Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eagrán 1917
Title
Eagrán 1917
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1917
Publisher
Muintir Gill
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N IMN1917> <L i> <B 1917> <C Prós> <M 8> <T Irisleabhar Muighe Nuadhad> <U Údair éagsúla> <F Muintir Gill> THE COLUMBAN RECORD IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD AR NA CHUR AMACH DO CHUALLACHT CHUILM CILLE, COLÁISTE PHÁDRAIG, MAGH NUADHAD Beir mo bheannacht lat siar, As briste mo chroidhe im chliabh; Dá tteccmadh écc dála damh, Is ar méad grádha Gaodhal. — Colm Cille. Ar na chlóbhualadh ag MUINTIR DOLLARD agus Ar na chraobhscaoileadh don choitchiantacht ag MUINTIR GILL I mBaile Átha Cliath. 1917 <L ii> DOLLARD PRINTINGHOUSE DUBLIN LIMITED. <L iii> <L iv> “IS BEAN RÓ-MHÓR I BPÉIN MÉ IS MO CHÉILE DO CHUAIDH THAR TUÍNN, MO CHLANN GO BHFUIL I NDAOR-BHRUID GO TRÉITH- LAG 'S GAN PHREAB 'NA GCROIDHE, ACH EIREÓCHAIDH CLANNA GAEDHILGE AGUS LÉIMFIDH GO MEAR GACH CLOIDHEAMH, 'S GUR B'É TÚIS A'S DEIRE MO SGÉIL-SE GO MBEIDH ÉIRE FÓS AG CÁIT NÍ DHUIBHIR.” <L 1> IRISLEABHAR MUIGHE NUADHAD. THE COLUMBAN RECORD. AN CÚIGEADH BLIADHAIN DÉAG. 1917. EUGCAOINE AN DOCHTÚRA UÍ ICEADHA. (Fonn: Seaán Ó Duibhir an Ghleanna.) I. Tráthnóinin lae go seascair Tháinig chugham-sa sagart Le sceula chum agallamh Gur chailleadh an laoch; Gur ghlaodhadh ar an gcródhaire Ó Phortchládhach ar an gClódach Ó thigh a dhearbhráthar, mo mhór-ghoin, Mar ar tháinig air an neul; Gur fhreagair sé go tapaidh, Gan claon, ná staon, ná eagla, A's gur bhronn sé ar a Athair An t-anam in a chléibh; Gur thug aghaidh ar na Flaithis Ag coinne le Naomh Peadar Ná hiadhfadh air an geata Go hoighreacht na bhfíreun. II. Mo bhuaidhreamh buan an teastas, Gur chuaidh in eug an sagart, Go buadhach ar thaobh an mhaithis Do sheasuigh le n-a ré; Ba cheart, ba léir, ba chneasta Do réidhfeadh sé na snadhma Go daingean bhí ag ceangal Ár n-eólas 's ár léigheann; Ba sheasmhach a theagosc, Ba bhlasta é ag tagairt Do bheatha Gaedheal do mhair ann In Éire gheal na naomh; Do léirigh siar a mbeatha Ar an saoghal so, an aga Do bhíodar ann ag faire 'S ag fuireach leis an nglaodh. III. Don Róimh do-chuaidh go tapaidh Ag coinne leis an Athair 'N-a shuidhe i gcathaoir Pheadair Go réidhfeadh a sceul, A chúis do phléidh gan bhladar Gan lúib ná sceul in aisce Acht dubhracht fhíor a's faisnéis Do chur dóibh i gcéill. Buaidh ní bhfuair, is feasach; Is buaidheartha do bhí dá dheascaidh Ar cuaird ag casadh abhaile Go dubh-chroidheach, mo léin. Fuascladh go bhfaghaidh Ná fuair sé ar an talamh Mar luach a's lón feasta Dá chuid ar son na nGaedheal! <L 2> IV. Cad dheunfaimíd, a cháirde? Anois in a dhiaidh go cráidhte Gan comhairle ón sáir-fhear Tá sínte anois i gcré, I gcré a bhaile dhúthchais. An cholann úd, mo dhubh-chreach, Gur leagadh í chomh luath ann Is dealbh é mar sceul. Do cuireadh é, is feasach, A's Gaedhil go dubhach ag athcuinge I nGaedhilg mhilis ghreanta Do chleachtaigheadh sé féin. Anois atá sé treascartha Gan lúth, ná guth in a cheannachaibh, Mo chumha go dian an t-easnamh Anois ar chlannaibh Gaedheal. V. Guidhimís, a cháirde, Chum Críost a's Muire Máthair Leabaidh mhín a's áitreamh I gcuideachta na naomh, Do thabhairt don taoiseach eólach Don sagart gléigeal álainn, Bhí caoin, cneasta, grádhmhar, Do-chuaidh ró luath in eug. Peadar, Pól, a's Pádraig, Cárthach, Eóin, a's Deuglán, A's Micheul cóir Árdaingeal, Go rabhadar ar a thaobh, Go bráth i gcúirt na bhflaitheas, Fa ghrádh i measc na n-aingeal Fa aoibhneas árd a's gradam Ar dheas-láimh Mic Dé. Gach neach mar a léigheann, Guidheadh ar an nGaedheal, Micheul séimh ó hIceadha. PÁDRAIG DE BREIT ó Phortláirge do scríobh. <L 12> DÓMHNALL UA CONAILL. Tamall maith ó shoin bhíos ag éisteacht le h-óraid dhá thabhairt ag easbog a tháinig annso ó'n bhFrainnc. A Frainncís a labhair sé linn. I rith na cainnte dó, dúbhairt sé linn go bhfeaca sé i sráid mhóir cathrach Bhaile-Átha-Cliath leacht 'na seasamh 'ghá thaisbeáint do gach aoinne a thagann isteach ann an onóir agus an urraim a bheith ag muinntir na h-Éireann do'n Chonallach. Annsan do dhein sé suím cainnte i dtaobh an fhir mhóir sin, agus thug sé féin fíor- mholadh dó mar gheall ar an obair a dhein sé ar son na h-Éireann, ar son Creidimh na h-Éireann, agus ar son saoirseachta na h-Éireann. Dúbhairt sé nách raibh fear le fághail le cur i gcomórtas leis. Tar éis na h-óráide sin do dheineas-sa machtnamh ar a lán rudaí a bhain leis an gcainnt. Seo anois cuid de'n mhactnamh sin. Féach duine, adúbhras i m'aigne féin, nách raibh riamh i n-Éirinn go dtí so, duine nách bhfuil aon bhaint aige le