uilc mhóra dhíoghaltacha do bheith le teacht orra: vae genti peccatríci, populo gravi iniquitate, “mairg don chineadh pheacach, don phobal throm le héigceart.” Isan gceathramhadh áit do-bheir sólás agus misneach don phobal, ag geallamhuin maithios iar ndénamh aithrighe dháibh, agus go háirighthe ag geallamhuin an tSlánaightheóra Íosa Críosd dáibh. Agus is é sin is críoch agus is cosbóir dá ráitibh go hiomlán; ag sin réim na <L 24> bhfádh do bhrígh gurab ar mhódh seanmóra do labhradar agus do sgríobhadar a saothair go hiomlán. Labhraidh na fáidhibh go minicc ar chineadhacha eachtrannacha dá ngoirthigh na Geintíligh, do bhrígh nár thréig Dia iad go hiomlán gan cáil éigin chúraim do bheith aige ionnta. Agus fós, an uair do réimhinnseadh na fáidhibh neithe orra dobhíodh 'na dhiaidh sin arna gcoimhlíonadh go luath, do chreideadh gach aon an uile ní uatha, dá madh grod nó cian an coimhlíonadh; agus tar cheann go mbíodh meas mór ag cách orra, ní rabhadar ariamh gan náimhdibh díoghaltacha do mhaslaigheadh agus do bhásaigheadh go mí-thrócaireach iad, do bhrígh go mbídís do ghnáth ag imdheargadh na bpeacach. Ar dhá mhodh do-níodh na fáidhibh a bhfáistinibh, .i. lena mbriathraibh agus lena ngníomhaibh, lé gcuireadhdís i gcéill do chách, i bhfighir agus i gcosmhalacht, gach maith nó gach mór-olc dá mbíodh a' teacht orra; mur do shiubhladh Ieremias tré shráidibh Ierusalem agus ualach mór do shlabhridhibh iarnuidhe air, ag réimhinnsin go ttiuccfadh neart na Caldea ar na Iudaighibh agus go ttiubhradh leó i mbroid agus i ngéibhinn go Babilón íad. Dothug Dia fós ordúghadh don fháidh Oseas méirdreach choitcheann do phósadh, agus clann do bhuain eisde, dá chur i gcéill go raibh an Sinagóg lér ghlac Dia mur chéile ag imtheacht le méirdreachus nó le adhaltrannus <L 25> íodhal-adhartha agus go bhfaicfídh diaidh i ndiaidh i ttrí staidibh í, .i. ó aimsir Iehu go haimsir Zachariais, an treas glún uaidhe síos, ann ar thraothaigh ríghacht Israel. Goirthear Iesrael don chéd-staid di, curthar i gcéill leis an ainm d'ordaigh Dia a thabhairt ar céd-ghein na fáidhe Oseas leis an stríopaigh, .i. Iesrael. Leis an ní so do thuigsin, bíodh 'fhios agad go rug an stríopach dias mhac agus inghean don fháidh. d'órdaigh Dia dhó Iesrael do ghairm don chéd-mhac, dá chur i gcéill go sgriosfaidh sé teaghlach agus sliocht Iehu ar mhachaire Iesrael. Iar sin dorug sí inghean dár ordaigh Loruhama do ghairm uirre mur ainm. Ciallaidh sin, nach dénfaidhe ón am sin amach truaighe ná trócuire do Israel, óir go mbeith a bhflaithios ríoghdha arna chríochnughadh. Iar sin dorug an mhéirdreach mac eile dár gairmeadh Loámi, .i. “ní sibh mo phobal agus ní mise bhur nDia.” Ciallaidh sin an staid a rabhdar an uair do sgrios agus do dhíbir an-neart na nGeintíleach íodhal-adharthach iad, agus uaidhe sin amach do dhiúlt Dia dháibh. DON FHÁIDH ISAIAS. Tráchtaigh Isaias ar Chríosd ar feadh 66 caib., níos forleithiodaigh ar Chríosd ná aon-fháidh eile dona fáidhibh, agus goirthear fáidh <L 26> shoibhisgélta dhe, Propheta Evangelicús, do bhrígh go ttráchtann comh follasach sin ar Chríosd, ar a apsduil, agus ar dhálaibh na hEaguilse is gach am, gur mó is iontsamhalta le soibhisgél do-bheuradh teisd agus faisnéis ar neithe do-chonnairc é, ná le fáidh do gheallfadh na neithe bhí re teacht. Do chuir sé fós a shaothar i bhfoirm agus i n-eagar fhoghlamtha fhíor-mhilis, agus is uime sin do ordaigh Críosd a leabhar lena bheith dá leughadh i ttús na bhfáidhibh ann a Eagluis féin. Agus ní raibh aon-leabhar do leabhraibh na bhfádh is tairbhigh ná é agus is mó do tharruing dona Geintíligh chum an chreidigh Chríosdeamhuil iná é; bíodh 'fhiadhnuise sin ar thaoisioch banríoghna na hEtiopia dá ngoirthear eunuch nó cailltéanach i nGníomharthaibh na nApsdal, cap. 8. Do réimhinnis sé fós mórán ar na ríghthibh do bhí i gcomhaimsir ris: Ozia, Ioathan, Achas agus Ezechias. Do réimhinnis fós mórán dona huilc dotháinicc ar chrích na Iudea, ar chathraigh Ierusalem, agus ar na críochaibh fa coimhneasa dhóibh, ní do mhédaigh go mór a mheas imeasg a choimhthíorthachaibh. Isan dara caibidil do gheall gurab as cathraigh Ierusalem dorachadh an soisgél ar ttús imeasg na nGeintíleachuibh, agus réimhinnsidh díthchioll agus dúthracht na nGeintíleachaibh féin ag tarruing <L 27> a chéile dá éis sin chum an chreidigh fhírinnigh: et ibunt populi multi, et dicent: venite, ascendamus ad montem Domini, etc. Isan .7. caibidil réimhinnsidh coimpreadh Chríosd ó mhaighdin, agus innsidh isan áit chédna gur mhian le Achaz mallaighthe sin do thoirmeasg d'eagla mí-mheasa do thabhairt dá íodhail nó dá dhéaibh bréige. Ag so mur deir: propter hoc dabit Dominus ipse vobis signum: ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emanuel, .i. “béidh maighdion arna torrcheadh agus béraidh mac dá ngoirfidhar Emanuel, .i. “Dia 'nar measg,” mur ainm, etc”. Isan .8. caibidil iarraidh sé airtiogal creidigh eiséirghe Chríosd ó bhás do sgríobhadh i rolla mhór, do bhrígh gur bha rúndiamhair mhór sin. Ag so mur deir: sume tibi librum magnum seu grandem, scribe in eo stylo hominis: velociter spolia detrahe; cito praedare, .i. “glac cugad rolla mór, agus sgríobh ann le peann daonna: deifrigh, tóig chugad an édáil; brosduigh le creich,” ag cur i gcéill mur do shlad Críosd ifrionn lena eiséirghe. Isan .9. caibidil labhraidh mórán ar Chríosd, go háirighthe mur do shaor lena theagusg agus lena mhíorbhúilibh mórán dona puibleachaibh ó chuing agus ó sclábhaíghacht an diabhuil: alleviata est <L 28> terra Zabulon, etc. - Féch Matha isan .4. caib. v.15,16,17. - Agus adeir, aggravata est via maris trans Iordanem Galilaeae gentium, “tá slighe na fairge an taobh thall do Iordain i nGaililea na gcineadhach arna ghortughadh, lér réimhinnis an fáidh an t-imdheargadh dothug Críosd 'na dhiaidh sin do Chorrozain agus do Bhethzaida ag rádh: vae tibi Corrozain, vae tibi Bethzaida, etc. Isan .10. caib., maoidhidh sé go lúthgháireach méd na glóire agus na hónóra dofuair Críosd as crann na páise: factus est principatus super humerum ejus, etc. Innsidh le teacht an Tiaghearna Íosa go mbeith Israel arna scrios: verbum misit Dominus in Iacob, et cecidit in Israel, .i. cloch leónta na Iudaigheach ainchreidmheach. Isan .11. caib. do-bheir faisnéis ar choimpreadh, ar naomhthacht agus ar mhórdhacht Chríosd: egredietur virga de radice Iessae, etc., “tiucfaidh slat amach as fréimh Iesse,” .i. tiocfaidh planda ar shliocht Dháibhídh Rígh; et requiescet super eum spiritus Domini, etc., “agus coimhneóchaidh spiorad an Tiagharna air,” .i. an diadhacht. Ipsum deprecabuntur gentes, “tiocfaidh na cineadhachaibh dá ghuidhe”; et erit sepulchrum ejus gloriosum, “beidh a thomba glórmhur,” .i. an domhan ag teacht dá onórughadh. Adeir isan .12. caib. le gach aon buidheachas <L 29> do thabhairt do Dhia ar son ioncholnuighthe a Mheic. Et dicés in illa die: confitebor tibi, Domine, quia iratus es mihi, .i. “adeuraidh tú an lá sin, molaim thú, a Thiaghearna, tar cheann go raibh tú feargach liom”; do bhrígh gur chuir tú Slánaightheóir chugam agus go ttug tú deoch ícshláinte as seacht srotháin na Sacrameintibh dhamh: haurietis aquas in gaudio de fontibus salvatoris. Isan .19. caib. réimhinnsidh mur bheith an Creideamh Críosdeamhuil arna ghlacadh le lucht na hÉgipte: in die illa erit altare Domini in medio terrae Egypti, .i. “isna laithibh sin béidh altóir an Tiagharna i lár na hÉgipte”. Isan gcaib. 26 innsidh an gáirdeachas agus an lúthgháire bhés ar na fíréin iar ndul go flaithius dóibh, áit i mbéidh ag síormholadh Dé re saoghal na saoghal. In illa die cantabitur canticum istud in terra Iuda: urbs fortitudinis nostrae, etc. Tuigid aroile gurab í so gáir bhuidheachuis na ndrong dothig isteach isan Eagluis tré dhorus an bháisdeadha. Dá bhrígh sin is féidir an Eagluis mhíleata, na coimhghlice, ar an talamh, nó Eagluis na mbuadh i bhflaithios do thuigsin as. Isan gcaib. 35 do-bheir sólás dona Iudaighibh ag réimhinnsin dáibh go mbeith trí hadhbhair mhóra gairdiochais agus lúthghára le linn Chríosd ag gach aon: 1 iomadamhlacht na gcineadhachaibh <L 30> bheith ag tréigion a ndéaibh bréige agus a' teacht isteach fó chuing chrábhaigh agus creidigh: laetabitur deserta; 2 neart agus cródhacht na gcreidmheach: confortate manus dissolutas, etc.; 3 scrios agus díláithriughadh na ndeamhan: in cubilibus in quibus dracones habitabunt, .i. “i n-ionadaibh comhnuidhe na ndragún,” .i. na n-íodhal ndiabluidhe. Béidh Eagluis Chríosd mur fheur, mur luachair ghlais, nó mur ghiolcaigh i n-umhlacht ag fás. Béidh slighe mhór annsin: et erit ibi semita, .i. slighe do lucht coimhlíonta na gcoimhairleacha soisgélda, agus slighe do lucht coimhlíonta na n-aithionta: viam mandatorum tuorum cucurri, etc. Isan .40. caib. réimhinnsidh teaguisg agus progceaptaibh Eóin Baisde ar an bhfásach: vox clamantis in deserto, “guth an nuall-ghubhaigh ar an bhfásach.” “Agus tusa, a Shióin, do-bheir sgéla maithe leat, éirigh suas ar an tsliabh árd,” .i. tusa, a Eóin, dic civitatibus Iuda, “abair le cathrachaibh Iuda”: ecce Deus vester venit, “féchaidh ar tTiagharna arna theacht, agus a luaidheacht maille ris”: ecce merces ejus cum eo, .i. an diadhacht is tuarusdal dona fíréin. Isan .42. caib. molaidh Críosd i bpearsainn an Athar Shíorruidhe ag rádh: ecce servus meus, suscipiam eum, “féch mo shearbhfoghantaigh, gabhaim leis”; electus meus, complacuit sibi in illo anima mea, “mo rogha a bhfuil dúil nó grádh <L 31> m'anama; “do chuir mé mo spiorad air,” dedi spiritum meum super eum. Isan gcaib. 45 tig ón nfighir gusan fhírinne fó phearsuinn Chyruis d'fhuasguil an pobal Iudaigheach agus tug saoirse as broid na Babilóine dháibh. Iarraidh an fháidh Mac Dé do theacht as na flaithis, agus colann thalmhuidhe do ghlacadh i mbroinn na fíor-Óighe agus teacht go luath le cabhair chum an chinidh daonna. Rorate, coeli, desuper, et nubes pluant Iustum; aperiatur terra, et germinet Salvatorem, .i. “feraidh-se ón aird thuas, a neamha, agus doirteadhdís na neóill anuas an fírén, fosgladh an talamh agus fásadh an Slánaightheóir amach as.” Is san gcaib. 49 do-ní Críosd casaoid ar an bpobal Iudaigheach do chuir suas dó agus nár chreid dó, tar éis a shaothair agus a shaoghail do chaitheamh leó. Ag so mur deir: in vacuum laboravi, sine causa et vané fortitudinem meam consumpsi, .i. “is folamh mo shaothar, is gan adhbhar, agus is díomhaoin do chaith mé mo neart.” Freagraidh an t-Athair Síorruidhe agus do-bheir sólás dó, ag rádh nár leór leis mur shéirbhís dó a bheith ag tógbháil threabha Iacóib nó bheith ag aisiog dhrídair nó dhiasacha fiadha Israel, acht go gcuirfeadh cineadhachaibh an domhuin ó thuargabháil gréine go fuineadh fó smacht agus fó umhlacht dó: parum est ut sis mihi (servus) ad suscitandas tribus Iacob, <L 32> et faeces Israel convertendas; ecce dedi te in lucem gentium, ut sis salus mea usque ad extremum terrae. Agus adeir 'na dhiaidh sin, “is ar an deagh-uair do-chualaidh mé thú agus i ló an tslánaighthe do chobhraigh mé thú,” in tempore beneplacíto exaudivi te, et in die salutis auxiliatus sum tui. “Ionnus go n-aibeóra leis an druing cheangailtidh, “imghidh,” agus leis an druing atá i ndorchaidis, “taisbénaidh sibh féin,” ut diceres his qui vincti sunt: exite; et his qui in taenebris: revelamini. Atá an chuid eile don leabhar a' labhairt mur an gcédna, féch cap. 53, an caib. 63 agus an caib. 66, agus annsin chríochnaighios ag réimhinnsin go ttiucfaidh an domhan uile do láthair Chríosd chum an bhreitheamhnuis ndéighionaigh. AN .6. HALT DON FHÁIDH IEREMIAS. Do sgríobh Ieremias 52 chaibidil ann a ttráchtann ar na neithibh is gnáthach leis na fáidhibh go coitcheann. Labhraidh ar mhórán maille le heagar agus le comhcheangal; agus arís do réir mur ghluaisios an Spiorad Naomh é, labhraidh ar mhórán do neithibh go coimiosgach, agus níor dhearmuid <L 33> sé labhairt ar Chríosd, óir isan ochtmhadh caib. adeir: vere mendacium operatus est styllus mendax scribarum, .i. “is brég dháríribh do chuir peann brégach na scríbaibh síos. Confusi sunt sapientes, perterriti, et capti sunt, verbum enim Domini projecerunt, et sapientia nulla est in eis, “tá náire ar na daoine críonna, atáid ar líothadh agus arna ngabháil, óir do dhiúltadar do bhréithir an Tiaghearna,” .i. do thréigiodar Mac Dé dá ngoirthear an Bhriathar Shíorruidhe; agus adeir nach bhfuil gliocas nó críonnacht ar bith ionnta óir gur thruaillidhsiod an Scriptúir diadha féin. Labhraidh mórán eile air, i n-ionadaibh eile, léigh an .23. caib. agus go speisialta Leabhar na hEólchuire dá ngoirthear go coitcheann Threni nó Lamentationes Ieremiae; agus mur labhras ann do-ní sé go healadhanta glic trí shórt eólchuire nó dóláis isan leabhar so. Isan gcéd-chaibidil caoinidh sé staid dhólásaigh na nádúire daonna iarna truailliughadh le peaca na sinnsior. Isan treas caibidil caoinidh sé pianta agus dóláis an tSlánaightheóra Íosa Críosd ag fulang báis agus páise ar son an chinidh dhaonna. Isan gcúigeadh caib. caoinidh sé staid na ndaoine tar éis pháise an tSlánaightheóra. Óir tar cheann go ttug tuille mór agus lán-luach ar son an chine daonna, do chaoin go mór dúire agus drochchreideamh mhóráin nár ghéill dó, agus do chomhnuidh <L 34> fó chuing sclábhuidheachta an diabhail mur is follus do chách anois féin. Tosaígh sé gach rann don leabhar so le leitir don aibghitir Abhruis ba eochracha ciúil dáibh, agus sin i n-ordúghadh do réir mur tháid 'na suidhe isan Aibghitir chédna mur tá: Aleph, Beth, Gimel, Daleth, etc. Quomodo sedet sola civitas plena populo! .i. “cionnus shuighios an chathair go huaigneach dobhí lán do dhaoinibh.” Is feas damh-sa go gcaoinionn Ieremias an lérscrios do bhí le teacht ar chathraigh Ierusalem tré iomadamhlacht na bpeacadh do-rinne sí, agus go háirighthe trésa ndearnaigh i n-aghaidh Chríosd, acht ar ttús, tráchtaigh ar an scrios do-rinneadh uirre, an uair do fhuadaigh slóigh na hAsiria a háitigheóraigh go broid na Babilóine. Agus caoinidh sé trí huilc tháinicc go prionnsapálta uirre, agus adeir Cardinal Aureolus gur chaoin sé én-olc décc dotháinicc uirre: ar ttús caoinidh sé easbhaidh an iomaid cumhacht dobhí i n-aimsir Dháibhídh agus Sholaimh aice, an tan dobhí 'na ríoghain ar na cineadhachaibh eachtar-chineólta mar aon le Talamh na Geallamhna go hiomlán; 2 caoinidh sollamhain a saoire agus a féstaighibh bheith ar n-imtheacht; 3 a haoibhnis agus an socamhal dobhí aice an tan sin; 4 a buadhaibh ar a námhuid; 5 neart a taoiseach agus a tréncheannaibh feadhna; 6 méd a saidhbhris; 7 an <L 35> cliú oirdheirc dobhí uirre; 8 a cathréim agus a háille ós cathrachaibh an domhuin; 9 caoinidh a hiodhbarthaibh ro-bheannaighthe; 10 easbaidh a haoibhnis agus fairsinge na beatha dobhí anallód aice. Agus iar n-áireamh na n-olc sin labhraidh i bpearsuinn na cathrach ainndeise sin ag rádh: O vos omnes qui transitis per viam, attendite, et videte si est dolor sicut dolor meus! .i. “Ó sibhse uile ghabhus an tslighe rém ais, dearcaigh go grinn agus feuchaidh an bhfuil dólás nó dobrón mur do dhólás-sa nó mur mo dhobrón. Caoinidh 'na dhiaidh sin gach díoghaltus dá ndearnaidh Dia ar an ccathraigh chéadna, .i. gur bhrúigh í mur brúightear i n-omar brúite na caora fíona: quia vindemiavit me; agus fós gur arguin le tinidh agus le cloidhmhe í. Caoinidh fós, go raibh Dia ro-bhuansheasmhach ann a fheirg 'na haghaidh, óir tar éis a bheith a bhfad ag caoi dér dhí, le haimsir imchéin nach ttáinicc dá cóir le cabhair do thabhairt dí: idcircó ego plorans, et oculus meus deducens aquas, quia longé factus est a me consolator, convertens animam meam. Dob fhéidir fós, staid bhocht mhí-rathmhuir na nadúire daonna, iar ttuitim as an staid neamhchiontaigh ann ar chruthaigh Dia í go staid chiontaigh an pheacaidh, do thuigsin go maith le triabhuin nó le heólchuire Ieremiais, go háirighthe an dara caibidil, agus do bhrígh gurab ó Chríosd <L 36> amháin dobhí cabhair le fagháil ag an gcathraigh mhóir sin, .i. an nádúir dhaonna dofuair máighistreacht iarna cruthughadh ar chrétúirigh an domhuin, agus do chaill an t-ughdarrás mór sin leis an bpeacadh, ionnus go mbhféidir a fhiafraidh quomodo sedet sola civitas plena populo. Dá bhrígh sin labhraidh Ieremias isan treas caib. i bpearsainn an tSlánaightheóra ag caoineadh an bháis agus na bpian do fhuiling sé le sásadh do thabhairt isan masla do-chríochnaighthe dofuair an diadhacht leis an bpeacadh do-rinne Ádhamh, lér thruailligh a shliocht 'na dhiaidh. Ar ttús caoinidh a bhochtaineacht: ego vir videns paupertatem meam in virga indignationis ejus, .i. “is meise an duine do-chí mo aindeise nó mo bhochtaineacht a shlait díoghaltaigh a fheirge. Dá éis sin, caoinidh sé a ghabháil agus a chuibhriughadh: me minavit; et adduxit in taenebris et non in lucem. 'Na dhiaidh sin maoidhigh sé mur do fhulaing Dia a mhaslughadh ar feadh na hoidhche i ttighibh Anna agus Chaiphais, tantum in me vertit et convertit manum suam ... circumaedificávit adversum me, ut non egrediar, agus dar leat gur dhiúlt Dia féin freagra do thabhairt ar a urnaighthe isan ngáirdín agus isan gcroich: et cum clamavero, et rogavero, excludet orationem meam. Caoinidh arís gach <L 37> bualadh dá ndearnadh air ag rádh go ndearnadh crústa nó comhartha do shaighidibh dhe: posuit me quasi signum ad sagittam. Tráchtaigh arís ar an digh dotugadh dhó: replevit me amaritudinibus, .i. “le domblas,” inebriavit me absyntho, “do cuireadh ar misge le murmonta mé; ann sin, iar gcuimhniudhadh ar pheacaidhibh na ndaoine dhó, gur leagh a mhisneach: memoria memor ero, et tabescit in me anima mea; iar sin a ghul agus a dheóra i gcrann na páise: divisiones aquarum deduxit oculus meus .i. “sílidh mo shúil síos le srothaibh uisge”; iar sin mur do cuireadh i ttomba é: lapsa est in lacum vita mea, posuerunt lapidem super me, etc. Dá éis sin caoinidh bás an tSlánaightheóra agus an díoghaltas dothiocfadh ar na Iudaighibh tréna bhásughadh: persequeris eos in furore tuo, etc. Dá éis sin caoinidh sé do bhrígh gurab iad ciontaibh na nádúire daonna ba damhna báis do Chríosd: Spiritus oris nostri, Christus Dominus, captus est in peccatis nostris. Gidh eadh, do-bheir sólás do chách 'na dhiaidh sin ag rádh gur faoina sgáile do mhairfheadh Eagluis na gcineadhach: in umbra illius vivemus inter gentes. Cuimhnigh anois, a mhic Ádhaimh; féch suas ar an tSlánaightheóir arna thógbháil suas ar son do chiontaibh i gcrann na páise; lean suas é; ceanguil thú féin le cuibhriochaibh dóchuis agus <L 38> gráidh; ná bíodh iod bhél ná iod chroidhe acht adhmholadh a anma diadha; ná bíodh d'anáil ó do chroidhe chum do bhéil ná uaidhe sin amach acht an t-ainm sin, dá bhfeacann gach glún ar neamh agus ar thalamh: Spiritus oris nostri Jesus Christus cui omne genu flectatur, caelestium terrestrium et infernorum. Tráchtaigh óráid na fáidhe so ar staid dhólásaigh ghráineamhuil na bpeacach ndobhuidheach dhiúlt do shochair pháise an tSlánaightheóra, agus ar na díoghaltais do-áirmhithe dotháinicc agus thiocfas go deireadh an tsaoghail orra. Labhraidh sí go casaoideach an a bpearsainn féin, agus innsidh mur do chailliodar an oighreacht agus na sochair eile go hiomlán do shaothraigh an Slánaightheóir dháibh; agus dar leat gurab iad na hÉirionnaigh go prionnsapálta labhrus briathra dólásacha na hóráide so, ag caoineadh gach leathtruim agus gach díoghailtais dár tharruing a bpeacaidhibh gráineamhla orra. Agus dá bhrígh sin atáim ag iarradh mur athchuinghe orra a ngotha do thógbháil os áird mur aon leis an bhfáidh agus congnamh caointe agus eólchuire do thabhairt dó ar son ar bpeacaidhibh, ionnus go n-éisdeadh an Slánaightheóir go trócuireach lér ngul agus lér nguidhe chum maitheamhnuis ar bpeacadh féin, agus gach toradh mallacht dár thuill na sinnsir do theacht oruinn <L 39> féin agus ar a ttír do thógbháil dínn, agus aisiog do thabhairt dúinn ar ar n-oighreacht do chailliomar lér gciontaibh. Tuigthear fós leis an óráid so, staid na n-anamann fhágbhus an saoghal so i ndroch-staid an pheacaidh; an tan bhíos dá bhfuadach go hifrion agus go bhfaicid gur chailliodar a gceart ar fhlaithios nimhe, adeirid go tobann le huathbhás mór: recordare, Domine, quid acciderit nobis, “cuimhnuigh a Thiaghearna créd tháinicc oruinn”; meas féin, agus féch ar masla. Gidh eadh, is díomhaoin a nguidhe an tráth sin, óir atá ro-mhall, agus is uime sin adeir: plorans ploravit in nocte. Féch, adeir arís haereditas nostra versa est ad alienos, “do hiompoigheadh ar n-oighreacht chum na goimhigheach, agus ar ttighthibh chum eachtrannaigh,” .i. do chailliomur ar gceart ar fhlaitheamhnus, nó tuigthear go maith as so na Turcaigh, ná págánaigh, agus na heiritigidh do dhiúlt do Chríosd, do thréig a gcreideamh, do cheangail iad féin fó sclábhaigheacht na h-Égipteach agus na n-Asiriánach, .i. fó chuing an diabhail le saint ag iarraidh aráin, .i. saidhbhris agus garma ar an tsaoghal so: Egypto dedimus manum et Assyriis ut saturaremur pane. Tabhair dod aire mur thig so le staid dhólásaigh na dreime adeir go laetheamhuil nach ttiubhradh uatha agus nach gcaillfidís acra talmhan le creideamh na n-apsdal do chongbháil. <L 40> Patres nostri peccaverunt, et non sunt, et nos iniquitates eorum portavimus, “do pheacaighdar ar n-aithre, agus ní mhairid, agus d'iomchramair-ne a n-éigceart.” Ag so an dream bhocht thig ó shinnsir eiriticceach agus leanus a lorg. Is uime sin adeir: servi dominati sunt nostri, .i. atá sclábhaighthe 'na maighistrigh oruinn, .i. an diabhal agus a mhuintir, et non fuit qui redimeret de manu eorum, “agus níl fear tárthála aguinn,” do bhrígh go ttug daille anmhian, sainnte, agus uabhair oruinn, ag iarraidh saidhbhris, garma agus onóra díomhaoine saoghalta, nárbh áil linn éisdeacht ná aire do thabhairt le teaguisg ná le seanmóir na bpastúirigh cearta cráibhtheacha foghlamtha do chuir Críosd féin dár tteagasg; agus i n-ionad bheith glan ionnraic dhúinn (mur tá d'fhiachaibh oruinn neamhchionta ar mbaisdeadh do chaomhnadh agus do chongbháil do ghnáth), dothugamar ar mian agus ar ttoil do gach gné pheacaigh ghráineamhuil is gach am, mur atá, adhaltrannus, stríopachus, etc.: mulieres in Syon humiliaverunt, et virgines in civitatibus Iuda. Níl aire ag óg ná ag sean ar throsgadh, ar urnaighthe, ná ar ghníomh subháilceach ar bith; d'imigh an crábhadh as croidheachaibh cháich go hiomlán; defécit gaudium cordis nostri. Adeir arís gur thuit an choróin dár gcinn, agus gur truagh sin, do bhrígh gur pheacuighmar: cecidit corona capitis nostri; vae nobis quia <L 41> peccavimus! Créd an choróin sin acht pearsannaibh Eaguilse nach n-iomchrann iad féin mur bu dual agus bu dleacht do naomh-shagairt an Tiaghearna, agus i n-ionad cháich do threórughadh ar shlighe a slánaighthe, lena ndroch-bhésaibh agus lena ndroch-shiomplaidhibh go ruaigid go hifrionn iad? Uime sin adeir an fáidh go bhfuil a chroidhe lán do bhuaidhreadh agus do dhólás do bhrígh go ndearnaidh na peacaidhe sin foraois uaigneach faolchon don chathair áluinn dhaoineach, .i. don Eagluis: propterea moestum factum est in dolore cor nostrum ... propter Syon montem quia disperiit, vulpes ambulaverunt in eo. Mo thruaighe-si mur thig an fháistine so isteach anois, agus go bhfuil dá coimhlíonadh go laetheamhail, monuar! Is dólásach fhéchus an Eagluis aniugh ar a clainn do-chí sí easumhal, égcráibtheach. A Thiaghearna, más eadh, tabhair féin le do thrócaire ghnáthach cabhair agus sólás dí. Tá 'fhios agum nach féidir dhúinn, dá mhéd ar n-olc agus ar n-aindhlighe, dochar do dhénamh dhuit-se, óir is leat a bheith go síorruidhe i nglóir agus i n-aoibhnios: Tu autem, Domine, in aeternum permanebis, solium tuum in generationem, et generationem. Dhúinn féin do-nímíd an dochar; dhúinn féin nímíd uilc agus díghbháil agus ní dhuit-se: non accedet ad te malum, et flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo, <L 42> Psal. 90. Dá bhrígh sin féch go trócuireach oruinn a Thiaghearna, ná dearmuid go síorruidhe sinn: ne in perpetuum oblivisceris nostri; converte nos, Domine, et convertemur. Ó ná habair linn a Thiaghearna mur dubhrais leis na Iudaighibh sed projiciens repulisti nos, iratus es contra nos vehementer! .i. ná teilg uait sinn tríd amach, agus ná bí ní sia ro-fheargach linn, Amen. AN SEACHTMHADH ALT THRÁCHTUS AR AN BHFÁIDH EZECHIEL, AR AN BHFÁIDH DANIEL, AGUS AR AN DÁ FHÁIGH DHÉCC EILE. Isan mbliadhain don domhan 3405 do réir an áirimh choitchinn, agus isan mbliadhain 639 roimh Críosd, dothug Nabuchadonozar, iar mbriseadh agus iar milleadh theampaill agus bhallaighibh Ierusalem, agus iarna n-arguin ar aon, dothug sé an rígh Iechonias i mbroid na Babilóine, agus mar aon le gach dream dá rug leis dotugadh Ezechiel isan mbroid chédna; agus isan gcúigeadh bliadhain dá bhroid, ar mbeith aon do laithibh dhó ar bhruach aibhne Chobar ba hascall d'abhainn mhóir na hEuphráite, dotháinicc spiorad fáistine an Tiaghearna air, agus do thosaigh leis an amharc oirdheirc iongantach dofuair ar mhórdhacht <L 43> Dé agus ar a chumhacht, É 'na shuidhe i gcarbad lonnrach cheithre rotha agus ceithre beathadhaigh iongantacha dhá iomcar. Is mur sin ba gnáthach le gach aon dona fáidhibh a ttarrngoireacht do thosughadh, le hamharc ar mhodh éigin d'fhagháil ar Dhia, mur is follus i mórán d'áitibh don Scriptúir. Labhraidh an fháidh so go dána neartmhar a n-aghaidh aindlighe, anuabhair, agus uilc na n-Israelibh; agus réimhinnsidh dháibh le hughdarrás mór na díoghaltais dhiana ghér-neimhneacha dobhí le teacht orra; agus níorbh fhéidir dháibh gan díoghaltais Dé do theacht ar gach taobh orra, do bhrígh i n-aimsir an rígh Sedechia gur thuitiodar uile le fánaidh na n-uile olc, ionnus nach raibh gné pheacaidh dá ghráineamhla nach raibh ar úsáid go coitcheann acu, mur is follus isan gcaibidil ndéighionaigh don dara leabhar do Pharalepomenon. Agus do bhrígh gurbh fheas don fháidh gur fonómhad agus sgige bá gnáth leó a bheith ar gach teachtuire dár chuir Dia roimhe le rogha chugthu, do mheas gur chóir dhó féin labhairt go trén díbhfeirgach lena músgladh as suan millteach a mí-bhés, agus imdheargadh do thabhairt dáibh ann a ndroch-ghníomharthaibh, agus díoghailtais díbhfeirgeacha Dé do bhogar orra. Is féidir an leabhar so do roinn i ttrí ranna go prionnsapálta: - Isan gcéd-chuid de cuiridh Dia cúram <L 44> fáidhedeóracht ar Ezechiel, agus iarraidh air a bheith ag teagasg an phobuil mur dubhras cheana. Is air sin thráchtas na trí chéd-chaibidil don leabhar. Agus ar ttús taisbénaidh Dia É féin dó mur dubhras cheana; agus ciallaigh na ceithre beathadhaigh agus na ceithre rotha uathbhásacha dobhí fón gcarbad, ceithre hárd-fhlaithis an domhain, .i. impireacht na hAsiria, na Médaibh, na Persia, agus na nGrégach, dobhí go huile agus go hiomlán dá stiúradh agus dá ngluasacht do réir a thola féin. Cap. 2 et 3: cuiridh sé Ezechiel i tteachtairacht leis an teagusg sin do dhénamh, mur dubhras thuas, agus do-bheir neart agus dánacht naomhtha dhó rena dhénamh. Agus dobhí ag coimhlíonadh an chúraim sin, nó gur mharbh prionnsa Israelíteach é, neoch dá ttug imdheargadh mhór ar son peacaidh dia-athaise, do réir mur deir Isodorus Hispalensis ann a bheatha. Isan dara cuid tráchtaigh an fháidh fó chuim thrópaibh, agus fhigúirigh, agus chosmhalachtaibh, ar chiontaibh agus ar mhí-bhésaibh na n-Israelítibh, agus fós ar na píonúis, agus ar na díoghailtais dotháinicc, agus dobhí le teacht orra. Tráchtaigh fós ar lochtaibh na gcineadhachaibh eachtar-chineólta, agus innsidh go ttiucfadh díoghaltus Dé orra, agus sin ón treas caibidil gusan 35. Do-ní sé fós fáidhedeóiracht ghníomhach, óir adeirthear leis isan gceathramhadh caibidil scláta do ghlacadh chuige agus cathair Ierusalem do tharruing ann, agus campa <L 45> do chur i bhfoslongphort ós a comhair, arán eórna agus aoileach, nó otrach, bó d'ithe, dá chur i gcéill go raibh neart námhad agus gorta le teacht uirre. 'Na dhiaidh sin, do ghearr a fholt agus a ulcha, dá chur i gcéill gur mur sin do ghearrfadh faobhair chloidhmheadh námhad áitigheóraigh Ierusalem. 