muintir na h-Éireann, duine nách bhfuil aon spéis aige 'sna neithibh a thaithneann le h-Éireannachaibh, duine nách bhfuil focal Gaedhilge aige, agus 'na aimhdheoin sin, is maith atá a fhios aige go ndeárna Dómhnall Ua Conaill mórán chun Éire do shábháil ó aindlighthibh na nGall, agus chun caoi a thabhairt di ar a creideamh féin do chleachtadh mar ba chóir. Nách ceart dúinn-ne eólus níos feárr go mór a bheith againn ar bheatha, ar ghníomhtharaibh agus ar thréithibh slánuightheóra na h-Éireann? D'fhiafruigheas díom fhéin an raibh an t-eólus cruinn sin agam, agus do chaitheas a admháil nách raibh. Sé rud a dheineas de bhárr an mhachtnaimh ná íarracht a dhéanamh ar chúntaisí a bheatha d'fhághail. Do léigheas leabhair ag cur síos ar ar dhein sé ar son a thíre féin. Fuaireas tráchtas i gceann acu ar an mhódh 'nar chaith sé a shaoghal ó'n am 'na rugadh é go dtí go raibh sé bliadhain is fiche d'aois. Do fuaireas eólus ann nách raibh agam go dtí san, gur sgríobh Dómhnall irisleabhar ar ghníomhtharaibh agus ar léightheóireacht gach lae. Do lean sé ar an irisleabhar ar feadh na mbliadhanta a chaith sé ag foghluim an dlighe, i Lonndain ar dtúis, agus na dhiaidh sin i mBaile- Átha-Cliath. Is mór an truagh nár lean sé ar an obair ar feadh a shaoghail go léir, ach do chuir sé cosg leis díreach nuair badh mhaith linn cúntas a bheatha a bheith againn uaidh féin. Is dócha go raibh an iomarca le déanamh aige nuair a bhí obair an dlighe agus obair phoilitídheachta ar siubhal aige. Acht mar sin féin is maith an rud go bhfuil an méid sin d'á sgéal sgríobhtha aige féin. Rugadh Dómhnall Ua Conaill i n-Iarthar Chiarraidhe i mbliadhain a míle seacht gcéad cúig deag agus trí fichid. Ní raibh aon chaoi ag a mhuintir ar árd-sgoluidheacht d'fhághail do i nÉirinn san am san. Chuaidh sé go dtí an Fhrainnc dá bhrígh sin chun na foghlumtha d'fhághail nách raibh le fághail 'na thír féin mar gheall ar anfhorlann is aindlighthibh na nGall. Do chaith se suím aimsire ann, agus bhí a dhearbhráthair 'na fhocair. B'éigean dóibh teicheadh as an áit nuair a thosnuigh an éirighe amach i gcoinnibh <L 13> an Riaghaltais i mbliadhain 1795. Tháinig Dómhnall go Lonndain agus d'fhan sé ann ar feadh tamaill ag foghluim an dlighe. Is um an dtaca so a chrom sé ar an irisleabhar a sgríobhadh agus tá curtha síos aige ann cúntas ar a mbíodh ar siubhal aige gach lá. Tá curtha os ár gcómhair aige ainmneacha na leabhar a léigheadh sé agus na smaointe a thagadh chuige ar mbeith 'ghá léigheamh dó. Deir sé gur thaithn Stair Impireachta na Rómhánach a sgríobh Gibbon go h-ana-mhaith leis, agus do léigheadh sé cuid de'n leabhar so gach lá go dtí go raibh sé críochnuighthe aige. Acht cé go raibh an léightheóireacht seo ar siubhal aige níor thug sé faillíghe 'na ghnó féin. Bhíodh sé ag foghluim gach lá as leabhraibh an dlighe. Nuair a bhíodh gníomhthara an lae dá sgríobhadh síos aige thugadh sé fé ndeara gach dearmhad a dhein sé, agus do chuireadh sé roimis an dearmhad san do sheachaint as san amach. Tá deagh- shompla againn annso má's maith linn é leanamhaint agus beart a dhéanamh dá réir. Níor ró-mhaith é chun éirighthe as a leabaidh ar maidin, agus bhíodh sé go h-ana-dhian air féin mar gheall air, agus do chuireadh sé os a chómhair éirighe go moch ar maidin. Fé dheire do bhuaidh sé ar an ndroch-nós, mar tá fhios againn go n-éirigheadh sé ar feadh cúig bliadhan is fiche timcheall ar a ceathair a chlog ar maidin agus bhíodh sé na shuidhe ag obair ar a cúig a chlog. Deir sé san irisleabhar go raibh módh áirighthe aige chun foghlumtha an dlighe, acht ní bhfuil fhios againn cérbh'é an saghas é mar níor sgríobh sé a thuille na thaoibh. Tá a fhios againn gur éirigh leis go dian- mhaith mar dlightheóir clisde do b'eadh é. Is dócha nár mhair aon fhear eile i nÉirinn ó shoin go raibh an méid oibre le déanamh aige agus mar a bhíodh ag an gConallach ar feadh a ré. Is iongantach an sgéal é seo go mór mór nuair atá a fhios againn gurbh'é an chéad Chatoiliceach é a dhein an méid sin. Tamaillín roimh an am so ní raibh cead ag aoinne de lucht ár gCreidimh bheith 'na fhear dlighe i n-Éirinn. Acht do cuireadh an cosg san ar neimhnídh, agus ní túisge a cuireadh ná mar a tháinig an t-Éireannach óg os cómhair an tsaoghail, agus le h-éirim aigne agus le géire inntleachta do bhuaidh sé ar gach aoinne a bhuail 'na choinnibh, agus tar éis tamaill dob' é an fear ab fheárr i nÉirinn é chun cómhairle a thabhairt do dhuine, agus chun é do bhreith saor ó gach contabhairt do bhain leis an ndlighe. Bhí na Protes- túnaigh ar a lorg chómh maith le muintir a Chreidimh féin. Bhí beirt Phrotestúnach ag cainnt lá, agus bhí cúis ag duine acu 