'Na dhiaidh sin, do-bheir iomardaigh agus imdheargadh dona sagairt, don phopal, dona pastúirigh, agus dona prionnsaighibh gan choigill d'aon díobh. Isan treas cuid, do-bheir sóláis dáibh, agus geallaidh go bhfuighid suaimhnios agus sóláis i ndiaidh na n-olc réimhráite d'fhulang dáibh, .i. saoirse ón mbroid agus ón daoirse ann a rabhdar an tan sin, aisiog ar a ttír, ar a tteampall, agus ar a gcathraigh. Agus ón gcaibidil 37 gusan gcaibidil 48 tráchtaigh ar aisiog na neithe móra do chailliodar, óir an áit a ttráchtann ar an machaire dobhí líonta do chnámha tiorma críona na ndaoine dofuair bás cian d'aimsir roimhe sin, do-rinne athbheódhadh iar ndul do gach alt ann a áit féin agus iar gcur chroicinn, fheóla, fhétheacha, agus chuislionna orra, cuireadh i gcéill an t-athbheódhadh do-rinneadh ar na Iudaighibh iar n-imtheacht dá spioraid beatha agus iar gcríonadh i ndaoirse agus i sclábhuighacht dóibh. Is féidir fós an eiséirghe choitcheann do thuigsin as. Is dearbhtha go bhfuil mórán don leabhar so ann a bhfuil ciall spioradálta agus ciall aimsiordha <L 46> go coimeasgach, ní do-ní diamhair, dorcha, do-thuigse é, go háirighthe ann a thús agus ann a dheireadh. Agus is uime sin nach bhfuilingeadh na Iudaighibh d'aon-neach tús ná deireadh an leabhair so, tús Leabhair na nGeinealach, ná tús Chainticc na gCaintigibh do leughadh acht muna mbeith i n-aois shagairt, .i. tríochad bliadhain. Dá bhrígh sin ná tugadh cruas an leabhair so ort, a leughthóir, atuirse do bheith ort, acht, an áit is riachtanus duit, sín an chiall spioradálta agus an chiall aimsiordha re 'roile. Adeir S. Ierom féin, iar gcur gluaise air, nárbh fheas dó an go ceart do-rinne nó an éigceart, do bhrígh nach bhfuair gluais ar bith roimhe air do-bhéradh congnamh solais dó ar na neithibh diamhra dobhí ann. DÁNIEL ANNSO. Iar mbás Ieremíais agus Ezechiel, i n-aimsir broide na Babilóine, ba toil leis an áirdrígh Daniel do chaomhna beó 'na ndiaidh le teagaisg agus le sólás do thabhairt don chine Eabhraightheach ann a mbroid, le teacht an tSlánaightheóra do chongbháil ann a meabhair do ghnáth. Tar cheann go measfadh neoch gur leabhar starthamhail an leabhar so Dhaniel, is dearbhtha gidh eadh, go bhfuil sé líonta do theaguisg ro-thairbheacha <L 47> agus do tharrngoiridh ar Chríosd agus ar a Eagluis. Ar feadh shé gcaibidileacha ann a thosach, mínígh agus craobhsgaoilidh sé taisbéntaibh dofuair daoine neamh-fhírénta, agus isan seachtmhadh caibidil tosaigh sé ar fhaisnéis do thabhairt uaidhe, ar na taisbéntaibh dofuair féin ó Dhia ar réim ríoghruidhe mhóráin do ríghthibh agus d'impirigh págánacha dobhí le teacht diaidh i ndiaidh go teacht an tSlánaightheóra, ar theacht Chríosd féin, agus ar gach inghreim nó persecútion dá raibh le teacht ar Eagluis Chríosd go deireadh na n-aimsior. Isan ochtmhadh caibidil tráchtaigh go réimhfhaisnéiseach ar chlaochló agus ar chríochaibh impireachtaibh na Persia agus na Media, agus ar thús impireacht na nGrégachaibh le cródhacht Alexandair Mhóir. Isan .9. caibidil tráchtaigh arís ar theacht an tSlánaightheóra, agus do réimhinnis go cinnte an aimsir a ttiucfadh, .i. i gceann sheachtmhoghad seachtmhuin. Isan gcaibidil 10, agus isan .12. caibidil, sgríobhaidh bladh do stair na gcineadhach. Isan .12. caibidil, tráchtaigh ar rúndiamhraibh an teaguisg Chríosdaighe, .i. ar an mbreitheamhnus ndéighionach agus ar an eiséirghe. Isan gcuid eile, .i. isan gcaibidil 13 agus isan gcaibidil 14, tráchtaigh ar stair fhírinnigh Shusanna, <L 48> agus ar íodhal Béil mar aon leis an dragún, mheasas an Eagluis Chaitlioca a n-aghaidh ainbhfis na Iudaigheach agus na n-eiriticceach bheith canónta. Créd chiallaighios 70 seachtmhuin Dhániel? An uair do chaill treibh Iuda an ríghe i mbroid na Babilóine dob iongantach leó nach ttáinicc an tairngeartach do gheall Iacob, ag rádh: non auferetur sceptrum de Iuda, etc. Do chuir sin gruaim ar Dhániel, agus ar mbeith ag guidhe dhó, dotháinicc an t-aingiol Gabriel chuige agus d'innis an aimsir chinnte dhó, agus is í an aimsir sin tuigthear leis an seachtmhoghad seachtmhuin, 70 hebdomades, agus ní seachtmhuinaigh do laethaibh tuigthear asda sin acht seachtmhuinigh do bhliadhanuibh choimhlíonus 490 bliadhuin. Ríomhthar an aimsir sin ón seachtmhadh bliadhain do fhlaithios Artexerxes, dothug cead do Esdras agus do gach aon dona Iudaighibh dul ar a n-ais go Ierusalem le cathair agus ballaighibh nuadha do dhénamh agus a cur i n-ordughadh mur bhí roimhe, agus ón am sin go baisdeadh Eóin ar Íosa, áit ann ar fhuagair an t-Athair Síorruidhe a cheannus ós an domhan ag rádh “ag so mo Mhac dil,” hic est filius meus dilectus, etc., 483, ionnus gur i lár na seachtmhuine déighionaigh don uimhir aimsire sin do céusadh Críosd ar Slánaightheóir. <L 49> DON DÁ FHÁIDH DHÉCC DÁ NGOIRTHEAR NA FÁIDHIBH BEAGA NÓ IS LUGHA. Mur thráchtas an chuid dona fáidhibh ar ar labhramur cheana ar chorthaibh agus ar chiontaibh na n-Eabhraigheach a n-aighidh Dé, mur sin labhrus na fáidhibh dá ngoirthear na fáidhibh beaga (agus is uime goirthear beaga no minóres, .i. fáidhibh nísa lugha, dhíobh do bhrígh nár sgríobhadar comh forleitheadach leis na fáidhibh móra ar ar thráchtamur. Creidim gur labhradar nísa mhó go mór ná gheibhmíd sgríobhtha ar a sliocht), agus ar chosbóir phrionnsapálta na bhfádh go hiomlán, .i. ar Críosd agus ar a Eagluis. Créd ar a ttráchtann Oseas, an céd-duine dona fáidhibh beaga? Réimhinnsidh an fháidh so mórán dona Iudaighibh a bheith le teacht fó chuing chrábhaidh agus chreidigh Chríosd. Et erit in loco ubi dicetur eis “non populus meus vos,” dicétur eis “filii Dei viventis”. Et congregabuntur filii Iuda et filii Israel pariter; et ponent sibimet caput unum (Christum), et ascendent de terra, .i. “tiucfaidh chum críche isan áit a ndubhradh riú “ní sibh-se mo phobal-sa,” annsin adértar riú “is sibh-se mic an Dé bhí” v.9 huius cap. Annsin cruinneóchthar clann Iuda agus clann Israél a n-aoinfheacht <L 50> agus glacfuid aon-cheann dóibh féin, agus tiucfaidh suas as an talamh an t-aon-cheann Críosd”; agus leis an éirghidh suas don talamh ciallaidh midheamhnacha na bhfírén lé ttóigthear go neamh iad, mur deir Pól, ad Philip 3, conversatio nostra in caelis est. Isan dara caibidil geallaidh go ttiubhraidh Críosd bainne cíoch a theaguisg fó imlibh Israél lena ttabhairt ar a n-ais chum an chreidigh, ecce ego lactabo eam; agus deir go ttiubhraidh ar an bhfásach Israél leis, .i. go ttiubhraidh ar fhásach uaigneach na haithrighe í, agus go laibheóraidh go muintiordha milis-bhriathrach ria: loquar ad cor eius. Geallaidh sé dhi fós i bpearsainn Chríosd go bpósaidh sé í a n-ionnracus, i mbreitheamhnus, i ttrócuire, agus i ngrásaibh: et sponsabo te mihi in iustitia et iudicio, et in misericordia et miserationibus. Isan treas caibidil réimhinnsidh go bhfillfidh clann Israél ar Dhia re teacht an bhreitheamhnuis ndéighionaigh: post haec, revertentur filii Israel et quaerent Dominum Deum suum, etc. Adeir fós isan áit chédna go mbéidh eagla an Tiaghearna, agus mían a mhaithios ndéigionach orra; as a ttuigthear go nglacfuid corp an Tiaghearna isan tSacremeint le hurraim agus le huathbhás. Isan .6. caib. réimhinnsidh eiséirghe an tSlánaightheóra ar an treas lá: vivificabit nos <L 51> post dies duos, in die tertia suscitabit nos et vivemus in conspectu eius, etc. Isan .11. caib. adeir go ttiocfadh Críosd ar a ais as an Égipt: Quia puer Israel, et dilexi eum, ex Egypto vocavi filium meum. Bheir Matha, an soibhisgél, so mur fhiadhnuise leis, Math., cap. 2. Isan .13. caib. geallaidh go mbéradh Críosd buaidh ar an mbás agus ar ifrionn: de manu mortis liberabo eos, de morte redimam eos. Ero mors tua, o mors, morsus tuus, o inferne! Créd mur labhrus IOEL ar Chríosd? Isan dara caibidil geallaidh sé Críosd bheith 'na dhoctúir, agus dá bhrígh sin iarraidh ar mhic Sióin, .i. ar chlainn Israél a bheith meanmnach lúthgháireach: et filii Syon, exultate, et laetamini in Domino Deo vestro, quia dedit vobis (id est pater aeternus) Doctorem Iustitiae. Isan treas caib. geallaidh Críosd do theacht 'na bhreitheamh go gleann Iosaphat: consurgant, et ascendant gentes in vallem Iosaphat; quia ibi sedebo ut iudicem omnes gentes in circuitu. Mittite falcem, quia maturavit messis, .i. “músgladh na cineadhachaibh agus tigidís aníos go gleann Iosaphait, óir is annsin shuidhfios mise le breitheamhnus do tabhairt ar na cineadhachaibh uile timchioll fágcuairt.” Agus adeir leis na haingil iar sin an saoghal do scrios agus do chríochnúghadh. Mittite falcem quoniam maturavit messis, “cuiridh ann <L 52> an speal (nó an corrán) óir do aipchidh an fóghmhur.” Créd adeir AN FHÁIDH AMÓS ar Chríosd? 'Na aodhaire bhó dobhí sé so ar ttús. Isan .9. caib. réimhinnsidh iodhbairt fhuilteach an tSlánaightheóra i gcrann na Páise, agus do-bheir imdheargadh dona Iudaighibh do bhrígh gur saint dothug orra a bhásughadh, agus innsidh dháibh isan áit chédna go scriosfhaidh iad. Vidi Dominum stantem super altare, .i. “do-chonnairc mé an Tiagharna 'na sheasamh ar an altóir.” Ann sin adeir go mbrisfidh an teampall Iudaigheach: et dixit: percúte cardinem, et commoveantur liminaria ejus. Is air so thráchtus Matha ag rádh: velum templi scissum est. 'Na dhiaidh sin adeir an fháidh: avaritia enim in capite omnium; et novissimum eorum in gladio interficiam. Is maith do coimhlíonadh an chuid so don fháistine i n-aimsir Vespasian agus Thítuis agus 'na ndiaidh. Réimhinnsidh dá éis sin go ttiucfadh na cineadhachaibh Geintíleacha isteach fó chuing chrábhaidh agus chreididh Chríosd, agus go mbeithdís fó chúram agus fó mhuirn mhóir i n-ionad na Sinagóige aige. Ag so mur deir: in die illa suscitabo tabernaculum David, quod cecidit, et aedificabo aperturas murorum ejus, et ea quae corruerant ínstaurabo, et reaedificabo eum sicut in dibus antiquis, <L 53> ut possideant reliquias Idumeae et omnes nationes, eo quod invocatum sit nomen meum super eos, dícit Dominus faciens haec, .i. “isan ló sin tóigfidh mé suas tabernacul Dháibhídh do thuit, agus druidfidh mé suas a bhearnadha, agus cóireóchaidh mé ar thuit de, agus cuirfidh mé suas é mur bhí anollód, ionnus go sealbheóchadh iarsma Édom agus na cineadhachaibh uile goirthar am ainm-se, adeir an Tiaghearna do-ní so.” Do coimhlíonadh so uile i n-aimsir Chríosd óir i n-ionad Dháibhídh agus ríghthibh eile Iudaigheach dotháinicc Críosd féin, .i. rígh na ríghthibh, agus i n-ionad na bprionnsaidhe na hapsdail: constitues eos principes super omnem terram. Do bhí naomhthacht fós agus creideamh níos fearr agus níos foirfe le linn an Rígh Íosa ná dobhí re linn Dháibídh féin. Neartaigh briathra Lucáis an ní so, cap. 1, dabit illi Dominus sedem David patris ejus. Créd adeir ABDIAS ar Chríosd? Tar éis a réimhfhaisnéise ar mhórán do chogaidhibh agus do choinbhliochta adeir sé go mbéidh tártháil agus naomhthacht mhór ar Shliabh Sióin ag Críosd: in monte Syon erit salvatio, et erit sanctus. Ní hiongnadh sin óir is ann do thionnsgain Críosd iodhbairt agus Sacrameint na haltóra, is ann táinicc an Spiorad Naomh agus do thuirling ar <L 54> na hapsdail. Do-rinneadh fós teampall do Chríosd isan ionad chédna. Ní le briathra acht le gníomha do-ní IONAS a tharrngoireadh ar Chríosd. Óir curthar síos isan gcéd-chaibidil, an tan ba mian le Dia lucht cathrach na Ninue, ba ceannchathair don Asíria, do chaomhna agus do tharruing as an droch-staid ann a raibh, adubhairt le Ionas dul innte: vade in Ninivem. Is mur sin, an uair ba mian leis an cine daonna do thártháil, agus a ttarraing as an droch-staid ann a rabhadar, do chuir sé a aon-Mhac ar an tsaoghal le teagasg agus tártháil chum an chine daonna. Mur do theith Ionas do láthair an Tiaghearna, mur sin do thurling an Mac ar an talamh anuas as neamh. Do-chuaidh Ionas go Iopen darab ciall “áluinn”: do-chuaidh Mac Dé i mbroinn áluinn na hóighe a' glacadh colann daonna. Ar n-imtheacht do Ionas as Iopen fuair long a' dul go Tharsis, agus iar ttabhairt a luach iomchair uaidhe do-chuaidh innte; “smuaineadh na sólás” ba hainm don luing sin: ar ndul do Chríosd as broinn na hóighe do-chuaidh i loing na Sinagóige dárbhú cóir a bhéith ag síor-smuaineadh ar na sóláis shíorruidhe ba cóir a bheith 'na crích aice; dothug a luach iomchair uaidhe, .i. an ofráil do tugadh isan teampall ar a shon. An uair do-chuaidh Ionas isan luing, d'éirigh stoirm agus anfa <L 55> mhór uirre: le linn Chríosd do thóig Iruaidh agus na ríghthe mallaighthe eile stoirm mhór ar an tSinagóig do mhill agus do bhuaidhridh í. Do-chuaidh Ionas ar urlár iachtarach na luinge agus do choduil ann: do-chuaidh Críosd i ndiamhraibh agus a bhfásaighibh ó chaidreamh na ndaoine ag dénamh troisge agus urnaighe, agus ar mbeith dhó i suan naomhtha na midheamhan ndiadha do mhúsgail an Spiorad Naomh é le congnamh do thabhairt don luing; annsin d'éirigh go prap a' dénamh seanmóra agus proceapta; do ghoir chuige na disciobail; do-rinne il-iomad fearta agus míorbhuile le tártháil do thabhairt don tSinagóig; gidh eadh, tar cheann a ndearnaidh, d'árdaigh na gaotha, .i. tóruigheachta na n-einghreim, nó persecution, a n-aghaidh na bhfírén agus Chríosd féin. Do-chuaidh prionnsaighe na sagart i gcomhuirle, agus do thuit an crannchor báis ar Críosd mur dubhairt Caiphas, expedit ut unus moriatur pro populo. D'fhiafraigh na luingseóirigh do Ionas, “cia thú?” óir dobhí eagla orra a theilgion isan bhfairge: d'fhiafraigh mórán do Chríosd cia hé, agus dobhí eagla orra a chur chum báis nó dochar do dhénamh dhó. Do ofráil Iónas é féin dona loingseóiraigh lena theilgion isan bhfairge; d'fhoráil Críosd É féin dona Iudaighibh i nGárgha Getsemani, Ioan. 18, Ego sum: si me quaeritis sinite hos abire. Do teilgeadh Ionas síos isan <L 56> aigén anfach: do teilgeadh Críosd i n-aigén anfach pían agus páise mur do réimhinnis an rígh-fháidh, veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me. Do shluig iasg mór (dá ngoirthear go coitchionn “míol mór”) an fháidh Ionas do réir ordaighthe Dé, áit i raibh trí lá agus trí hoidhche nó gur sgeith uaidhe an tráth sin ar thalamh thirim é, d'ordaigh Día fós corp Chríosd iar mbás do bheith i ttomba agus a anam bheith i Liombó ar feadh thrí lá; agus mur chuir an t-iasg Ionas beó as a bholg, mur sin d'éirigh Críosd ar an treas lá beó as bruinn na talmhan, mur do réimhinnis an rígh-fháidh chédna, Psal. 15, non derelinques in inferno animam meam nec dabis sanctum tuum videre corruptionem. Do-chuaidh Ionas go cathair na Niniue agus dothug an rígh Sardanapalus agus a mhuintir chum aithrighe do dhénamh: dothug Críosd le teaguisg, le deagh-shiomplaibh, agus leis na míorbhuilibh móra do-rinne Sé féin agus a apsdail, ríghthe, prionnsaidhe, agus urmhór na cruinne do chum aithrighe agus chum crábhaidh. Créd mur labhrus MICHEAS ar Chríosd? Isan dara caibidil réimhinnsidh go n-iompóchaidh an domhan uile ar chreidiomh Chríosd: congregatione congregabo Jacob totum, etc., .i. “cruinneóchaidh mé go deimhin Iacob uile,” .i. an domhan uile. Ascendit enim pandens iter ante eos, .i. do thuirling sé a' briseadh an bhealaigh <L 57> rómpa (a' dul i gcrann na páise a' dénamh bealaigh dháibh). Is uime sin adeir, divident et transibunt per portam, .i. brisfid-sean an bealach agus rachfuid 'na dhiaidh isteach ar an dorus cédna. Adeir isan .4.caib. “acht isna laethaibh déighionach (is laethaibh goirthear don aimsir ó theacht Chríosd go deireadh an domhuin) tiucfaidh chum críche go mbéidh sliabh thighe Dé arna chórúghadh i mullach na sliabh (ní a bhfolach ná i n-áit dho-fhaicse mur deir iomad do shaobh-chreidmhioch na haimsire so bhés an Eagluis), agus tiucfaidh mórán cineadhach ag rádh: tigidh, dénam deithnios suas go sliabh an Tiaghearna agus go tigh Iacob (.i. isteach isan Eagluis), agus múinfidh sé a shlighthibh dhúinn, agus ní fhoghlumfaid cogadh feasda” et erit in novissimo dierum (.i. diem legis gratiae) mons Domini (.i. Ecclesia) praeparatus in vertice montium (erit enim omnibus visibilis) ... Et properabunt gentes multae, et dicent: venite, ascendamus ad montem Domini et ad domum Dei Iacob; et docebit nos de viis suis, etc. ... non discent ultra belligerare, etc. Isan .5. caib. cuiridh síos geineamhuin shíorruidhe agus coimpreadh aimsiordha Chríosd ag ainmniughadh na háite, .i. Bethleem Euphráit, ag rádh: et tu, Bethleem Ephrata, parvulus es in millibus Iuda; ex te mihi egredietur qui sit <L 58> dominator in Israel, et egressio ejus ab initio saeculorum. Isan .7. caib. cuiridh i gcéill méud miana na bhfírén le Críosd agus lena oibreacha trócuireacha d'fhaicsin. Dominum Deum nostrum desiderabunt et timebunt te. Quis, Deus, similis tui, qui aufers iniquitatem, etc. ... deponet iniquitates nostras, projiciet in profundum maris omnia peccata nostra, etc. Créd adeir NAHUM ar Chríosd? Innsidh mur tháinicc síthcháin go talamh na Iudaigheach tar éis báis Shennacherib mhallaighthe, mur sin, iar gclaoidh an diabhuil do Chríosd, gur fhuagair na hapsdail síthcháin Dé le teagusg an tSoisgéil is gach áit don domhan: ecce super montes pedes evangelizantis, et annunciantis pacem. Créd adeir HABACUC le Críosd? Isan dara caib. réimhinnsidh teacht an Mheisiah ag rádh, “seasfaidh mé ar mo choimhéd, agus seasfaidh mé ar an ttor, agus aireócha mé d'fhéchuin créd dérus sé liom agus créd fhreagórus mé ... Agus adubhairt an Tiaghearna, “Sgríobh an fhís agus déna soléir í ar chláraibh, ionnus go ritheadh an té léighios í. Atá fós an fhís cian uainn, acht fá dheóigh tiocfaidh sí isteach agus ní dhenfaidh sí brécc; acht má tá gur mall, fan léidh, tiucfaidh sí go deimhin, ní anfa sí.” Ag so mur deir an <L 59> téx Laidne: super custodiam meam stabo, et figam gradum super munitionem, et contemplabor ut videam quid dicatur mihi ... Et respondit mihi Dominus et dixit: scribe visum et explana eum super tabulas, ut percurrat qui legerit eum. Quia adhuc visus procul est, et apparebit in finem, et non mentietur; si moram fecerit, expecta illum, quia veniens veniet, et non tardabit. Ecce qui incredulus est, non erit recta anima ejus in semetipso; justus autem in fide sua vivet. Agus tar cheann go raibh 617 mbliadhna idir fhriotal na fáisdine so agus aimsir a coimhlíonta, níor mheas an fháidh ar a raibh aire ar na bliadhantaibh síorruidhe gurbha haimsir fhada sin: quia annos aeternos in mente habuit; agus uime sin bheir le tuigse gibé haon nach gcreidfeadh an Mesias a bheith ag teacht nach beith grádh ag Dia air. Isan treas caib. labhraidh go fáthchiallach mórán do neithe cathréimeach ar Críosd, agus goirthear Óráid nó Caintic Habacuc don chaibidil se. Molaidh trócaire an tSlánaightheóra, mur dotháinicc le tártháil chum an chine daonna an tan dobhádar uile arna ttruailliughadh le gach gné pheacaidh. Adeir sí fós gur chuir sin eagla agus uathbhás mór air: Domine, audivi autitionem tuam, et timui. Domine, opus tuum in medio annorum vivificá illud; in medio annorum notum facies; cum iratus fueris, misericordiae recordaberis. <L 60> Tráchtaigh iar sin go háthasach ar an mbuaidh iomláin do-bhéradh sé ar an diabhal: ante pedes ejus ibit mors, egredietur diabolus ante pedes ejus. Agus tar éis móráin eile molta do thabhairt dó, adeir go molfadh féin do shíor é, do bhrígh gurab é féin an neartmhur lér brisadh agus lér blodhadh cuibhreachaibh na bpeacach i ttús na hEaguilse, agus dá éis sin dothug áilghios agus mian do chách le siubhal go lúthgháireach i slíghe na n-aitheanta; gurab é fós bhérus an ghlóir shíorruidhe mur thuarusdal da gach fíréin, agus gur mur sin do-ní le gach aon dá ttarraingionn ó dhroch-staid na bpeacaidhe go staid na ngrás: ego autem in Domino gaudebo; et exultabo in Domino Jesu meo. Deus Dominus fortitudo mea (et) ponet pedes meos quasi cervorum; et super excelsa mea deducet me victor in psalmis canentem. Créd atá ag SOPHONIAS ar Chríosd? Réimhinnsigh eiséirighe Chríosd ó bhás agus an staid i mbiaidh an domhan do-chreidmheach dá éis sin. Óir adeir, “bíodh foighid aguibh (i bpearsainn Chríosd labhrus) nó go ttí lá m'eiséirghe, óir is mian damh na cineadhachaibh agus na críochaibh do chruinniughadh, go ndóirtidh mé mo dhíbhfeirg orra agus mo bhorb-fhearg uile, óir loisgfidhar an uile thalamh le tinidh m'euda”: expecta me, dicit Dominus, in die resurrectionis meae ... quia iudicium meum ut congregem gentes et colligam <L 61> regna, et effundam super eos indignationem meam, omnem iram furoris mei; in igne enim zeli mei devorabitur omnis terra. Do-bheir résún dá éis uaidhe, mur nárbh fhiú iad trócuire do dhénamh orra, tar éis gur chuir teangthacha glana dá tteagasg chum go mbeithidís uile ar aen-toil agus ar aen-aigne créidigh nárbh áil leó éisdeacht riú ná géilleadh dháibh: quia tunc reddam populis labium electum, ut invocent nomen Domini, et serviant humero uno. Má chuirmíd cuing Chríosd ar ar ngualainn dá hiomchar, cuirfidh seision a ghuala féin a' congnamh linn; má chuirmíd ar nguala fóna chroich, cuirfidh seision a ghuala ar an taobh eile dhi dá hiomchar linn, agus ní léigfidh leath-trom oruinn. Adeir fós, i bpearsainn an tslánaightheóra go mbeidh lucht adhartha agus umhlachta do dhénamh dhó, go mbeith fós daoine bochta uireasbhacha ann a lár do chuirfeadh a ndóchas ann, agus sin ar an taobh thall agus a bhos do shrothaibh na hEtiopia, tar éis an phobail Iudaigheach do dhiúltadh dhó: ultra flumina Aethiopiae, inde supplices mihi. ... Et derelinquam in medio tui populum pauperem et egenum; et sperabunt in nomine Domini. Dob fhéidir naoimh agus díthreabhaigh na bhfásaighibh do thuigsin leis na daoine bochta díghbhálacha so, <L 62> mur bhí S. Antonius agus a chomhluadar naomtha i bhfásach na Thebaide. Créd adeir AGGEUS le Críosd? Adeir sé i bpearsainn Dé isan dara caib. “tamall beag fós (.i. i gceann 471 bliadhain, dá ngoirionn tamall beag do bhrígh gur lugha míle bliadhain i radharc Dé ná ó 'né go 'niugh imeasg na ndaoine: quoniam mille anni ante oculos tuos tanquam dies hesterna quae praeteriit, Psalmo 89,v.4, “óir míle bliadhain tar éis dul thort táid id láthair mur an lá 'né”) agus cuirfidh (mé) neamh agus talamh ar gluasacht, an mhuir agus an tirim-thalamh; cuirfidh mé na cineadhachaibh uile ar gluasacht, agus tiucfaidh mian na gcineadhachaibh, agus líonfaidh mé an teagh sin le glóir, agus budh mó glóir an tighe dhéighionaigh sin ná an chéid-tighe” (.i. búdh mó glóir Eaguilse Críosd ná na Sinagóige). Ag so mur deir an téx Laidne: adhuc unum modicum est, et Ego commovebo coelum et terram et mare et aridam. Et commovebo omnes gentes, et veniet desideratus cunctis gentibus, et implebo domum istam gloria ... Magna erit gloria domus istius novissimae quam primae. Ciallaighthear le mian na gcineadhach, .i. desideratus gentibus, Críosd ar Slánaightheóir chuirfios an domhan ar gluasacht ag tabhairt malairt reachta agus dlighe dháibh; agus béidh glóir mhór isan Eagluis, .i. corp agus fuil an tSlánaightheóra is beatha dhí; agus goirthear an teach <L 63> déighionach dhi, do bhrígh nach ttiucfaidh aen-eagluis eile 'na diaidh ar an tsaoghal so go bráth, óir ní léigfidh féin a claoidh ná a truailliughadh go bruinne an bhrátha: portae inferi non praevalebunt adversus eam .... Ero vobiscum usque ad consumationem saeculi, etc. Créd adeir an fháidh SACHARIAS air Chríosd? Atá an fháidh so fós lán do rúndiamhraibh ar Chríosd. Isan .2. caib. labhraidh go soléir ar Shacrameint Chuirp an Tiaghearna, mar árdaighios meadhair agus lúthgháire na muintire chaithios go glan é. Ag so mur adeir, “can agus gáirdigh, a inghean Shióin, óir féch, tháinicc mise agus coimhneócha mé ann do lár, adeir an Tiaghearna (.i. Íosa), agus ceangeólaidh mórán cineadhacha leis an Tiaghearna an lá sin, agus beidh 'na bpobal agum-sa, agus áitreócha mise ann do lár-sa, agus aithneócha tú gurb é Tiaghearna na slógh do chuir chugad mé: lauda et laetare, filia Syon, quia ecce ego venio, et habitabo in medio tui, ait Dominus. Et applicabuntur gentes multae ad Dominum in die illa, et erunt mihi in populum, et habitabo in medio tui; et scies quia Dominus exercituum misit me ad te, dícit Dominus. Isan .9. caib. réimhinnsidh dul Chríosd go cathair Ierusalem, agus mur do fhuasgail na haithreacha naomhtha as Liombo nó as ifrionn na n-aithreach naomh, a dhála fós agus a ghníomhartha <L 64> ó Dhomhnach na Pailme go lá a dheasghabhála. Exulta satis, filia Syon, iubila, filia Ierusalem: ecce rex tuus veniet tibi justus et salvator; ipse pauper, et ascendens super asinam, et super pullum suum filium ejus. Et disperdam quadrigam ex Ephraim, at equum de Ierusalem; et dissipabitur arcús belli, et loquetur pacem gentibus, et potestas ejus a mari usque ad mare .... Tu quoque in sanguine testamenti tui emisisti vinctos (tuos) de lacú in quo non est aqua. Convertimini ad munitionem (ad coelum), vincti spei; hodie annuncians quoque duplicia reddam tibi: “urgháirdigh do dhaoithin, a inghean Shióin; dén lúthgháire, a inghean Ierusalem: féch tá do rígh ag teacht chugad, atá sé ceart agus slánughadh aige, go huirísiol ag marcaighacht ar asal agus ar bhromach, searrach asail. Agus gearrfaidh mé an carbad ó Ephraim, agus an t-each ó Ierusalem, agus gearrfuidhear amach bogha an chatha, agus laibheóraidh sé síthcháin ris na cineadhachuibh, agus biaidh a ríghacht ó mhuir go muir. Ar do shon-sa fós le fuil do thiomna, nó do chunnartha, do chuir mé amach do phríosúnaigh as an locc ann nach bhfuil uisge. Fillidh-se chum an chaisleáin láidir, sibh-se tá ceangailtigh le dóchus; aniugh fhoillseóchus mé go ndíolfaidh dúbalta. Réimhinnsidh fós buaidh na n-apsdal ar neart an domhuin dhíchreidigh: Dominus exercituum <L 65> proteget eos; et devorabunt, et subjicient lapidibus fundae; inebriabuntur quasi a vino, etc. Quid enim bonum ejus est, et quid pulchrum nisi ejus frumentum (.i. Eucharistia) electorum et vinum germinans virgines? Etc. Má léighionn tú fós an .11. caib. gheubhair teasdus ar aodhairacht ionnraic Chríosd, agus ar aodhaireacht éigceart amadánaigh an Antichríosd ann. Isan .13. caib. tráchtaigh ar shochair pháise an tSlánaightheora: in illa die erit fons patens domui David, .i. tobar na ngrás d'fhosguil an Slánaightheóir. Réimhinnsidh fós, mur do thréig na hapsdail ar Slánaightheóir an tan do gabhadh é: percute pastorem, et dispergentur oves. Tráchtaigh fós isan .12. caib. ar phianta agus ar dhóláis an tSlánaightheóra, agus mórán ag dénamh truaighe dhó. Et plangent eum planctu quasi super unigenitum, et dolebunt super eum ut doleri solet in morte primogeniti. Ag so mur deir, vers.10, “Agus dóirtfidh ar thigh Dháibhí agus ar a lucht áitrighthe spiorad na ngrás agus na heidirghuidhe, agus féchfuidh oram-sa, an té do chésadar, agus caoifidh ar a shon, mur chaoidhios duine ar son aein-mhic, agus beidh siad i ndoilghios ar a shon amhuil mur bhíos duine i ndoilghios ar son a chéd-gheine.” Créd adeir an fháidh MALACHIAS ar Chríosd? Óir is mór imdheargas sé peacaidhibh na sagart. <L 66> Isan gcéd-chaibidil réimhinnsidh iodhbhairt an Aifrionn do bheith ro-thaithneamhach ag Dia, óir tar éis imdheargtha do thabhairt do shagairt a aimsire féin dhó, tré na hiodhbartaibh mí-dhlistionacha mí-dhúthrachtacha do-níodh siad, adeir riú go n-abair Tiaghearna na Slógh leó, “ní bhfuil taithneamh ar bith agum ionnaibh, ní mó ghlacfus mé ofráil as bhur lámha”: non est mihi voluntas in vobis, .... et munera non suscipiam de manu vestra. Annsin adeir go ndénfaidh malairt sagartacht agus iodhbartha ag rádh, “ó éirghe gréine go fuineadh, beidh m'ainm mór imeasg na gcineadhhach; dhénfar iodhbairt agus ofráil ghlan ann gach áit dom ainm”: ab ortu solis usque ad occasum, magnum est nomen meum in gentibus; et in omni loco sacrificatur, et offertur nomini meo oblatio munda. Réimhinnsidh isan treas caib. go ttiucfadh Eóin Baisde 'na réimh-theachtaire roimh Íosa, agus go mbeith an Slánaightheóir arna thabhairt isan teampaill lá coisriogtha Mhuire do réir dhlighe an tsean-rachta. Goiridh “aingiol” do Eóin, óir is ionann “aingeal” agus “teachtaire.” “Féch, cuirfidh mé m'aingeal, ag ullmhughadh na slighe romham, agus tiucfaidh an Tiagharna neoch iarthaoi go hobann dá theampall; féch tiucfa <L 67> sé,” ar Tiaghearna na Slógh; “acht cia fhédas lá a theachta do smaoineadh”?” ecce ego mitto angelum, et praeparabit viam ante faciem meam, et statim veniet ad templum sanctum suum Dominator quem vos quaeritis et angelus testamenti, chiallaighios, teachtaire an Tiomna Nuaidh tá sibh 'iarraidh: quem vos vultis: ecce venit, dicit Dominus exercituum: et quis poterit cogitare diem adventus ejus, .i. cia lér féidir méd an chrábhaidh agus an chaoin-dúthracht, créd an urnaighthe agus an úmhlacht, lér ofráil é féin isan teampall naomhtha don Athair Síorruidhe d'fhaisnéis? Cia fós lér féidir méd an taithneamha do bhí ag an Athair Síorruidhe isan ofráil fhíorghlain sin d'fhaisnéis agá fhreagra do réir mur ba mian leis: quis stabit ad videndum eum? Isan .4. caib. do-bheir teisd ar lá an bhreitheamhnuis ndéighionaigh lé gcuirionn i gcéill an t-eidirdhealbhadh atá idir a bheith aindlightheach nó fírénta, etc. Ag so mur adeir: “Féch, tiucfaidh an lá loisgfios mur theinidh, agus beidh lucht dénta na hurchóide uile 'na gconnlach, agus loisgfidh an lá thiucfas iad,” deir Tiaghearna na Slógh, “gan frémh ná síol d'fhágbháil díobh. Acht díbh-se ar a bhfuil eagla m'anama-sa, éireóchaidh grian an cheirt, nó an ionnracuis, agus <L 68> beidh leighios ann a sgiathánaibh.” Ecce enim dies venit succensa quasi ignis; et erunt .... omnes facientes impietatem stipula; et inflammabit eos dies veniens, dicit Dominus exercituum, quae non derelinquet eis radicem et germen. Et orietur vobis timentibus nomen meum sol justitiae, et sanitas in pennis ejus. Cuiridh síos 'na dhiaidh sin dúinn méd an gháirdiochais bhias ar an dream bheannaighthe so ar n-éirghe do ghrian an cheirt, ag rádh: “dénaidh léimnigh mur laogh bíata; sailteóraigh sibh ar na ciontachaibh mur luaithreadh fór gcosa: egrediemini, et salietis sicut vitulus de armento; calcabitis impios, cum fuerint cinis sub planta pedum vestrorum, in die qua ego facio, dicit Dominus exercituum. Óir cuirfidh ceart-dhíoghaltus Dé an uair sin lúthgháire ar na fíréin mur deir an rígh-fháidh, Psal. 57: laetabitur justus cum viderit vindictam. Tabhair dod aire, a léughthóir, go labhrann na fáidhibh isan aimsir a láthair dá chur i gcéill go mbíodh na neithe do ghealladís le teacht comh dearbhtha agus mur bheith do láthair. Do-chídh tú, a léighthóir, as na bladha beaga so don tSean-tiomna do chraobhsgaoilios duit nach raibh d'fheidhm ná d'obair leis na Príomhaithriochaibh dá ngoirthear na Patriarcaibh, ná <L 69> leis na fáidhibh do labhair isan tean-reacht, acht chum anma na Bréithre Ioncholnaidhe, .i. Mhic Dé, d'onórughadh agus d'ard-fhriotal don domhan. Ní raibh, adeirim, feidhm ná obair ag Dia le tabhairt dáibh bá taithneamhaigh leis ná a aon-Mhac d'adhradh agus d'árdmholadh ar feadh na n-aimsior. Do-chí tú fós, créd an díoghruis agus an teinidh ghráidh dobhíodh arna hadhnadh ionnta an tan do lábhradís air; óir dobhídar ag leagha le tnúth agus le mían a fhaicsin lena súile corpordha, mur do-chonncadar go spioradálta é; agus níorbh iongnadh sin, do bhrígh go bhfacadar go soléir nach raibh slánaightheóir ar bith eile le fagháil acht é amháin: emitte nobis Dominum Salvatorem terrae. Ní mur sin, monuar, atá mórán anois! Ní híad amháin lucht ainbhfis, acht daoine lithiordha léighios Scriptúir an tSean-tiomna le cúirialtacht gan spiorad crábhaidh ná umhlacht, bhíos arna ndalladh comh mór sin le huabhar agus le hainmhiana nach bhfaghann blas ná boladh an tSlánaightheóra tá fó chairt gach aen-leitre dhe ann, acht le béil bhaotha bharbardha agus le aithiosgaibh dia-aithisiocha thigid uadha. So an dream imdheargus Pól, ad Rom 1: sine affectione, etc. .... Dicentes enim esse sapientes, stulti facti sunt. Óir créd fá léighfeadh aon-neach an Sean-tiomna acht le Críosd d'iarradh agus