'san gcúirt agus b'é Dómhnall an fear dlighe a bhí aige. Dúbhairt an duine eile leis nár cheart dó é thabhairt do Chatoiliceach an fhaid is bhí fir dlighe a dhóthain de lucht a chreidimh féin aige. “Fan go fóil,” arsa'n chéad fhear, “agus b'fhéidir go mbeadh a fhios agat cad na thaobh gur thugas mo chúis dó-súd.” D'imthigh an obair cun cínn, agus mar ba ghnáthach, bhí an buaidh ag an gConallach. “Anois,” arsa'n chéad fhear leis an nduine a bhí ag cnáimhseáil, “nách raibh an ceart agam?” Fear sultmhar, meidhreach, soilbhir ab'eadh é, agus is mó sgéal greannmhar a ríomhthar 'na thaoibh. D'airigh a lán daoine is dócha an sgéal i dtaobh na beár- thóireachta a d'éirigh idir Dómhnall agus Brighid Ní Mhuirchearthaigh i mBaile-Átha- Cliath. Bhí a fhios ag a cháirdibh gur mhaith an saghas é chun aghaidh na muc agus na madraí do thabhairt do dhuine, acht do chuir duine acu geall leis go mbuaidhfeadh an bhean so air. Do thóg sé an geall agus tháinig sé os cómhair Bríghde, agus do thosnuigh sé ar na h-earraí a bhí aici do cháineadh. Annsan do tharaing sise chuichi a cuid droch-chainte, agus do thug sí dhó <L 14> é go dána mí-náireach. Acht bhí Dómhnall ró-ghlic di. Do chrom sé ar gach focal deacair neamh-choitchianta a leigint amach as a bhéal. Níor airigh sí ceann acu riamh roimhe sin, agus ba dhóigh léi gur dhroch- mhasla uathbhásach gac focal díobh. Nuair a bhí a cuid féin imthigthe uaithi is amhlaidh a bhí seisean ag dul i bhfeabhas, agus fé dheire do chaith sí géilleadh dhó. Is mó sgéal eile ar a deintear trácht 'na thaoibh acht ní h-aon mhaitheas bheith 'ghá gcur síos annso. Nuair a bhí sé 'na gharsún ag dul ar sgoil ní raibh sé ní b'fheárr ná aoinne eile do réir an chúntais atá againn air. Deirtear mar sin féin gur fhoghluim sé an aibgitir ó mháighistir sgoile i rith uaire an chloig nó mar sin. Níor mhaith leis aon phionós d'fhághail, agus lá nuair a bhí a mháighistir ar tí é do bhualadh mar- gheall ar gan a cheacht a bheith de ghlan-mheabhair aige d'iarr sé air beagáinín annsire a thabhairt dó; agus do thug, agus nuair a bhí an t-am caithte bhí an ceacht go maith aige cé gur dheacair le foghluim é. Ó'n óige bhí dúil aige ins na leabhraibh, agus b'fheárr leis bheith ag léigheamh ná bheith ag rith agus ag déanamh spóirt leis na buachaillíbh eile. Nuair a bhíodh sé ag léigheamh beatha fhir mhóir éigin, agus nuair a chuimhnígheadh sé conus a bhí ainm agus gníomhthartha an fhir sin os cómhair an tsaoghail agus i mbéal na ndaoine 'sé machtnamh a dheineadh sé ná: “Badh mhaith liom-sa bheith mar sin; mo cháil agus mo chlú á leathadh ar fúid na h-Éireann agus ar fúid an domhain ar fad.” Do dhein sé beart do réir an mhachtnaimh sin acht is <L 15> beag an coinne a bhí aige go bhféadfadh sé a rádh le fírinne fé mar adúbhairt sé: “Táim-se im' rí ar Éirinn anois.” Is cosamhail é sin le rud eile a thuit amach nuair a bhí sé bliadhain is fiche d'aois. Chuala sé cúntas ar bhás a charad, agus sgríobh sé 'san irisleabhar machtnamh a dhein sé ar an sgéal san. “Bhí caradas dlúth idir mise agus an fear bocht so, acht tá brón orm a rádh gur éirigh easaontas eadrainn. Acht is dúbhach dubrónach liom cúntas a bháis. Ní fheadar an mbeidh aoinne chun deóir a shileadh ós mo chionn-sa, nó an mbeidh aon fhíor-chara im' dhiaidh chun mo bháis féin a chaoineadh. Ba mhian liom dá mbeadh duine éigin croidheamhail a chuimhneóchadh orm cois na h-uaighe 'na mbead sínte fuar ag dreóghadh! Acht ó's geárr an saoghal atá againn annso déanfad-sa mo dhícheall chun sonas agus sólás d'fághail pé fada geárr a bhead annso. Sé slighe is feárr chuige sin ná mo chroidhe do líonadh de thír-ghrádh agus de ghrádh do'n Chreideamh.” Do dhein sé fé mar a chuir sé roimis a dhéanamh. Do chaith sé a shaoghal ar fad ag obair chun a thír dhúthchais do shábháil agus chun Creideamh na Naomh d'aithbheódhadh innti. Is beag an coinne a bhí aige ámhthach nuair a tháinig an smaoineamh san isteach 'na aigne go mbeadh Éire go léir 'ghá chaoineadh, agus go mbeadh gach tír 'na raibh grádh saoirseachta agus Creidimh Chríost innti go brónach tar éis a bháis. Acht is mar sin a thárla. Tré mí-ádh agus ocras agus galar na bliadhna uathbhásaighe úd '47, d'éirigh gáir chaointe truaighmhéileach ó gach aon pháirt d'Éirinn nuair do h-airígheadh cúntas a bháis. Mar adúbhairt páipeur nuaidheachta an bhliadhain sin: “Tá an gorta 'nár measg, tá an fiabhras 'nár measg, tá easaontas eadrainn, agus tá an Conallach marbh.” B'fhéidir gur mhaith an rud cur síos geárr a sgríobhadh ar áilneacht a phearsan agus a ghné. Deir muintir a chómh-aoise gurbh fhear téagartha, áluinn, slineánach a bhí ann. Bhí sé ana-dhathamhail i na