d'fhagháil, óir is é is cosbóir phrionsapálta dhó? <L 70> Gidh eadh, a Thiaghearna do gheall na cineadhachaibh mur oighreacht dod Mhac grádhach, tabhair dhúinn a iarraidh agus a fhagháil annsa léughtheóracht naomhtha so, do bhrí gurab é is ábhacóid agus is eadarghuitheach eidrainn agus tú; osgail ar súile; líon dá ghrádh sinn; tabhair dhúinn sinn féin agus ar saothair go hiomlán d'fhoráil dó, agus eision dár nglacadh mur iodhbhairt thaithneamhaigh 'na fhiadhnuis. Glacadh, a Thiaghearna, ar ccroidhtheachaibh, ar mbriathra agus ar ngníomhartha; tugadh dhúinn fós gach uile dhuaigh, gach uile dhólás, gach uile phian, agus gach uile leathtrom d'fhulang go fonnmhur ar an tsaoghal so chum go bhfaiceadhmís ann a ghlóir id láthair-se é, go mbeithmís dár n-adhradh agus dár n-adhmholadh le saoghal na saoghal. Amén. AN .8. ALT THRÁCHTAS GO HATHGHEARR AR LEABHRAIBH AN TIOMNA NUAIDH. Is é ní dá ngoirthear an Tiomna Nuadh na leabhra dothug an Spiorad Naomh síos tar éis an Slánaightheóir do theacht ar an tsaoghal, agus do sgríobhadh dochum an chreidigh Chríosdeamhuil d'fhoillsiughadh agus do theagasg don <L 71> chine daonna, lena súile d'fhosgladh chum aithrigh do dhénamh ar son na bpeacaidhe dhár dhóirtiodar iad féin go n-uige sin, agus le fuar-leitir fholamh-dhlighe an tsean-reachta do thréigion, agus dlighe na ngrás do ghlacadh, mur fhógras Críosd féin dáibh, Marci 1: penitemini, .i. tréigidh an sean-dlighe; credite Evangelio, .i. dom dhlighe-se chuirios leitir an tsean-rachta ar gcúl. Is uime goirthear Tiomna Nuadh dhe, mur nach ionann é agus an Sean-tiomna, nó do bhrígh go músglann spiorad an dlighe Chríosdeamhuil lasair agus caoin-dúthracht ghráidh isan dream thuigios go maith é. Biaidh 'fhiadhnuis sin ar Phól apsdal ad Rom.,8,v.35, adeir: quis ergo nos separabit a caritate Christi? tribulatio? an angustia? an fames? an nuditas? an periculum? an persecutio? an gladius? An Soisgél arna sgríobhadh leis an gceathrar soibhisgél obair is oirdheirce don Tiomna Nuadh, agus fós do sháraigh an mhéid do sgríobhadh riamh i gcathréim agus i ttairbhe, óir is iad na ceithre leabhair sin is carbad iomchair do Chríosd imeasg chineadhacha agus chríochaibh an domhuin, mur deir S. Augustinus, lib.1, De Consensu Evangelistarum, cap.7. Tar cheann go gcuirid an ceathrar soibhisgél gníomhartha agus euchtaibh an tSlánaightheóra síos go heidirdhealbhthach do réir ordaigh agus aimsire, <L 72> tig siad re chéile is gach aen-phonc ar mhodh nach bhfuilid i n-aen-fhocal amháin conntrárdha dhá chéile mur deir S. Aug. De Consens. Evangelistarum. Níl amhrus ná go bhfuil neithe arna gcur síos ag aon díobh nach gcurthar síos le haon eile, agus má chuirionn aon eile dhíobh ní síos go hathchumair, cuiridh aon eile dhíobh níos iomláine ná sin síos é, do réir mur do threóraigheadh an Spiorad Naomh iad fó seach. Fiafraighid aroile créd an riachtanus dobhí le ceathrar do sgríobhadh an tsoisgéil fó leith, óir do bhrígh nach bhfuil ann acht aon-tsoisgél amháin, gur leór a bheith arna sgríobhadh dhó le haon-duine amháin acu. Freagraim-se gurab uime do ordaigh Dia don cheathrar a sgríobhadh fó leith mur bharr cruthaighthe ar fhírinne an tsoisgéil, óir do bhrígh nach a bhfochair a chéile ná ó a chéile do sgríobhadar é, níorbh fhéidir dhóibh a bheith ar aon-sgél agus ar aon-fhocal go hiomlán muna mbeith gurab aen-ughdar amháin prionnsapálta, .i. an Spiorad Naomh, thug síos dáibh é; agus atá tairbhe mhór ann, óir an ní bhíos dorcha do-thuigse ag aon díobh, bí soiléir so-thuigse ag aon eile dhíobh. Ní raibh fós aon díobh fó leith nach raibh mian agus inntinn áirighthe aige le neithe áirighthe do chraobhsgaoiladh go follasach, óir ba hí intinn phrionsapálta Mhatha, do sgríobh ar ttús, agus i n-Abhruis, a chruthughadh gurbh é <L 73> Críosd an Mesias nó an tairngearthach dobhí dá ghealleamhuin i mbél na bhfádh ó thús na n-aimsior agus ba coisbóir phrionnsapálta don tSean-tiomna; agus dá bhrígh sin is é is mionca chuirios i gcéill, ag trácht ar ghníomharthaibh Chríosd, gurab uime thárla sin, dochum ráidhtibh na bhfádh do choimhlíonadh: ut adimpleretur quod dictum est, etc. Is uime sin a curthar síos i bhfighair dhuine é. Marcus, do sgríobh níos athchuimre ná Matha, tráchtaigh sin ar chumhachta agus ar mhíorbhuile Chríosd go sunnradhach, agus is uime sin curthar síos dúinn i bhfighair leóghuin é. Labhraidh Lúcás níosa mhó ná aon eile dhíobh ar cheannsaighacht agus ar thrócuire Chríosd ag leighios galar, othar, agus easláintibh, is gach ionad, agus uime sin curthar síos dúinn i bhfighair nó i gcosmhuilacht laoigh cheannsaigh é. Cruthaigh Eóin diadhacht an tSlánaightheóra agus a aondacht leis an Athair Síorruidhe i n-aghaidh na n-eiritigeach do shén a dhiadhacht, agus is uime sin curthar síos dúinn i bhfighair ilair é, óir, mur is neamhghnáthach leis an ilair tuirling ar an talamh, is mur sin d'éirigh Eóin do dhruim talamhan agus do-chuaidh suas ar fad i mbuaic na bhflaithios ag tabhairt teasduis ar an Trínóid. Adeirid aroile gurab uime curthar Matha ar ttús i bhfighair dhuine do bhrígh go ttráchtann ar Chríosd do réir a nádúire agus a gheinealach <L 74> dhaonna. Curthar Marcus i bhfighair leóghan do bhrígh go ttosaighionn a shoisgél le seanmóir Eóin Baiste ar an bhfásach ag cur uathbháis mur ghuth leóghuin chíocraigh ar na peacachaibh. Tosaigh Lúcás le hiodhbairt an tsagairt Zacharias, agus is uime sin curthur síos i bhfighair mairt nó bó é, .i. beathadhach dobhíodh dá hiodhbhairt go gnáthach ag na Iudaighibh. Agus do bhrígh gur éirigh Eóin suas go hárd, mur dubhrus cheana, ag trácht ar dhiadhacht an tSlánaightheóra i ttús a shoisgéil, ag rádh in principio erat Verbum, curthar síos i bhfighair ilair é. Ní leór do neoch ar bith lér mian an soisgél do leughadh an chiall litiordha do thuigsin, acht is riachtanus dó na rúndiamhra móra tá fó chairt na bhfocal ann do spíonadh agus do thuigsin, agus is mur sin atá gach cuid eile don Scriptúir. Má ghlacann tú an soisgél do réir mur tá arna sgríobhadh le gach aon dona soibhisgéil fó seach, nó má ghlacann tú é ann féin go hiomlán, ní bhfuighe tú do choisbóir iomlán aige acht: 1 geineamhuin an tSlánaightheóra do réir a dhiadhacht agus a ioncholnadh míorbhuileach mar aon rena choimpreadh (Ag sin a chéd-theacht); 2 a dhála agus a ghníomhartha cona theagaisg iongantacha i n-aois leanabaidhe, i n-aois ógáin, agus i n-aois fhearrdha imeasg na ndaoine; 3 a bhás, <L 75> a pháis, agus a imtheacht as an tsaoghal; 4 a theacht ar ais go glórmhur leis an eiséirghe. Ní mheasaim gur riachtanus damh na neithe so do chraobhsgaoile níos forleithiodaighe annso, do bhrígh go bhfuighe an léightheóir i stair an Tiomna Nuaidh is rún damh a sgríobhadh iad. Do sgríobh an soibhisgél Lúcás leabhar curthar síos isan Tiomna Nuadh, dá ngoirthear Gníomhartha na n-Apstal, .i. gníomhartha dála agus iomthúsa na n-apsdal agus na ndeisgiobal i ndiaidh pháise agus dheisgabhála an tSlánaightheóra, ar nach ttráchtad nísa mhó annso, do bhrígh, mur is leabhar starthamhail é, go bhfuighir i Stair an Tiomna Nuaigh é. Acht do bhrígh nach beanann eipistilibh Phóil apsdail, ná na heipistlibh canónta do sgríobh cuid eile dona hapstlaibh, leis an stair, is mian liom tráchta athchumair do dhénamh annso orra. AN .9. ALT AR EIPISTILIBH PHÓIL, ETC. Do sgríobh Pól xiiii eipistil: aon acu chum na Romhánchaibh; a dó chum na gCoirintíneach; aon chum na nGalatach; aon chum na nEphesíneacha; chum na Philipíneacha aon; chum na gColosíneacha aon; chum na Thessalonenses <L 76> a dó; dochum Thimot dá eipistil; chum Títuis aon; chum Phileméin aon; agus aon chum na nEabhraighach. Do-bheir Peadar apsdal teisd orra so isan treas caib. don dara heipist. do sgríobh sé, ag rádh go raibh mórán do neithe do-thuigse ionnta do mhillfeadh daoine neamh-fhoghlamtha neamh-fhoirfe ann a gcreideamh: quaedam sunt difficilia intellectu, quae indocti et instabiles depravant. Agus deir sé gur mur sin do-ní an chuid eile don Scriptúir leó: sicut et caeteras Scripturas ad suam ipsorum perditionem. Trí hádhbhair phrionnsapálta dobhí ag Pól leis an obair so 'chríochnughadh: an céd-adhbhar, chum na ndaoine do mhúsgladh leis an gcreideadh cheart darab anam an charthannacht dhiadha do ghlacadh; an dara hádhbhar, chum cáich do tharraing óna ndroch-bhésaibh, agus na deagh-bhésaibh do leanmhuin; an treas ádhbhar, chum móráin do cheasdaibh cruaidhe d'fhuasgladh, do chuir buaidhreadh mór ar a lán an tráth sin. Créd ar a ttráchtann ann a ÉIPISTIL CHUM NA RÓMHÁNACH? I ttús na heipistile so ar feadh aen-chaibidil décc, tar cheann nach dénann comhcheangal eatorra, cruthaigh sé le résúnaibh láidire méd an riachtanuis atá ag gach aon-duine don domhan le <L 77> creidiomh i gCríosd, agus isan gcuid eile dhi tá ag teagusg deagh-bhés dáibh. Isan gcéd-chaibidil tar éis beannughadh dháibh agus iar gur i gcéill méd na miana dobhí aige leis an soisgél do theagasg dáibh, innsidh go frithir agus go fírinneach dháibh go raibh na cineadhachaibh dá ngoirthear na Geintíligh ag imtheacht le harráid, le seachrán, le gach gné uilc agus urchóide ó gach mí-bhés go a chéile, d'easbaidh an chréidigh bheódha budh chóir dháibh 'bheith isan Slánaightheóir acú. Agus iar sin turlingidh sé ar aindlighe na Rómhánach dá ttug Dia ceannus ar urmhór an domhan, agus an tan dobhídís ag tabhairt bhreitheamhnuis ar an gcuid eile don domhan go rabhdar féin lán d'aindlighe agus do mhí-bhésa, agus nach raibh dream eile ba mó cionta ná íad féin. Agus tóigidh a gconsiais féin mur fhiadhnuise 'na n-aghaidh, mur mhínighios dáibh isan dara caibidil, áit i ttosaighann ar pheacaidhibh na Iudaigheach d'imdheargadh. Agus leanaidh dhe sin gusan treas caibidil, áit i n-innsionn dáibh tar cheann go ttug Dia mur chathréim dháibh cumhdach a leabhar ndiadha do bheith acu, go rabhdar ann gach gné pheacaidh comh ciontach leis na cineadhachaibh eile agus go rabhdar comh líonta le corthachaibh agus le mailís leó, agus gur theasdaigh grása agus trócuire Chríosd uatha mur do theasdaigh ó na cineadhachaibh eile. Ag so mur deir: non enim <L 78> est distinctio; omnes enim peccaverunt, et egent gloria Dei, justificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo Iesu. Agus dá bhrígh sin iarraidh orra an uaill do thréigion lér mheasadar iad féin do árdughadh i gcathréim ós cionn na gcineadhach eile, do bhrígh gurab ag Críosd amháin dobhí slánughadh gach duine idir Iudeach agus Ghrégach, lé ttuigthear na cineadhachuibh uile, do bhrígh go raibh siad uile lán do pheacaidhibh. Cruthaigh an t-apsdal gur riachtanus do gach aon creideadh i gCríosd agus a ghrádh iomlán do thabhairt dó. Agus is chum sin do chur i gcéill adeir gurab é an creideadh beódha líonta do ghrádh Chríosd do shlánuigh agus do naomhaigh Ábraham. Ag so mur adeir: non ex operibus, “ní le hoibreacha” (an dlighe, .i. an tsean-rachta) acht leis an gcreideadh lér chreid an Slánaightheóir do bheith re teacht: quid enim dicit Scriptura? Credidit Abraham Deo et justificatus est; agus is ar an ní sin thráchtus isan gceathrughadh caib. go hiomlán. Cruthaigh an ní cédna do bhrígh gur mór an grádh dobhí ag Críosd oruinn, óir gur leasaigh agus gur leighis na loit agus an choir dhamanta do tharruing peacadh Ádhaimh ar an gineadh dhaonna, óir mur dotháinicc mórán peacach as easumhlacht aon duine amháin, dotháinicc mórán fírén as umhlacht an aon-duine, .i. Críosd: <L 79> sicut (enim) per inóbedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita (et) per unius obedientiam justi constituuntur multi. Ag sin mur labhrus isan gcúigeadh caib. ad Rom. Adeir isan seiseadh caib. mur nach baoghal do Chríosd iarna eiséirghe go glórmhur an dara bás d'fhulang arís go bráth, nach cóir do Chríosdaigh bhés arna athbhreith le huisge agus le grásaibh an bhaisdeadha tuitim arís i mbás coire na seanpheacadh. Agus tuig gur lugha ná sin budh chóir don dream bhíos arna n-athbheódhadh le huisge agus le Sacrameint na haithrighe. Ag so mur adeir: consepulti enim sumus cum illo (cum Christo), .i. “do comh-adhlacadh sinn re Críosd, per baptismum in mortem, .i. “leis an mbaisdeadh chum báis,” .i. chum báis na bpeacadh, ut quomodo Christus surrexit a mortuis per gloriam Patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus. Isan seachtmhadh caib. cruthaigh sé dlighe Mhaoise bheith arna ghairm ar ais agus cách do bheith saor uaidhe le dlighe Chríosd do theacht ann a ionad, lér sgriosadh fós reacht na n-ainmhian gcorpardha, do bhrígh go ttug Críosd neart na ngrás lena gclaoidh, agus le cur 'na n-aghaidh do ghnáth, agus gur sgaoil ó chuing an dlighe sinn do réir mur sgaoiltear bean ó chuing a pósda le bás a fir. Ag so mur adeir: Infaelix ego homo. Quis liberabit me a corpore mortis huius? Gratia Dei, per Iesum Christum Dominum nostrum. <L 80> Adeir gibé haon agá mbeith an spiorad gráidh agus caoin-dúthracht do-bheir Íosa do Dhia nach beith easbhaidh ar bith air, agus nach ttiubhradh eagla phianta ná báis air go bráth gan dlighe agus reachtaibh Dé do choimhlíonadh go fonnmhur. Is ar an spiorad cédna so labhrus Eóin, cap. 7: quem accepturi sunt credentes. Ag so fós an teisd do-bheir Pól annso air, cap. 8: Nihil ergo (nunc) damnationis est iis qui sunt in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulant .... Quicunque enim Spiritu Dei aguntur ii sunt filii Dei, etc. Similiter (autem) et Spiritus adjuvat infirmitatem nostram; nam quid oremus, sicut oportet, nescimus; sed (ipse) Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus, etc. ... Nam quos praescivit, et praedestinavit, etc.; agus 'na dhiaidh sin adeir le hiomad díoghruis gráidh: Quis ergo nos separabit a caritate Christi? etc. Innsidh an t-apsdal mur do thréig Dia na Iudaighibh agus mur do dhiúlt sé dháibh do bhrígh nár chreidiodar i gCríosd, tar cheann gur ghoir Dia orra; agus iar labhairt mhóráin ar cheart agus ar chumhachtaibh Dé dhó, agus fós ar a thrócuire, mur dothug gairm agus grásaibh móra ionganthacha dona cineadhachaibh Geintíleacha uile mur nár shíl na Iudaighibh, adeir sé go hiongantach: Quid ergo dicemus? Quod gentes quae non sectantur <L 81> justitiam apprehenderunt justitiam .... Israel vero sectando legem justitiae non pervenit. Quare? Quia non ex fide sed quasi ex operibus; offenderunt enim in lapidem offensionis, sicut scriptum est: Ecce pono in Sion lapidem offensionis et petram scandali; et omnis qui credit in eum non confundetur. Amhuil agus mur deuradh, is uime do dhiúlt Dia dhíbh agus do thréig sé sibh do bhrígh nár dheóin sibh Críosd ná a dhlighe do ghlacadh i n-ionad a bheith ag greamughadh do dhlighe Mhaoise tar éis a bheith arna ghairm ar ais agus coimhlíonta le teacht Críosd dhó; agus is uime sin adeir an t-apsdal cédna, Actor.cap.13, Quoniam indignos vos judicatis aeternae vitae ecce convertimur ad gentes; et Apocalip. 3, Tene quod habes ne alius accipiat coronam tuam. Résún eile do-bheir dhúinn le grádh díoghruisach do thabhairt do Chríosd do bhrígh go ttug cuire agus gairm don domhan uile go coitcheann gan leathchuma do dhénamh ar aon seach a chéile: non est distinctio, Iudaei et Graeci, nam idem Dominus omnium, dives in omnes qui invocant illum, etc., agus dá bhrígh sin nach raibh leithsgél ag aon-neoch acu le gan teacht dá ionnsaighe. Adeir sé gurab uime fuair na cineadhachaibh oighreacht an Athar Shíorruidhe do bhrígh gur dhiúlt a chlann dhílis dhlistionach, .i. na Iudaighibh, dhí, agus uime sin adeir riú a congbháil <L 82> go daingion ó fuaradar í, óir nárbh usa le Dia na geuga nádúrtha do ghearradh do chrann na hola ná na géuga coimhigheacha dobhí arna gceangal ann a n-áit. Ag so mur adeir: Tu autem fide stas; noli altum sapere, sed time. Si enim Deus naturalibus ramis non pepercit, ne forte nec tibi parcat. Acht fá dheóigh do-bheir mur shólás dona Iudaighibh go ngeallann dáibh go ttiucfaid re linn chríche an tsaoghail dochum an chreidigh Chríosdamhuil agus adeir go mbéidh sin níos so-dhénta ná na cineadhachaibh do thabhairt isteach isan Eaglais ar ttús, do bhrígh gur geuga nádúrtha don chrann réimhráite, .i. don Eagluis, iad. Ag so mur adeir: nam etsi tu (Gentilis ex Gentili patre oriundus) ex naturáli excisus oleastro (.i. do chrann ola fidháin na Gintílacht) et contra naturam insertus es in bonam olivam (.i. isan Eagluis Chríosdamhuil), quanto magis ii qui secundum naturam inserentur suae olivae! Agus dá bhrígh sin adeir riú gan a bheith uaibhreach acht a bheith crith-eaglach do ghnáth. Agus leis sin críochnaigh sé an t-aonmhadh caib. décc ag rádh go hiongantach go bhfuil rúndiamhraibh Dé dorcha dosgrúdaigh: O altitudo divitiarum, etc. Isan gcuid eile don éipistil atá sé ag teagusg na gcreidmheach dá chur i gcéill dáibh gur cóir do gach aon acu a bheith umhal ceannsaigh gan breitheamhnus tobann do thabhairt, <L 83> gan scannail fós nó droch-shiompla do thabhairt d'aos anbhfann an chreidigh. AN CHÉD-EIPISTIL CHUM NA GCOIRINTÍNEACHA. Is uime do sgríobh Pól an éipistil so dochum na dreime dona Coirintíneacha, d'umhlaigh le teagasg an tsoisgéil don chreidiomh Chríosdeamhuil do ghlacadh, do smachtughadh agus do theagasg a n-aghaidh mhóráin d'ainbhfios agus d'árráid ann ar thuitiodar a n-aghaidh an chreidhidh fhírinnigh, agus fós chum na neithe do bhean ris an gcreidiomh dobhí i n-ainbhfios orra do mhúnadh dháibh. An chéd árráid, lér mheasadar go cinnte nach raibh an baisde acht do réir fheabhuis nó uilc an té do-níodh a mhinistrálacht. Agus dá bhíthin sin d'éirigh easaonta agus iomarbháidh eatorra, .i. cuid díobh ag rádh go m'fhearr baisde Pheadair ná baisde Phóil, agus go mb'fhearr baisde Phóil ná baisde Apollo, etetera: Ego sum Pauli, ego vero sum Cephae, ego autem Apollo, etc. Do smachtaigh Pól an arráid sin ar feadh cheithre gcaibidle i ttús na hépistle so, le teagasg agus le forchiodal na humhlacht lér chuir i gcéill dáibh gur le humhlacht, le huiríslacht agus le bás tarcuisneach croiche do shaothraigh Críosd gach grása agus gach subháilce dhiadha dhá raibh re fagháil ag an gcineadh dhaonna, agus gurb é amháin do-bheir brígh do gach Sacrameint, agus <L 84> nach raibh ar chumus aoin eile an bhrígh sin do thabhairt dáibh, agus uime sin gurbh ionann an baisde gibé neoch do-dhénfadh a mhinistrálacht, do bhrígh gurab é Críosd féin an Sagart prionnsapálta do-níodh é, agus nach raibh fuinneméd eile an acht É le brígh do thabhairt dó: fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, Iesus Christus: “agus ar an ádhbhar sin is dó amháin a dlighthear bhur mbuidheachus,” ar sé. An dara hárráid mur do fhuilingiodar don adhaltrannach cholamhuil dobhí arna mhallughadh agus arna ghearradh asan Eagluis a bheith 'na measg. Is air sin thráchtus isan cúigeadh caib.; agus isan seiseadh caibidil imdheargaidh iad tré mur dobhíodh imreasain eatorra féin do-bheireadhdís do láthair na mbreitheamhan bpágánach, agus isan gcaib. chédna imdheargaidh an arráid lér mheasadar nach raibh coir i gcéiliochas nó i gcoimhriachtain na ndaoine sgaoilte óir nárbh adhaltrannus é: nolite errare; neque fornicari, etc.; agus isan seachtmhadh caib. cinnigh ar a tteagasg a n-aghaidh na n-arráideacha sin. Isan ochtmhadh caib. do-bheir imdheargadh dháibh go n-ithídís gan déisdion agus le coinsias ciontach feóil do-níthí d'íobairt dona híodhail, ní bhí ró-scannalach do láthair aos égcruaidh an chreidigh, óir tar cheann nach raibh tábhacht isan ngníomh sin ann féin go raibh gráineamhuil <L 85> do láthair na druinge do mheas gur le honóir dona híodhail do-nídís é. Isan .9. caib. innsidh dháibh, tar cheann go raibh ceart aige féin, nach glacfadh bia ar bith do-bhéuradh scannail nó adhbhar peacaidh dona dearbhbhráthraibh. Leanaidh isan deachmhadh caibidil don argúint chédna, ag rádh nár chóir dháibh tnúth do bheith acu leis an íodhal-bhia sin do bhrígh go raibh bia ba fearr ná é acu féin, .i. Corp agus Fuil an tSlánaightheóra i Sacrameint na hAltóra. Isan n-aonmhadh caibidil décc ceartaigh bésa na mban agá mbíodh a gcinn nochtaigh agus a ngruaga nó a gciabha scaoiltigh leó do réir an nóis phágánta dobhí acu i n-onóir na bandéa bréige, .i. Venus, agus adeir riú nach cóir agus nach comhartha cneasdacht do mhnaoi a ceann do nochtadh, agus go speisialta i n-aimsir urnaighthe puiblidhe nó iodhbartha; óir, tar cheann go raibh sé ionmholta ag na fir i n-am urnaighthe agus iodhbartha a gcinn do nochtadh, do bhrígh go ttaisbénaid leis sin glóir agus onóir Dé darab íomháidh iad, nach mur sin dona mnáibh nach ttaisbénaid acht ní nár chóir dháibh a mhaoidheadh do láthair Dé ná a aingiol, .i. glóir an fhir dárab íomháigh iad. 'Na dhiaidh sin do-bheir imdheargadh mór dáibh tré gach masla dhá ttugadar do Shacrameint Chuirp an Tiaghearna le caitheamh proinne bídh agus dighe roimhe, an tan budh cóir dháibh a ghlacadh <L 86> ar cédlonga. Do-bheir fós imdheargadh dháibh tré mur dobhíodh na saidhbhir ag caitheamh na bhfleadh sin isan Eagluis, gan ruinn do thabhairt dona boicht, agus 'na dhiaidh sin geallaidh dháibh go múinfeadh féin dáibh mur búdh cóir dháibh a ghlacadh go tairbheach. Innsidh dháibh fós isan .12. caib. gur le harráid agus le hainbhfios do mheasadar gur do réir naomhthacht agus fhíréntacht cháich do-bheireadh Dia tiodhlaice tarrngoireacht agus acfuing labhartha na tteangtha, óir nach mur sin dobhí, acht do chum go mbeith gach ball don Eagluis ag congnamh re a chéile dothug Dia do réir a thola agus a mhiana féin na tiodhlaicibh sin go heidirdhealbhach uaidhe. Agus mur mheasadar arís go harráideach nach raibh imeasg na ttiodhlaicibh saora sin aon ba hoirdheirce ná acfuing labhartha na tteangtha, adeir an t-apsdal riú gurab oirdheirce go mór spiorad na fáistine do-bheir Dia do dhreim áirighthe dochum a rúin agus diamharúin an Scriptúir dhiadha d'fhoillsiughadh do gach aon lér mhian a bhfios d'fhagháil. Agus fós adeir nach bhfuil tiodhlaic ar bith is mó ná an charthannacht. Agus do bhrígh go raibh cuid dona Coirintíneacha nár chreid an eiséirghe, cruthaigh sé le briathra follasacha isan gcúigeadh caib. décc í. Isan .16. caib. múinidh dháibh an mhodh <L 87> lér chóir dháibh a ndéirce do chruinniughadh agus do chur i gceann a chéile le tártháil beatha do thabhairt dona bochtaibh fírénta dobhí i gcathair Ierusalem do dhóirt a maoin féin i bhfiadhnuise na n-apsdal. Créd ar a ttráchtann Pól apsdal isan DARA HEIPISDIL CHUM NA GCOIRINTÍNEACH? Cuiridh daoine i n-iongnadh méd na n-adhmholta do-bheir an t-apsdal Pól dó féin isan eipistil so. Gidh eadh, bíodh 'fhios acu gur féidir do dhaoine naomhtha gan uaill ná cionta ar bith iad féin ar ádhbhraibh áirithe do mholadh: 1 chum a gcliú cneasda féin do chosnamh agus do chaomhnadh do réir Eccli. 41, Curam habe de bono nomine; 2 chum gur móide dogheubhdís toradh a nguidhe nó a n-athchuinghe ó Dhia mur do-rinne Ezechias: Isaiae 38, Obsecro, Domine, memento, quaeso, quomodo ambulauerim coram te in veritate et in corde perfecto, agus leis an urnaighthe so, lér mhaoidh a dheagh-iomchar agus a dheagh-bhésa, dofuair aisiog ó Dhia ar a shláinte. Molaidh Dáibhídh Rígh é féin i mórán d'áitibh, mur atá: Psal.25, Iudica me, Domine, quoniam in innocentia mea ingressus sum, etc.; 3 chum tairbhe cháich eile agus chum teagaisg fholláin do thabhairt dáibh: is uime sin mhaoidhis Pól go minic an ghairm dofuair féin ó Dhia, méd na nduagh agus na ndochar dofuair sé ag teagasg an <L 88> tsoisgéil, na míorbhúilibh do-rinne sé, gach caidreamh muinteardha agus gach béloidios dá bhfuair ó Dhia; agus annso féin labhraidh go dána ar na subháilcidh dofuair ó Dhia .i. ar gach béloidios, ar an bhfoighid, ar an n-ionracus, ar an dúthracht, ar a thruaighe agus ar a thrócaire do chach eile, agus go háirighthe ar na boicht, ar an deagh-inntinn do bhí aige, ar an mbuaidh dofuair i n-aghaidh na gcathaighibh deamhnaighe, ar an bhfuadach do-rinneadh gusan treas flaithios air, áit ann a gcualaidh ó Dhia agus ann a bhfacaidh mórán do rúndiamhraibh diadha nárbh áil leis d'aithris. Agus gidh gur labhair saobh-apsdail agus droch-dhaoine go mí-charrthannach air trésan moladh mór sin air féin, is uime do-rinne é ionnus go seasadh a dheigh-chliú ameasg na nuadh-chreidmheach ar eagla go ttiubhradís tarcuisne air féin ná ar na neithe naomhtha do theaguisg dhóibh. Agus iar gcríochnughadh na mór-mholta sin air féin isan .12. caib. gabhaidh a leithsgél féin, ag rádh go ttugadar adhbhair dhó lena ainbhfios do nochtadh dháibh, óir nach dó féin búdh chóir a mholadh acht dáibh-sion, do bhrígh nár mhó aon apsdal eile ná é, tar cheann nach raibh acht neimhní ann: factus sum insipiens, vos me coegistis. Ego enim a vobis debui commendari, nihil emim sum minus ab iis qui sunt supra modum apostoli, tametsi nihil sum. <L 89> Créd tuigthear leis AN EIPISTIL CHUM NA NGALATAIBH? Do sgríobh Pól apsdal an eipistil so dochum nua-chreidmheacha na Galatia isan Asia, lena ttabhairt ar a n-ais as an earráid ann a rabhadar le brécc-theagaisg mheabhlach saobh-apsdal agus eiritioccacha na háite sin, do chuir i gcéill dáibh nach dearnaidh an soisgél gairm ar ais ar dhlighe Maoise agus gur chóir a choimhliónadh mar aon le dlighe an nuadh-reachta. Agus as sin táinicc go ndénadís úsáid don timchioll-ghearradh agus do mhórán eile don dlighe sin do choimhlíonadh, do bhrígh gur chreidiodar nárbh fhéidir a slánughadh acht leis an dá dhlighe do shíneadh re chéile. Cruthaigh an t-apsdal sin do bheith brégach earráidach, óir nach raibh i bpéin ndamanta le coimhlíonadh acht dlighe Chríosd amháin; agus an céd-résún do-bheir leis sin: do bhrígh nach ó dhuine sho-mheallta sho-thruaillighe dofuair féin an soisgél do theagaisg dháibh acht ó Chríosd, agus uime sin nárbh fhéidir a athrughadh ná comaoin eile do chur air go bráth. An dara résún: gur ghlac agus gur mholadar na hapsdail eile go hiomlán an soisgél cédna, agus gurab uime sin dothug féin imdheargadh do Pheadar an tan do-chonnairc é ag fulang coda do dhlighe Mhaoise a bheith dhá choimhlíonadh, agus nárbh fhéidir duine ar bith do shlánughadh acht le dlighe Chríosd amháin gan coimeasg ar bith do dhlighe Mhaoise. <L 90> An treas résún: nach le coimhlíonadh nó le hoibreacha dlighe Mhaoise do thuirlingadh an Spiorad Naomh go follusach ar chách (óir is mur sin le comharthaigh foirmeallacha do thigeadh ar chách i ttús na hEaguilse), acht le creideadh i gCríosd, agus nach raibh aon-duine lérbh fhéidir míorbhuile do dhénamh acht an té do chreideadh i gCríosd; uime sin gur chóir a chreideadh amháin do chongbháil, agus muna mbeith go raibh sin fírinneach gur leamh díomhaoin dáibh an méid d'fhuilingadar ar a shon go soiche sin. Agus mur shiompla air sin adeir nach le hoibreacha an dlighe sin Mhaoise, nach raibh rena linn ann, do slánaigheadh Abraham acht lena chreideadh i gCríosd. Adeir fós nach raibh isan Sinagóg acht mion-sgoil nó mion-oidios dobhí ag ullmhughadh cháich chum creidigh Chríosd do ghlacadh, agus ó fríth sin nár chóir filladh ar an mion-oidios cédna irís. Cruthaigh sin le dhá shiompla mur so: an tan bhíos leanbh óg bídh fó stiúradh agus fó chúram a oide nó go ttig i n-aois oighreachta, agus annsin tréigidh sé an t-oide agus ní théid ar a ais chuige, mur sin dúinne, ar sé, ó fuaramar an oighreacht dobhímar a shaothrughadh fó dhaoirse an dlighe ní thréigfiom í ag filleadh ar an daoirse chédna; an dara siompla clann mhac Abrahaim, .i. Isaac agus Ismael, aon acu, .i. Ismael dobhí le hinnilt <L 91> seirbhíse agus Isaac lena mhnaoi phósda dobhí saor: do hionnarbadh an innilt dhaor gcona mac Ismael, agus do congbhadh Sara shaor cona mac: Agar agus a mac, ar sé, an Sean-tiomna, nó an sean-dlighe, do díbreadh: Sara agus a mac an Tiomna Nuadh, nó an reacht nuadh, atá arna chongbháil leis an oighreacht do shealbhughadh go síorruidhe. ameasg na résún eile do-bheir dháibh adeir gibé timchill-ghearrthear dá dheóin féin go gcuirann é féin fó chuing agus fó dhaoirse an dlighe sin Mhaoise go hiomlán, dobhí do-choimhlíonta do ghnáth. 'Na dhiaidh sin maslaigh sé na saobh-apsdail agus adeir go m'fhearr leis go mbeithdís gearrthaigh amach asan Eagluis, utinam abscindantur qui vos perturbant. Iar sin iarraidh orra an charthannacht do ghrádhughadh, oibreacha spioradálta do dhénamh, na hainmhiana agus na peacaidhe do chlaoidh le hoibreacha contrárdha dháibh; agus leanaidh go fada don teagasg sin agus 'na dhiaidh sin cuiridh méd a ghráidh do Chríosd agus dá chroich i gcéill dáibh agus iarraidh orra gan dlighe ar bith eile do ghlacadh acht sin: quicunque hanc regulam sequuti fuerint, pax super illos. EPISTIL PHÓIL CHUM NA N-EPHESÍNACHAIBH. Dob í Ephes ceann-chathair na hAsia Bige. Do sgríobh Pól apsdal an epistil so chum nuadh-chreidmheach <L 92> na cathrach sin, ar ttús ag comhgháirdiochus riú tré mur do réimhthogh Día iad agus gur ghoir orra. 