cheannachaibh. Súile gorma geala air, agus iad go geanamhail, cneasta, macánta. Bhí guth breágh árd aige go bhféadfá a chloisint ar gach taobh de chruinniúghadh daoine 'na mbeadh na céadta míle fear ag éisteacht le gach focal a thagadh amach as a bhéal. Agus ní amháin go raibh an guth breágh san aige, acht bhí an chainnt aige chómh maith nó b'fhéidir ní b'fheárr. Thagadh na focla chuige fé mar a thagann an t-uisge do'n sreabh. Dá bhrígh sin bhí cómhacht míorbhuilteach aige chun daoine do choimeád fé na réim, agus d'fhéadfadh sé aon nidh ba mhaith leis a d'iarraidh ortha agus do dhéanfaidís rud air. Is mó duine a chuir síos ar a ndeárna sé ar son na h-Éireann, agus ar an módh a cheap sé chun saoirseachta a thabhairt dí ar a Creideamh do chleachtadh mar ba chóir. Is mó duine a sgríobh cúntas a bheatha, agus deir a bhfurmhór nár mhair aoinne riamh i nÉirinn gur féidir é chur i gcomórtas leis san obair a dhein sé ar son Creidimh agus tíre. Roimh an am so ní raibh cead ag muintir na h-Éireann taithíghe do dhéanamh de'n Chreideamh. Do cuireadh gach aon tsaghas pionós ortha nuair d'airígheadh na Sasanaigh go raibh an cleachtadh san ar siubhal. Dá mbadh rud é go raibh capall maith ag feirmeóir Catoiliceach, agus gur mhaith le Sasanach an capall a bheith aige féin, ní raibh le déanamh aige acht cúig púint do thabhairt do'n bhfeirmeóir bhocht, agus chaithfeadh seisean an capall a thabhairt do. Sin é ceann des na aindlighthibh mí-nádúrtha a bhí ag brúghadh ár sínnsear san am san. Níor bhféidir le Catoiliceach dul mar feisire go dtí Tigh an Riaghaltais, agus na daoine go raibh togharma acu, bhí iachall ortha iad do thabhairt do thighearna talmhan, nó muna dtabharfaidís do caithfidhe amach ar an mbóthar iad féin agus a gclainn. Nuair <L 16> a thugadh siad na togharma ba bheag an maitheas dóibh iad. Ní bhfaghadh siad asta acht tuille anró is mí-ádh. Ní ghádh dhom a rádh ná go raibh brón ar an gConallach mar gheall ar an mí- riaghail seo a bhí ar mhuintir a thíre féin. Cé go bhfuaireadar saghas saoirseachta roimh an am so, ní rabhadar go ró-mhaith fós. Acht ba gheárr go raibh Dómhnall sa chéad áit i gCuallacht na gCatoiliceach. Ba gheárr go bhfeaca sé nách raibh aon nidh le fághail as Sasana agus a Riaghaltas muna gcuirfeadh muintir na tíre go léir go daingean le n-a chéile. Mar gheall air sin, do chuir sé fógradh amach 'ghá iarraidh ar gach aoinne go raibh tír-ghrád 'na chroidhe aige teacht isteach 'sa chumann nuadh a bhí aige dhá chur ar bun. Sé cumann nuadh a cheap Dómhnall ná, Comh- Chruinniughadh na gCatoiliceach; agus is dócha go bhfuil a fhios ag gach aoinne cad é an bhrígh atá leis. Ba bheag an dream a tháinig isteach ar dtúis acht tar éis tamaill nuair do cuireadh na fógraí amach ar fúid na tíre, agus go mór-mór nuair a bhí na sagairt ins gach aon áit ag oibriughadh go dían ar a shon, do tháinig mór-chuid de phríomh-fhearaibh na gCatoiliceach isteach. Rud eile a dhein Dómhnall agus b'é rud é na “Cíos na gCatoiliceach” a dh'fhághail ó gach aoinne go raibh páirt aige 'san obair. Thug gach aoinne pingin sa mí do'n Chuallacht chun airgead do bhailiughadh i gcóir na h-oibre a chuir an Conallach roimis a dhéanamh. Ba mhór an t-áthas agus an lúthgháir a tháinig ar na daoinibh nuair a cuireadh an méid sin i n-iúil dóibh. Do thuig Dómhnall leis go mbadh mhór an congnamh a d'féadfadh na daoine a thabhairt dó, dá mbeadh tuisgint a gcómhachta féin i gceart acu. Bhí toghairm ag an bhfurmhór díobh acht ba bheag an mhaitheas dóibh é go dtí so, mar ní raibh aoinne acu le cur isteach i bPárliament acht duine a dhéanfadh an díoghbháil ba mhó a bhféadfadh sé. Acht do tháinig athrúghadh mór ar na daoinibh mar gheall ar an gcíos. Do snaidhmeadh dlúth-cheangal idir gach craobh de'n Chual- lacht mar gheall air, agus bhí na daoine ins gach áit ag féachaint ar an gceann uraid a bhí acu i mBaile-Átha-Cliath chun eólus d'fhághail uaidh ar cad ba ceart dóibh a dhéanamh. Bhí an méid sin eagla ar Shasana agus ar lucht an Riaghaltais roimh an gCuallacht a cuireadh ar bun mar seo, gur cuireadh dlighe eile i bhfeidhm ag cur cosg le gach cumann 'na mbíodh cruinnighthe ar feadh breis is coighthídhis ann, nó 'na mbíodh airgead dá bhailiúghadh. Bhí a fhios ag gach aoinne gur i gcoinnibh na gCatoiliceach a cuireadh an dlighe i bhfeidhm. Acht fear dlighe eólgaiseach ab'eadh an Conallach leis, agus tamaillín tar éis sin, do chuir sé an Chuallacht ar bun arís acht i bhfuirm nuadh, i dtréo ná beadh aon bhaint ag an gcosg léi. Do cuireadh ar bun í chun oideachas agus congnamh do thabhairt dos na bochtaibh. Bhíodh cruinniughadh ins gach cúigeadh na h-Éireann, agus tháinig na mílte daoine i bhfocair a chéile, agus d'éirigh caradas idir lucht na tíre agus taoiseacha na Cuallachta. Nuair a bhí gach aoinne ag cabhrúghadh le n-a chéile mar sin, do chonnaic an ceann- uraid go mbadh mhaith an rud duine d'á mhuintir féin do chur isteach i bPárliment. Le h-ádhmharaighe an domhain bhí áit ollamh 'na chómhair i bPortláirge. Do chuir sé fear ag triall ar na daoinibh ann, fear go raibh grádh saoirseachta ár gCreidimh aige cé nách raibh an Creideamh aige féin. Stuart ba shloinne dhó. Tháinig na daoine 'na míltibh go dtí an áit 'na raibh an toghadh ar siubhal, agus thugadar na gártha molta agus míle fáilte do'n Chonallach agus d'á chuideachtain. Bhí tighearna talmhan ann leis, agus ba dhóigh leis siúd agus <L 17> leis na daoinibh a bhí ar a thaoibh ná beadh aon trioblóid air an buaidh d'fhághail. Acht do bhí dearmhad mór ortha. Thug gach aoinne beagnách a thoghairm do'n fhear nuadh, agus do fágadh an tighearna talmhan mar a bhí sé. Do h-imireadh an cleas céadna ins na h-áiteannaibh eile. Annsan do bhí Cuallacht na gCatoiliceach ag dul ar aghaidh i gceart. Do dhein na tighearnaí talmhan iarracht ar dhíoghaltas a bhaint as na feirimeóiríbh, agus do cuireadh a lán díobh as seilbh. Acht do bhí airgead a ndóthain ag an gCuallacht agus thugadar dos na daoinibh bochta é chun biadh agus gach nidh eile do sholáthar dhóibh. Do bhí an ceangal a bhí idir gach craobh de'n Chuallacht ag éirighe ní ba threise i n-aghaidh an lae. Do cuireadh sgéala thar lear 'na thaoibh, agus fuair muintir na h-Iodáile agus na Spáinne agus muintir tíortha eile cúntaisí na h-oibre a bhí ar siubhal i n-Éirinn chun an Chreidimh Chatoilicigh do bhreith saor ó n-a náimhdibh. Tháinig eagla ar “dhream an fheill” i n-Éirinn nuair a connachtas conus a bhí Cuallacht na gCatoiliceach ag dul chun cínn. Do bhí daoine i n-Éirinn ag cur sgéala ag triall ar an Riaghaltas thall i Sasana, go raibh Éire ar tí éirighe amach 'na gcoinnibh. Ar dtúis is amhlaidh a bhí an Riaghaltas ag magadh fé'n obair go léir. Tamaillín na dhiaidh sin (1828) do chuaidh an Conallach go dtí Conndae an Chláir chun dul isteach i bPárliment i gcóir na h-áite sin. Bhí fear eile ag déanamh iarracht ar dhul 'na choinnibh acht bhí a shaothar i n-aisdear aige. Do toghadh Dómhnall mar feisire, agus dá bhrígh sin ba mhór an chúis áthais agus lúthgháire a bhí air féin agus ar a Chuallacht. Fuair- eadar dhá mhíle púnt agus seacht gcéad as an gcíos an tseachtmhain na dhiaidh sin. Sí cómhairle ar ar cinneadh acu annsan ná, fear cuallachta do chur isteach i ngach páirt d'Éirinn 'na raibh feisire a bhí ag dul i gcoinnibh saoirseachta na gCatoiliceach. Do bhíodh cruinnighthe móra i dTiobruid Áran acu chun sgeón agus eagla do chur ar an Riaghaltas. Agus gan amhras ba dheacair do'n Chonallach féin agus dos na fearaibh eile a bhí ag cabhrúghadh leis cosg do chur leis na daoinibh, agus iad do choimeád ó'n dtroid ba mhaith leó a dhéanamh. Ba dhóigh leis na Sasanachaibh go n-éireóchaidís aon lá na gcoinnibh, agus do thuigeadar annsan go dian-mhaith nách raibh aon leigheas acu acht saoirseacht do thabhairt dóibh ins gach aon rud a bhain leis an gCreideamh. Do bhí a lán daoine ag tathaint ar lucht an Riaghaltais dual- gaisí na gCatoiliceach a thabhairt dóibh mar ba chóir. Fé dheire i mbliadhain 1829 do cuireadh an Bille os cómhair an tighe íochtair, agus tar éis sin os cómhair an tighe eile, agus do chuir an rí a ainim leis ar an trímhadh lá déag d'Abrán 1829. Anois nuair a cuireadh an dlighe i bhfeidhm bhí cead ag Catoiliceach aon phost d'fhághail seachas cúpla ceann a choingibh na Protes- túnaigh dóibh féin. Bhí dualgas acu dul isteach agus toghairm do thabhairt i dtighthibh an Riaghaltais. Acht do baineadh an toghairm de gach aoinne nách raibh acht gabháltas dá fhichid sgilling aige. Ba mhór an díoghbháil é sin mar b'iad súd na daoine a thug an congnamh ar fad do'n Chonallach agus ba mhór an chailleamhaint gach toghairm díobh. Acht nuair a chonnaic na Sasanaigh ná tabharfadh siad toghairm d'aon tighearna talmhan, nuair a bhí fhios acu go raibh grádh saoirseachta go daingean na gcroidhthibh acu, do bhaineadar díobh an dualgas so. Agus rud eile, chun masla do thabhairt d'Éireannachaibh, do chuireadar iachall ar cheann-uraid na gCatoiliceach na sean-mhionnaí a dhearbh- úghadh fé mar a bhíodar i bhfeidhm nuair a toghadh é i gcóir Chonndae an Chláir. D'éitigh sé an méid sin a dhéanamh. Chuaidh sé go dtí an Clár arís, agus do thoibh <L 18> siad a dtaoiseach le h-áthas agus caon- dúthracht. Acht ní raibh fuascailteóir na h-Éireann sásta fós. Do bhí saoirseacht an Chreidimh ag na daoinibh de bhárr a shaothair acht is mó rud a bhí ag teasdáil