'Na dhiaidh sin, isan treas caibidil, guidhidh Críosd go dúthrachtach le buan-sheasamh do thabhairt i staid na ngrás dáibh, agus sin ag feacadh a ghlún re lár, do bhrígh go raibh cathaighthe móra na námhad agus na n-eiriticceacha ag teacht orra, agus imeasg na coda eile dhíobh ba baoghlach Simon an t-Asarlaigh dá ngoirthí Simon Mágus. Isna trí caibdileacha eile tá ag tabhairt teagaisg deagh-ghníomh agus deagh-bhés dóibh, mur is follus do gach aon léighfios iad. EIPISTIL PHÓIL CHUM NA PHILIPÍNEACHAIBH. Dathos do goirthí ar ttús don chathair so, agus 'na dhiaidh sin do goireadh Philipis di, ó Philip, athair Alexandair, do-rinne cathair dhaingion di. Is é Pól do theagaisg an soisgél innte ar ttús, agus d'fhuiling mórán masla innte iar ndénamh míorbhuile agus mór-euchta ann a measg dhó. Do bhí grádh mór acu air, agus dá bhrígh sin an uair do chualadar a bheith i ngéibhionn isan Róimh dhó do chuiriodar a n-easpocc, .i. Epaphroditus, le tobhartuis chuige agus le sólás do thabhairt dó; agus ní cían dobhí (mur deir Baronius, ad ann. 50) ann an uair dotháinicc tinnios trom do mheas cách a bheith marbhthach air, acht an uair do fuair biseach maith uaidhe sin do chuir Pól ar a <L 93> ais é, agus an eipistil so leis, ag iarraidh ar na Philipíneachaibh bheith foighideach mur dobhí sé féin, bheith subháilceach do ghnáth, agus atá ag teagusg deagh-bhés agus deagh-ghníomh dáibh. Is cosmhuil léithe so AN ÉIPISTIL RO SGRÍOBH CHUM NA GCOLOSÍNEACHAIBH, óir iar gcur díoghrais a ghráidh i gcéill dáibh ar ttús mur do-rinne isan eipistil so, agus iar mbeith seal mór ag moladh na gcáilidheachta gcaithréimeach dobhí agus tá i gCríosd dhó, do-bheir teagaisg mhórálta mhaithghníomhacha dhóibh. Is é an teagasg cédna do-bheir uaidhe ar feadh chúig gcaibidleacha don CHÉD-ÉIPISTIL DO SGRÍOBH CHUM NA TTHESALÓINEACHAIBH, agus isan dá chaib. ndéighionaigh labhraidh go sunnradhach ar an eiséirghe, agus mur rachus cách i gcuinne Chríosd i meadhón an aidheóir, agus adeir go ttiucfaidh sé go folaightheach amhuil bhitheamhnach. Isan DARA HÉIPISTIL DO SGRÍOBH CHUM NA CATHRACH CÉDNA SIN ba ceann-chathair don Mhacédónia, foillsigh a lúthgháire mhór dháibh tré mur do fhuilingiodar go lúthgháireach ar son Chríosd gach inghreim nó persecution dá ttáinicc ó náimhdibh an chreidigh orra; agus geallaigh lasair theineadh shíorruidhe do theacht mur dhíoghaltas ar na náimhdibh réimhráite. Isan dara caib. do-bheir sólás dáibh i n-aghaidh uamhain an bhreitheamhnuis dobhí, dar leó, le teacht go grod, óir innsidh <L 94> dháibh nach ttiucfaidh sé nó go ttaisbénfadh an príomhpheacach, .i. an t-Anticríosd, é féin ar ttús: nisi venerit discessio primum, et revelatus fuerit homo peccati, filius perditionis. Iar sin isan treas caib. do-ní, mur is gnáth leis, teagasg mórálta dháibh. Créd ar a ttrácht isan DÁ EIPISTIL CHUM TIMOTEUS? Mur do oirn Pól Timoteus 'na easpocc i gcathraigh Epheis isan Ásia, do-bheir teagasg isan eipistil so dhó lena chuing do chongbháil, agus leis an ualach mór dobhí air d'iomchur mur budh cubhaidh d'easbacc agus do shagart mhaith. Ar tús adeir leis toirmeasg do chur ar oidios na ndaoine abarthach iomad-labharthacha thráchtus go gnáthach ar neithe díomhaoineacha, óir adeir nach bhfuil tairbhe ionnta. Isan gcéd-chaibidil adeir nach bhfuil comhrádh ar bith is tairbhigh agus is toghtha ná tráchta gnáthach ar thrócuire an tSlánaightheóra dotháinicc a' fuasgladh na bpeacach: fidelis sermo et omni acceptione dignus; quod Christus venit in hunc mundum peccatores salvos facere. Iarraidh air a bheith ag guidhe go dúthrachtach le fraoch agus le feirg Dé d'iompógh don phobal, óir isan dara caib. adeir: obsecro igitur primum fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus, etc. Adeir leis a bheith ro-choimhédach le gan duine ar bith do thogha ná do oirneadh le bheith <L 95> ag ministrálacht na sacrameintibh acht daoine deagh-iomchair, foirfe i n-eagna agus i naomhthacht. Qui domui suae praeesse nescit quomodo Ecclesiae Dei diligentiam habebit? Ar na sagairt agus ar na deaccánaigh a thráchtus sé annso. Innsidh dhó gur dá dhualgus a bheith 'na shiompla agus 'na scáthán naomhthacht agus fíréntacht lena bhriathra, lena ghníomhartha, le carthannacht, le geanmnaighacht, agus re creideamh dóchusach ag an bpobal do ghnáth: exemplo esto fidelium in verbo, in conversatione, in caritate, in fide, in castitate, etc. Adeir ris a bheith 'na athair chúramach ar a mhuintir agus a thiodhlaice do roinn orra do réir luaidheacht gach aoin díobh, óir adeir, cap. 5, a bheith go maith leis na bantreabhachaibh fírénta agus onóir do thabhairt dáibh: viduas honora quae veré viduae sunt. Adeir leis fós onóir dhúbalta do thabhairt dona deagh-shagairt, agus go speisialta do lucht an teagaisg dhiadha do dhénamh: presbyteri qui bene praesunt duplici honore digni habeantur, maxime qui laborant in verbo et doctrina, etc. Adeir fós leis gan coir do ghlacadh i n-aghaidh sagairt acht muna mbeith arna dearbhadh le dias nó triúr fiadhnuisibh dearbhtha: accusationem noli accipere nisi sub duobus aut tribus testibus, etc. Isan .6. caib. iarraidh air síthcháin agus grádh carthannach do theagasg go síorruidhe. Mur do <L 96> bhí Pól an tan so i ngéibhionn ag an Impear Nero (lér cuireadh chum báis é,), agus go raibh fios aige go raibh aimsir a mhairtíreacht i ngar dhó, iarraidh ar Thimoteus isan dara héipistil ro sgríobh chuige a ionad féin do sheasamh, agus gan náire do bheith air um an tsoisgél do theagasg go dána díthchiollach neartmhur, agus go raibh an ghlóir shíorruidhe tré eiséirghe an tSlánaightheóra mur thuarusdal le fagháil aige. “Dén saothar,” ar sé, “amhuil mhílídh chródha do mhuintir Chríosd,” labora sicut bonus miles Christi Jesu. Cuiridh iar sin i gcosmhulacht le treabhthach é, do bhrígh gur chóir do tseanmóntaigh, le hiarann treabhtha an tsoisgéil, croidhtheacha cháich do scoilteadh, agus a míniughadh le práca na haithrighe: Osee, 10, arabit Judas, et confringet sibi sulcos; 2 is cóir dhó na subháilcibh do shíolchur ionta: exiit qui seminat, seminare semen suum, Luc. 8; 3 is cóir dhó an síol d'fholach, .i. gan glóir ná moladh díomhaoin daonna d'iarraidh ná do ghlacadh: nec quaerentes gloriam ab hominibus, ad Thess. 2; 4 bheith foighideach nó go bhfaghaidh toradh a shaothair: ecce agricola patienter expectat, Jacob., ult. Fá dheóidh, iar n-innsin dó go n-éireóchadh lucht saobh-theaguisg agus eiritigidh i n-aghaidh an tsoisgéil do mhillfeadh mórán ar an láthair agus nísa mhó ná sin i ndeireadh na n-aimsior, iarraidh air a bheith gan sgís gan athtuirse ag teagasg an <L 97> tsoisgéil: praedíca verbum: insta opportuné, etc. Do sgríobh Pól EIPISTIL GO TITUS, árd-easbocc Chréta, lé n-iarrann air ar ttús é féin d'iomchar imeasg gach dreime lena cheart féin do thabhairt do gach aon. 'Na dhiaidh iarraidh air easbaicc agus sagairt do thogha agus do oirneadh i mbailte agus i gcathrachaibh na críche sin, do réir mur do ordaigh féin dó roimhe sin. Iarraidh air fós a theagasg gnáthach do chur i n-oireamhuin d'acfuing thuigse gach aoin dá n-éisdeadh ris. Adeir leis fós a chur i gcéill go bhfuil d'fhiachaibh ar gach aon urraim, umhlacht, agus onóir do thabhairt do gach uachtarán cille agus tuaithe. Agus fá dheóidh adeir leis teagasg agus rogha do thabhairt dona heriticcigh, ar ttús go discréidioch uair nó dhó, agus muna nglacaid sin uaidhe a ndíbirt agus a ngearradh amach as an Eagluis, gan caidreamh ná comhrádh d'fhulang leó: haereticum hominem, post unam aut alteram correptionem, devita, etc. Créd an chúis fár sgríobh Pól a LEITIR CHUM PHILOMÉN? Duine uasal Críosdamhuil fírénta do chathair na Colosia dárbh ainm Philémon dobhí 'na charaid mhór ag Pól, agus tarla dhó shin gur éulaigh searbhfoghantaigh leis uaidhe, agus (do réir mur deir úghdair bhárántamhuil) do ghoid cuid dá mhaoin <L 98> uaidhe. Tarla dhó dhul don Róimh fón n-am a raibh Pól i ngéibhionn. Do-chuaidh Onesmus, .i. an searbhfoghantaigh cédna, dá ionnsaighe do chum an phríosúin. Do ghlac Pól go carthannach é, agus iar mbeith dhó seal dá fhreasdal agus ag teachtaireacht don apsdal do ghlac creideamh agus baisde uaidhe. Iar sin do chuir d'fhiachuibh air dul ar ais d'ionnsaighe a mhaighistir arís, agus ar eagla go ndénfadh an maighistir, .i. Philémon, díoghaltas air do sgríobh Pól litir leis ag iarraidh maitheamhnuis dó; agus do-bheir a fhocal le sásadh do thabhairt ar son gibé díghbháil do-rinne sé go n-uige sin: obsecro pro filio meo, quem genui in vinculis, Onesmo. AR ÉIPISTIL PHÓIL CHUM NA N-EABHRAIGHEACH. Níor chuir Pól a ainm ar an eipistil so do bhrígh go raibh fuathmhur ag na Iudaighibh; agus is uime dothug deireadh dhí, do bhrígh nach raibh siad le teacht chum creidigh Chríosd do ghlacadh go deireadh na n-aimsior, mur deir an t-apsdal cédna ann a eipistil chum na Rómhánach. Is uime tá an éipistil so nísa líomhtha agus nísa ealadhanta ná na hépistilibh eile ró sgríobh roimhe sin, do bhrígh gur chumusaigh Pól a labhairt agus i láimh isan teangaidh Eabhrais ná i n-aon-teangaidh eile, óir is i n-Eabhrais do sgríobh sé an éipistil so. I ttús na heipistle ar feadh dheich gcaibidileacha <L 99> foillsigh an tApsdal mórdhacht agus cathréim an tSlánaightheóra Íosa Críosd, dá chur i gcathréim ós cionn na n-aingeal féin dá raibh géilleadh mór ag na Iúdaighibh do ghnáth; agus ar na hádhbhraibh sin gur dó amháin búdh cóir géilleadh, agus nach do dhlighe Mhaoise dobhí arna ruagadh le teacht dhlighe an nuadh-reachta; agus gibé haon do ghlacfadh baisde Chríosd nár chóir dhó amharc ar ais leis an dlighe seanda sin do ghlacadh ná do choimhlíonadh. Isan gcéd-chaib. iar gcruthughadh mhórdhacht agus chathréime Chríosd ós na hainglibh dhó, agus sin le résúnaibh láidire, mur atá: go raibh sé 'na shuidhe ar dheis an Athar Shíorruidhe agus na haingil ag seirbhís agus ag mionastrálacht dó, tar éis go rabhdar dá adhradh iar tteacht as bruinn na hóighe dhó nó iarna choimpreadh, go bhfuil fós an domhan uile fóna smacht agus fó úmhlacht dó - Agus adeir nach ádhbhar táir ná tarcuisne dhó mur do fhuiling bás ar feadh thrí lá, óir gur dá dheóin féin do céusadh É chum cumhacht an diabhuil do chlaoi, agus chum tártháil do thabhairt don chine dhaonna bhí fó sclábhaighacht aige, agus fós, chum go mbeith ullmhaigh le cabhair gach tan do thabhairt dáibh. Agus isan dara caibidil cuirigh na briathra so síos mur chlúdadh ar na résúin sin: Si enim qui per angelos dictus est sermo, factus est firmus, et omnis praevaricatio et inobedienta accepit justam mercedis retributionem; quomodo <L 100> nos effugiemus si tantam neglexerimus salutem, .i. má rinneadh díoghaltuis ar an dream nár ghéill do dhlighe an tsean-rachta dobhí arna thoirbhirt leis na haingil amháin, créd an díoghaltus dleaghthar dhúinne má sháraoidhmid dlighe Críosd is mó go mór ná na haingil? Do bhrígh go raibh 'fhios aige nach raibh crétúir acht na haingil amháin is mó ar a raibh meas agus onóir na Iudaigheach ná Maoise, cruthaigh Pól nach raibh ann acht seirbhíseach do Chríosd is mac dílis do Dhía, agus uime sin adeir sé má rinneadh díoghaltas báis ar an dream dobhí easumhal do Mhaoise ar an bhfásach, créd an díoghaltus is cóir a thabhairt don dream do sháraigh dlighe Críosd? Isan .4. caib. cruthaigh mórdhacht agus cathréim Chríosd ós cionn árd-shagairt shleachta Aaróin ar a raibh meas mór ag na Iudaighibh, ag rádh nachar lamhadar sagairt nó árd-shagairt an tsean-rachta dul isteach i n-áit ro-naomhtha an teampaill acht aon-uair amháin isan mbliadhain; nach mur sin do Chríosd, d'fhosgail agus do-chuaidh isteach go flaithios Dé, agus go bhfuil do shíor annsin ag guidhe ar ar son, agus dá bhrígh sin gur dó amháin is cóir géilleadh: habentes ergo pontificem magnum, qui penetravit coelos, Iesum filium Dei, teneamus confessionem. Isan .5. caib. cruthaigh mórdhacht agus ardcheannus Chríosd ós cionn shliocht Aaróin do <L 101> bhrígh gur sagart síorruidhe é do réir uird Mhelchisedech. Tar éis a bheith dhá n-ullmhughadh isan .6. caib. chum na neithe móra sin do thuigsin, leanaidh isan seachtmhadh caib. don argúint chédna, agus do-bheir teasdus ar Melchisedech dháibh, ag rádh gurbhá rígh oirdheirc onórach síthchánta é ba mó go mór ná Áhbraham. Agus cruthaigh sin do bhrígh go ttug Ábraham deachmhaidh dhó, mur sin gur bhudh é ba huirde sagartacht. Do bheannaigh fós Melchisedech Ábraham, mur sin dobhí 'na uachtarán aige; agus mur do adbhaigh Ábraham a uachtaránacht an uair sin, leanaidh as gurbha mó é ná Aarón agus a shliocht, dobhí an tan sin le teacht ar a shliocht (agus fóna chuim an uair sin). Cruthaidh fós as síorruidheacht shagartacht Chríosd tar shagartacht Aaróin agus a shleachta, óir go mairfeadh iodhbart agus altóir Chríosd go bruinne an bhrátha. Cruthaigh an ní cédna isan .8. caib., mur adeir go bhfuil Críosd ar dheis a Athar ar neamh, go bhfuil a' cur a árd-shagartacht i ngíomh ann, ag guidhe ar ar son, ag ofráil na nádúire do céusadh ar ar son, nó agá ofráil féin tré lámha na sagart ar an talamh, óir is É féin an príomhshagart ag dénamh na hiodhbartha, agus nach raibh sagartacht Aaróin ariamh acht ar an talamh amháin. Adeir fós isan chaib. chédna gur fearr an tiomna dár shagart Críosd ná an sean-tiomna <L 102> dár shagart Aarón, do bhrígh gurab é is fearr geallamhna, .i. ríghacht nimhe: (Christus) melioris testamenti mediator est quod in melioribus repromissionibus sancitum est. Isan .9. caib., iar ttabhairt teasduis ar shagairt agus ar iodhbarthaibh an tsean-rachta, ag rádh, tar éis na mbeitheadhach do mharbhadh dona sagairt agus a bhfuil do chrothadh mur fá gnáth riú, nach ttéudh an t-árd-shagart trésan tabernacel isteach isan ionad ro-naomhtha acht aon-uair amháin isan mbliadhain, agus go mbíodh an t-ionad sin dúnta arís go ceann bliadhna, ní 'chuireadh i gcéill nár fosgladh doirse nimhe an tráth sin, agus nach raibh brígh isna hiodhbharthaibh sin dobhíodh dhá ndénamh go nua gacha bliadhain chum neamh d'fhosgladh ná cách do ghlanadh óna bpeacaidh - gidh eadh, nach mur sin do Chríosd, óir le haen-iodhbairt a pháise gur fhosgail doirse nimhe agus gur naomhaidh na fíréin go síorruidhe, agus nach riachtanus an pháis chédna d'athnuadhadh arís go bráth, óir ní riachtanus do Chríosd bás eile d'fhulang leis an gcine daonna do shlánughadh. Isan .10. caib. leanaidh don ní chédna, agus i ndeireadh na caibidile cédna bograigh pianta síorruidhe na teineadh ifrionda ar an dream dho-chreidmheach nach gabhann re Críosd, nó thréigios É iar gclos na fírinne do nocht dáibh. Isna trí caib. eile do-ní teagasg mórálta dháibh <L 103> ag iarraidh orra na subháilcibh do ghrádhughadh, na dubháilcibh d'fhuathúghadh, agus teagaisg mheallta agus oidis mhí-fholláin na saomh-apsdal agus na n-eiriticceach do sheachnadh. DONA HÉIPISTILIBH CAITLÍOCA ANNSO SÍOS. Goirthear “Eipistlibh Caitlioca” dhíobh, do bhrígh gur teagaisg ghenarálta nó coitchionna tá tairbheach ag gach uile Chríosdaighe atá ionnta, agus goirthear “eipistle chanónta” le chuid eile dhíobh, do bhrígh gur samhuil do chanóin nó do riaghail stiúrtha na beatha Chríosdamhuil na fuighle nó na léighinn atá ionnta. Agus a seacht a líon, .i. eipistil Shém ba hóige, easbocc Ierusalem; dhá eipistil Pheattair; trí heipistle Eóin apsdail; agus aon eipistil Iudáis, an apsdail fhírénta. Curthar EIPistil SHÉMUIS i ttosach do bhrígh gurab é ba luaithe do sgríobh. Óir ar tteacht inghreime nó phersecution mhóir ar an Eagluis tar éis bháis Stepháin, dob éigion d'urmhór na gCríosdaighibh teitheadh go himlibh na gcríoch n-eachtrann fá coimhneasa dhóibh, agus ar eagla go ttiubhradh uathbhás nó uamhan, nó méd an amhgair nó an anfhorlainn dobhídar d'fhulang, orra creideadh Chríosd do thréigion, do sgríobh Sémus an éipistil so chugthu le sólás do thabhairt <L 104> dáibh agus lena neartughadh i n-aghaidh na gcathaighthe sin. Do-bheir fós comharleacha ro-thairbheacha dháibh, .i. dimbrígh do dhénamh dona neithe saoghalta, bheith foighideach isna foiréigin, na neithe díadha do ghrádhughadh, agus mórán d'aithiontaibh tairbheacha eile: Omne gaudium existimate, fratres, cum in tentationes varias incideritis, etc. CÉD-EIPISTIL PHEADAR ABSDAIL. Is í an chúis chédna fár sgríobh Sém do ghluais Peadar chum na heipistle so do sgríobhadh, .i. ag tabhairt sóláis agus comhairleacha tairbheacha dona Críosdaighibh dobhí ar teitheadh ó inghreim na bprionnsaidhibh págaánta ar feadh chríochaibh agus chathrachaibh na hAsia Bige; agus ag iarraidh orra bheith misneamhuil cródha i n-aghaidh na gcathaighibh, agus gan umhlughadh dháibh: gach pian agus gach duaigh d'fhulang go lúthgháireach ar son Críosd. Tá léighinn na héipistle so tairbheach ag gach aon idir shean agus óg; agus fós do-bheir léighionn ro-fholláin do phastúirigh na hEaguilse innte, óir isan .5. caib. greamaigh dhíobh a ttrédaibh do bheathughadh go spioradálta, ní go foiréigneach, ar sé, acht go fonnmhur, ní ar ghrádh tairbhe <L 105> truaillighthe acht go prap, ní ar ghrádh bheith ag maighistreacht nó ag murrachas ar an gcléir acht le deagh-shiompla do thabhairt don tréd: pascite qui in vobis est gregem Christi (.i. tréd Chríosd tá ann bhur gcúram), providentes non coacte sed spontaneé ... neque turpis lucri gratia sed promté, neque ut dominantes in cleris, sed forma facti gregis ex animo. Tá ní ro-chruaidh isan treas caib. don eipistil so, áit a n-abair Peadar: qui in carcere erant iis spiritibus veniens praedicavit; acht is é ní tuigthear le mórán as na briathra so, go raibh dream fhírénta ann isan aimsir a raibh Noe ag dénamh na háirce nár chreid, tré mhéd a ndóchais i ttrócuire Dé, go ttiucfadh an díle mur dotháinicc, agus ar son a ndóchuis mhaith gur thárthaigh Dia ar ifrinn na bpian iad agus go ndeachadar go Limbo na n-aithreach naomh, áit ar labhair anm Chríosd riú iar ndul dá anam ann an tan d'fhulaing bás isan gcroich, agus gur ofráil don Athair Síorruidhe iad. Isan DARA HEIPistil músglaidh chum creidigh agus deagh-oibreacha iad, agus do-bheir teisd ar an taisbénadh glórmhur dothug Críosd air féin i Sliabh Thábor. Isan .2. caib. imdheargaidh go mór na saobh-fháidhibh agus na heiriticcigh. Isan treas caib. labhraidh ar uathbháis an bhreitheamhnuis ndéighionaigh, agus adeir go ttiucfaidh mur <L 106> bhitheamhnach: adveniet autem dies Domini ut fur, etc. Tá Eóin leis isna heipistilibh ro sgríobh ag teagasg an chreidigh, an dóchuis, agus an ghráidh dhiadha ba théx gnáthach dhó. Sgríobhaidh sé an dara heipistil chum mná Babilóineach dárbh ainm Electa dá gríosughadh chum Dé do ghrádhughadh. Agus níl inte acht aen-chaibidil amháin. An treas eipistil chum duine uasail dárbh ainm Caius dá ghríosughadh go mór chum gráidh na comharsann, agus bheir buidheachus dó tré bheith go maith le deóraighibh. Créd ar a ttráchtann ÉIPistil IUDÁIS? An tan do-chonnairc an t-apsdal fírénta, .i. Iudás, dá ngoirthí Thadeus, nach luaithe dobhí an soisgél arna shíolchur leis na hapsdail ná do bhí cogal earráide agus ainbhfis na saobh-apsdal nó na n-eiriticceach ag fás tríd (óir níor sgar Eagluis Chríosd ariamh gan a bheith dá buaidhreadh lena samhuil so), do sgríobh Iudás an eipistil so do chum na nua-chreidmheach Iudaigheach ag iarraidh orra a bheith go buan-sheasmhach isan gcreideamh do ghlacadar, spáirn agus coimhghlic ghnáthach do dhénamh a n-aghaidh lucht síolchuir na mbrécc n-arráideach agus na heiriticcacht, ar a ttugann teasdus go fírinneach annso. Fiafraighid dream créd mur is féidir don eipistil so a bheith canónta nó 'na scriptúir fhírinneach, <L 107> do bhrígh go labhrann sí ar leabhar neamh-chanónta ag tabhairt ughdarráis scriptúir dhó, .i. ar Leabhar Enoch, nach n-áirmhidhthear imeasg leabhra an Scriptúir ar aen-chor. Mo fhreagra: go bhfuil ceithre gnéithe leabhar ann lé n-abarthar Apochriphigh, nó neamh-chanónta: cuid díobh ar a bhfuil conntabhairt ag cách ar a bhfírinne agus ar a n-ughdair, mur atá Leabhar Irise Leanbaidhacht an tSlánaightheóra, óir ní feas dúinn an bhfuil an leabhar sin fírinneach ná fós créd is úghdar dhó; cuid eile agár feas a n-ughdair, agus nach feas a bhfírinne, mur atá Leabhar Eachtra Clémeint, Itinerarium Clementis; an treas gné dhíobh leabhra ar feas dúinn a n-ughdar agus a bhfírinne, mur tá Leabhar Enoch, dob fhéidir do mhac a mhic, .i. do Noe, a chaomhna ón dílinn ann a áirc ná a athsgríobha i ndiaidh na dílionn; gné eile dhíobh is feas dúinn a bheith fírinneach, tar ceann nach feas dúinn na húghdair, mur atá Leabhair Hestair agus na hEagna. Is féidir an ghné dhéighionach so a bheith barántamhuil mur fhiadhnuise, agus ní glacar an dá chéd-ghné mur sin. Dob fhéidir gurab iad na Iudaighibh do scrios Leabhar Enoch as an gcanóin do bhrígh go bhfuil trácht follasach ar Críosd ann, mur deir Tertul., Liber De Habitu Muliebri, cap.3: Si scripturas aliquot non receperunt de eo loquutas, quem et ipsum coram loquentem non essent recepturi. <L 108> Adeir sé ccur scrios Críosd an dara huair an dream nár chreid ann: quoniam Iesus secundo perdidit eos qui non crediderunt. Tugthear so ar Chríosd an mhéid gur Dia É, .i. mur do scrios agus mur do bhásaigh lucht an mhurmuir agus an droch-chreidigh ar an bhfásach iarna saoradh as bruid na hÉgipte dhó, agus mur threasgeórus fós na trétúirigh thréigfios an creideadh ceart do ghlacadar ann a mbaisdeadh. Adeirid aroile gur cosmhuil le sgél fábhuill mur deir go raibh comhrac idir Mhicheál Airchaingeal agus an diabhal fó chorp Mhaoise, óir ní faghthar isan Scriptúir é. Gidh eadh, is dearbhtha gur i leabhair éigin dobhí imeasg na Iudaighibh an uair sin dofuair an t-apsdal é, mur bhí mórán eile do leabhraibh acu an tan sin do cailleadh ó shoin, agus ní lughaide is cóir a mheas a bheith fírinneach gan a bheith isan Scriptúir i n-áit eile dhó, óir ní Scriptúir a chruthaighios Scriptúir acht an Eaglais. Labhraidh Eóin Suibhisgél ar lochán mhíorbhuileach ann a leighiosadh aingeal le corrughadh an uisge bhí ann gibé céd-fhear galair do casfaidh ann uair áirighthe gacha bliadhain. Piscina Probatica ghoirios de, agus gé gurab iongnadh scríbhneórigh Scriptúra an tsean-reachta ní comh mór agus comh míorbhuileach so do dhearmad, ní labhraid aon-fhocal air. Ní labharthar i n-aon-áit eile don Scriptúir ar an dá easarlaigh ar a ttráchtann Pól, <L 109> ad Thimot.3, v.8, do chuir i n-aghaidh Mhaoise. Ní faghthar fós isan soisgél na briathra so do labhair Críosd do réir mur curthar síos iad, Act. 20, agus dá bhrígh sin an cóir a rádh nach Scriptúir fírinnioch iad? Dobhí an choimhghlic idir Micheál agus an diabhal tré chorp Mhaoise ar an adhbhar so síos. An uair ba toil le Dia Maoise d'fhagháil bháis tug leis i n-áit uaignidh é, agus an uair do sgar a anam naomhtha rena cholainn do chuir Dia d'ualach ar na haingil a chorp d'adhlacan i n-áit nach bhfuigheadh aon-neach eólas air go bruinne an bhrátha; agus is uime do-rinne sin do bhrígh go raibh 'fhios aige dá mbeith sé re fagháil ag na Iudaighibh dobhí claon chum adhal-adhartha, go mbeith sé 'na íodhal nó 'na dhia bréige acu. Agus is uime sin ba mian leis an diabhal a thaisbénadh dháibh, nó gur chuir an t-archaingeal Micheál toirmeasg air le briathra fóirfe fíor-éifeachtacha le rug buaidh ar bhorb-bhriathra an aidhbhirseóra, mur bheir an Eagluis naomhtha do ghrés buaidh a n-aghaidh bhorb-briathra dhia-aithisiocha na n-eiriticceach. Agus do-bheir sé teasduis uathbhásacha ar na heretigidh cédna annso, ag rádh gur i slighe Chain a ghluaisid, óir mur bhí Cain lán d'iomthnúth is mur sin bhíos na hereticcidh 'á ghlacadh <L 110> orra féin (go hégceart) a bheith 'na ndoctúirigh móra; mur do ofráil Chain an chuid ba measa do thoradh a shaoithir do Dhia, mur sin dáibh-sion leis an adhradh éigceart; mur bhí Cain tiaránta dúnmharbhthach, mur sin dáibh-sion ag dénamh díoghailtuis gan ádhbhar ar na fíréin: marbhaid a n-anama agus ar uairibh a ccuirp. Adeir Caldaeus an Paraphrast gurab é Cain céd-eiriticceach dobhí ann ariamh. Do shén cuid d'airtiogail an chreidigh a n-aghaidh Ábeil, óir do shén nach raibh breitheamh ar bith ann, nach raibh luaidheacht ag na deagh-ghníomhartha ná pionúis ar dhroch-ghníomharthaibh, agus ar mbeith d'Ábeil ag labhairt 'na aghaidh gur mharbh é. Vae illis, quia in viam Cain abierunt! Is iomdha droch-ní eile adeir riú mur atá: In errore Balaam mercede effusi sunt, in contradictione Core perierunt! Hi sunt in epulis suis maculae, conviuantes sine timore, semetipsos pascentes, nubes sine aqua ... arbores autumnales, infructuosae, bis mortuae, eradicatae, fluctus feri maris despumantes suas confusiones, sydera errantia, quibus procella tenebrarum servata est in aeternum, etc. Do bhrígh gur mian leam labhairt ar Leabhar na tTaisbéntaibh dá ngoirthear go coitchionn APOCALIPS i Stair an Bhíobla, ní thráchtad air isan dianbhrollach so. <L 111> AN 10 ALT ANN A TTRÁCHTAR GO HATHGHEARR AR NA HUGHDAIR LÉR SGRÍOBHADH LEABHAIR CHANÓNTA AN SCRIPTÚIR AR TTÚS. Is dearbhtha gurab é Maoise do sgríobh na cúig leabhair atá i ttús an Bhíobla nó an Scriptúra, .i. Leabhar na nGeinealach, Genesis; Leabhar na Gluasacht, Exodi; Leabhar na Leuiticcibh, Leviticus; Leabhar na nUibhreach, Numerorum, agus Leabhar an Athfhriotail, Deuteronomi, gusan áit ann a dheireadh i ttráchtar ar bhás Mhaoise do sgríobh Iosue nó úghdar éigin eile. Is dearbhtha fós gurab é Dáibhídh an Rígh ro sgríobh an psailtear, .i. Leabhar na psalm, acht atá amhrus ag cuid dona hughdair nach é do sgríobh na psalma go hiomlán, óir adeirid gurab iad an dream ainmnighthear i ttús coda dhíobh ba hughdair don mhéid sin díobh, .i. Maoise, Solamh, Asaph, Chore, Idithum. Is í so cédfaidh an Naoimh Ieróm agus Hilariuis; gidh eadh, is í baramhail Chrisostoim, Chassioduruis, Euthimiuis agus Auistín naomhtha gurab é Dáibhídh ro sgríobh go hiomlán iad. Tig Belarmin agus Alphonsus Salmeron leis an gcédfaidh so. Is dearbhtha gurab é Solamh mac Dáibhídh Rígh do sgríobh Leabhar na Seanfhocal, Liber <L 112> Proverbiorum, Leabhar Ecclesiastes, agus Leabhar Chainticc na gCainticce. Acht atáid na hughdair neamhchinte i n-ughdar Leabhair na hEagna, Liber Sapientiae. Adeir cuid acu gurab é Philo an Iudaigheach ro sgríobh é. Adeirid aroile níos inchreidmhe nach é acht Solamh, agus is maith an suidhiughadh air sin an ní deir an t-ughdar, cap. 9, isan leabhar chédna: tu me elegisti regem, etc., .i. “do thogh tú mise mur rígh; agus adubhairt tú liom teampall do chumhdach, nó do chur suas ar do chnoc naomhtha féin,” ní nárbh fhéidir do Philo a rádh ris féin. Acht gibé do sgríobh an leabhar is iad fuighle agus briathra Sholaimh atá ann go hiomlán. Is dearbhtha gurab iad na hughdair ó n-aimnighthear leabhraibh na bhfádh ro sgríobh iad, .i. Leabhar Isaiais le hIsaias; Leabhar Ieremiais le Ieremias; Leabhar Ezechiel le hEsechiel; agus mur sin don chuid eile dhíobh. Is dearbhtha gurab é Esdras do sgríobh an céd-leabhar a hainmnighthear as. Adeirid Isodorus agus Origines gurab é do sgríobh an dara leabhar; gidh eadh, adeirid Belarmin agus Salmeron gurab é Nehemias do sgríobh an dara leabhar dhíobh. Is dearbhtha gurab é Íosa nó Iesus mhac Siriaich do sgríobh an leabhar seanmóra dá ngoirthear Ecclesiasticus, mur dhearbhus féin i ndianbhrollach an leabhair chédna ag rádh <L 113> doctrinam sapientiae et disciplinae scripsit in codice isto Jesus, filius Syrach, Hierosolimita. Níl cinnteacht ar bith aguinn ar úghdair na leabhar eile, acht go n-abair ughdair mhaithe go mb'fhéidir a thuigsin as an gcaibidil ndéighionaigh, v.26, gurab é Iosue féin is ughdar do Leabhair Iosue. Tig Augustinus agus Torniellius leis so. Adeirid fós ughdair fhoghlamtha gurab é Samuel do sgríobh Leabhar na mBreitheamhean, Leabhar Ruth, an céd-leabhar agus an dara Leabhar do Leabhraibh na Ríogh. Measaid mórán nach féidir linne 'bhrégniughadh gurab é Esdras do sgríobh an dara leabhar déighionach do Leabhraibh na Ríogh agus dhá leabhar Pharalipomenon. Gidh eadh, níl cinntacht ná dearbha air sin. Adeirid úghdair gurab é Iób féin nó Maoise, dobhí níba déighionaigh ná é ann, do sgríobh Leabhar Ióib; gurab ceachtar fós don dá Thobias, .i. an t-athair nó an mac, do sgríobh Leabhar Thóbiais. Eliachim, an t-árd-shagart do sgríobh, mur derthar, Leabhar Iudith. Mardocheus meastar bheith 'na úghdar ag Leabhar Estheir, dobhí 'na fhiadhnuis ar gach ní dhá ttráchtar ann. Hircánus an t-árd-shagart do sgríobh an chéd-leabhar do Leabhraibh na Macabéibh, agus ní feas créd é ughdar an dara leabhair, acht, gibé hé, go n-abair gurab as Leabhar Iasoin Cyrénach do tharruing é. <L 114> Tá a ughdar féin re cois gach leabhair do leabhraibh an Tiomna Nuaidh; dá bhrígh sin, ní laibheórad annso orra. AN 11 ALT ANN A TTRÁCHTAR AR AN TSEAN-CHUIMHNE SHINNSIR DÁ NGOIRTHEAR GO COITCHEANN “TRADITION” - tradition. Iar bhfágbháil seacha gach gné eile don tseanchuimhne shinnsir, is ar an ngné dhi bheanus le créidiomh agus le bésaibh spioradálta thráchtfad ann so. Ag so mur craobhsgaoiltear a nádúir sin, .i. foghluim nó teagasg gan sgríobha, bheanus le creideamh nó le béusaibh, arna thoirbhirt agus arna sheachadadh le béloideas ó láimh go láimh agus ó chluais go cluais, mur atá gach sean-chuimhne shinnsir dá bhfuil ar buan-choimhéd aguinn le gcreidimid mórán d'airtioglaibh creidigh nach bhfaghthar sgríobhtha isan Scriptúir, mur atá: Muire bheith 'na maighdin iar ttuismeadh a Mic; baisdeadh naoighean agus baisdeadh na n-eiriticcach do bheith seasmhach. Adeir S. Chriosostom, Hom.4, in Epis. ad Thessal., traditio est, nihil quaeras amplius, .i. “sean-chuimhne shinnsir atá ann agus ní beag sin.” Is coimhédach atá Pól ar an <L 115> tsean-chuimne shinnsir so ann a eipistil, ad Thessal. cap.2, v.14: tenete traditiones quas didicistis, sive per sermonem sive per epistolam nostram. Is iomdha gné don bhuan-chuimhne so bheanus le creideamh agus le bésaibh ann, mur atá arna roinn ar ttús mur so: .i. sean-chuimhne shinnsir dhiadha apstalda agus eagailseach; 2 sean-chuimhne shinnsir bheanas re creideamh, agus aroile bheanas re bésaibh; 3 sean-chuimhne shinnsir chaitlioca nó choitcheann, agus aroile shunnradhach nó pharticalárdha; 4 sean-chuimhne shinnsir shíorruídhe agus aroile aimsiordha; 5 éigiontach agus aroile saor nó neamh-éigiontach. Suidhighthear leis na résúin so síos go bhfuil gach ruinn díobh so ceart, gan iomarcaigh gan easbaidh; óir má measdar an tsean-chuimhne shinnsir do réir an ughdair sheachadus ar tús í, nó do réir an ní ar a ttráchtann, nó do réir na bpearsann a ghlacus nó dhá ndáiltear í, nó fá dheóidh do réir an mhodha ar a ndáiltear í: má measdar do réir na n-ughdar í, béidh sí 'na buan-chuimhne shinnsir, dhíadha, apsdalda nó eaguilseach; má meastar do réir na neithe ar a ttráchtann, béidh sí ar chreideamh nó ar bhésaibh; má meastar mur geibhtear í le pearsannaibh nó áitibh, beidh sí caitlioca coitcheann, nó speisialta particalárdha; má measdar do réir buanadhuis í, béidh síorruidhe nó aimsiordha; agus fá dheóidh <L 116> má measdar do réir an mhodha ar a ndáiltear í, béidh 'na haithne nó 'na comhuirle: más ar mhodh aithne, béidh éigiontach, más ar mhodh comhuirle, béidh neamh-éigiontach nó saor; ergo, etc. Is é ní tugthear leis an mbuan-chuimhne shinnsir dhiadha, focal Dé nó léighionn diadha nach bhfuil sgríobhtha isan Scriptúir atá arna dháil dona sinnsir le Dia féin, agus arna dháil leó sin don dream tháinicc 'na ndiaidh féin, agus atá mur sin arna sheachadadh ó chluais go cluais, agus tá ar buan-choimhéd imeasg na gcreidmheach do shíor. Mur sin dobhí na hairtiogail so síos ar buan-choimhéd imeasg na gcreidmheach i n-aimsir dhlighe na nádúire roimh an dlighe sgríobhtha dá ngoirthear dlighe Mhaoise, .i.: ar tús an domhan do bheith arna chruthughadh le Dia; 2 an bheatha shíorruidhe thall tar éis báis; 3 leighios peacaidh an tsinnsir; 4 na neithe dobhíodh do réir aithne Dé ar úsáid le hadhradh agus le honóir dhlistionach do thabhairt don fhír-Dhia. A n-aimsir dhlighe Mhaoise féin, roimh dhlighe Chríosd do theacht, dobhíodh mórán d'airtioglaibh creidigh ar buan-choimhéd ag na Iudaighibh nach raibh sgríobhthaigh acht dobhí dá ccomhdach le béloidios. Ag so cuid díobh: 1 leabhra canónta an Scriptúir a bheith diadha; 2 leighios peacaidh na sinnsior do bheith le fagháil dona mnáibh; <L 117> 3 gurbha fighair do bhás croiche an tSlánaightheóra gach iodhbhairt fhuilteach dá ndénadís. Tá anois féin mórán d'airtiogalaibh ar buan-choimhéd ag an Eagluis Chríosdeamhuil nach bhfuil sgríobhtha i Scriptúir an nuadh-reachta. Ag so síos cuid díobh: 1 óghacht shíorruidhe Mhuire; 2 baisdeadh na naoighean roimh ciall do theacht dóibh; 3 gan athbhaisdeadh do dhénamh ar an druing do bhaisdfeadh le eiriticcibh; 4 guidhe chumh na naomh; 5 onóir do thabhairt d'íomháighibh agus do thaise na naomh; 6 uimhir na seacht Sacrameinte; 7 ughdarrás diadha do bheith ag leabhraibh an Scriptúra, agus mórán eile bheanus leis na Sacrameintibh, mur atá ádhbhair agus foirm choda díobh. Tá dhá ghné sean-chuimhne shinnsir apsdalta ann: an chéd-ghné, na hoidis gan sgríobha d'fhágadar na hapsdail 'na ndiaidh tháinicc uatha féin mur árd-phastúirigh na hEaguilse; an dara gné, na béloidis gan sgríobha dothugadar uatha do réir mur ghlacadar ó Chríosd iad, agus is sean-chuimhne shinnsir dhiadha iad sin, mur atá óghacht shíorruidhe Mhuire, baisdeadh na naoighean, ughdarrás diadha an Scriptúra, uimhir na seacht Sacrameinte, agus mórán eile dona hoidis tug dhóibh roimh bás d'fhulang, agus an méid dothug dháibh ar feadh .40. lá iar n-eiséirghe, Acto.1, v.3. <L 118> Do-ní Pól, 1 ad Corint.II,v.23, eidir-dhealbhadh an dá shean-chuimhne apstalda so: ego accepi a Domino quod tradidi vobis, agus isan .7.caib. v.10: praecipio non ego, sed Dominus, agus isan .7. caib., ad Corint.1: ego dico, non Dominus. Tuigthear leis an mbuan-choimhéd sinnsir eaguilseach na dlighthe béloidisacha do-rinne préláidibh na hEaguilse agus na gnáis ionmholta do chonbhaidh na poibleachaibh dofríth 'bheith tairbheach ag an Eagluis tar éis deasgabhála Chríosd agus bháis na n-apsdal. Ag so cuid díobh, .i. trosgadh do chur ar laethaibh áirighthe don bhliadhain; 2 sollamhain agus saoire do chur ar laethibh eile dhi; 3 beannughadh agus crotha an uisge; 4 fighair na croiche do ghearradh ar na hédain; 5 gan obair chorpardha do dhénamh Dia Domhnaigh ná i laethaibh saoire; 6 aighe cháich do bheith soir i n-am urnaighthe. Is é ní tuigthear le sean-chuimhne shinnsir shíorruidhe, béloidios nach féidir 'athrughadh ná a mhalairt go bráth, mur atá béloidis bheanus le nádúir na Sacrameintibh, mur tá: aithne shean-chuimhne shinnsior oruinn braon uisge do choimiosg i bhfíon na cailíse: vide Cypr. lib.2, epis.3, admonitos autem nos scias ut in calice Domini offerendo dominica traditio seruetur ut calix qui in commemoratione ejus offertur mixto vino (aqua) offeratur. <L 119> Tuigthear le sean-chuimhne shinnsir aimsiordha, béloidios nó dlighe gan sgríobha dáiltear lena bheith arna choimhlíonadh ar feadh sealaid, agus is dá nádúir sin gur féidir a mhalairt gion go mbeith apstalda féin, mur dobhí: 1 trí tomthaibh isan mbaisdeadh; 2 mur ghlacadh gach creidmhioch corp an Tiaghearna anallód gach aon lá dá n-éisdeaddís aifrionn; 3 an gnás dobhí acu le fleadh do bheith dá chaitheamh isan Eagluis nó i láthair na haltóra dá ngoirthí “Agape”; 4 na póga síthchána dá ngoirthí póga naomhtha do-bheireadh cách dhá chéile dhíobh iar ndénamh a n-urnaighthe dháibh. Agus ní hiongnadh na gnáis neamh-sgríobhtha do dhul i mbáthadh an tan do-chuaidh cuid dona dlighthibh aimsiordha do sgríobh na heasbail féin ar gcúl, mur atá an toirmeasg do chuiriodar ar na Críosdaighibh gan fuil ná feóil mhúchda d'ighthe, ní nach ccoimhlíontar i n-áit ar bith anois: Act.15, v.28, visum est, etc. Bhí d'ualach ar gach uile dhuine is gach uile áit isan Eagluis na buan-chuimhnighibh sinnsir coitchionna apsdalda agus eaguilseach, do choimhlíonadh, mur atá: - 1 sollamhain bhliadhantamhuil na Cásga; trosga bliadhantamhuil an Chorghuis agus na ceithre Cátaoire Timpir; beannchadh an uisge coisriogthar, agus mórán dá samhail sin. Dá n-abradh neach gurab aithne dhiadha trosgadh an Chorghuis, adeirim-se nach eadh, do <L 120> bhrígh nár chuir Críosd aithne ar chách lena chongbháil, acht go n-abair cuid do na haithreacha naomhtha gurab ar aithris Chríosd, do throisg dá fhithchiod lá, d'ordaigh an Eagluis trosgadh an Chorghuis. Ní bhíonn an tsean-chuimhne shinsir phartícalárdha 'na dlighe dhiadha acht apstalda amháin nó eaguilseach. Is ar an ní cédna so labhrus Ambrós naomhtha, Epist.118, ag rádh: Cum Romam venio jejuno Sabbatum; cum Mediolani non, .i. “an uair thigim don Róimh troisgim an Satharn, acht an uair bhím isan Mioláin ní throisgim é.” An tsean-chuimhne shinnsir éigiontach, nó sean-bhéloidios do réir aithne, ceanglaidh sin gach aon don Eagluis lena choimhlíonadh, mur tá: sollamhain na Cásga a bheith ar an gcéd Domhnach thig i ndiaidh an cheathramhadh lá décc d'éusga an Mhárta gacha bliadhuin, vid. Concilium Nicen. contra Assiaticos. Ar mhodh comhuirle berthar an béloidios dá ngoirthear sean-chuimhne shinnsir shaor nó neamh-éigionta, traditio libera, más ó na heasbuil nó ón Eagluis thig; mur atá: crothadh an uisge choisrioghtha; fighair na croiche do dhénamh i n-édan cháich; aghaidh do thabhairt ar an aird thoir ag dénamh urnaighthe. <L 121> Más mian leat, a leughthóir, aithne do bheith agad ar gach gné sean-chuimhne sinsir fó seach, tabhair dot aire ar tús más sean-chuimhne shinnsir í bhés ar buan-choimhéd do ghnáth agus nach féidir a tús ná a tionsgnadh d'fhaisnéis, gurab buan-choimhéd apsdalda nó diadha bhés ann, .i. pure apostolica vel divina apostolica, mur atá, trosgadh an Chorghuis agus na gCátaoir Thimpir; vide S.Aug. lib.1, contra Donatist. 2 regula: más aithne fhógras an tsean-chuimhne sin dhuit nach féidir leis an Eagluis do mhalairt nó dispensáid do dhénamh innte, tuig gur sean-chuimhne shinnsir apstalda dhiadha bhés ann. 3 regula: más ní bhés ar buan-choimhéd é ó aimsir na n-apsdal, agus go ttuigfídhar as gur tar éis na deasghabhála do thosaigh, tuig gur sean-chuimhne shinsir agus béloidios apstalta bhias ann mur atá: uisge do chur isan gcailís, vide Cyp. loco citato supra; an nós dobhí ag cách leis an bpóig shíthchána; uigil nó faire i n-onóir na mairtíreach; an tAgapes; gan fuil do chaitheamh, ná feóil thachtaigh d'ithe. 4 regula: más i ndiaidh na deasgabhála agus báis na n-apsdal do thionsgain, tuig gur sean-chuimhne shinnsir eaguilseach amháin bhés ann, mur atá: trosgadh ó fheóil, ó uidhe, agus ó bhán-bhia, i laithaibh áirighthe don bhliadhuin. 5 regula: féch fós cédfaidh na hEaguilse agus na n-aithreach naomh ar na neithe cédna má gheibh <L 122> tú docamhuil ann aen-ní acu; agus tuig do ghnáth gur maith an comhartha ar dhlighe nó ar ghnás dhiadha muna raibh i gcumhachta na hEaguilse a gcur ar gcúl le hádhbhar ar bith nó diospensáid do thabhairt ionnta: his praemissis. AN 12 ALT ANN A SUIDHIGHTHEAR GO BHFUIL SEAN-CHUIMHNE SHINNSIR DHIADHA NÓ BRIATHRA DÉ NÁR SGRÍOBHADH ISAN SCRITTÚIR AR BUAN-CHOIMHÉD DO GHNÁTH I N-EAGLUIS CHRÍOSD. Is cóir dhúinn gach ní dhá gcuirionn an Scriptúir síos dúinn a ghlacadh mur riaghuil creideidh (ní nach féidir leis an druing is naimhde don tsean-chuimhne shinnsir a shénadh). Acht iarraidh an Scriptúir oruinn i mórán d'áitibh dhe an tsean-chuimhne shinnsir do bheith ar buan-choimhéd do ghrés aguinn; mur sin, is riachtnus dúinn a congbháil i bpéin dhamanta. Atá an chéd-chuid don argúint so deimhnioch. Suidhighthior an dara cuid asan Scriptúir féin: Deuter. cap. 32, v. 7, mur a n-abair: interroga patrem tuum, et anunciabit tibi, majores (tuos), et dicent tibi, “fiafraigh dot athair is aithreósaidh dhuit, dod shinnsiraibh is inneósaidh dhuit.” Psal.43, v.1, Deus, auribus nostris audivimus, patres nostri anunciaverunt nobis opus quod <L 123> operatus es in diebus eorum, “a Dhé, do-chualamur lér gcluasaibh, agus d'fhoillsíghdar ar n-aithre dhúinn an obair d'oibrigh tú ionna n-aimsir, etc.” Isaiae,38, v.19, pater filiis notam faciet veritatem suam, .i. “foillseóchaidh an t-athair fírinne dá chloinn.” Jerem,6, v.16, state super viam, et interrogate de semitis antiquis quae sit via bona, et ambulate in ea; et invenietis refrigerium animabus vestris, “seasuidh isna slighthibh agus fiafraigh lorg na sean-chosán, c'áit a bhfuil an tslighe mhaith, agus siubhlaigh innte, agus do-ghébhthaoi suaimhnios dá bhur n-anmaibh. Ecclesias.8, v.11, non te praetereat narratio seniorum, ipsi enim didicerunt a patribus suis; quoniam ab ipsis disces intellectum, et in tempore necessitatis dabis responsum, .i. “ná himgheadh sgél na sinnsior thort, óir is óna n-aithribh do fhoghluimsiod iad, óir má fhoghlamann tú ciall uatha, do-bhéuraidh tú freagra i n-aimsir an riachtanuis uait.” Níl ní is follusaigh arna shuidhiughadh isan Tiomna Nuadh ag S. Pól ná an fhírinne chédna so: Ag so mur deir, ad Thess.2, cap.2, v.14, itaque, fratres, state, et tenete traditiones quas didicistis, sive per sermonem, sive per epistolam nostram, .i. “a bhráithriocha, dénaidh seasamh, agus connmhuidh an tsean-chuimhne shinnsir dofuair sibh le mo <L 124> bhéloidios agus le mo sgríbhinn.” Féch go ttuigthear as so nach mó an meas dobhí ag Pól ar an Scriptúir sgríobhtha ná air an mbéloidios gan sgríobhadh. Adeir an t-apsdal cédna isan treas caib. don dára heipistil do sgríobh chum na gCoirintínioch gurab iad na pobuil fá héipistil do Chríosd agus nach le dubh do sgríobadh í, acht le spiorad an Dé bheó, agus nach i leacaibh cloch do sgríobhadh í acht i gcláraibh colnuidhe an chroidhe. Adeir sé arís isan .8. caib. chum na nEabhraighioch, “Do-bhér mo dhlighe féin ana n-intinnibh, agus sgríbheóad ann a gcroidhthibh é,” dá chur i gcéill nach eadh amháin gur dheónaigh Dia a reacht féin do thabhairt dona cineadhachaibh acht gur thoil leis maille ré comhrádh beóil a shíolchur ann a gcroidhtheachuibh. Tig leis so an ní adeir fós isan ccéd-chaib. don dara heipistil do sgríobh chum Timot: “Na neithe,” ar sé, “do-chualaidh tú uaim-se maille ré hiomad bhfiadhan aithin do dhaoinibh dísle iad bhias ineamhuil dochum a tteagaisg do chách.” Do-bheir Pól isan chéd-eipistil do sgríobh chum na gCoirintínioch buidheachas dóibh tré mur do choimhédadar na haithionta thug sé dhóibh. Gidh eadh ní léighthear gur sgríobh sé aen-fhocal cucu ariamh roimh an eipistil sin, ná fós gur fhágaidh sé aen-fhocal sgríobhtha aca, agus dá réir sin go ttugadís na hapstail fógartha agus aithionta re a <L 125> gcoimhéd dona Críosdaighibh do chomhrádh beóil. Adeir Críosd isin .16. caib. ag Eóin go raibh mórán aige féin re rádh nach bhfédfadhdís na hapsdail a bhreith leó don chur sin; dá chur i gcéill go seólfadh an Spiorad Naomh dhóibh-sion, agus don Eagluis 'na ndiaidh, gach ní éigiontach do bheanfadh re creidiomh na gCríosduighibh. Agus is uime sin adeir isan .13. caib. ag Marcus, ag gealladh na neithe gcédna, an uair dobérthaoi na Críosduighibh dochum ceasda tréna gcreidiomh nach iad féin do laibheóradh ionnta acht an Spiorad Naomh. Ní bhfuil fós aon-áit isan Scriptúir adeir linn go follus gurab én-phearsa amháin atá ag Críosd inna bhfuil dá nádúir, mur atá nádúir dhiadha agus nádúir dhaonna; agus ina bhfuil dá thoil, .i. toil dhiadha agus toil dhaonna. Níl fós isan Scriptúir aon-áit adeir gur cóir na naoigheanaibh gan chéill do bhaisdeadh. Creidid naimhde na sean-chuimhne sinsir iad so. Creidid fós (tar cheann nach bhfuil aon-ní follusach isan Scriptúir dá gcur i gcéill) go bhfuilid trí pearsanna isan Trionóid agus nach bhfuil acht aon-nádúir amháin inte. Dá bhrígh sin creidid dá n-aimhdheóin mórán do neithibh bheanas go héigiontach risan gcreidiomh nach bhfághaid isan Scriptúir. An uair do-rinne an rígh-fháidh isan .18. psailm tarrngoire go síolróchaidh an creidiomh ris na hapsdail agus leis an Eagluis 'na ndiaidh, ní dhubhairt <L 126> go gcluinfídh a sgríbhneóiracht acht go gcluinfidh a nguth agus a mbriathra: in omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. Tá na comhuirleacha geinearálta go hiomlán ag cruthughadh na fírinne so. Féch an Choimhuirle Thrionda, Decreto de Canonicis Script., Sess. 4. Féch fós gur le sean-chuimhne shinnsir do damnaigheadh an mhéid eiriticcioch d'éirigh i n-aghaidh na hEaguilse iriamh. Is mur sin do damnaigheadh eiritigacht na Nouatianach i gComhuirle Romhánach, anno Christi 255, sub Cornel. Papa; eiritigacht Phóil Shamosatéin i gComhuirle Antioch, anno 266, sub Dion. Papa; eiritigacht Ariuis i gComhuirle Nicea, sub Papa Sylvestro, anno 325. I gComhuirle Constantinople do damnaigheadh eiritigacht Mhacedoniuis, anno 387, sub Damaso P. Concil. Milevit. 2, Innoc. 1 Papa, an. 416, do damnaigheadh eiriticcacht Phelagiuis agus Chelestiuis. I gCéd-chomhuirle Epheis, anno 431, do damnaigheadh Nestorius, Caelestino 1 Papa. I gComhuirle Chalcedóin, Leone 1 P., anno 451, damnaigheadh Eutiches. Anno 563, sub Joane 1, in Concil. Bracharens. damnaigheadh eirticcacht na bPrissilianach. Anno 787, isan dara comhuirle i Nicea, Adriano 1 P., do damnaigheadh le scrúdagh sean-chuimhne sinnsir, eiriticcacht na nIconomachaibh, .i. lucht brisde na n-iomháigheach, agus gach eiritigacht eile ó sin a leith. <L 127> Dá gcuirinn síos ughdarráis na n-aithreach naomhtha ag suidhiughadh na fírinne so ní chríochneóchainn go bráth, óir atáid ann gach saoghal dá chruthughadh ó thosaigh an Eagluis gus anos. Gibé lér mian leanmhuin de, do-ghébhaidh briathra na n-aithreach réimhráite ag mórán d'ughdaraibh tá coitchionn imeasg cháich. Dá bhrígh sin ní laibheórad orra annso agus críochnóchad iar gcur aon-argúinte amháin annso: .i. tuig ar ttús gur le cédfaidh an éisdeacht geibhtear airtiogail an chreidigh: fides ex auditu. Ag so an argúint: má tá airtiogail chreidigh ann atá d'fhiachuibh i bpéin dhamanta ar gach Críosdaighe a chreideamhuin nach bhfaghthar go follasach isan Scriptúir, atá riachtanus éigiontach le sean-chuimhne sinnsir le creidiomh na n-airtiogal sin do chongbháil ar buan-chuimhne isan Eagluis; acht atá mórán airtiogal dá shamhuil sin ann. Leanaidh go héigiontach dá bhrígh sin, go bhfuil sean-chuimhne shinnsir riachtanusach éigiontach isan Eagluis. Cruthaighthear an dara cuid le hainmniughadh na n-airtiogal so síos: 1 go bhfuil Muire, Máthair Chríosd, 'na maighdin do ghnáth; 2 gur cóir na leinbh go dlúth iarna mbreith do bhaisdeadh; 3 nach cóir athbhaisdeadh do dhénamh ar an druing a bhaisdios na heiritigidh; 4 gurab í so an fhoirm lér cóir baisde do dhénamh i bpéin gan brígh bheith ann, .i. ego te baptizo in nomine Patris et Filii et Spiritus <L 128> sancti, nó le briathra ionanna dháibh sin mur atá i nGaedhlig, “baisdim tú i n-ainm an Athar agus an Mhic, etc”; 5 gur chóir sollamhain na Cásga do bheith ar an Domhanach i ndiaigh an .14. lá do éusga an Mhárta gacha bliadhain; 6 go bhfuil Scriptúir diadha aguinn, agus gurab é Briathar Dé féin é; 7 go bhfuil an Scriptúir cédna gan truailliughadh againn, go háirighthe go bhfuil saor ó gach locht isna hairtiogail bheanus leis an gcreideamh nó lé bésaibh; 8 go bhfuil ciall cheart an Scriptúra chédna ag an Eagluis; 9 gur Scriptúir ceart ceithre leabhra an tsoisgéil, do réir Mhatha, Mharcuis, Lucáis agus Eóin, agus gidh go bhfuilid so diadha canónta nach bhfuil leabhair shoisgéil Andriais, Pharthaláin, Thomáis, ná Pheadair, diadha ná canónta; 10 nach bhfuil diadha canónta do na ceithre leabhair hainmnighthear as Esdras acht dá leabhar; 11 nach bhfuil 'na Scriptúir dhiadha chanónta do cheithre leabhair na Macabéibh acht dá leabhar; 12 go bhfuil eipistil Phóil chum Tiomoteuis, chum Títuis, chum Philemóin, etc., diadha canónta, agus nach bhfuil a eipistil chum Seneca mur sin; 13 go bhfuil eipistil Phóil chum na Rómhánach diadha canónta, agus nach mur sin dá eipistil chum muintire na Láodicea, tar cheann gur a n-ainm Phóil atá sí, agus fós go ttráchtann uirre isan gcaibidil <L 129> ndéighionaigh dhá eipistil chum na gColosínigh, ní nach dénann leis an eipistil chum na Rómhánach. Anois bheirim slán aon-duine iad so d'fhagháil go follusach isan Scriptúir. Mur sin is éigion sean-chuimhne shinnsir do bheith isan Eagluis lena mbeith ar buan-choimhéd innte, do bhrígh gur riaghuil chreidigh í mur an Scriptúir féin. Is urusa gach ní dár féidir a rádh i n-aghaidh an léighinn fhírinnigh so d'fhuasgladh. Adeirid naimhde an léighinn so gur féidir an dá airtiogal so d'fhagháil isan Scriptúir, .i. baisde na ngarlach gan chéill, agus foirm an bhaisdigh, óir adeir isan .3. caib. ag Eóin: nisi quis renatus fuerit, etc., agus isan .28. caib. ag Matha; euntes docete omnes gentes baptisantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, etc. Adeirim-se muna mbeith an tsean-chuimhne shinnsir atá aguinn ar mhíniughadh na hEagluise ar an dá áit sin nárbh fhéidir baisde na naoighean ná foirm an bhaisdidh do thuigsin asda, óir adeir isan dara háit Críosd leis na hapsdail cách do theagasg roimh an mbaisdeadh, agus mur nach bhfuil na leinbh i n-inibh teagaisg do ghlacadh ní féidir a mheas gur thrácht sé orra go follasach. Níl an fhoirm fós go follusach isna briathra so: baptisantes eos in nomine Patris, etc., óir an áit a n-abair sé isan .14. caib. ag Eóin, v.14: si quid petieritis Patrem in nomine meo, ní chuirionn aithne orra <L 130> gacha mhionca d'iarrfadhdís aén-ní gur chóir dháibh, “iarruim so i n-ainm Críosd” a rádh. Mur sin dob fhéidir a rádh leis an áit eile. Is gach ionad a n-abarthar isan Scríptúir gan aen-fhocal do chur do chomaoin air, tuigthear as gan aen-ní contrárdha dhó do chur leis, ná aen-ní dá bhfuil ann do bhuain as. Agus muna mbeith sin fírinneach níor chóir aen-fhocal don chuid eile don Scriptúir féin a sgríobhadh i ndiaidh na haithne atá isan .4. caib. do Leabhar Deuteron., áit a n-abair: non addetis ad verbum, quod vobis loquor, neque auferetis ex eo. Do bhrígh go bhfuil beagán d'fhoclaibh fiata tá neamh-ghnáthach bheanus le sean-chuimhne shinnsir dá ngoirthear “tradition,” is mian liom, ionnus go n-aithneóchadh cách as a n-anmanna iad agus nach glacfaidhe an t-égceart ar son an cheirt, solus do thabhairt orra annso, ionus nach tteithfeadh cách leis an bhfuaim uathbhásaigh atá acu. Ní linne bheanaid, acht leis na Iudaighibh leanus go harráideach iad iar ndiúltadh do Chríosd agus dá dhlíghe. Ag so na hanmanna fiatamhla sin bheirid dá sean-chuimhne shinsir féin, .i. Mischna, Gemara, Talmúde, Massora, agus Kabala. Adeir fuighioll áir nó iarsma na Iudaigheach anois féin go ttug Dia dhá ghné dlighe do Mhaoise ar an tsliabh, .i. dlighe sgríobhtha agus béloidios dá ngoirid lex auralis nó dlighe cluaise, agus go ttug Maoise an dá dhlighe so don phobal, agus go raibh <L 131> an dlighe cluaise so dá chongbháil agus dá choimhlíonadh diaidh i ndiaidh ag na Iudaighibh do bhrígh go raibh arna sheachadadh ó láimh go laimh, agus ó chluais go cluais, ó aimsir Mhaoise do thoirbhir do Iosue é, agus é sin do na seanóirigh, agus uatha sin ó ghlún go glún go hEsdras, agus uaidhe sin ó chluais go cluais agus ó ghlún go glún gusan lá aniugh. Atáid dá mhaoidheadh mur do bheith 'na ionnmhus daor-luaidh acu, agus anois le haimsir roinnid i ndá chuid é. Isan chéd-chuid anois atá míniughadh nó gluais do chuir cuid dá n-aos eagna ar an dlighe cluas coitchionn réimh-ráite, do réir na n-aimsior ó shaoghal go saoghal gus anois, agus dá bhrígh sin is iomdha basdall mhór do-níd anois asda. Is é ní thuigid as an dara cuid míniughadh nó gluais fháthchialla bheanus leis an ríghacht shíorruidhe do chuir a n-aos eagna dá ngoirid Rabínigh ar an ghluais-dhlighe cédna. Tá an chéd-chuid sin dá fhriotal nó arna chur síos isan Talmud, agus is iad sin na codcha is iomláine dá ngoirthear Mischna agus Gemara, agus is leó sin bheanus Massora, do bhrígh nach bhfuil acht ciall ghraiméir na ndlighthe réimh-ráite ann, mar aon le puinc, le guthaighe, le soin, le siollaidhe, agus le mion-neithibh eile dá samhuil sin. <L 132> An dara cuid don dlighe cluas geibhtear ann Kabala dár ciall i Laidin receptio, nó “glacadh” i nGaedheilg, mur chiallaighios an focal Eabhruis Massora, nó mur deirid aroile Masora, traditio, nó “sean-chuimhne shinnsir” i nGaedheilg. Tuigthear le Kabala sórt nó cinél diadhacht chuirios go fordorcha le leitreacha agus le focail neithe i gcéill, agus fós chuirios neithe eile i gcéill leis na neithibh féin ar a ttráchtann. Adeirid aroile nach bhfuil ann acht béloidios ar chiallaibh diamhra do-thuigse an Scriptúra arna sheachadadh ón duine eagnaighthe amháin go a chéile. Atá trí ghné Cabala ann: an chéd-ghné tá ion-mholta do réir an teasduis dhéighionaigh; an dara gné nach bhfuil lochtach tráchtus ar litreacha, ar phoinc, ar shiollaidhe, agus ar shónaibh na teanga Eabhruise; an treas gné tá lochtach diabhluidhe dhe, ionann agus easarlaighacht é, lé nglacaid cuid dona Iudaighibh orra féin gach gné ghalair do leighios, deamhuin do dhíbirt nó do ruagadh, agus a samhail sin do mhíorbhuilibh a dhénamh le litreacha agus le focail an Scriptúra dá suathadh bun ós cionn tríd a chéile. Tá an dara gné don Kabala thráchtas ar litreacha, ar fhocalaibh, ar chanamhuin agus ar shónaibh nó ar fhogharaibh an Scriptúra, tairbheach ar uairibh. Adeirthear gur Iudaibh agus <L 133> Babilóineachaibh dobhí i bhfochair a chéile i gcathair na Teberiade isan mbliadhan 476 d'aois an Tiaghearna dofuair na poinc chuirios guthaidhe na hEabhruise i gcéill, óir ní cosmhail gur fríth eólus orra i n-aimsir Origines ná Ieróim fós, etc. Roinntear i ttrí chuid nó i ttrí ghné an Kabala so, dá ngoirthear Gametria, Notarica, agus Themuria. Le Gametria curthar ní i gcéill le malairt áite na litreacha i bhfocal, mur atá Melach, .i. Michael; Notarica an uair chiallaighios gach litir d'fhocal ní eile, mur atá multi le ttuigthear arna chur i n-Abhrais, na Romhánaigh, na Babilóinaigh, na hIoinibh, agus na Médaigh, do bhrígh go bhfuil R, B, I, M isan bhfocal Abhruis multi, agus is mur sin mhínighid multi insurrexerunt in me; Themora, sin glacadh litreach ar son a chéile, mur atá “a” ar son “b”, “d” ar son “c”, mur so d b c d, .i. “cade.” Dobhí guthaighe ag an teangaidh Eabhruis roimh na poinc (.i.: aleph, “a”; he, “e”; iod, “i”; uau, “u”) ar son gur 'na gconsaine glacar anois iad. Is uime do chuir mé síos iad so go hathghearr ionnus nach beith uathbhás ar an léughthóir le clos fuaime na bhfocal gcoimhíghach. Do bhrígh go bhfuil mórán do ráitibh an Scriptúir do mheasfadh lucht glas-fhoghlama a bheith contrárdha dhá chéile is mian leam cuid acu do chur síos annso, agus réitioch do dhénamh eatorra. <L 134> AN 13 CAIB. ANA TTRÁCHTAR AR CHUID DO RÁITIBH AN SCRIPTÚIR DO MHEASFADH NEOCH A BHEITH CONTRÁRDHA. A MÍNIUGHADH SIN. AS LEABHAR NA NGEINEALACH. Atá síos isan gcéd-chaib. do Leabhar na nGeinealach dá ngoirthear Genesis gur i ndiaidh a chéile ar feadh shé lá do chruthaigh Dia an domhan; agus adeir an Scriptúir cédna a chontrárdhacht sin, Eccli. 1, v. 1, óir adeir gur chruthaidh Dia an t-iomlán i n-éinfheacht nó i n-alt aon-uaire: qui vivit in aeternum creavit omnia simul. Féch go bhfuil, dar leat, an dá áit sin contrárdha. Freagra: níl contrárdhacht ar bith annso, do réir mur deir S. Tomas 1 p., q. 74, ar. 2, ad. 2, áit i n-abair: Deus creavit omnia simul quantum ad eorum substantiam quodam modo informem, sed quantum ad formationem, quae facta est per distincionem et ornatum, non simul, .i. do chruthaidh Dia substaint nó an meall míchóirighthe dá ngoirthear “chaos,” dá ndearnaidh gach ní foirmeamhuil deagh-ordaigh deagh-chumtha dár chum agus dár cheartaigh isan ordughadh deagh-álainn do-chímíd <L 135> anois ar feadh na sé lá ar a ttráchtann an chéd-chaib. do Leabhar na nGeinealach; óir ba hé an meall nó an chaaós sin do chruthaidh sé i n-éinfheacht ba céd-adhbhar do gach crétúir dár chruthaidh sé ann a ndeilbh agus ann a bhfoirm eidirdhealbhach ar feadh na sé lá réimh-ráite. chruthaidh sé ann a ndeilbh agus ann a bhfoirm eidirdhealbhach ar feadh na sé lá réimh-ráite. Deirthear isan gcaib. chédna do Gen.: Faciamus hominem ad imaginem, etc., .i. “dénamíd an duine ar ar n-iomháigh agus ar ar gcosmhulacht féin”; agus adeir Críosd féin, Joan.8. le daoine: vos ex patre diabolo estis, .i. “is do chloinn an diabhail sibh.” Agus mur nach féidir íomháigh nó cosmhulacht Dé theacht ón diabhal, ná an ghein dothiucfadh ón diabhal a bheith i gcosmhulacht Dé, dar leat tá an dá áit so contrárdha. Fr.: nílid contrárdha, óir is féidir d'íomháigh agus do chosmhulacht Dé do réir shubstainte agus nadúire a bheith 'na ghein chloinne do réir a dhroch-bheatha mhórálta agus mhí-bhésa ag an diabhal. Tráchtar isan gcaib. chédna i n-obair an chéd-lae ar chruthughadh an tsoluis, agus adeirthear, ver. 16, nár chruthaigheadh an solus mór, .i. an ghrian do-ní eidirdhealbhadh oidhche agus lae, nó go ttáinicc an ceathramhadh lá, agus más ón ngréin amháin thig an solus ní cosmhuil go mb'éidir a chruthughadh roimpe. <L 136> Nílid so contrárdha, óir adeir S. Tomás isan áit chédna, art. 1, ad 4, gur chruthaigheadh an ghrían agus gach solus eile do réir a substainte nó a gcéd-adhbhair mur gach crétúir eile an céd-lá, agus ar an gceathramhadh lá gur chuir Dia isan bhfoirm agus isan n-innioll áluinn a bhfaicthear anois iad, mur deir Dionisius, cap. 4: lumen solis, quod primo die erat informe, quarto die formatum est. Adeirthear, Gen.2, v.2, gur chríochnuigh Dia a obair an seachtmhadh lá go hiomlán agus gur chomhnuidh an seachtmhadh lá ón uile obair; agus adeirthear ag Eóin, cap.5, ní contrárdha dhó sin, óir adeir nár sguir Dia ó obair go fóill: usque modo Pater meus operatur et ego operor. Freagra: nílid so contrárdha, óir tráchtar isan gcéd-áit ar obair an chruthaighthe, isan dara háit ar obair chaomhanta agus chúraim Dé i ttimchioll na ndaoine, mur tá dá stiúradh agus dá gongbháil i n-ordughadh mar aon le gach crétúir eile do ghnáth. Isan leabhar cédna, Gen.4, v.26, deirthear ar Enós gurab é do thosaigh le ainm Dé d'adhradh: Enos iste coepit invocare nomen Domini. Atá ní conntrárdha dhó so isan gceathramhadh rann don chaib. chédna, .i. go ndearnaidh Ábeil ainm Dé d'adhradh roimhe sin: Abel quoque obtulit de primogenitis gregis sui, etc. <L 137> Fr.: nílid so contrárdha, óir an tan deirthear gurab é Énos do thosaigh le Dia d'adhradh tuigthear as sin gurab é céd-duine do thosaigh leis na creidmheacha do chruinniughadh i bhfochair a chéile le hadhradh agus le hiodhbartha sollamanta do dhénamh i bpuiblidhacht é, agus ní séntar iodhbairt phríbháideach Ábeil leis sin. Isan leabhar chédna, cap. 6, adeir an Tiaghearna: “ní mhairfidh mo spiorad féin isan duine go síorruidhe, ní bheidh do laethaibh aige acht céd agus fithche bliadhain”; agus dár leat tá sin contrárdha, óir i ndiaidh Noe féin dobhí daoine níba fadshaoghlaigh go mór iná sin, óir do mhair Sem mac Noe 600 bliadhain, Araphaxad 438 mbliadna, Sale 433, Heber 464 mbliadhna, etc. Freagra: nílid so contrárdha, óir ní ag ceapadh saoghail áirighthe do gach aon-nduine fó leith tá briathra an Tiaghearna, acht a' tabhairt rogha do gach aon don chine dhaonna do mhair an uair sin muna ndénadís aithrighe go mbáithfeadh an díle uile i gceann sé fithchid bliadhain iad. Adeirid fós aroile ughdair gur bliadhnaibh móra Maoisiochdha dá ngoirthear anni jubilaei, nó “bliadhna loghaidh,” tuigthear leis an áireamh, agus bhí leith-chéd is gach bliadhain díobh sin, do-ní sé mhíle bliadhain, agus nach bhfuil d'aimsir ag an saoghal le marthain acht sin. Gidh eadh, níl an chédfaidh so inchreidthe. <L 138> Adeirthear isan gcaib. chédna go raibh aithriochas nó aithmhéla ar Dhia tré chruthughadh an duine: Poenituit eum quod fecisset hominem; agus adeirthear, 1 Regum, cap. 15, nach iontsamhuil Dia don duine do bhrígh nach féidir leis aithriochas nó aithmhéla do bheith air. Freagra: nílid so contrárdha, óir an uair adeir an Scriptúir fearg nó athmhéla nó a samhuil sin d'aicídeacha laga nó daonna do bheith ar Dhía ní go litiordha acht go fáthchiallach is cóir a ttuigsin, do bhrígh go labhrann Dia ar mhodh daonna, dá chur i gcéill go ttiugfadh a dhíoghaltus mur do thiucfadh ó dhuine ar a gcuirfidh fearg, nó sgriosfadh do dhruim talmhan an ní nach ttaithneóchadh leis mur sin, mur deir S. Augustinus, lib.15, De Civit., cap.7: ní do réir aigne nó inntine bhíos aen-aicíd acu sin ar Dhia, acht do réir éifeachta, non quoad affectum, sed quoad effectum. Adeirthear, Gen.5, gur mhair Mathusala 969 mbliadhna, agus más fíor sin do mhair go deireadh na dílionn, agus mur sin dobhí sé i n-áirc Noe. Gidh eadh is contrárdha so, do bhrígh go n-abarthar isan seiseadh caib. nach raibh acht ochtar i n-áirc Noe, .i. é féin agus a bhean, a thriúr mac, agus a mnáibh sin, .i. Sem, Cam, agus Iaphet. Freagra: nílid so conntrárdha, óir ní abrann an téx gur mhair Mathussala an bhliadhain <L 139> déighionach don áireamh sin go hiomlán, óir ní mó ná ann a tosach dobhí an uair dofuair bás (mur deir úghdair Iudaigheach) seacht lá roimh an díle do dhórtádh, agus dá bhrígh sin is lochtach do cuireadh isan téx Ghrégach an tSeachtmoghaid gur mhair sé ceithre bliadhna déug i ndiaidh na dílionn, mur deir S. Augustinus, Belarmin agus mórán eile. Adeirthear, Gen. cap.11, v.26, go raibh Thare seachtmhoghad bliadhain d'aois an uair dorugadh a mhac Ábram dó, agus go bhfuair sé bás isan mbliadhain 75 d'aois Ábrahaim. Óir an bhliadhain chédna d'fhág Ábram Haram d'éug sé; agus ba hí sin an .75. bliadhain d'aois Ábraim, mur is follus as an .12.cap. Gen., v.4: septuaginta quinque annorum erat Abraham cum egrederetur de Haram. Mur sin níor mhair Thare acht 145 bhliadhna. Gidh eadh, léighthear isan rann déighionach don chaib. chédna gur mhair sé dhá chéd agus cúig bhliadhna; et facti sunt dies Thare ducentorum et quinque annorum et mortuus est in Haram. Freagra: tar cheann gur mheas S. Ieróm go raibh an snaidhm so do-sgaoilte, gídh eadh má fhéchunn tú ar an téx Samarítánach ní bhfuighir isan rann déighionach don chaibidil thuas, a n-ionad an dá chéd agus cúig bhliadhna, acht céd <L 140> ceathrachad agus chúig bhliadhna, thig go díreach leis an gcéd-áiriomh, agus uime sin is lochtach an t-áiriomh atá isan téx Laidne, do thárla dhó le neamh-choiméd na gcléireach do sgríobh ar ttús as an bpríomh-théx é. Deirthear isan leabhar cédna, cap.46, v.26, gur 66 dhuine do-chuaidh go hÉgipt a n-aimsir Ióseph bheith 'na árd-thaoiseach ann; agus isan v.27, 'na dhiaidh sin, adeirthear go ndeachaidh 70 ann: cunctae animae quae ingressae sunt in Eygptum sexaginta sex fuerunt; et v. 21: omnes animae domus Iacob quae ingressae sunt in Egyptum fuere septuaginta. Adeirthar fós isan .7. caib. do Ghníomhartha na n-Apstal, isan v.14, go ndeachaidh 75 ann: mittens autem Ioseph accersivit Iacob patrem suum, et omnem cognationem in animabus septuaginta quinque. Freagra: nílid so conntrárdha, óir isan v.26 ní háirmhighthear Iacób féin ná Ióseph ná fós días chloinne Ióseiph, agus má curthear an ceathrar sin le 66 do-dhénfaid 70 suas, dothig le áireamh an 27 rainn; agus má curthear leó sin arís an cúigear do chloinn chloinne bhí ag Ióseph do-dhénfaid suas an uimhir áirmhithear i leabhar Ghníomhartha na n-Apsdal, cap.7, v.14. <L 141> AS LEABHAR EXODI, NÓ NA GLUASACHT. Adeirthear, Exodi, cap.14, v.20, go raibh néull dorcha a' dénamh soluis don phobal Israél isan oidhche: erat nubes tenebrosa illuminans noctem. Freagra: níl conntrárdhacht ar bith annso, óir dobhí an ceann deirigh (dob fhoigse do shluagh na hÉgipte) don néull sin dorcha, agus an ceann tosaigh (dob fhoigse don phobal Israél) de soillseach; óir an uair dobhí Pharao gcona sluagh a' tóruighacht an phobail Israél dobhí an néull idir an dá shluagh a' treórughadh na n-Eabhraigheach isan oidhche leis an solus dobhí ann a thosach, agus a' dorchughadh na slighe ar na hÉifidigh leis an dorchacht dobhí isan gceann deirigh dhe. Isan leabhar cédna, cap.20, v.5: “Mise do Thiaghearna Dia édmhar láidir, digheólaigh mé peacaidh na n-aithreach ar an glainn gusan ceathramhadh glún,” Ego sum Dominus Deus tuus, zelotes, fortis, visitans iniquitatem patrum in filios in tertiam et quartam generationem; gidh eadh, adeirthear ag Ezechiel, cap.18, v.20, a chonntrárdhacht sin: filius non portabit iniquitatem patris, .i. “ní imcheóraidh an mac égceart a athar.” Freagra: nílid so conntrárdha, óir labhraidh an Scriptúir isan gcéd-áit ar phianta nó ar phionúis shaoghalta aimsiordha; labhraidh isan dara háit ar phionúis spioradálta, mur atá, easbhaidh grás <L 142> nó pianta síorruidhe; nó is féidir a rádh gurab ar an gclainn do-ní aithris égceirt agus aindlighe ar a ndroch-aithreacha thrácht an chéd-áit, agus ar an gclainn fhuathaighios éigceart agus aindlighe na n-aithreacha n-égcneasda ó ttángadar labhrus an dara háit. Adeirthear isan leabhar chédna, cap.31, v.18, go ttug an Tiaghearna do Mhaoise dhá chlár chloiche na fiadhnuise, sgríobhtha le méur Dé: dedit Dominus Moysi ... duas tabulas testamenti lapideas scriptas digito Dei; agus adeirthear isan .34. caib. 