uatha fós. Do bhí an tír seo fé smacht ins gach aon tsaghas cuma eile agus ba mhaith leis í do dhéanamh neimh-spleádhthach agus a riaghaltas féin a thabhairt di. Is mó rud a dhein sé chun na h-oibre sin do chríochnúghadh, acht na theannta san is mó cosg a cuireadh leis. Ní gádh dhom a chur síos annso conus a chruinnigh sé na daoine le n-a chéile fé mar a dhein sé cheana, conus mar a bhíodh a cúig, a sé, agus a seacht de mhíltibh daoine i bhfochair a chéile aige. Fé dheire nuair a chonnaic lucht an Riaghaltais nár bh'féidir leó aon troid a dhéanamh do cuireadh cosg leis an gcruinniúghadh mór a bhí ceapaighthe ag an gConallach a bheith i gCluain Tairbh. Annsan tógadh é féin agus a lucht con- ganta, agus do cuireadh i gcarcar iad, agus cé gur imthigheadar saor i ndeire na dála do bhí croidhe an taoisigh mhóir briste 'na chliabh. Bhí dream óig-fhear ag éirighe agus ba dhóigh leó san nách raibh aonnidh le fághail as an Riaghaltas muna gcuirfí iachall ortha é thabhairt. Sé módh a cheapadar chuige sin ná troid armtha a dhéanamh 'na gcoinnibh i n-ionad iontaoibh a bheith acu a cainnt agus a cruinnighthibh móra. Níor mhaith leis an gConallach an aicme seo, acht d'imthigh a chómhacht uaidh fé mar a bhíodar san ag éirighe ní ba threise. Fé dheire tháinig dí-shláinte air, agus d'fhág sé an tír chun dul go dtí an Róimh chun ceann so-fheicse na h-Eaglaise d'fhiosrúghadh. Acht faraoir géar! níor mhair sé chun a dhéanta. Fuair sé bás i nGenoa ar an cúigmhadh lá déag de mhí na Bealtaine 1847. Thug sé a chroidhe do'n Róimh le h-uadhacht agus do h-adhlacadh ann é, acht do cuireadh an corp san uaigh i nGlas Naoidhean, agus bhí Éire go léir ag caoineadh a taoisigh agus a fuascailteóra. Fear diadha, cráibhtheach, uasal ab'eadh é. Fear go raibh grádh d'á Chreideamh agus grádh d'á thír go daingean 'na chliabh. Tá a cháil agus a chlú ins gach áit 'na bhfuil Creideamh Chríost beó. Is mór an truagh nách bhfuil fear d'á shaghas againn i n-Éirinn anois chun na ndaoine do dhluthúghadh le n-a chéile arís i dtreó go bhféadfaidís seasamh i gcoinnibh an Riaghaltais Ghallda, i n-ionad bheith ag gabháil páirte leó agus ag cabhrúghadh leó mar atá na feisirí fé láthair. Cuimh- nighmís go minic ar an gConallach, agus deinimís aithris air sa tír-ghrádh a bhí aige. Cuirimís rómhainn gach rud a bhaineann le n-ár dtír do chur chun cínn. Cruinnigídh bhur neart mar sin, a Ghaedheala, chun teanga ár sinnsear d'aithbheódhadh agus tiocfaidh gach rud eile na theannta. Tioc- faidh fíor-spioraid an Chreidimh arís fé mar a bhí sí ag ár sínnsearaibh fadó. Níor thuig an Conallach an chómhacht a bhí sa teangain, agus mar gheall air sin ní raibh aon bhaint aige léi, cé go raibh an Ghaedhilg go fíor-mhaith aige féin. Acht badh chóir go mbeadh a fhios againn-ne go bhfuil spioraid na Gaedhilge níos treise agus níos bríoghmhaire ná droch-nósa agus droch-litridheacht na nGall, agus go mbeadh buaidhte glan againn ortha dá mbadh rud é go raibh an teanga dá labhairt ar fud na tíre arís. Beidh Éire fós ag Cáit Ní Dhuibhir acht ní bheidh go dtí go mbeidh teanga Phádraig, Bhrighde, agus Chuilm Cille fé réim arís 'nár measg. Nuair a thuigimíd an méid sin deinimís beart do réir na tuigseana san. Is mar sin a bheimíd ag oibriúghad i gceart chun dualgaisí na saoirseachta d'fhághail dhúinn féin, agus chun Éire a bheith ag na h-Éireannachaibh neimhspleádhthach ó n-a náimhdibh. TOMÁS UA SPEALÁIN, Ciarraidheach. <L 19> A fhir léighfeas fuirm an duille go saoir- chiallach. Sé Donchadh daoineach torrachtach tíorthach cosantach cíosach cruith-leoghanta. 1. Ceathrar do ní díon do gach ealadhain eadhoin tacadh sgríbhinne aimsear log agus pearsa. Tacadh sgríbhinne an leabhair se an bhliadhain daois Chríosd eadhoin míle seacht gcéad agus dá bhliadhain déag. Aimsear don leabhar so eadhoin aimsear Anna inghion tSémuis mic Séarluis Stíobhard do bheith n-a bainríoghain ar Shaxaibh ar Albain ar an bhFrainc agus ar Éirinn. Log don leabhar so Léim an Eich i gconntae an Chláir i gcóige Mumhan. Pearsa fós don leabhar so eadhoin an ridire róordhruic SIR DONNCHADH Ó BRIAIN aon do rúnchomhairle a mórdhachta i nÉrinn. A chlann fheardha eadhoin Lúisius agus Hénrígh. [al. m. deirbhshiúr don tSir Donchadh so Onóra pósta ag Donchadh Ó Bhriain ón Daoich]. 2. m CONCHOBHAIR le Máire inghion Torrdhealbhaigh Mic Mathghamhna triath Chluana idir dhá lá agus Máire inghean Iarla Tuadhmhumhan a máthair. <L 20> 3. m DONNCHAIDH le hOnóra Wing- fíld. [al. m. inghean Onóra inghean Taidhg mac Murchaidh Uí Bhriain céid- Iarla Tuadhmhumhan]. A chlann fheardha eadhoin Conchobhar réamhráite, Diarmaid, Tadhg, Torrdhealbhach, Murchadh agus Donnchadh. 