'na dhiaidh sin, gurab é Maoise féin do sgríobh iad: fuit ergo cum Domino quadraginta dies et quadraginta noctes; panem non comedit, et aquam non bibit; et scripsit in tabulis verba federis, .i. “dobhí Maoise dhá fhithchid lá agus dá fhithchid oidhche i bhfochair an Tiaghearna, gan bhia ná deoch do chaitheamh, agus do sgríobh sé i gcláir deich bhfocail an chonnartha,” .i. na deich n-aitheantaibh. Freagra: nílid so contrárdha. Má bheir tú dod t'aire an uair dobhí Maoise ar tturling don tsliabh agus an dá chlár do sgríobh Dia ann a lámha aige, ar bhfaicsin an phobuil ag adhradh an laoigh órrdha, agus gur ghlac fearg ádhbhal-mhór é, agus gur bhris sé an dá chlár fóna chéile, 'na dhiaidh sin, an uair dofuair síthcháin ó Dhia don phobal, adubhairt sé ris dá chlár eile do shamhuil na gcéd-chlár do shnaoighe, agus go sgríobhfadh na focuil <L 143> chédna ionta: praecide tibi duas tabulas lapideas instar priarum, et scribam super eas verba quae habuerunt tabulae quas fregisti, .i. “do-bhéuraidh síos duit féin le sgríobha na briathra, etc.” Mur sin do sgríobh Dia ar an dá chlár ar ttús agus Maoise an dá chlár dhéighionach; gidh eadh is mó is inchreidthe gurab é Dia féin do sgríobh ar aon iad, óir adeir sé leis na cláir d'ullmhaigh Maoise féin: scribam, .i. “sgíobhfad,” agus an áit thuas a n-abair an téx, et scripsit, is é Dia is cóir do thuigsin as, mur deir Cornelius A Lapide, etc. Féch Deuter., cap.10, ver. 1. 2. 3. et 4, áit a bhfuil an stair so go hiomlán, agus an áit a n-abair Dia le Maoise, Exod.34, v.27, scribe tibi verba haec, .i. “sgríobh na focail dhuit féin.” Ní air na deich n-aitheanta do hiohair sé acht ar dhlighibh eile do bhean leis na labdhbharthaibh agus leis na modhaibh adhartha do mhúin dó. AS LEABHAR NA LEUITICE. Adeirthear isan dara caib. do Leabhar na Leuitice gibé aon dhénfus ofráil don Tiaghearna gur cóir dhó a dhéanamh do phlúr, agus ola do dhórtadh ann, agus fós túis do chur air sin; agus deirthear isan .5. caib. don leabhar chédna, v. 11, “ofrálthear ar son pheacaidh an deachmhadh cuid do epha plúir agus ná curthar ola ann ná túis ar son peacaidh.” Ag so mur tá isan .2. caib.: anima cum obtulerit <L 144> oblationem sacrificii Domino simila erit ejus oblatio, fundetque super eam oleum, et ponet thus; agus isan .5. caib.: offeret pro peccato suo similae partem ephi decimam; non mittet in eam oleum, nec thuris aliquid imponet, quia pro peccato est. Nílid na háite so contrárdha, óir ní ar aen-ghné amháin iodhbarta labhartar isan dá áit sin. Óir isan gcéd-áit tráchtar ar iodhbuirt bhuidheachuis agus eadhmholta, isan dara háit tráchtar ar iodhbairt ar son na bpeacaidhe dobhí re glanadh leis an iodhbairt. Isan gcaib.18, v.16, cuirthear toirmeasg ar gach aon gan buain re mnaoi a dhearbhráthar: turpitudinem uxoris fratris tui non revelabis. Agus isan .25. - Deutr. - caib. tá aithne chontrárdha dhó so, áit a n-abarthar leis an dearbhbhráthair bean nó baintreabhach an dearbhbhráthar d'éugfadh do phósadh le sliocht do thógbháil don mharbh. Ag so mur deir: fratris defuncti uxorem accipiet frater ejus et suscitabit semen fratris sui. Freagra: níl contrárdhacht annso, óir isan gcéd-áit labharthar ar mhnaoi an dearbhbhráthair beó, isan dara háit ar mnaoi an dearbhbhráthair mhairbh nach bhfágfadh sliocht 'na dhiaidh. <L 145> AS LEABHAR NA N-UIMHREACH. Adeirthear isan leabhar sin, cap. 14, v. 30, nach rachfadh aon-nduine ó aois a fhithchid bliadhuin suas go Talamh na Geallamhna acht amháin Iosue agus Caleb; gidh eadh adeirthear, Iosue 14, v. 1, go ndeachaidh Eleasar ann, gidh gur sháraidh go mór 20 bliadhain an tan sin, agus is é ba árd-shagart ar ndul ann dáibh. Ag so mur deir: hoc est quod possiderunt filii Israel in terra Chanaam quam dederunt eis Eleazar sacerdos et Iosue filius Nun. Freagra: Níl contrárdhacht ar bith annso, óir tráchtaidh an chéd-áit ar an dream do-chuaidh a' brath Talaimh na Geallamhna agus thug droch-theisd uirre, mar aon leis an dream do chreid iad, agus dá bhrígh sin do-chuaidh chum murmuir agus i n-éudóchus ag rádh gurbh fhearr dháibh dul ar a n-ais don Égipt: nonne melius est reverti in Egyptum? Gidh eadh, do bhrígh nach raibh Eleazar, ná mórán eile dona Leuitigidh, corthach mur sin ní raibh toirmeasg orra gan dul go Talamh na Gealleamhna. AS LEABHAR DEUTERONOIM. Adeirthear, Deuter., cap.17, v.6: fenerabis gentibus multus, .i. “do-bhéraidh tú airleagadh úsáireacht do mhórán cineadhach, agus isan gaib. <L 146> 23, v.19: “ní thiubhraidh tú áirleagadh úisáireacht dod dhearbhbhráthair, acht do choimhightheach”; non feneraberis fratri tuo ... sed alieno. Gidh eadh adeirthear, Psalmo.14, v.5: “cia choimhneóchus ann do thabernacel, a Thiagharna?” “An té nach ttiubhraidh a airgiod ar úsmhairacht;” agus Luc.6, v.36: “tabhair áirleagadh uait, agus ná bíodh mian agad aen-ní d'fhagháil as,” mutuum date, nihil inde sperantes. Freagaim nach ttugann an dá áit thuas cead ná misneach d'aon-neach úsmhaireacht atá a n-aghaidh dlighe Dé, na nádúire, agus na hEaguilse, do dhénamh, acht cuiridh i gcéill go mbeith do mhéd an bhisigh agus an ratha dothiucfadh ar na Iudaighibh an feadh do choimhleónadís dlighe Dé, go mbfhéidir leó áirleagadh do thabhairt do lucht na gcríoch ccoimhigheach, agus nach beith easbheidh áirleagaidh orra-san; et ipse a nullo acceptaois mutuum. Adeirid aroile go ttug Dia cead, nó go háirighthe nár thoirmisg sé ar na Iudaighibh, úsuiracht do dhénamh ar na Geintíligh, do bhrígh go rabhdar cruaidh-mhuinélach do-cheannsaigh agus ro-shanntach, agus muna bhfaghdís cead sin do dhénamh go ndénfadís neithe ba measa, agus is uime sin nár cuireadh toirmiosg orra bille sgartha do thabhairt ar adhbhraibh áirighthe dá mnáibh. Adeir S. Ambrós gurb uime fuaradar cead úsairacht ar na <L 147> Geintíligh 'na ttimchioll do bhrígh gurbha náimhde dháibh iad agus go ttug Dia ceart dáibh ar a mbás, ar a mbeatha, agus ar a maoin, mur dothug ceart dáibh air shoithígh agus ar shéuda daor-luaighe na hÉgipt. AS LEABHAR JOSUE. Adeirthear i Leabhar Josúe (cap.10,) v.13 et 14, gur sheas an ghrian i lár an fhlaithis ar feadh lae agus nach ttáinicc 'na dhiaidh ná roimhe lá comh fada leis: quod stetit sol in medio coeli ... non fuit antea et postea tam longa dies; agus Eccli., cap.46, v.5: “ba comhfhad re dhá lá é.” Gidh eadh, Paralip., ca.4, v.22, tráchtar ar dhuine do choisg gluasacht na gréine mur sin; agus Isaiae, cap.38, v.8, adeirthear go ndeachaidh an ghrian deich líne ar a hais ionnus go measdar go raibh 32 huaire ar fad isan lá sin, agus uime sin dotháinicc lá dob fhoide ná an lá sin Josúe. Freagra: Adeir Líranus nach bhfuil brécc ná contrárdhacht annso, do bhrígh gur i solstís an tsamhraigh do choisg Josúe tuargabháil na gréine agus i n-aimsir Ezechias i lár an tsolstís gheimhreata do-rinne lá Iosue ní ba faide go mór. Tuigid aroile nach bhfacus isan bPaleistín iriamh lá ba faide ná é, óir bí leith-bhliadhuin do lá i ttírthaibh eile. <L 148> AS CÉD-LEABHAR NA RÍOGH. Adeirthear isan .13.cap. agus isan .13.v. don chéd-leabhar do Leabhraibh na Ríogh, ar mbeith do Shamuel ag tabhairt imdheargtha don rígh Saul go ndubhairt leis: “is leamh do-rinne tú sin, óir dá ccoimhleóntá aithionta Dé do dhaingneóchadh Dia do ríghdhacht ós cionn Israél go síorruidhe”; stulte egisti, nec custodisti mandata Domini Dei tui ... quod si non fecisses iam nunc preparasset regnum tuum super Israel in sempiternum. Agus cionnus dob fhéidir leis so? gan a bheith contrárdha don ghealleamhuin dothug Dia i mbél Iacóib, Gen.49, v.10, ag rádh: “ní sgarfaidh an stiúir ríoghdha ná ceann feadhna ó shliocht Iudáis nó go ttigidh an tairngeartach.” Freagra: nílid so contrárdha, óir níor gealladh do Shaul agus dá shliocht an ríghe acht le coinghioll nár choimhlín sé do réir mur chonnairc Dia ó thús, agus do gealladh do threibh Iudáis gan coinghioll ar bith í: non auferetur sceptrum de Iuda, nec dux de femore ejus, donec veniat qui mittendus est. AS AN DARA LEABHAR RÍOGHDHA. Adeirthear, lib. 2, Regum, cap. 8, v. ultimo, go raibh clann Dháibhídh an rígh 'na sagairt tar cheann nach do threibh Leui dhó: filii autem David sacerdotes erant; agus adeir Pól, ad Hebr., <L 149> cap.7, v.14, nach raibh cuid ag treibh Iudáis dona sagairt: in qua tribu nihil de sacerdotibus Moyses locutus est. Freagra: nílid so contrárdha, óir tar cheann gur sagart go fírinneach tuigthear leis an bhfocal cohen i n-Abhruis, cuirthear síos ar son prionnsa ar uairibh é nó ar son rígh-thaoisigh nó chinn fheadhna shluaigh, agus mur dobhíodhdís comh gnoitheach i ttimchioll an rígh agus bhíos na sagairt ag Dia, uime sin deirthear le cosmhulacht sagairt leó, mur deirthear le clainn Dhábhídh annso. AS AN TREAS LEABHAR RÍOGHDHA. Adeirthear, lib.3, cap.6, v.38, nach raibh an teampall Iudaigheach do chuir Solamh suas acht seacht mbliadhna ón am ar tosaigheadh leis, .i. isan gceathramhadh bliadhain do fhlaithios Sholaimh, gusan .11. bliadhain dobhí arna chríochnughadh: anno quarto fundata est domus Domini ... et in anno undecimo ... perfecta est in opere suo. Gidh eadh adeirthear, Ioan.2, vers.20, leis na Iudaighibh go raibh sé .40. bliadhain dá chur suas: dixerunt ergo Iudaei: quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc, et tu in tribus diebus excitabis illud. Freagra: níl contrárdhacht ar bith annso, óir ní air an teampall do chuir Solamh suas thráchtas na Iudaighibh ag Eóin, acht ar an ath-dhénamh <L 150> do-rinne Iruaidh air an teampall cédna; agus ba hé sin an treas uair do comhdaigheadh é, agus dobhí sé 46 bliadhain an uair sin dá dhénamh. Adeirthear isan leabhar chédna, cap.15, v.14, nár athraigh nó nár scrios Asa an rígh na háitibh árda: excelsa autem non abstulit. Gidh eadh adeirthear, 2 Paralip., cap.14, v.2, go ndearnaidh Asa gach ní maith agus dobhí taithneamhach ag an Tiaghearna, agus gur athraigh sé na háitibh árda: fecit autem Asa quod bonum et placitum erat in conspectu Domini Dei sui, et subvertit altaria peregrini cultus et excelsa; agus isan v.5 adeir gur sgrios sé ar feadh bhailte na Iudaigheach na híodhail, na híomháighe agus na háitibh árda. Freagra: nílid so conntrárdha óir dobhí dhá ghné d'áitibh árda ag na Iudaighibh, .i. áitibh árda i mbíodh altóracha agus teampuill dona híodhail acu: do scrios Asa iad sin; acht dobhíodh áite eile árda acu ann a mbídís ag adhradh an Dé fhíre agus níor scrios Asa iad sin mur deirthear, 3 Reg. AS AN GCEATHRAMHADH LEABHAR RÍOGHDHA. Adeirthear, lib.4 Reg., cap.8, v.26, go raibh Ochosias .22. bliadhain dá aois an uair do ghlac ceannus na ríghacht: viginti duorum annorum erat Ochosias cum regnare coepisset; agus 2 <L 151> Paralip., cap.22, v.2, go raibh sé dhá bhliadhain agus dá fhithchid bliadhain dá aois an tráth sin: quadraginta duorum annorum erat Ochosias cum regnare coepisset. Freagra: níl contrárdhacht annso isan Scriptúir, óir is 22 bliadhain léighthear is gach áit díobh so isan téx Shiriácach agus Aráibiocach, agus do ling an locht isan mBíobla Laidne le neamh-choimhéd na gcléirce, óir dá mbeith Ochosias isan .42. bliadhain dá aois an uair sin, do bheith sé dhá bhliadhain níba sine ná a athair Ioras dofuair bás i n-aois dá fhithchid bliadhain. AS CÉD-LEABHAR PHARALIPOMENOIN. Adeirthear, Paralip.1, cap.11, v.15, gurbh é Dáibhídh an seachtmhadh agus an mac déighionach dobhí ag Isai an tan táinicc Samuel dá ongadh mur rígh, septimus et ultimus filius Isai. Gidh eadh adeirthear, 1 Reg., cap.16, v.11, gur thaisbéin Isai móir-sheisior dhá chloinn mhac do Shamuel sul tháinicc Dáibhidh dhá láthair: numquid iam repleti sunt filii? Qui respondit: adhuc reliquus est parvulus et pascit oves (id est David). Freagra: nílid so contrárdha, óir ba mac beag don treas mac dobhí ag Dáibhídh, darbh ainm <L 152> Ionathan mac Samaa, an seachtmhadh duine do thaisbéin Isai roimh Dháibhídh do theacht i láthair. AS AN DARA LEABHAR DO PHARALIPOMENON. Adeirthear isan dara leabhar Paralip., cap.24, v.21, gur i bpórsa theampuill an Tiaghearna do marbhadh Zacharias an fháidh: interfectus in atrio domus Domini. Gidh eadh, Math., cap.23, v.36, adeirthear gurab idir an teampall agus an altóir do marbhadh é. Freagra: níl contrárdhacht annso, óir is idir an altóir uile-loisge, dobhí 'an taobh amuich do bhalla an teampaill, agus an teampall do marbhadh é, agus ní ag an altóir don taobh istigh. AS LEABHAR IÓIB. Lib.Job, cap.(7), v.20, adeir Iób: “do pheacaigh mé, ó a chaomhantóir na ndaoine, créd dhénfus mé?” peccavi, quid faciam ó custos hominum? Agus isan gcaib.27, v.6, adeir sé (dar leat) contrárdha dona briathra sin, .i. nárbh fheas dá chonsias coir ar bith do bheith air nó cionta ar bith do dhénamh ar feadh a bheatha: neque enim reprehendit me cor meum in omni vita mea. Acht níl contrárdhacht ar bith annso, óir <L 153> is air na peacaighibh móra gráineamhla folaightheacha dobhí a cháirde ag cur 'na leith (do bhrígh gur mheasadar go harráidioch ainbhfiosach nárbh fhéidir le ceart Dé leath na bpianta d'fhuiling sé a chur air muna mbeith ciontach i bpeacaighibh gráineamhla éigin) do labhair sé annso isan dara háit, agus ar mion-pheacaighibh so-loghaidh do labhair isan gcéd-áit. Adeirthear isan .40. caib. don leabhar chédna, v.14, gurab é an t-elephant céd-chrétúir Dé: ipse (elephas seu behemoth) est principium viarum Dei; agus tá so, dar leat, contrárdha don chéd-chaib. do Leabhar na nGeinealach mur i n-áirmhíthear mórán do chrétúiridh eile arna gcruthughadh roimh an elephant. Freagra: níl contrárdhacht ar bith ann, óir ní ar an gcéd-chrétúir do chruthaigh Dia atá trácht annso acht ar an mbeatheadhach is oirdheirce imeasg na n-ainmhintibh n-égcéillidh do réir méide, neirt, agus so-theagaisg, agus is é sin an t-elephant, óir is iomdha ní iongantach is iontsamhuil do résún daonna do-ní sé. AS LEABHAR NA PSHALM. Adeirthear, Psal.31, v.3, “an tan dobhí mé um thocht do ársaigh mo chnámha, an feadh do bhí mé ag búirfeadha ar feadh an laoi,” quoniam <L 154> tacui inveteraverunt ossa mea, dum clamarem tota die. Dar leat tá sin contrárdha, óir má bhí sé 'na thocht, créd mur dobhí ag búirfeadha? Freagra: níl contrárdhacht annso, óir ní ar aon ní amháin thráchtas an rígh-fháidh annso. Óir adeir sé go ttáinicc díoghaltas Dé ar a chnámha tré mur do cheil sé gan aithrighe do dhénamh isna peacaighibh dúnmharbhtha do-rinne sé ar Úirias, agus an t-adhaltrannus do-rinne lena mhnaoi ar feadh naoi mí, nó gur fhoillsigh an fháidh Nathan le hordughadh Dé iad. Isan dara háit labhraidh ar piantaibh na ngalar neimhneach do chuir Dia i ndíoghail na bpeacadh sin air. Adeir an rígh-fháidh chédna, Psal.70, v.15, “do bhrígh nach bhfuil foghluim agam aigeóraidh mé do chumhacht,” quoniam non cognovi litteraturam introibo in potentias Domini. Agus adeir sé isan tsailm 118, ver.99, ní, dar leat, atá conntrárdha dhó sin, .i. go rug sé barr tuigse ar lucht a oidis go hiomlán: super omnes docentes me intellexi. Freagra: níl contrárdhacht annso, óir isan gcéd-áit tráchtaigh sé ar foghluim shaoghalta dhaonna agus dob fhíor dhó sin, óir is le haodhaireacht do chaith sé a aois leanbaidh go haois a fheardhacht. Isan dara háit labhraidh sé ar an bhfoghluim bheanus le hadhradh agus le moladh Dé, agus is annsin dorug sé buaidh ar a aos comhaimsire go hiomlán, <L 155> mur is follus do gach aon dá meabhraighionn a shalma millse ró-dhiadha, óir an tan adeir sé introibo in potentias Domini, cuiridh i gcéill go ndénfaidh sé meabhrughadh agus midheamhuin ar mhíorbhuilibh agus ar mhór-ghníomha uile-chumachtacha Dé. Adeir an rígh-fháidh cédna, Psal.115, v.2, “is brégach gach duine,” omnis homo mendax, agus más fíor sin ba brégach eision, agus cia chreidfeadh é? Freagra: má bheir tú dod aire na briathra théid rompa sin mur dothug Iulianus easbocc Tholédo, ní bhfuighe tú brég ná mí-eagar isna briathra adeir an fháidh annso, óir adeir sé gurab i ndeithnios nó ann a árd-aigne adubhairt sé, omnis homo mendax, .i. is brégach gach duine. AS LEABHAR NA SEAN-RÁITE. Adeirthear, Proverb.,cap.26, v.4, “ná freagair amadán do réir a amadánacht d'eagla go mbeitheá féin cosmhuil ris,” ne respondeas stulto iuxta stultitiam suam, ne efficiaris ei similis; agus go dlúth 'na dhiaidh sin, ver. 5, adeir, “freagair amadán do réir a amadánacht, d'eagla go mbeith sé críonna ann a bharamhuil féin.” Agus, dar leat, is contrárdha na ráitibh sin dá chéile. <L 156> Freagra: nílid so contrárdha. Óir isan gcéd-áit adeir an t-úghdar diadha leat má labhrann amadán nó duine díthchéilligh briathra salacha gráineamhla leat gan freagra do thabhairt isna briathra cédna air, óir dob ionann sin agus aithris do dhénamh air. Agus adeir sé isan dara háit gur cóir freagra do thabhairt ar amadán, ní le aithris nó le athfhriotal do dhénamh ar a bhriathra, acht an uair adeir sé nó do-ní sé neithe aindlightheacha maslamhla i n-aghaidh Dé, gur cóir agus gur ceart a smachtughadh le bhuillighibh féin ar uairibh d'eagla calcughadh ann a mhí-bhésaibh díthchéilligh, agus sin do dhénamh, ní as spiorad díoghaltais, acht as caoin-dúthracht ghráidh Dé. Adeir Solamh is úghdar don leabhar chédna, cap.30, v.2: “is ainbhfiosaigh mé ná duine ar bith agus ní bhfuil tuigse dhuine agam, níor fhoghluim mé eagna, agus níl eólus an reachta stiúrthaigheach agam”; agus adeir an t-ughdar cédna i Leabhar Ecclesiastes, cap.1, v.16, “féch go bhfuilim mór agus barr eagna agum ar an méid dotháinicc romham i Ierusalem.” Ag so mur deir isan gcéd-áit: Stultissimus sum virorum et sapientia hominum non est mecum, non dicíci sapientiam et non novi disciplinam; isan dara háit: ecce magnus effectus sum et praecessi omnes sapientia qui fuerant ante me in Ierusalem. Freagra: nílid so contrárdha óir tar cheann gur dearbhtha gurbh é Solamh ba húghdar do Leabhair <L 157> na Seanráite, na gCainticibh, agus do leabhar Ecclesiastes, níl dearbha aguinn gurab é ba húghdar don dá chaibidil ndéighionaigh do Leabhar na Sean-ráite, agus ní chuirinn sin orra gan a bheith canónta, agus is maith an t-adhbhar conntabhairte nó amhruis atá aguinn do bhrígh go léighthear na focail so isan .30. caibidil do Leabhar na Sean-ráite; verba congregantis, filii Vomentis, .i. “briathra mhic Vomentis ag cruinniughadh.” Agus i ttús na caibidile ndéighionaigh, verba Lamuelis regis, agus ní thig sin re Solamh. AS LEABHAR ECCLESIASTES. Deirthear i Leabhar Ecclesiastes, cap.3, v.19, gurab ionann críoch dona beatheadhaibh bhrúideamhla agus don duine, óir mur gheibhid sin bás go bhfaghann an duine bhás, agus go bhfuil anáil is gach cuid díobh, nach bhfuil ní ar bith isan duine nach bhfuil ionnta; agus 'na dhiaidh sin adeir “cia agá bhfuil 'fhios gur suas théid anam an duine agus gur síos théid anam an bheatheadhaigh?” - unus interitus est hominis et jumentorum et aequa utriusque conditio. Sicut moritur homo, et illa moriuntur. Similiter spirant omnia, et nihil habet homo jumento amplius ... Quis novit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum et spiritus jumentorum <L 158> descendat deorsum? Agus isan .12. caib., v.7, don leabhar chédna, adeir sé: “filleadh an luaithreadh ar a thalamh féin ó ttáinicc, agus filleadh an spiorad ar Dhia ó ttáinicc”; revertatur pulvis in terram suam unde erat, et spiritus redeat ad Deum qui dedit illum. Níl contrárdhacht annso, óir isan gcéd-áit labhraidh an t-ughdar i bpearsuinn na ndaoine talmhuidhe do-bheir iad féin go hiomlán do dhroch-mhianaibh, agus léigios a n-aradha lena n-antoil, lér mhian gan pionús do bheith le fagháil ar son na ndroch-ghníomh ná tuarusdal maith síorruidhe do bheith le fagháil ar son na ndeagh-ghníomh. Agus isan dara háit labhraidh i bpearsainn na gcreidmheach bhfírénta. AS LEABHAR ECCLESIASTICUS. Deirthear i Leabhar Eccli., cap.40, v.29: “ar feadh do shaoghail, a mhic, ná bíodh easbhaidh ort, óir dob fhearr dhuit bás d'fhagháil ná bheith in-easbhaidh, fili, in tempore vitae tuae ne indigeas, melius est enim mori quam indigere. Dar leat, tá so contrárdha do bhriathraibh Críosd ag Matha, cap.19, v.21, áit a n-abair: “Más mian leat a bheith iomlán, imghidh agus díol an méid atá agad, agus tabhair dona boicht é.” <L 159> Freagra: níl contrárdhacht anso, óir labhraidh an Scriptúir naomhtha isan gcéd-áit ar an dream leisgeamhuil mhainneachtnaigh an tsaoghail nach saothraighionn a mbeatha go ceart cneasda. Isan dara háit labhraidh Críosd ar bhochtaibh ionnraice deóntacha an tsoisgéil lér mhian a bheith foirfe fíor-neartmhur isna subháilcibh Críosdamhla. AS LEABHAR ISAIAIS, AN FHÁIDH. Adeirthear i Leabhar Isaiais, cap.58, ver.1: “scread go hárd, ná coisg,” clama, ne cesses; agus adeir Pól, ad Ephes.,cap.4, v.31: “ná bíodh searbhus, fearg, miosgas, callóid ná dia-aithis ann ar measg.” Freagra: níl contrárdhacht annso, óir ní hionann a bheith ag sgreadaigh ar Dhia ag iarraidh maitheamhnuis agus a bheith ag callóid le himreasan agus le círéib. AS LEABHAR IEREMIAIS. Adeirthear i Leabhar Ieremiais,cap.36, v.30, ag labhairt a n-aghaidh an rígh Ioachim, nach beith aon dá shliocht i gcathaoir ríghdha Dháibhídh go bráth: non erit ex eo qui sedeat super solium David. Agus adeirthear, Lib.4 Regum, cap.24, v.5, gur hadhlacadh Ioachim i bhfochair a shinnsior agus gur ghabh a mhac Ioachim an ríghe ann a ionad. <L 160> Níl contrárdhacht annso, óir tar cheann gur ghabh Ioachim ceart a athar ar an ríghe ní meastar go bhfuair sé í, do bhrígh nach raibh sé trí mhí féin go síthchánta ann a sheilbh an uair dotugadh i mbroid go Babilón é, mar aon lena mhuintir go hiomlán. Agus ní raibh na hoighrighibh do tháinicc 'na dhiaidh 'na ríghthe, acht amháin go raibh cuid acu 'na n-árd-thaoisigh agus fó chíos cána ag ríghthibh na Persia. AS LEABHAR EZECHIEL. Adeirthear, cap.1, v.12, do Leabhar Ezechiel, ag trácht ar na ceithre beathadhaigh rún-ndiamhracha: “do-chuadar gach aon acu ar a n-aghaigh ar mbeith ag gluasacht, agus níor fhilliodar,” illuc gradiebantur, nec revertebantur cum ambularent. Agus isan .14. ver. don chaib. chédna adeir gur fhilliodar ar a n-ais go luath mur lasair thinntighe: et revertebantur in similitudinem fulguris corruscantis. Freagra: níl contrárdhacht ar bith annso, óir is é ní ba mian leis an bhfáidh a chur i gcéill go raibh na beathadhaigh so comh umhal sin do Dhia nach bhféchadís 'na ndiaidh acht imtheacht go díthchiollach dúthrachtach ar a n-aghaidh do réir thola Dé, nó go ccoimhlíonadh gach ní ba mian <L 161> leis a dhénamh dháibh, agus iar sin an uair ba mian a ngairm ar a n-ais go ttigidís go humhal leis an dúthracht agus leis an díthchioll cédna. AS LEABHAR DHÁNIEL. Deirthear ag Daniel, cap. 1, v. 21, gur mhair Daniel gusan gcéd-bhliadhain do fhlaithios ríghdha Chyruis: fuit autem Daniel usque ad annum primum Cyri regis; agus adeir irís, cap. 6, vers. 28, gur mhair sé go haimsir Dháriuis agus Chyruis an Persianach. Gidh eadh adeir, cap. 10, vers. (1), gur isan treas bliadhain do fhlaithios Chyruis do fhoillsigh Dia a bhréithir dhó. Freagra: nílid so contrárdha, óir ní chiallaighionn an chéd-áit go bhfuair Daniel bás isan gcéd-bhliadhuin do fhlaithios Chiruis acht go raibh i nglóir, i gceannus agus i n-onóir mhóir isan gcúirt ríghdha go n-uige sin, .i. ar feadh aimsire broide agus gér-dhaoirse na Iudaigheach isan mBabilóin, agus ní shuidhighionn sin go cinnte nárbh fhéidir dhó, iar bhfágbháil na cúirte ríghdha, a bheith beó go pribháideach dhá bhliadhain imeasg a mhuintire i Ierusalem, .i. gusan treas bliadhain do fhlaithios Chyruis. Deirthear, Dan. cap.9, v.1, gurbha mac do Asuerus Darius: anno 1 Darii filii Assueri; <L 162> agus deirthear contrárdha dhó sin, Lib. Esdrae cap.4, v.6, agus Lib.Estherae cap.1, v.1, gur fada i ndiaidh Dariuis dobhí Assuerus ann. Níl contrárdhacht annso óir an uair goirthear mac Asueruis de is ionann sin agus a rádh gurbha mac do phrionnsa mhór é, óir níorbha hainm dílis pearsanta Asuerus acht ainm coitchionn do goirthí dona ríghthibh Médach mur goirthí Artaxerxes, .i. “buadhach,” do ríghthibh na Persia. AS LEABHAR SOISGÉIL MHATHA. Adeir Matha an soibhisgél, cap.3, v.4, ag trácht ar Eóin Baisde, gur lócusdigh agus mil fhidháin ba beatha ghnáthach dhó: esca autem ejus erat locustae et mel sylvestre. Adeir 'na dhiaidh sin, cap.11, v.18, nach gcaitheadh bia ná deoch. Níl contrárdhacht annso, óir dobhí an bia agus an deoch do chaitheadh sé comh neamh-shubhstainteach agus sin nach mór nárbh ion-áirmhithe 'na mbia íad. Adeir Críosd isan gcaibidil chédna so, vers. 5, lena apsdail gan dul i slighthibh na gcineadhachaibh ná isteach i gcathrachaibh na Samaritánach: in viam gentium ne abieritis et in civitates Samaritanorum ne intraveritis. Gidh eadh, adeir sé 'na dhiaidh sin, cap.28, v.19, leó imtheacht agus an soisgél do theagusg dona cineadhachaibh uile: euntes docete omnes gentes. <L 163> Níl conntrárdhacht annso, óir ní i n-aon-aimsir amháin do chuir Críosd an dá aithne so. Óir isan gcéd-áit labhraidh leó an uair dobhídar go nuadh arna ttogha agus iad lag neamh-fhoirfe isna grásaibh, agus dá bhrígh sin ba riachtanus dáibh gan dul a bhfad uaidhe ná cúram cruaidh do chur orra, agus uime sin do chuir d'ualach orra tús a tteagaisg do dhénamh imeasg a muintire féin. Isan dara háit, iar n-eiséirghe Chríosd agus iar mbeith dona hapsdail líonta do ghrásaibh an Spioraid Naoimh, dothug dánacht dhiadha agus neart spioradálta dháibh, do chuir aithne orra an soisgél do theagasg dona cineadhachaibh uile: euntes docete omnes gentes. Do chuir Críosd toirmeasg ar na hapsdail fó lorga aisdir nó slat mhaide d'iomchar ann a lámha: nolite possidere aurum ... neque virgam. Gidh eadh isan .6. caib. ag Marcus iarraidh orra gan aen-ní do thógbháil acht slat mhaide amháin. Níl contrárdhacht annso, óir tuigthear as an gcéd-áit le slatóig nár mhian leis ní ar bith dá laghad do chongnamh beatha corpardha do thabhairt leó dháibh, do bhrígh go raibh ceart acu ar a mbeatha d'fhagháil ón dream dá rabhdar ag teagusg an tsoisgéil: dignus est enim operarius mercede sua; agus isan áit i n-abair isan .6. caib. ag Marcus sed virgam tantum tuigthear le virga, nó le slait, na cumhachta dothug dáibh leis an <L 164> soisgél do theagasg agus le cách do stiúradh: reges eos in virga ferrea. Adeir Críosd ag Matha, cap.26, v.29: “ní ibhthe mé don fhíon so feasda nó go n-ibhe mé go nuadh é i ríghacht m'athar.” Gidh eadh, Actorum cap.10, v.41, dearbhaidh an príomh-apsdal Peadar go raibh sé ag ithe agus ag ól 'na fhochair féin tar éis na heiséirghe: manducavimus et bibimus cum illo postquam resurrexit a mortuis. Níl contrárdhacht annso, óir tar cheann gur ibh Críosd fíon tar éis na heiséirghe, ní le riachtanus chum na nádúire do chothughadh ná dochum tarta do chosgadh do ibh é, mur do-rinne roimh bhás d'fhulang, acht mur chruthughadh cinnte ar fhírinne a eiséirghe. AS SOISGÉL LÚCÁIS. Adeir Críosd, Lucae, cap.2, v.24, go ttáinicc féin le mórán do mhilleadh agus le mórán d'athbheódhadh. Gidh eadh adeir sé irís, cap.9, ver.56, nach ttáinicc chum anmaibh do mhilleadh acht dá slánughadh: Filius Hominis non venit animas perdere, sed salvare. Níl contrárdhacht annso, óir an uair adeir sé isan gcéd-áit ecce positus est hic in ruinam et in resurrectionem multorum, ní mian leis a chur i <L 165> gcéill go raibh sé féin 'na adhbhar millte ag aon-nduine, acht go ttáinicc as mailís na muintire nár chreid é go raibh go teagmhaisioch 'na ocáid millte acu. Dar leat atá Matha agus Lúcás contrárdha dhá chéile i bhfaisnéis chraobha geinealaigh an tSlánaightheóra, óir adeir Matha, cap.1, ver.16, gurbha mac do Iacób Ióseph: Iacob autem genuit Ioseph virum Mariae de qua natus est Iesus; agus adeir Lúcás gurbha mac do Heli nó do Ioachim é. Freagra: níl contrárdhacht ar bith annso, óir do réir mur deirid na haithreacha naomhtha gurbha mac nádúrtha do Iacób é agus mac Heli do réir an dlighe dobhí an uair sin ann, filius legalis. Óir dobhí dlighe an tan sin ag na Iudaighibh, an uair do-ghéubhadh dearbhbhráthair bás gan oighre an dearbhráthair eile do phósadh a mhná léna shliocht do mhúsgladh, agus do-bheirdís oighriocht agus sloinne an dearbhbhráthar mhairbh ar an mac do gheineadh an dearbhbhráthair beó as an bpósadh sin, agus uime sin ghoirios Lúcás “mac Heli” do Ióseph, óir dofuair Heli bás gan sliocht iar mbeith pósdaigh dhó, agus do phós Iacób ba dearbhbhráthair uchta nó bruinne dhó (frater uterinus) a bhantreabhach, ór geineadh Ióseph. Agus measuim nach bhfuil freagra is fearr ná is fírinnigh ná so le tabhairt ar an áit so. <L 166> AS SOISGÉL EÓIN. Adeir Críosd ag Eóin, cap.5, v.31: “má bheirim féin teisd orum níl mo theisd fírinneach; si ego testimonium perhibeo de meipso testimonium meum non est verum. Gidh eadh adeir sé irís isan .8. caibidil: “má bheirim teisd orum féin tá mo theisd fírinneach.” Níl contrárdhacht annso, óir ní i n-aon-chéill amháin labhrus Críosd isan dá áit so, óir isan gcéd-áit labhraidh ar a theisd féin go haonaránach air féin; agus isan dara háit labhraidh ar a theisd féin agus ar a fhírinne do bheith cruthaighthe le teisd an Athar Síorruidhe, amhuil agus mur déuradh, “tigim libh nach inchreidthe teisd aonaránach aon-nduine air féin, gidh eadh tá mo theisd-se fírinneach oram féin, do bhrígh nach teisd aonaránach í acht mo theisd féin mar aon le teisd m'Athar.” Adeir Críosd, cap.11, v.4, nár ghalar báis dobhí ar Lazarus: infirmitas haec non est ad mortem; gidh eadh adeir sé féin isan gcaibidil chédna, vers.14, go bhfuar Lazarus bás: Lazarus mortuus est. Níl contrárdhacht annso, óir isan gcéd-áit tuigthear an bás coitcheann ann a gcomhnuigheann cách go lá an bhreitheamhnuis mhóir, mur deir S. Aug., de Consens. Evangelistarum, cap.79, agus níorbh ionann sin agus bás Lazaruis, óir ba iontsamhuil <L 167> do shuan fhada a bhás óir do músgladh dochum uile-chumhachta Mhic Dé d'fhoillsiughadh é, mur deir féin isan áit chédna, ver.11: Lazarus amicus noster dormit, sed vado ut a somno excitem eum. Adeir Críosd, ibidem, cap.15, ver.15: “d'innis mé díbh gach uile ní dá gcualaidh mé óm Athair, omnia quae audivi a patre meo nota feci vobis; gidh eadh adeir sé leó, cap.16: “atá mórán agum re rádh ribh nach féidir libh 'iomchar anois”: adhuc multa habeo vobis dicere, quae non potestis portare modó. Níl contrárdhacht annso, óir mur deir S. Chrisostom, labhraidh Críosd isan gcéd-áit ar gach ní dár bhean ris na hapsdail agus rena gcúram anna bpearsannaibh féin. Isan dara háit labhraidh ar neithibh do bhean re staid agus re stiúradh na hEaguilse go deireadh an tsaoghail, agus is uime sin adeir, ag trácht ar an Spiorad Naomh, cap.14, v. 26: Ille vos docebit omnia. Adeirthear, cap.9, v.29: “ní feas dúinn cia hé so ná cia ó ttáinicc,” nescimus hunc unde sit; agus cap.7, v.27, adeirthear: hunc scimus unde sit. Níl contrárdhacht annso óir labhraidh an chéd-áit ar theachtaireacht Chríosd agus ar an ughdarrás lé ttáinicc, agus labhraidh an dara háit ar thír agus ar athardhacht an tSlánaightheóra. <L 168> AS LEABHAR GHNÍOMHARTHA NA NAPSDAL. Adeir Lúcás, Actor.cap.1, v.(1): “do labhair mé, ó a Theophile, ar gach ní dá ndearnaidh agus dár theaguis Íosa ó thús go lá a dheasgabhála,” sermonem feci de omnibus, ó Theopile, quae coepit Iesus facere et docere usque in diem quo ... assumptus est a nobis; gidh eadh adeir Eóin isan gcaibidil ndéighionaigh dá shoisgél go ndearnaidh Críosd mórán eile, agus dá mbeithdís sgríobhtha go mbeith nísa mhó leabhar orra ná dob fhéidir leis an domhan a chongbháil: sunt et alia multa, quae fecit Iesus, quae si scriberentur per singula, nec ipsum arbitror mundum capere posse eos, qui scribendi sunt, libros. Níl contrárdhacht ar bith annso, óir ní abair Lúcás gur sgríobh sé féin an t-iomlán do ghníomhartha agus do theagaisg Chríosd, acht na neithe is prionsapálta do-rinne agus do theagaisg sé, agus labhraidh Eóin ar an iomlán. Isan .15.caib.v.19, adeir na hapsdail iar gcruinniughadh dáibh i bhfochair a chéile: “do-chítear don Spiorad Naomh agus dúinne,” ar siad, “furfhógradh do thabhairt daoibh nó toirmeasg do chur oraibh, um fheóil iodhbhartha dona híodhail do bhlas”; gidh eadh adeir Pól 1 ad Thimot. 4 cap.,ver.1 sq., go ttiucfadh i ndeireadh na n-aimsir daoine do thréigfeadh an creideadh, do-bhéuradh <L 169> a n-aire ar spioradaibh earráide agus d'fhoghluim dheamhnaidh, ag aithris bhrécc le saobh-chrábhadh, agá mbiaidh consiais scrupalta, a' toirmiosg pósa agus ar bhiaibh do chruthaigh Dia: in novissimis temporibus discedent quidam a fide, attendentes spiritibus erroris, et doctrinis daemoniorum, in hypocrisi loquentium mendacium, et cauteriatam habentium suam conscientiam, prohibentium nubere, abstinere a cibis quos Deus creavit. Nílid so contrárdha dhá chéile, óir ní abair an t-apsdal go coitcheann gur léighionn deamhnaidh gan bia áirighthe gach am do chaitheamh, acht gan a gcaitheamh le saobh-chrábhadh, ag meas go mbeith neamh-ghlan ó nádúir nó go mbeith arna cruthughadh .i. ó dhroch-dhia nó ón diabhal, mur do theaguisg lucht leanamhna Shímóin Mágus, na Saturníni, na Haebioníti, na Marcionití, agus na Manichéibh. Gidh eadh ní léighionn diablaidh, acht naomhtha, trosgadh do dhénamh ar biaibh áirighthe le spiorad umhlacht agus aithrighe, ar aithris Eóin Baisde. AS ÉIPISTILIBH PHÓIL AGUS NA NAPSDAL EILE. Adeir Pól 1 ad Corinth. cap.1, vers.17: “Ní chum baisde cháich do cuireadh misi ó Chríosd acht chum an tsoisgéil do theagasg; gidh eadh <L 170> adeir Críosd ag Matha, cap. ultimo: “imghidh a' teagasg an tsoisgéil dona cineadhachaibh uile”: euntes docete omnes gentes, babtisantes, etc. Níl contrárdhacht annso, óir an uair adeir Pól: non misit me Christus baptisare sed evangelisare, tuigthear nach chum baisde do dhénamh do chuir Críosd go prionsapálta é, acht chum teagaisg. Agus is uime sin adeir an Chomhuirle Thrionda leis na heasbuicc go bhfuil d'fhiachaibh orra a bheith ag seanmóir dona Críosdaighibh. Adeir Pól gurab éigion dúinne uile dul do láthair an Tiaghearna le condus do thabhairt ann ar ngníomhartha olca agus maithe. Ag so mur deir, 2 ad Corinth. cap.5, v.10: omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis prout gessit, sive bonum, sive malum. Gidh eadh adeir Dáibhídh Rígh, Psal.1, v.5, nach n-éireóchaidh na ciontaigh chum breitheamhnuis, ná na peacaigh i gcomhuirle na bhfírén: non resurgent impii in iudicio neque peccatores in concilio iustorum. Níl contrárdhacht annso, óir is é ní is mian leis an rígh-fháidh a chur i gcéill go rachaidh an breitheamhnus i n-aghaidh na n-andlightheach sin, id est, causa cadent, agus fós nach imeasg na bhfírén bhias a n-áit an lá sin. Adeir Pól,.i.ad Tim. cap.2, v.11-12 leis <L 171> na mnáibh bheith 'na ttocht ag foghluim, agus nár fhuiling dháibh a bheith ag teagusg: Mulier in silentio discat. ... Docere autem mulieri non permitto; gidh eadh adeir an t-apsdal cédna, ag sgríobhadh chum Tituis, cap.2, v.3, le sean-mhnáibh teagusg a dhénamh go maith: Anus similiter ... bene docentes. Níl contrárdhacht annso, óir an uair chuirios an t-apsdal toirmeasg ar na mnáibh a bheith ag teagasg, ar theagasg puiblidhe labhrus, óir isan dara háit iarraidh orra neithe maithe tairbheacha le briathra agus le siomplaidhe do mhúnadh dá muintir aen-tighe. Adeir Pól go dána seasmhach, 2. Timoth., cap.4, v.8, go bhfuil coróin do réir cheirt i ttaisge 'na chuinne, bhérus an Tiaghearna tá 'na bhreitheamh cheart an lá ód dó. Gidh eadh, dar leat, tá sin contrárdha do Ecclesiastes, cap.9, v.1, áit i n-abair nach feas don duine an díol fuaith é nó gráidh: nescit homo utrum amore vel odio dignus est. Níl contrárdhacht annso, óir is fíor nach feas dúinn go nádúrtha an díol fuaith nó gráidh sinn i láthair an Tiaghearna, ní nach gcuirionn toirmeasg ar neoch fios d'fhagháil go haonaránach le foillsiughadh dhiadha, mur fuair Pól an uair <L 172> adubhairt: reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die iustus iudex. Adeir Pól, 2 ad Timoth.,cap.4, v.2: “iomaird, guidh agus imdhearg lochtaighibh cháich le foighid ró-mhóir,” argue, obsecra, increpa in omni patientia. Gidh eadh, adeir le Títus, cap.2, v.15, a n-imdheargadh le lán-chumhacht: argue cum omni imperio. Níl contrárdhacht annso, óir mur bhí Timotheus níba teasaigh go nádúrtha iná Titus, dobhí ro-shuaimhneach, dob áil leis teas aoin acu do chlaochló agus miotal an fhir ro-shocair do mhúsgladh, óir bí beagán tineadh go minic riachtanach ag an teagasg soisgélta. Adeir Pól,ad Rom., cap.7, v.8, nach féidir leis na neithe is mian leis a dhénamh: velle adiacet mihi, perficere autem non invenio; gidh eadh, adeir an t-apsdal cédna, ad Philip. 4, v.13, gur féidir leis gach aon-ní a dhénamh le cumhachta an té neartaighios é. Níl contrárdhacht annso, óir is an gcéd-áit labhraidh air féin gan congnamh diadha na ngrás do bheith aige, isan dara háit labhraidh air féin an tan dobhí arna neartughadh leis na grásaibh. Adeir Pól, ad Hebr.cap.9, v.4, go raibh soitheach beag óir ann a raibh manna agus lorga nó <L 173> maide Araóin mar aon re dhá chlár an tiomanta i n-Áirc an Chonnartha; gidh eadh léighthear, Lib.3 Reg.,cap.8, v.9, nach raibh isan áirc acht an dá chlár chloiche do chuir Maoise i nÓreib innte. Níl contrárdhacht annso, óir ní tuigthear as briathra Phóil, labhrus do réir chanamhna na n-Eabhraighach, go raibh an soitheach nó an lorga sin istigh isan Áirc acht go rabhdar sínte ar an taobh amuich léithe: hebraismus enim est quo saepe “in” ponitur pro “cum” vel pro “iuxta.” Adeir Sém., cap.1, v.13, nach gcuirionn Dia cathughadh ar aon-nduine: Deus neminem tentat; gidh eadh adeirthear, Gen., cap.22, v.1: tentavit Deus Abraham. Níl contrárdhacht annso, óir is ar chathughadh mhealltach labhrus an t-apsdal, agus ar fhromhadh nó ar cruthadh dheagh-mhiotail Ábrahaim labhrus an dara háit so. AS LEABHAR APOCALIPS. An tan áirmhithear an dream do gach treibh dobhí arna ttogha agus ar a raibh comharthaigh i leabhar na tTaisbéntaibh, cap.7, v.4, ní háirmhithear aon-nduine do threibh Dain ná do threibh <L 174> Ephraim: audivi numerum signatorum, centum quadraginta quattuor millia signati ex omni tribu filiorum Israel. Níl contrárdhacht annso, óir is uime nach ttráchtar ar threibh Dan (do réir mur deir na naoimh-aithriocha Ireneus, Ambro., Augus.,) do bhrígh go leanfaidh a n-urmhór an t-Antichríosd thiocfus ar an treibh chédna sin. Ní háirmhíthear treibh Ephraim óir is ionann í agus treibh Ióseiph ba athair dhó. Adeir Dia isan leabhar chédna, cap.22, v.11: “gibé tá le holc bíodh mur sin go fóill, agus gibé atá i salchar salaigheadh sé go fóill;” gidh eadh adeirthear, Ecclesias., cap.15, v.21: “níor chuir Dia aithne ar aon-nduine olc do dhénamh agus ní thug fós uain chum peacaidh d'aon-nduine”: nemini mandavit Deus impie agere, et nemine dedit spatium peccandi. Níl contrárdhacht annso, óir an uair adeir isan gcéd-áit: qui nocet noceat adhuc, et qui in sordibus est sordescat adhuc, cuiridh i gcéill gur fhág sé toil shaor ag gach aon-duine, olc agus maith, nó go ttigidh féin le tuarusdal chum gach aoin do réir mur shaothreóchus uaidhe, do réir mur gheallus féin, Apocalip, cap.22, v.11: ecce ego venio, merces mea mecum est, reddere unicuique secundum opera sua. <L 175> TRÁCHTA ATHGHEARR AR GACH AISDRIUGHADH AGUS AR GACH IOMPÓDH DÁ NDEARNADH AR AN SCRIPTÚIR AS NA PRÍOMH-THEANGTHAIBH ANN AR SGRÍOBHADH AR TTÚS LEIS NA PRÍOMH-ÚGHDAIR É. AN CÉD-ALT. Tar éis tráchtadh go hathghearr nó go cuimeartha ar úghdair, ar ughdarrás, ar uimhir, agus ar chosbóir chinnte gach leabhair don Scriptúir fó leith, is oirchios dúinn faisnéis athchumair mur an gcédna do thabhairt ar gach iompódh agus ar gach aisdriughadh dá ndearnadh air as na teangtha ann ar thoil leis an Spiorad Naomh a thabhairt síos dona príomh-scríobaibh naomhtha lér sgríobhadh ar ttús gach leabhar dhe, mur atá an Eabhrais, an Chaldaiic agus an Ghrégis, ann ar sgríobhadh ar ttús é, agus adeirid fós úghdair bharantámhla gur isan Laidin ro sgríobh Pól a éipistil chum na Romhánach. Gidh eadh, is don téx Laidne go sunnradhach goirthear anois an Vulgát nó an téx coitcheann, atá toghtha ionghlaca ag cách go coitcheann, do bhrígh gurab é is fearr do ceartaigheadh, agus gurab <L 176> ann is mó dobhí cúram na hEagailse le barr mór ar mhíle bliadhain anois. Tá dhá cheisd le chur annso do thaobh an text Eabhraighach: an chéd-cheisd fhiafraighios ann é an text cédna do sgríobh Maoise agus na fáidhibh atá arna sheachadadh ó láimh go láimh ó a n-aimsiribh sin gus anois; an dara ceisd fhiafraighios an bhfuil an text cédna arna thruailliughadh comh mór agus comh gráineamhail agus sin nach fiú é chreideamhain ná ughdarrás ar bith d'fhagháil isan Eaglais anois. Deirid aroile dona húghdair gurbha hí cédfaidh Bhasil naomhtha ann a eipistil dochum Chilo gur cailleadh an Scriptúir go hiomlán, nó gur loisgeadh é, mar aon le teampall mór Ierusalem, an tan do scriosadh agus do hairgeadh an chathair sin agus tugadh a háitigheóirigh i mbroid go Babilóne. Ag so mur deir Basil: hic campus in quo, secessu facto, Esdras omnes divinos libros ex mandato Dei eructavit, .i. “ar bhfagháil uaine uaignis dó, ag so an machaire ann ar bhrúcht Esdras le hordugh Dé as a mheabhair féin leabhra an Scriptúir go hiomlán”; agus tar cheann go n-abraid aroile gurbha hí sin cédfaidh Thertulian Ireneuis agus Chlemens ó Alexandria, níl cruthughadh follusach ar bith acu lena dheimhniughadh, agus dá bhrígh sin measaid na hughdair is barántamhla nach ttig an chédfaidh so le fírinne. <L 177> Agus is móide is inchreidthe sin do bhrígh nach bhfuil d'úghdarrás dá suidhiughadh acht leabhar folaightheach nó Apocripheach, .i. an ceathramhadh leabhar dona Macabéibh ag nach bhfuil ughdarrás ar bith i n-Eaglais Dé, ar mbeith líonta dhó do mhion-sgélta fábhuill Iudaigheach amhuil agus mur an Thalmud ag trácht ar an Cabala. Ní geibhthear fós i n-aon-áit isan Scriptúir ndiadha focal ar bith leis an gcédfaidh so do neartughadh; acht dá n-abradh neoch go bhfuil ughdarrás leis an gcédfaidh so isan gcaibidil 8 do Leabhar Esdras, adeirim-se nach bhfuil annsin acht ní is mó is inmheasda a bheith contrárdha dhí. Ag so na briathra: dixerunt Esdrae scribae ut adferret librum legis Moysi; attulit ergo Esdras .i. “adubhairt a scríobaibh le Esdras leabhar dhlighe Mhaoise do thabhairt chugthu, agus dothug sé chugthu é.” Tabhair dod aire nachar iarradar air dlighe Mhaoise do dhénamh dháibh, acht an leabhar dlighe sin do thabhairt chugthu. Agus tar cheann go m'fhéidir don leabhar muirneach dobhí dá chumhdach isan teampall go cúramach do bheith arna losgadh i n-aoinfheacht leis an teampall féin, ní hinchreidthe nach raibh i gcumhdach ná i gcoimhéd imeasg na Iudaighibh uile acht an t-aon-leabhar sin; óir ní hinmheasda nach raibh a chóip nó a mhic-leabhair sin ag na fáidhibh, ag na sagairt, agus ag daoinibh eile dobhí fírénta foghlamtha 'na measg, mur bhí Esdras féin. <L 178> Acht atá cédfaidhe is mó is inchreidte ná an chédfaidh réimhráite adeir gurbha hé Esdras tug aisiog ar leabhra an Scriptúir, ní lena n-athdhénamh acht lena gcruinniughadh as mórán d'áitibh diamhra do-eólais go haon-ionadh, go ndearnaidh aon-chorp nó aon-leabhar iomlán de. Agus is inchreidthe gur cheartaigh na loicht dob fhéidir, le hainbhfios nó le faillígh na scríobaibh lér sgríobhadh é, do shnámh isteach isna leabhair naomhtha sin le linn broide na Iudaigheach isan mBabilóin, an tan nach raibh teampall ná tabernaceil léna gcumhdach. Agus ba hí so cédfaidh Chrisostoim, In Epist. ad Haebr., cap. 8; Hilariuis, Praef. in Psalmos; agus adeir Theodoret, Praef. in Psalm., gur truaillaigheadh an sean-scriptúir i n-aimsir broide na Baibilóine acht gur leasaigheadh agus gur ceartaigheadh 'na dhiaidh sin le hEsdras é mur dobhí roimhe; agus measdar gur dá réir so labhrus Ireneus, lib. 3, cap. 25; Tertulian, lib. De Habitu Mulierum; Clemens, lib. 1, Stromat.; óir ní abraid i n-aon-áit gurab as a mheabhair féin dothug síos iad. Adeir S. Ieróm in Prolog. Galeato agus isan .9. caibidil ar Ezechiel gur thionnsgain agus gur chum Esdras aibghitir nuadh Eabhraigheach, agus gur fhág an sean-aibghitir dá ngoirthear go coitcheann alphabet ag na Samáritánaigh; agus dá shuidhiughadh <L 179> sin, adeir sé, gurbha cosmhuil le ... nó le crois, an leitir dhéighionach don tsean-aibghitir, ní nach bhfuil ann anois le faicsin, agus dá bhrígh sin adeir sé gurab é nuadh-aibghitir Esdrais atá ar úsáid ag na Iudaighibh anois. Fá dheóidh, is dearbhtha gurab isan teangaidh is ársaigh imeasg na tteangtha ro sgríobhadh an Scriptúir ar ttús, do réir mur deir Ambrosius in cap. 3 ad Philippen., S. Ieróm, in Epis. ad Damas., agus Eusebius, lib. 10, Praepar. Evangel. Agus gídh go n-abair Augustinus, lib. 16, De Civit. Dei, cap. ult., gur i ndiaidh aimsire Noe do cumadh an teangaidh Eabhraigheach, is é ní ba mian leis a chur i gcéill gur fón n-am sin do goireadh Eabhrais mur ainm dhi, óir ní raibh ainm áirighthe uirre roimh choimeasg na tteangthaibh ag tur Bábel agus 'na dhiaidh sin nó gur thogh Heber dó féin agus dá mhuintir í aimsir fhada i ndiaidh na dílionn. Agus fós, an mhéid go bhfuil leabhra Esdrais féin lán d'fhoclaibh Caldaiceacha, ní nach bhfaghthar i leabhraibh na bhfádh nó Mhaoise, is dearbhtha nach é Esdras do athnuadhaigh go hiomlán iad, acht is féidir a rádh go fírinneach gur leasaigh agus gur ghlan sé ó mhórán do lochtaibh iad do scinn isteach nó do shleamhnaigh le neamh-chúram nó le hainbhfios na scríob ionnta. <L 180> AN DARA HALT. Fiafraighthear an bhfuil an Scriptúir Eabhraigheach uile arna mhilleadh agus arna thruailliughadh le máilís ghnáthach na Iudaigheach i n-aghaidh na gCríosdaighaibh. Adeirid urmhór eiritigeach na n-aimsior ndéighionach, dochum ughdarráis an text choitchinn Laidne dá ngoirthear an Vulgát do laghdughadh imeasg na gcreidmheach, nach bhfuil text ar bith comh saor ó lochtaibh ná comh glan leis an text Eabhraigheach, óir adeir Kemnitius agus Georgius Maior, Praefat. in Psalmos, gur riachtanach an uile thext do cheapadh agus do cheartughadh do réir an text Eabhraigheach. Agus tar cheann go mbrégnaighionn Cailuín a chédfaidh féin (thig leó sin i n-áit eile) ag rádh, Instit., cap. 6. 11, agus In Psal. 21, i n-ionad foderunt manus meas, “do thochladar mo lámha,” gur contrárdha dhó sin le harráid a labhrus an text Eabhraigheach, .i. non foderunt manus meas, .i. “níor thochladar mo lámha,” adeir sé fós nach bhfuil na focuil so ar aen-chor isan dara caibidil do Leabhar Exóid: alium quoque genuit et vocabit nomen ejus Eliazar dicens: Deus patris mei auxiliatus est mihi, et liberavit me de manu Pharaonis, .i. “do ghein mac eile dár ghoir Eleasar mur ainm, ag rádh: “do <L 181> neartaigh Dia m'athar liom, agus do shaor as lámha Pharao mé;” agus Psal. 18: in omnem terram exivit sonus eorum, deir an téx Eabhraighach i n-ionad sonus eorum, linea seu perpendiculum. Adeirid drong eile le hiomarcaigh dúthruicht gur thruailligh na Iudaighibh le mailís mórán d'áitibh an Scriptúir Eabhraigheach, mur atá Iacobus, Easbocc Christopolitanuis, Praefat. in Psal., agus Cánus, lib.2, cap.(13). Do-bheir Origines résúin ro-mhaithe a n-aghaidh na cédfaidh so, lib. 8 in Isaiam, do réir mur deir Ieróm, in cap. 6 Isaiae. Ag so mur labhraid ar aon: má thruailligh nó má mhill na Iudaighibh an Scriptúir, is roimh ioncholnadh Chríosd nó 'na dhiaidh sin do-rinneadar é; más roimhe, créd an fáth nach ttug Críosd ná a apsdail iomardadh nó imdheargadh dáibh trésan gcoir mhóir naomh-aithise sin, an tan ba gnáthach leó a maslúghadh agus a n-imdheargadh tré chortha ba neamh-thábhachtaigh go mór ná sin? Agus créd fá n-iarrfadh Críosd ar chách go coitchionn, Ioan.5, Scriptúir lochtach do sgrúdagh le tairbhe spioradálta do bhuain as, ag rádh, scrutamini scripturas? Nó créd fá n-aibeóradh le cách go coitchionn creideadh agus géilleadh do gach ní dá n-aibeóradh lucht teagaisg as cathaoir Mhoyse? (Math.23: super cathedram Moysis sederunt Scribae et Pharisei; quaecunque ergo dixerint vobis servate et facite). Créd fós an modh annarbh fhéidir do gach áit don Scriptúir dár athfhriotail <L 182> Críosd agus a apsdail a theacht ciall ar chéill agus focal ar fhocal leis an Scriptúir Eabhraigheach do réir mur tá sé le faicsin anois? Nó an uime do-thugadar anuas mur úghdarráis i modh chonntrárdha mur sin na háitibh cédna sin, do bhrígh go bhfacadar le spiorad fáisdine gur amhlaidh sin do-ghéubhthaigh iad sgríobhtha isan Scriptúir tar éis a bheith arna thruailliughadh agus arna mhilleadh dhó? Do-bheir S. Augustín résún maith eile uaidhe, lib.15, De Civit. Dei, cap.13, ag rádh nach inchreidthe go millfeadh na Iudaighibh úghdarrás agus árd-mheas a Scriptúir féin ar ghrádh nó ar mhian ughdarráis an Bhíobla Chríosdamhuil do mhilleadh nó do laghadughadh. Ag so a bhriathra isan áit chédna: si quaeram quid sit credibilius, Iudeorum gentem uno consilio conspirare potuisse, et dum aliis invideant authoritatem sibi abstulisse veritatem, etc. Acht dá n-abradh neoch gur ó aimsir Augustín agus Ieróim do truailligheadh agus do milleadh an text Eabhraigheach, agus dá bhrígh sin nach beanann a n-ughdarráis sin leis an ádhbhar so, adeirim-se ann a aghaidh sin go bhfuil résúin S. Augustín láidir go leór a n-aghaidh gach aimsire. Dá bhrígh sin measaid na hughdair is barántamhla nachar mhill agus nachar thruailligh na Iudaighibh an text Eabhraigheach ar aen-chor; acht gidh eadh, go n-admhaoid nach bhfuil sé saor ó mhion-lochtaibh (nach dénann dochar don <L 183> chreideadh ná do bhésaibh mórálta) do shleamhnughadh isteach ann le neamh-chúram nó le hainbhfios na scríbhneóraigh do tharruing é. Adeirthear 'na aghaidh sin go raibh amhrus mór ag Iustinus, in Dialogo contra Triphonem, ag Euseb. lib. 4 Histor., cap. 18, ag Origines, Homil. 12 in Hierem., ag Chrisost., Homil. 5 in Math., ag Hieron., in Epist. 89 ad August., in cap. 5 Michiae agus in cap. 3 ad Galat., gur chuir na Iudaighibh mórán don Scriptúr amach le fuath ar na Críosdaighibh. Freagraim nach n-abair Iustinus ná Euséib i n-aon-áit dá saothair gur truailligheadh an text Eabhraigheach, acht is ar an text Ghrégach, an Septuagent, labhraid. Ag so briathra Iustín, in dicto Dialogo: “Is mian liom a fhios do bheith agaibh,” ar sé, “gur ghearr na Iudaighibh mórán d'áitibh nó d'aithiosgaibh iomlána as an iompódh Grégach do-rinne an 70 seanóir dobhí i bhfochair Ptholomeuis ar an Scriptúir Eabhraighthach le suidhighthear go follusach daonnacht (agus) bás croiche Chríosd, agus le réimhinnistear a bhás; ac, inquit, quod illi multos et integros locos illarum ex translatione eorum qui cum Ptolomaeo fuere seniorum sustulerint, in quibus claré hunc ipsum crucifixum Deum et hominem esse eumque in cruce pendere et mori praenuntiatum esse ostenditur, scíre vos volo. Agus an áit a n-abair Eusebius le Triphon gur ghearr a shinnsir (do réir mur chruthaigh Iustín <L 184> air roimhe sin) mórán d'áitibh nó d'aithiosgaibh iomlána as an Scriptúir, is é an text Grégach réimhráite tuigthear leis. An ní cédna deir Origines, óir adeir gur beanadh an focal Iudas as an text Septuagentach, Hierem. 17, agus gur cuireadh eorum ann a áit. Ag so mur deir: deinde sequitur alia prophetia (quam, nescio quare, apud 70 non invenientes, in caeteris editionibus, quae cum Hebraeo sermone consentiunt, reperimus) ... Iudei qui examplaria nonulla falsarunt, etiam in hoc loco pro “peccato Iuda,” “peccata eorum” posuerunt. Ar mhínightheóraidh Iudaighach an Scriptúir, .i. ar Aquila, ar Shimachus, agus ar Theodotion, labhrus Chrisostomus, do chuir iomad brég isan aistriugh do-rinniodar ar an Scriptúir a n-aghaidh na gCríosdaighibh agus a n-aghaidh an 70, agus is orra sin thráchtas Hierom., Epist. 11. inter Augustinianas, áit a n-abair go raibh mian mór aige na leabhra diadha d'iompódh as an Abhruis chum gach ní dár fhág na Iudaighibh amuich (isan nGréigis) do thabhairt ar a n-ais; agus ana phréfáid ar Leabhar Isaiais do sgríobh sé 'na dhiaidh sin, do-ní fonómhad follusach ar an dream adubhairt gur truailligheadh an Scriptúir Eabhraighach. Adeirid aroile go n-admhaighionn na Iudaighibh gur athraigh aos foghlamtha na Iudaigheach mórán don Scriptúir, agus gur Tikun Sophrim ghoirid don cheartughadh sin. Gidh eadh, níl do bháránta <L 185> ná d'úghdarrás leis acht an brég-leabhar fábhuill dá ngoirthear an Thalmud; óir ní thráchtann Epiphanius ná Ieróm, ba hársaigh ná an Thalmud, ar an gceartughadh sin, acht amháin murab air an gceartughadh do-rinne Esdras agus a shinagóg mhór a thráchtaid, dá ngoirthear an Sanhedrin. Adeirthear 'na aghaidh sin go bhfuil mórán d'fhoclaibh an text Eabhraighach contrárdha i soin agus i gcéill don text Laidne atá ar úsáid go coitchionn, mur atá: Gen. 18, Abraham stabat adhuc coram Domino, .i. “do sheas Ábraham go fóill i láthair an Tiaghearna,” agus adeir an text Eabhraighach gur sheas an Tiaghearna go fóill i láthair Ábrahaim; Numer.11, adeirthear gur malum tuum, .i. “h'olc-sa”, i n-ionad malum meum, .i. “m'olc-sa,” dobhí ar ttús isan Eabhruis (et non videam malum tuum), agus gur cheartaigh na scríobaibh é. Gidh edh, is mó chruthaighios so, agus mórán eile do shamhuil na n-áitibh so, nachar mhian leis na Iudaighibh an Scriptúir do mhilleadh ná do thruailliughadh, óir is do réir mur cheartaighdar an áit so (mar aon le mórán eile d'áitibh) ghlacus an Eaglais, agus léighthear anois isan text choitchionn iad: mur bhí Abacuc 1, non morieris, “ní bhfuighe tú bás,” do leasaigh na scríb sin agus do chuiriodar non moriemini isteach, agus is mur sin atá anois isan Vulgat. Mur sin ní barr úghdarráis ar bith don <L 186> text Vulgátach nó coitchionn an text Eabhraigheach do bheith lochtach. Adeirid aroile go bhfuil an text Eabhraighach easbhadhach do bhrígh nach bhfaghthar ann Psalmo 13 na hocht bhféarsadha atá diaidh i ndiadh arna n-athfhriotal le S. Pól as an tsailm sin, ad Rom. 3: sepulchrum patens est guttur eorum, etc. Ní chruthaighionn so an text Eabhraigheach a bheith easbhadhach, óir is dearbhtha nach don treas psailm décc na hocht rainn sin acht gurab as áitibh eile don Scriptúir tarraingeadh iad leis an apsdal Pól, agus do cuireadh 'na dhiaidh le druing éigin isteach isan tsailm réimhráite iad; óir geibhtear an céd-rann agus an dara rann isan gcúigeadh psailm, an treas rann, Psal. 139, an ceathramhadh rann Psal. 9, an cúigeadh rann, an seiseadh, agus an seachtmhadh, ag Isaias, cap. 19, agus an rann déighionach Psalmo 35, agus mur sin ní rabhdar isan tsailm 13 don téx Eabhraighach ná ag an Septuagent Grégach go gcead don Chodex Anglicánach. Gidh eadh, ní hiongnadh a mbeith anois isan Scriptúir Laidne do bhrígh gur scriptúir fírinneach gach rann díobh mur dubhrus cheana. Adeirid arís gurab é ní léighthear, Genes., isan text Eabhraigheach: corvus egrediebatur, et revertebatur, .i. “do-chuaidh an fiach dubh amach agus táinicc ar a ais,” agus go bhfuil sin contrárdha don ní léighthear isan text choitchionn adeir et non <L 187> revertebatur. Gidh eadh, níl contrárdhacht ar bith annso idir an dá thext, óir tar cheann go táinicc an fiach ar a ais go bórdaibh na háirce, ní tháinicc sé isteach innte ón uair do léigeadh amach é. Uime sin má geibhtear mion-loicht gan tábhacht isan text Eabhraigheach, ní le mailís ná chum dochair do dhénamh do cuireadh isteach iad, acht gur sleamhnaighsiod le neamh-choimhéd nó le hainbhfios na scríob ro sgríobh é, nó le easbaidh eóluis na bponc atá i n-ionad guthaidhe ag an Eabhrais. AN TREAS ALT DON IOMPÓDH CALDAICACH. Is i gCaldaic ro sgríobhadh ar ttús Leabhar Iudith, Leabhar Thobiais, cuid do Leabhar Esdrais agus Dhainiel. Do-rinneadh fós as an Eabhruis iompódh samhuil-fhuighleach nó shamhuil-bhriathrach nó pharaphrásach ar an Scriptúir uile i gCaldaic, agus goirthear Targum don Pharaphrás sin. Adeirid aroile gurab é Aquila, dá ngoirthear Rabi Aquila, do iompóidh cúig leabhair Mhaoise dá ngoirthear Onkelus i gCaldaic, agus gurbh é Rabi Ionathan mac Úsiel do iompoidh Leabhra Iosue, na mBreitheamhan, na Ríogh, Isaiais, Ieremiais, agus na bhfádh oile, agus gur le Rabí <L 188> Ióseph Caicus, nó Caoch, do hiompaidheadh Leabhar na Psalm, Iób, Ruth, Estar agus leabhair Sholaimh go hiomlán. Is mór an meas tá ag na Iudaighibh ar an bParaphrás so, agus níl sé mí-tharbhach ag na Críosdaighibh féin, do bhrígh go bhfoghnann sé i n-aghaidh na Iudaighibh féin, tar cheann (do réir mur deir Cairdinal Ximenius) nach bhfuil ughdarrás an leabhair sin barántamhail le ní éifeachtach do chruthugh leis, acht amháin a n-aghaidh na Iudaigheacha féin. Óir is beag áit ann nach bhfuil líonta le sgélta brégacha fábhaill, acht amháin go bhfuil cúig leabhair Mhaoise níos saoire orra sin ná an chuid eile, gidh nach bhfuilid sin saor go hiomlán orra. Óir, Genes., cap.4, v.23, adeir an Paraphrás, i n-ionad quoniam occidi virum, .i. “do mharbh mé fear” atá ag an téx Eabhraigheach, Grégach, agus Laidne, non occidi virum, .i. “níor mharbh mé fear.” Agus isan gcaibidil .22., agus mur tá ag Pól ad Galat. 