4. m CONCHOBHAIR le Sláine inghean Sir Torrdhealbhaigh Uí Bhriain. 5. m DONNCHAIDH le Sláine inghean Mhic Conmhara Fhinn. Inghean don Donnchadh so Mairghréag pósta ag tiaghurna Chairige ó gConaill. 6. m MURCHAIDH céidIarla Tuadh- mhumhan le hOiléin inghean Ridire an Ghleanna. a. A chlann fheardha .i. Diarmaid a quo Iarla Innse Uí Chuinn pósta ag Mairghréig inghean Donnchaidh Iarla Tuadhmhumhan. Mac le Diarmaid .i. Murchadh pósta ag Mairghréag Cíosóg 1 inghean ghiúisdín na hÉireann. Mac le Murchadh .i. Murchadh pósta ag inghin Bharúin Dealbhna nó Iarla Iairmhidhe .i. Anábla Nuinnsionn. 1 Mac le Murchadh .i. Diarmaid pósta ag Ebhilín inghean Éamuinn Mic Gearailt ó Bhaile Uí Mhaolbhuaidh. 2 Triur 3 mac le Diarmaid .i. I. Murchadh Iarla Innse Uí Chuinn pósta ag inghin Sir Uilliam S. Leger. Mac le Murchadh .i. Uilliam pósta [ag] inghin Iarla Oiririghe. Mac le Uilliam .i. Uilliam anois san iarlocht. Agus II. Criostóir do bhí na mháior ghenearálta ar arm na hEreann 4 pósta ag Onóra inghean Mhic Mathghamhna Chluana idir dhá lá .i. deirbhshiúr máthar an Sir Donnchadh réamhráite. Agus III. Hénrígh an treas mac. b. Mac oile le Murchadh an céidIarla .i. Tadhg pósta ag Móir inghean Domhnaill Mhóir Uí Bhriain. Clann inghean ag Tadhg so .i. Onóra a quo tiaghurna Chúirte an Phuéridh, 5 Sláine ag Tadhg Ó Bhriain mac Iarla Tuadhmhumhan. c. Clann inghean an Mhurchaidh so an céidIarla .i. Mairghréag pósta ag Iarla Chloinne Riocaird agus Sláine ag Domhnall Mhór Ó Bhriain. 7. m TORRDHEALBHAIGH DHUINN le hinghin Mic Conmhara. Naoi mbliadhna fichiod réimheas an Torrdhealbhaigh so. A chlann fheardha .i. Conchobhar pósta ac inghin Mhic Uilliam agus rug sí dias mag dhó .i. Donnchadh Iarla Tuadhmhumhan agus Domhnall Mór. a. Donnchadh soin .i. an tIarla Mór pósta ag inghen Iarla Urmhumhan. A chlann fheardha .i. Conchobhar, Tadhg agus Torrdhealbhach. A chlann inghean .i. Mairghréag pósta ag Diarmaid mac an chéidIarla, Máire ag tiaghurna an Bhriotáis agus Mór. b. Conchobhar soin [al. m. an treas] Iarla Tuadhmhumhan mac an Donnchaidh réamhráite pósta ag inghean Uí Bhriain Aradh. A chlann fheardha .i. Donnchadh Iarla Tuadh- mhumhan, Tadhg ó Dhrom Mór agus Sir Domhnall Charrge an Chabhlaigh a quo tiaghurna an Chláir. Clann inghean an Chonchobhair réamhráite .i. Máire ag triath Chluana idir dhá lá .i. senmháthair an Sir Donnchaidh réamhráite, Mairghréag ag Mac Piaruis agus Onóra ag Mac Muiris Ciarraighe. c. Donnchadh so mac Conchobhair Iarla Tuadhmhumhan pósta ag inghin triath Róisdeach agus rug sí én inghean dó .i. Mairghréag pósta ag triath Múscroighe. Bean oile ag an Donnchadh réamhráite .i. inghean Iarla Chille Dara agus do rug sí dhó Hénrigh do bhí n-a Iarla Tuadhmhumhan 1 al. m. Léigh Mairghréag Cíosóg i n-áit Anábla Nuinnsionn [agus vice versa]. 2 Ballymaloe in the parish of Kilmahon, barony of Imokilly, Co. Cork. 3 MS dias 4 Doubtful and altered to something else. In any case the statement applies not to Christopher, but to the other son Henry. The same is true of the marriage referred to. 5. Powerscourt, Co. Wicklow. <L 21> agus do chuaidh gan sliocht feardha agus Brian o bhfuil Iarlaidhe Tuadhmhumhan anois .i. Hénrí mac Hénrí mic Hénrí mic Briain réamhráite. d. Domhnall Mór réamhráite mac Conchobhair mic Toirrdhealbhaigh Dhuinn pósta ag Sláine inghean Murchaidh céidIarla Tuadhmhumhan. A chlann mhac .i. Sir Torrdhealbhach Ó Briain ó bhfuilid sliocht na Duimhche [al. m. agus an Bhaile Nua] agus Sláine inghean Sir Torrdhealbhaigh céadna pósta ag Conchobhar mac Donnchaidh ó Léim an Eich. Muircheartach agus Conchobhar do chlainn an Sir Torrdhealbhaigh céadna. e. Conchobhar réamhráite mac Torr- dhealbhaigh Dhuinn bean oile aige .i. inghean Iarla Deasmhumhan agus do rug sí clann dó .i. Tadhg Donn ó Bhéal Atha an Chomh[raic], Murchadh ó Chathair Meannáin, Murcheartach ó Dhruim Líghean agus Torrdhealbhach… inghean don Chonchobhar réamhráite pósta ag Ó Dhomhnaill. 8. m TAIDHG AN CHOMHAID. Anna inghean Mhic Uilliam Chlainne Riocaird a bhean phósta. A chlann mhac .i. Torrdhealbhach Donn réamhráite et cetera. Sé bliadhna a réimheas agus mic oile aige nach áirmhighthear sonn. 9. m TORRDHEALBHAIGH BUIG etc. Page xiii. Table of contents. Page 1. Poem of 57 stanzas ascribed to Tórna Éigeas: Dáil chatha idir Chorc is Niall Page 6. Poem of 35 stanzas by Tadhg mac Dáire Mic Bruaidíogha in answer to the foregoing: Olc do thagrais a Thórna Page 9. Poems by Lughaidh Ó Cléirigh and Tadhg mac Dáire arranged in the form of a dialogue: A Thaidhg ná tathaoir Tórna and Éisd-si a Lughaidh lem labhra Page 35. Poems by Robert Mac Arthur, Franciscan and Doctor of Divinity, and Tadhg mac Dáire