3, i n-ionad in semine tuo benedicentur omnes gentes, cuiridh an Paraphrás propter filios tuos isan uimhir ilair. Exod. cap.12, thig an téx Eabhraigheach, Grégach, agus Laidne, lé chéile ag rádh omnis filius alienigena non commedet ex eo, .i. “ní íosfaidh gein eachtair-chineólta ní dhe”: adeir an Paraphrás, “ní íosfaidh gein scriostaidh (lé ttuigid na Iudaighibh nuadh-Chríosdaigh) ní <L 189> dhe.” Levit., cap.10, adeir an text Eabhraigheach, Grégach, agus Laidne, “ní bhearrfaidh agus ní nochtfaidh sibh bhur gcinn,” non radetis seu nudabitis capita vestra: adeir an Paraphrás contrárdha dhó sin, “ní léigfidh sibh dar gciabh fás, “non multiplicábitis comam. Numer. cap.11, n.19, tá sgél fada fábhaill ag an bParaphrás ar thiobraid fhíor-uisge a' dul le fán ó shruth, agus ag dul a n-aghaidh cnoc suas agus le fán na ngleannta, do réir mur do ghluaiseadh an pobal Eabhraighach ar an bhfásach. Adeir an text Eabhraigheach, Grégach, agus Laidne, Numer. cap.23, populus solus habitabit, .i. “coimhneóchaidh an pobal go haonaránach”: adeir an Paraphrás, ecce populus solus possidebit saeculum, ag iarraidh a chur i gcéill go mbeith críochaibh an domhuin fó neart agus fó chumhachta na Iudaighibh. Deuter., cap.4, geibhtear fáisdine ag réimhinnsin do réir an text Eabhraighach, Laidne, agus Gréigis, go mbeith na Iudaighibh ag adhradh déaibh bréige: iompaidh an Paraphrás sin ar na Geintíligh isan gcaib. chédna, n.18, agus isan gcaib.18, n.64, ag rádh servietis populis servientibus idolis, “biaidh sibh i ndaoirse ag pobuil bhias ag adhradh íodhal.” AN .4. ALT DON IOMPÓDH SÍRIACACH. Níl isan teangaidh Shiriacach acht gein do tháinicc ó choimeasg na hEabhruise agus na <L 190> Caldaice, acht go bhfuilid idirdhealbhach i bpoinc (lé ttuigthear na guthaidhe), i gcoimhcheangail, i gcanmhuin, agus i mórán d'fhoclaibh. Níor sgríobhadh ó thús aon-leabhar don Scriptúir isan teangaidh so acht an céd-leabhar dona Macabéibh agus Leabhar Ecclesiasticús, nach bhfuil ar fagháil anois; acht adeir S. Ieróm in Prolog. Galeato go bhfacaidh sé an céd-leabhar, agus arís adeir in Prolog. Proverb. go bhfacaidh sé an dara leabhar. Gidh eadh, is inchreidte do réir chédfaidh úghdar mbarántamhuil gur isan teangaidh Shíriacach do sgríobh Matha a shoisgél, agus Pól a Éipistil chum na n-Eabhraigheach. Tig Albertus Westmidstadius (Sanseiléir an rígh Ferdinand agus an céd-duine do chuir an teangaidh Shiriácach i gcló isan Euróip) leis so agus fós Guido Fabricius, agus ní thig Ireneus, Origines, Euséib, Atanasius, Epiphanius ná S. Ieróm 'na n-aghaidh isan gcédfaidh so. Agus is maith an comhartha ar fhírinne na cédfadha so gur Siriac na focail atá arna ccongbháil againn don teangaidh ann ar sgríobhadh soisgél Mhatha ar ttús, mur atá Golgatha - Féch S. Ieróm, De Nominibus Haebraicis. Acht is as an nGrégis do hiompaidheadh an chuid eile don Tiomna Nuadh isan teangaidh Shíriacach, do réir mur admhaighios na Sírianaigh féin, ag rádh gurb é an soibhisgél Marc do iompaidh é. Gidh eadh, atá cúis amhruis aguinn air sin, do <L 191> bhrígh nach labhrann Clemens Alexandrínus, Origines, Euséib, Athanas, Theophilacht, Epiphanius, Ieróm, Cirill, Theodoretus ná Ioannes Damascénus ar Mharcus do bheith 'na ughdar ag an iompádh Siriacach sin an Tiomna Nuaidh, agus nach raibh aon dár áirmhios nach raibh 'na easbacc nó 'na shagart isan Siria nó isan Égipt. Acht gibé haon is ughdar dhó, is dearbhtha gur saothar ro-ársaigh é, agus is ro-mhaith an t-ughdarrás a n-aghaidh na nuadh-eiricceach é, óir is mór a mholus sé, i n-iomad d'áitibh dhe, na neithibh ar a bhfuil fuath agus gráin ag clann Lútéir agus Cailuín, .i. crosa, íomháighibh, urnaighthe agus iodhbartha ar son na marbh, uigliocha, guidhe chum na naomh, trosgadh tréighionais, agus mórán eile ara bhfuil fuath agus gráin na ndream réimhráidhte adeir nach bhfuil ionnta uile acht comadóracht agus gliocus calaoiseach na bpápairigh. AN .5. ALT AR AN SCRIPTÚIR DO RÉIR GACH IOMPÓDH DÁ NDEARNADH ISAN NGRÉIGIS AIR. Gan trácht ar an tsean-text Grégis ar a ttráchtann Clemens Alexandrinus, lib. 1 Stromat., do cuireadh amach roimh impireacht Alasdrainn le hughdar anaithnigh éigin, do-rinneadh naoi <L 192> n-ionntódh asan Eabhruis i nGréigis ar an Sean-tiomna. Is é an sean-text cédna so do-chonnairc Pláto agus an chuid eile dona fallsamhain phágánta do tharraing cuid dá ráidhtibh as. Acht ón uair dofríth taisbénadh ar ttús ar shaothar agus ar théx an tseachtmhoghaid do léigeadh i ndimbrígh agus i ndearmad an sean-téx Grégach sin. Is le himpidh, le hordughadh, agus le costus Ptolemeuis Philadeilph, rígh Égipte, do iompaidh an seachtmhoghad seanóir - ar a ttráchtad 'na dhiaidh so - an Sean-tiomna as Eabhruis go Grégis, do réir mur deir Eusebíus, lib. 6 Histor., Athanas., in Synopsi, agus Epiphanius, Lib. de Mensur. et Ponder. Aquila an dara hughdar i ndiaidh an tseachtmhoghaid seanóir do iompaidh an téx Eabhraighach cédna go Grégis. Ba do chrích Phontic don Aquila so, agus is isan .12. bliadhain décc do fhlaithios Adriain do-rinne sé an saothar so. Ba Geintílach ar ttús é. 'Na dhiaidh sin do ghlac sé le bheith 'na Chríosdaighe, agus ar mbeith dhó 'na astralógach bhreitheamhnach phiseógach isan staid sin, do dhiúlt na Críosdaighibh dó, agus do ghabh sé le Iudaighacht. Agus do bhrígh gurab air an staid ndéighionaigh so dobhí sé an tan do fhoillsigh sé a théx Grégach níl meas fírinne ná cneasdacht ar a shaothar, óir ní raibh acht ruagaire reatha ann. An treas úghdar Theodotion, i bhflaithios an impir Chomóduis, agus tar cheann go raibh an fear so <L 193> ar ttús 'na eiriticcach Mharciónach agus 'na dhiaidh sin gur ghabh le Iudaigheacht, ní faghthar aon-nduine dá shamhail is fearr agus is ceirte do lean fírinne an téix iná é; agus mur chruthughadh air sin is dá réir léighthear leabhar na fáidhe Daniel isan Eaglais gus anois - Féch S. Ieróm, Praef. in Daniel. Symachus, le linn Sheueruis 'bheith 'na impear, an ceathramha úghdar ro iompoidh text an tSean-tiomna as Eabhrais go Grégis. Is iongnadh leam, tar éis go n-admhaighid Athanasius agus Eusebius gur i n-aimsir Chomoduis do sgríobh Theodosion, agus Symachus i n-aimsir Sheueruis, go gcuirid Symachus i n-arrsaighacht roimh Theodosion; agus do bhrígh gurbha follus don domhan agus dáibh féin gur roimh Sheuerus dobhí Comodus 'na impeir is dearbhtha go rabhdar annso dearmadach. Ba eiriticceach Ebioníteach Simachus do réir mur deir Euséib, acht do réir mur deir Atanas ba Samaritánach é ar ttús. Agus do bhrígh nach bhfuair sé gairm nó meas ann a thír féin do réir mhiana do ghabh sé le Iudaighacht, agus do-rinneadh a thimchioll-ghearradh an dara feacht annsin air. Agus dá gcuireadh neoch i n-iongnadh créd an modh lérbh fhéidir neoch do ghearradh mur sin fá dhó, adeirim-se do réir mur is iontuigthe as briathra Phóil, 1 ad Corint.,cap.(7), go raibh ealadha nó leighios éigin acu le bhfaghdís aisiocc ar chroicionn <L 194> an ghearrtha sin: qui circumcisus vocatus est non adducat praeputium. Dofríth dhá théx Grégach 'na dhiaigh i soithighibh nó i leasdra cumhdaigh: aon acu i gcathair Hieirico i n-aimsir impireacht Characaill, agus aroile i gcathair Nicepolis i bhflaithios Alexandair mhic Mhainne. Is do na textaibh sin uile, do réir mur deir Epiphanius agus Eusebius, do-rinne Origenes an leabhar iomlán dá ngoirthear Hexapla, Tetrapla agus Octapla. Óir do roinn Origines leathanacha an leabhair sin ar ttús i sé colamhnaibh: isan gcéd-cholamhuin do chuir sé an téx Eabhraighach i leitreachaibh Eabhraighach; isan dara colamhain do chuir sé an téx cédna i leitreachuibh Grégis; isan treas colamhain do chuir sé an téx Grégach do réir mhíniughadh Aquila - isan gceathramhadh colamhuin do réir Shimachuis; isan gcúigeadh colamhuin text an tseachtmhoghaid seanóir dá ngoirthear an Septuagent go coitchionn; isan seiseadh colamhuin téx nó míniughadh Theodosion. Goirthear Tetrapla don leabhar so ar son na gceithre gcolamhan ttosanaigh agus Hexapla ar son na sé gcolamhan. Isan seachtmhadh colamhain do chuir sé text an Septuagent maille re comaoineacha don text Theodosianach, agus réltadha ruithneacha dá ngoirthear asterisci agus beara treaghdacha dá ngoirthear obeli mur chomharthaidh air, amhuil <L 195> mur do bheith 'na mhíniughadh nuadh-dhénta. Is de so ghoirios S. Ieróm ... .i. “coitcheann,” lib.6, In Isaiam. Isan ochtmhadh colamhuin do chuir sé míniughadh an tsagairt naomhtha agus an mhairtírigh Lucain, do cheartaigh na téxaibh réimh-ráite tar éis a mbeith arna milleadh i n-aimsir éigin i ndiaidh Origines. Dofríth an saothar mór-mhaith so Liucain i ndiaidh a bháis sgríobhtha lena láimh féin i gcathair Nicomedia i n-aimsir Chonstantín Mhóir, agus dobhí ann i ttaisge ón am ar fhuiling an sagart naomhtha mairtíracht re lin Dhioclesiain agus Mhaximinuis, vide Eseb. lib. 9 Histor., cap. 6. Do-rinne Hesichius text Grégach eile, agus is é sin an naoidheadh iompódh Grégach, lér leasaigh agus lér cheartaigh na loicht do shleamhnaigh isan téx Septuagentach. Ag so mur deir S. Ieróm: “molaidh Égipt ann a Septuagent an t-ughdar Hesichius; moltar text Lucianuis ó Chonstantinople go hAntiochia; agus eatorra sin molaidh an tír Phalestínach leabhra Origen do thoirbhir Eusebius agus Pampílius dáibh,” Egyptus in septuaginta suis laudat Hescichium authorem; Constantinopolis usque Antiochiam Luciani martyris exemplaria probat; mediae inter has provinciae Palestinis codices legunt quos ab Origine elaboratos Eusebius et Pamphilius vulgaverunt. <L 196> AN .6. ALT ANN A BHFUASGALTAR CÚIG CEASDA DO THAOBH TÉX AN SEPTUAGENT. An chéd-cheisd do thaobh na haimsire i ndearnadh é; an dara ceisd créd iad na leabhra do hiompaidheadh leis an seachtmhoghad seanóir naomhtha sin; 3 créd an modh a ndearnsad an obair bheannaighthe so; 4 créd an t-úghdarrás atá ag an téx sin; 5 fiafraighthear an bhfuil an téx cédhna sin le fagháil anois aguinn. Le freagra na céd-cheasda tabhair dod aire go n-abair Iereneus, lib.3, cap.25, Clemens Alexandr., lib. 1. Stromat., gur i n-aimsir Ptolemuis mhic Laguis do-rinneadh an t-iompódh sin ar an tSean-tiomna. Gidh eadh, adeir an chuid eile dona húghdair is barántamhla sgríobhas ar an ní cédna so (mur atá Aristeus dobhí i láthair an uair sin; Ióseiph, lib. 12 Antiquitatum, cap. 2; Philo, lib. 2, De Vita Moysis; Tertul., De Apologet. cap. 18; Athanas. in Synopsi; Epiphan., De Mensur. et Ponder.) gur i n-aimsir nó i bhflaithios Ptolemi Philadeilph do-rinneadh é. Gidh eadh, is urusa cédfaidh na n-úghdar mór sin ar gach leith do shíneadh ré-roile gan conntrárdhacht ar bith do bheith eatorra, óir do bhrígh go gcuirionn Epiphan an bhliadhain chinnte do fhlaithios Philadeilph síos ann a ndearnadh é, .i. an seachtadh <L 197> bliadhain décc, measaid cách go raibh Lágus beó an tan sin, do bhrígh go n-abraid ughdair bharántamhla go raibh do mhéid mian agus áilghis Ptolomeuis mhic Láguis a mhac féin, .i. Ptolomeus Philadeilph, d'fhaicsin 'na rígh ana aimsir féin go ttug a ríghacht féin dó mórán do bhliadhnaibh roimh a bhás, agus gur ghlac féin re bheith 'na chaiptín gárda aige, agus mur sin is inchreidte go rabhdar ar aon beó an uair sin, agus mur sin is féidir réiteach do dhénamh idir na hughdair réimhráidhte. Agus is 291 bliadhain roimh Chríosd do-rinneadh an téx Grégach, agus ní gan adhbhar, óir dá madh i ndiaidh teacht Chríosd do bheith sé arna dhénadh is inchreidthe go bhfoileóchadh na Iudaighibh é, nó go háirighthe go millfeadhdís lé iomthnúth é. Ní thig na hughdair re chéile ar an dara ceisd, óir adeir mórán úghdar go n-abair S. Ieróm, in Quest. Hebraicis agus In Cap. 2 Micheae, nachar mhínigheadh ann acht an Pentateuch, .i. cúig leabhair Mhaose, agus go bhfuil an ní cédna aige, In Cap. 5 Ezechiel., agus go gcruthaighionn an ní cédna as briathra Aristeuis, Lib. de 70 Interpret.; as Ióseiph, lib.12 Antiq., cap.2; as Phílo, lib.2 de Vita Moysis; óir ní thráchtaid sin uile acht ar leabhra an dlighe. Gidh eadh, adeirid na hughdair mhóra bharántamhla so síos, .i. Iustinus, Dialog. cum Triphone; Ireneus, lib.3, cap.25; Clemens Alexandr., lib. 1. Stromat.; Epiphanius, De Mensur. et Ponder.; Euseb., lib.8, cap.1 Praepar. Evangel., <L 198> níis mó is inchreidte iná sin, óir adeirid gur mhínigh an 72 seanóir sin, dobhí lán-fhoirfe i n-eagna, i bhfios, i bhfoghlaim, agus i naomhthacht an mhéid do leabhraibh an tSean-tiomna dobhí sgríobhtha an uair sin. Agus is móide is inchreidte rádh na n-úghdar ndéighionach so, do bhrígh nach inmheasda go raibh nísa lugha do mheas nó do chion ag Ptolomeuus ar leabhraibh na bhfádh oile ná ar leabhraibh Mhaoise. I n-aimsir fós na n-apsdal ní raibh téx Grégach ar bith ar an Scriptúir re fagháil acht téx an Septuagent, agus is dearbhtha go ttugadar anuas go minicc cuid dá gcruthaighibh as gach leabhar don tSean-tiomna Ghrégach. Agus fós, créd an t-ádhbhar iongantais na cúig leabhair sin d'ionntógh i nGrégis le buidhin comh mór i n-aimsir 72 lá? Ní abair fós Ieróm go deimhnightheach, acht ar mhodh amhruis amháin, nár mhínighdar i nGréigis acht na cúig leabhair sin Mhaoise. Ní hiad fós na cúig leabhair sin amháin ba mian le hAristeus a chur i gcéill an tan labhrus ar leabhra an dlighe, acht Scriptúir an tSean-tiomna go hiomlán. Agus is dá réir labhrus Eóin soibhisgél, Ioan.10 et 15, in lege Iudeorum scriptum est, “tá sé sgríobhtha i ndlighe na Iudaighibh,” agus, is ar neithe dobhí sgríobhtha isna psalmaibh do labhair annsin, agus Pól,1 ad Corint.14, ag rádh in lege scriptum est lé ní léighthear ag an bhfáidh Isaias. <L 199> Ar an treas ceisd níl amhrus ná gur chríochnaigh an 72 seanóir naomhtha ód an saothar daorluaigh so ar a ttráchtamíd i n-aimsir 72 lá, agus gur toghadh chuige so as dá threibh dhécc Israel iad. Adeir Epiphanius, Lib. de Mensur. et Ponder., gur 'na ndias agus 'na ndiasaibh, i mboithibh fó leith, dobhádar ag dénamh an tsaothair sin. Adeir Iustinus go raibh boith fó leith ag gach aon díobh, agus go bhfacaidh féin lorg na mboth sin i gcathair Alexandria. Measaid mórán gurbha hí so cédfaidh Ireneus, lib. 3, cap. 25, Chirilluis, Cathcesi 4, Chlemeins Alexan., lib.3 Strom., Auguistín, lib.18 De Civit. Dei. cap.42; acht níor lamh Augustín a rádh go deimhneach anna leabhar .2. De Doct. Christiana, cap.15. Agus gidh go n-abair nuadh-úghdair gurbha hí sin cédfaidh Philo, lib. 2 De Vita Moysis, Thertúiliain, in Apologet. 19, agus Chrisostoim, Homil.5 in Math., gidh eadh ní labhrann aon-neoch dhíobh sin ar na botha. Do-ní S. Ieróm, Praefat. in Pentateuch., magadh agus fonómhad ar lucht na cédfadha so, ag rádh nach feas cia do chuir lena bhrégaibh na botha so suas ar ttús: nescio quis primus author 70 celulas Alexandriae mendacio suo extruxit; agus adeir sé gur i n-aon-árus amháin dobhídís i bhfochair agus ag comhtheagusg a chéile gach lá go huair an naoi, agus mur sin dáibh nó gur chríochnaidhsiod go míorbhuileach i 72 lá. An ní céadna deir Aristeus <L 200> ba súil-fhiadhnais ann. Agus dá madh ar leith, 'na nduine agus 'na nduine go haonaránach, do laibheóradh Ióseiph, lib.12, Antiq., cap.2, air; do laibheóradh fós Euseb., lib.8 Praepar. Evangel., air, an tan thráchtas ar an sdair chédna so. Agus gan trácht air so is mór na míorbhuile ré ttáinicc an uimhir mhór sin ré chéile ar aon-fhocal mur aithiosg aoinfhir. Dob fhéidir do Iustinus a bheith arna mhealladh le sgél fábhuill Iudaigh éigin do thaisbéin loirg cábán eigín eile dhó i gcathair Alexandria, agus má deir Iustinus go bhfacaidh an ní cédna i leabhar Aristeus is dearbhtha nach bhfacaidh na hughdair eile ann é, agus má bhí sé aige iriamh nach bhfuil anois. Dá bhrígh sin measuim gur sgél éigin gan baránta do chreid sé; agus is móide chreidim sin do bhrígh nach labhrann sé acht ar 30 boith i n-ionad 72, agus mur sin is inchreidthe nár léigh sé féin Aristeus acht a ghlacadh ar focal dhuine bhrégaigh éigin d'aithris é. Ar an gceathramhadh ceisd adeirim gur mór ughdarrás an téx Sheptuagentach; óir, adeirid na húghdair agus na haithreacha naomhtha réimhráite gur córa fáidhibh ná mínightheóiraigh amháin do ghairm don tseachtmhoghad seanóir naomhtha do-rinne an obair dhaor-luaidh so le míorbhuile mhór, mur dubhrus cheana. Agus dothig S. Ieróm féin leis so, agus ní abair aon-ní i n-aghaidh an tsaothair bheannaighthe sin, acht go n-abair le neamh-chúram <L 201> nó le hainbhfios scríob gur shleamhnaigh corr-lochtaibh leis an aimsir isteach isan téx naomhtha sin. Ar an gcúigeadh ceisd: ar son go n-abair mórán gur cailleadh go hiomlán an téx Septuagentach measuim, tar cheann nár cailleadh go hiomlán é, gidh eadh gur milleadh go mór agus gur truailligheadh an mhéid tá ar fagháil de. Óir, gídh go n-abair Philo agus mórán eile gur iompaidh an dias ar seachtmhoghad an Scriptúir go ceart cinnte, ní thig sé anois i mórán d'áitaibh leis an téx Eabhraighach ná Laidne. Féch an téx Eabhraighach agus Laidne, Genes. 26, áit a n-abair: invenimus aquam .i. “do fuaramar uisge,” deir an Septuagent: non invenimus aquam .i. “ní bhfuaramar uisge.” Ionae 3, adeir an téx Eabhraighach agus Laidne: adhuc 40 dies; adeir an Septuagent: adhuc tres dies. Adeir S. Ieróm ag sgríobhadh chum S. Augustín, Epis.11 inter Augustinianas, go bhfuil mórán don mhíniughadh Theodosianach arna choimeasg leis an Septuagent agus asteriscus nó rélta ruithneach mur chomhartha ar an Theodosianach, agus ó d'imghidh an comhartha sin anois ní féidir le haon-neach idirdhealbhadh do dhénamh eatorra. Acht aon-fhocal amháin ar an treas ceisd annso, ag cruthughadh nach ttig le résún gach aon don tseachtmhoghad seanóir do bheith i mboith ar leith ag dénamh an tsaoithair so: óir mur sin do <L 202> bhudh riachtanach do gach aon díobh fó leith an téx Eabhraighach do bheith aige go hiomlán agus mac-leabhar Grégise do sgríobhadh as; agus do bhrígh nach inchreidthe go ttugadar an líon leabhar sin leó go hÉgipt, ná fós gur sgríobhadar an uimhir mac-leabhar sin i nGrégis, óir ní sgríobhthar gur fhágadar 'na ndiaidh i gcisde leabhar Rígh na hÉgipte acht aon-leabhar amháin, ná fós go ttugadar aon-leabhar dá saothar féin leó, mur sin ní i mboith ar leith go haonaránach dobhádar. AN .7. ALT ANN A BHFUASGALTAR DÁ CHEISD DO THAOBH THÉX GHRÉGACH AN TIOMNA NUAIDH. An chéd-cheisd: Créd iad na hughdair do chuir an Tiomna Nuadh ar ttús i nGréigis? Freagraim gurab iad na hapsdail as a n-ainmnighthear gach leabhar dhe do chuir i nGrégis ar ttús iad. Adeirid na hughdair go coitcheann gur i n-Eabhrais do sgríobh Matha a shoisgél, agus gur i Laidin do sgríobh Marcus, agus gur chuiriodar féin i nGrégis irís iad, agus go háirighthe Marcus do chuir a shoisgél féin i nGrégis i gcathair Aquileia. Do chuir S. Pól i nGréigis an eipistil Eabhruis do sgríobh sé chum na nEabhraighibh, agus a eipistil Laidne do sgríobh sé chum na Rómhánchaibh, nó neoch apsdalta éigin eile lena ordughadh féin. <L 203> Ar an dara ceisd: is dearbhtha dá mbeith sé re fagháil anois mur do sgríobhadh ar ttús é nárbh fhéidir d'aon-neoch, gan dia-aithis, a ughdarrás diadha a chur i gcontabhairt; gidh eadh, do milleadh agus do truailligheadh an téx naomhtha sin ó aimsir na n-apstal comh gráineamhail agus sin nach n-áirmhithear a bheith 'na thobar fhíor-ghlan dó, lérbh fhéidir a bheith 'na riaghail cheartaighthe ag gach text eile dá bhfuil againn. Ní hinchreidthe Cailuín, Ioannes Maior, ná aon-neoch eile do na ladrainn eiriticceamhuil sin, ag labhairt go mailíseach brégach i n-aghaidh na fírinne so; óir cruthaigh Tertulian a n-aghaidh Mharsion gur mhill agus gur thruailligh na heiriticcigh Arianacha agus Marthianach' mórán mór do théx Gréigise an Tiomna Nuaidh. Taisbénaidh fós Epiphanius, Haeres.42, na háitibh dhe do mhilliodar lena mailís, lena n-ainbhfios, agus lena mbrécca, vide Bellar. lib. 2 De Verbo Dei, cap.7. AN .8. ALT ANN A BHFUASGALTAR TRÍ CEASDAIBH DO THAOBH NA TTÉX LAIDNE. An chéd-cheisd: cá mhéd nó créd an uimhir dhíobh dobhí anallód ann? An dara ceisd: créd is ughdair don téx coitcheann dá ngoirthear an <L 204> Vulgát anois? An treas ceisd: créd an t-ughdarrás atá ag an téx Vulgátach anois? Ar an gcéd-cheisd adeirim roimh aimsir Ieróim go raibh uimhir dho-áirmhe do théxaibh Laidne arna ttarraing as téx Grégis' an Septuageint agus as il-iomad do théxaibh Gréigise an Tiomna Nuaidh, do réir mur deir S. Aug., lib. 2 Doct. Christ., cap.11. Ag so mur deir: qui ex Hebraea lingua Scripturas in Graecam verterunt linguam numerari possunt; Latini autem nullo modo; ut enim cuique, primis fidei temporibus, in manus venit codex Graecus, et aliquantulum facultatis sibimet utriusque linguae habere videbatur, ausus est interpretari. Adeir S. Ieróm an ní cédna, Praefat. in Iosue. Ag so mur deir: apud Latinos tot sunt exemplaria quot codices, ut unusquisque pro arbitrio suo vel addiderit vel subtraxerit quod ei visum est. As briathra an naoimh so is iontuigthe gurab é ní dob adbhar don uimhir sin na ttéx Laidne, agus mórán díobh 'bheith lochtach, nach raibh aon-nduine i ttús na hEaguilse Críosdamhla agá raibh acfuing dá laghad isan dá theangaigh, .i. isan nGréigis agus isan Laidin, lé ttárla leabhar ar bith don téx Ghrégach ann a láimh nár iompoidh i Laidin do réir a thola nó a mhiana féin é. Gidh eadh, 'na measg sin uile dobhí aen-leabhar amháin ar úsáid go coitchionn dá ngoirthí Vulgát nó téx coitcheann (mur deir S. Grighóir in Libris Moral., agus S. Ieróm i n-iomad d'áitibh, agus go <L 205> háirighthe In Cap. 14 et 49 Isai.), agus measaid na hughdair is barántamhla gurbh é sin an téx Idáilleach nó an míniughadh Idáilleach, Itala interpretatio, ar a ttráchtann S. Aug. lib. 2 De Doct. Christ., agus mholus sé tar gach téx Laidne eile dhá raibh ann a aimsir ag rádh: in ipsis interpretationibus Itala caeteris praefertur, nam est verborum tenacior cum perspicacitate sententiae. Do iompaidh S. Ieróm an Tiomna Nuadh fá dhó i Laidin, .i. téx díobh as an Eabhrais agus téx eile as an Septuagent Grégach (mur deir féin, lib. 2 Contra Ruffinum, Epistol. 10 ad Augus. et 11, agus lib. De Viris Illustribus, in fine); acht adeir sé nach iompódh do-rinne sé as an téx Grégach, acht gur leasaigh agus gur cheartaigh é, mur is follus as an bhfreagra dothug sé ar S. Augustinus dothug buidheachus dó isan .10. eipistil do chuir chuige ar an ní so. Ag so mur deir Ieróm: si me in Novi Testamenti emendatione suscipis, etc. Ní cian dá éis gur ghlac an Eagluis agus gur léigheadh innte go coitcheann gnáthach an téx Laidne sin do iompaidh S. Ieróm as an Eabhruis, gidh nach raibh tarcuisne ná mí-mheas isan am cédna ag cách ar an sean-téx Laidne Idáilleach, gidh nach cian dá éis sin go ndeachaidh ar dearmad agus i ndimbrígh, agus nach raibh ar úsáid isan Eaglais acht an téx dá ngoirthear an Vulgát anois, ar a ttráchtad 'na dhiaidh so: vide Greg. Lib. Moral. cap.5. Do-chímíd go ttáinicc an galar tochais cédna do <L 206> bhí ar chách i ttús na hEaguilse le bheith ag iompódh an Scriptúra ar eiriticcigh na haimsire so, óir ní féidir áiriomh do chur ar gach aistriughadh agus ar gach ionntódh dá ttugadar ar an mBíobla, do réir mhiana gach ladrainn díobh. AN .9. ALT CRÉD IS UGHDAR DON TÉX VULGÁTACH LAIDNE? Adeir cuid dona húghdair, mur tá Sanctes Pagninus, Praefat. Interpr. Bibliorum ad Clem.7 Pontificem Maximum, agus Paulus, Foro Sempronii Easbocc, lib. 2, cap. 1, De Die Passionis Domini, nach é S. Ieróm is úghdar don téx Vulgátach tá ar úsáid isan Eagluis le barr ar mhíle bliadhain. Tig 'na n-aghaidh so, i ndiaidh S. Augustinus, Eugubinus agus Ioannes Picus Mirandulanus, ag rádh gurab é S. Ieróm is ughdar dhó. Deirid aroile, mur tá Ionnes Driedo, lib. 2, cap. 1, De Ecclesiast. Dogmat. et Scriptur., agus Sixtus Sinensis, lib.8 Bibliothecae Sanctae, go bhfuil sé arna choimeasg leis an sean-téx Itálach agus le saothar Ieróim. Acht ar ttús adeirim-se le Bellarmen gur leasaigh agus gur cheartaigh S. Ieróm sean-téx an Tiomna Nuaidh atá aguinn anois. Ag so síos cuid dona háitibh do cheartaigh sé. Óir adeir sé ar ttús in Coment. Math. cap.2, gur Bethelem Iudeae bhí isan tsean-téx agus nach raibh sin ceart, acht gur Bethlehem Iudae budh chóir a bheith ann. Lib. 1 <L 207> In Iovinum, cheartaigh sé ag Pól, 1 ad Corinth. 7, an sean-téx agá raibh divisa est mulier et virgo: cuiridh seision an' ionad sin: mulier inupta et virgo; agus ad Rom.,12, i n-ionad tempori servientes, cuiridh Domino servientes; agus, 1 ad Timot., humanus sermo, léighidh Ieróm fidelis sermo; agus ad Galat., cap.2, adeir an sean-téx, quibus ad horam cessimus: adeir Ieróm quibus neque ad horam cessimus; agus i n-ionad persuasio vestra ex Deo est, cuiridh non est ex eo qui vocat vos, ibid., cap.5; agus, cap.1 ad Ephes., i n-ionad in redemptionem adoptionis dobhí isan sean-téx, cuiridh Ieróm in redemptionem acquisitionis. Is mur so do réir mur cheartaigh S. Ieróm léighthear isan Eagluis iad so, agus mórán eile dá samhuil nach riachtanach a gcur síos annso. Is dearbhtha fós gur ar aithne an Phápa Damasus do cheartaigh Ieróm sean-téx an Tiomna Nuaidh, agus gur glacadh go maith isan uair sin a shaothar, agus dá bhrígh sin nachar sgar an Eaglais chédna ó shoin ris. Ní hí an tpsaltair do iompoidh S. Ieróm asan Eabhrais, ná an tpsaltair do iompoidh sé asan 70, atá aguinn isan Vulgát anois, acht an tpsaltair do cheartaigh sé as sean-téx an mhairtírigh naomhtha Lucianus, agus ná habradh aon-neach fós gurab í do iontaidh sé i Laidin as Hexapla nó Leabhar Shé gColamhan Origein, óir ní thigid an dá théx sin go háirighthe i bhfoclaibh ré chéile, mur is follus do gach aon léighfios ar aon iad. <L 208> Ní faghthar amach gur iompaidh Ieróm ariamh na leabhra so síos, .i. Leabhar na hEagna (Liber Sapientiae), Leabhar Ecclesiasticus ná Leabhra na Macabéibh, agus nach feas cia an t-ughdar ro-ársaigh do iompaidh i Laidin iad. Agus is uime do léig sé faillídh ionnta do bhrígh gur mheas sé nár Scriptúir dhiadha iad, Hieron. in Prolog. Galeato et in Praefat. Proverb. Is é S. Ieróm do iompaidh as an Eabhras go cinnte ceart an mhéid eile atá isan téx Vulgátach do leabhraibh aguinn isan Eaglais ar úsáid anois. Agus mur shuidhiughadh ar an bhfírinne so, níl téxt ar bith againn thig leis an téx Eabhraighach acht é amháin, óir gach text dár tarraingeadh as an nGréigis táid seachránach i n-áiriomh na n-aimsiorr agus lochtach i mórán d'áitibh. Fágaid amuich fós, imeasg gach dearmaid eile, 800 rann nó féarsa do Leabhar Iób atá againne ar lorg Ieróim do tharraing asan Eabhrais iad. Gibé lér mian na neithe so do léughadh go forleithiodach léughadh Bellarm. lib.2 De Verbo Dei cap.19. AN .10. ALT ANN A TTRÁCHTAR GO HATHGHEARR AR UGHDARRÁS AN TÉX VULGÁTACH. Adeir na Lútéránaigh nach cóir Scriptúir ar bith do ghlacadh mur théx cheart, acht an leabhar do-rinne <L 209> Lúitér. Deir na Cailuíneachaibh nach fíor sin, do bhrígh nach cóir an Eagluis, do cheangal le Scriptúir áirighthe ar bith. Acht dá mhéd a gcuinntinn agus a gcíréib ghnáthach eatorra féin thig siad ré chéile i n-aghaidh an téx choitchinn Laidne, atá gan toirmiosg, gan dímheas, le hurraim mhóir, arna ghlacadh isan Eaglais mur riaghail dho-mhealta bés agus creidigh ó thús, go háirighthe ó aimsir Grighóra Mhóir gus anois. Agus dá bhrígh sin thig dronga agus buidhne móra do dhaoine foirfe i n-eagna, i bhfoghluim, agus i bhfíréndacht, a n-aghaidh na ndream ndroch-creidmheach ndí-chéilligh sin lér mhian labhairt 'na aghaidh, nó gur cheap agus gur eachtaigh an Chomhuirle naomhtha dho-mhealta Thrionda, ar lorg na gcomhairleacha genearálta, na n-aithreacha, agus na bpápaidhe naomhtha táinicc roimpe, an téx cédna agus an líon cédna leabhar dobhí arna nglacadh do ghnáth isan Eaglais mur riaghail dho-mhealta creidigh agus bés do chongbháil, agus gan leabhar ná téx eile do ghlacadh mur Scriptúir dhiadha acht an téx Vulgátach agus na leabhair dhiadha dá ndéntar go hiomlán é, agus isan Laidin mur bhídar do ghnáth. Níl slighe ar bith a nglacar an téx so nach bhfuil níis ionmholta ná aen-téx dá bhfuil ar fagháil, óir más é an sean-téx Itálach é is mór do mhol na haithreacha naomhtha é; más é téx Ieróim é is mó ná sin is ionmholta é, óir is mór mholus S. Aug., lib. 18 De Civit. Dei, cap. 43, <L 210> Grighóir, lib. 20 Moral., cap. 24, Isidorus, lib. 6 Etymol., cap. 5, Rabanus, lib. 2 De Instit. Clericorum, cap. 54, agus 'na ndiaidh sin S. Anselmus, S. Bernard, Rupertus, Haymo, Hugo, Richardus. Molaid an téx so agus measaid gurab é an téx d'fhág S. Ieróm aguinn é. Níor chóra fós dona hEabhraighibh Scriptúir ceart do bheith acu ná d'Eagluis Chríosd; níor chóra fós dona Grégaigh an Scriptúir ceart do bheith i nGréigis acu ná dhúinne, atá greamaigh do chathaoir Pheadair, an Scriptúir ceart do bheith i Laidin aguinn. Óir ní hiomdha duine ann ar measg thuigios an teangaidh Abhruis, agus is dearbhtha nach líonmhur isan Eóraip do lucht tuigsiona na Gréigise comh nádúrtha agus do thuigfeadhdís an Laidin. Ón aimsir fós ar dhiúlt na heritigidh don téx Laidne, do-rinneadar féin le cumadóracht dhíchéilligh mórán do Bhíoblaighibh lochtacha, gan cheart, gan fhírinne, nach gcreidid féin ná cách eile - Féch Lúitér ann a leabhar a n-aghaidh Zwingel, De Veritate Corporis Christi. Ag so mur deir: si diutius steterit mundus, iterum erit necessarium ut, propter diversas scripturae interpretationes quae nunc sunt, ad conservandam fidei veritatem, conciliorum decreta recipiamus atque ad ea confugiamus. Ná raibh fáilte romhad! Finis.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