arranged in the form of a dialogue: Measa a Thaidhg do thagrais féin and Go gcead dot ghairm a bhráthair Page 45. Poems by Aodh Ó Domhnaill and Tadhg mac Dáire arranged in the form of a Dialogue and headed Soighin comhrá[i]dh annso ó Aodh Ó Dhomhnaill ar Thadhg mac Dáire re ndul i gcumaidh freagra do thabhairt air do réir úird agallmha: Measa do thagrais a Thaidhg and Ní guais leam t'urchar a Aodh Page 72. Poem of 12 quatrains headed Ag so dán do tháinig adtuaidh gan ainm aoin fris chum Taidhg mac Dáire [al. m. Baothghallach Ruadh Mac Aodhagáin cct. M.L.]: Mairg darab féithiomh fear gaoil Page 73. Poem of 24 quatrains by Tadhg mac Dáire: A dhuine labhras an laoidh mé an Tadhg ataoi do thathaoir mo ghairm ní cheilim fam choim do bheirim m'ainm re' n-abruim Page 76. Poem of 17 quatrains by Lughaidh Ó Cléirigh: Ná brosdaigh (sic) mise a mhic Dáire. Page 77. Poem of 31 quatrains by Tadhg mac Dáire: A Lughaidh labhram go séimh Page 81. Quatrain headed An t-úcaire adtuaidh do chan so san Iomarbhaidh ‘The Fuller from the North sang this in the Contention,’ printed in Walsh, Gleanings from Irish Manuscripts 124: Ná hosglaid Muimhnigh a mbéal This is followed by a stanza by the Fuller from Munster, printed ibidem: Leath Eoghain ceart cródha is úire sluagh <L 22> Page 82. Blank. Page 83. Poem of 8 quatrains by Toirr- dhealbhach Ó Briain of Cathair Meanáin ‘Caherminnaun’ in the parish of Kilfenora 1 and county of Clare, in answer to Aodh Ó Domhnaill. Murchadh Ó Briain of Cathair Meanáin, referred to in the pedigree above § 7e, was father of Toirrdhealbhach and died in 1591 (Four Masters vi. 1906). Toirrdhealbhach sided with the Irish in 1598 and 1599 in opposition to his kinsman the Earl of Thomond (ibid. 2090, 2106): A Aoidh óig na n-each luath The last quatrain runs thus: Más trom leat ar labhair mé bíodh a aithfear ort a Aoidh s gach neach léighfeas ar dhá ndán breathnuigheadh sé rádh an dá thaoibh Page 84. Blank. Pages 85-6. Cut out. Pages 87-8. Half cut out, blank. Page 89. Poems by Baothghalach Ruadh Mac Aodhagáin and Tadhg mac Dáire arranged in the form of a dialogue: Fuirigh lem thagra-sa a Thaidhg and Ní theithim ria dtagra maoith Pages 93-6. Blank. Page 97. Poem of 37 quatrains by Tadhg mac Dáire described in the table of contents prefixed to the manuscript as dán ó Thadhg ag agradh cíosa ollomhnachta ar Leath Mogha: Fagham ceart a chlann Ebhir Summarised in O Grady, Catalogue of Irish Manuscripts in the British Museum 535. Page 100. Poem of 55 quatrains by Tadhg mac Dáire addressed to Donnchadh Ó Briain 4th Earl of Thomond, who succeeded in 1580: 1. Mór atá ar theagasg flatha aige tá teacht deagh-ratha cur ríghe i n-eagar madh áil leagadh tíre nó tógbháil 2 Ós do réir an neith do-ní móide is inteagaisg airdrí tig leas nó aimhleas an fhuinn bheas ní hainbhfeas a n-abruim. 3. Tig don rígh rádh go bhfiadhain madh é do-ní neimhriaghail cur cháich go léir tar a leas ní hé féin a-mháin mhilleas A much more correct version than that printed by O Flannagan in the Transactions of the Gaelic Society, Dublin, 1808. Page 105. Poem of 10 quatrains, with one stanza in amhrán appended, ascribed by a later hand to Domhnall Ó Maol- chonaire, on the martial exploits of Donnchadh 4th Earl of Thomond. The original ascription an fear céadna cct. i.e. Tadhg mac Dáire, is deleted: Aoighe ó gCais (sic) n-a chrích féin The stanza in amhrán, which is absent in earlier copies, is as follows: Go luaimhneach ag ruathar ón Máigh go Bóinn s ag suan-sgor fa chuan Chloinne Mhághach mhóir badh uamhan ar fuaid oirir Pharthalóin nach suanaidh i dTuadhmhumhain ó Táil go dtreóir. Page 106. Poem of 5 quatrains by the same i.e. Tadhg mac Dáire, addressed to the same Donnchadh, Earl of Thomond: Mo cheithre rainn duit a Dhonchaidh. Printed in O Flannagan, op. cit. 229, and from this copy in Walsh, Gleanings from Irish Manuscripts 122. 1 So the Ordnance Survey Index of Townlands, but O Donovan (F. M. vi. 1907, 2090, 2106) says “in the parish of Killilagh” <L 23> Page 107. Poem of 10 quatrains without heading or ascription and described with the following piece in the table of contents as Caithréim Murchaidh .i. Iarla Innse Uí Chuinn agus amhráin: Gabhaim mo dheich rainn sa rian do Mhurchadh mhaoidheas airm- ghliadh crann bagair Gaoidheal is Gall nach airg aoinfhear anbhfann. Notwithstanding the praises showered on Inchiquin in this and the following item his name, no less than Cromwell's, is to this day execrated in the popular memory. Page 108. Poem of 4 stanzas in the same strain as the preceding: Tugasa searc nach casfaid síoth- mhnáibh suilt do churadh na gcath noch smachtas fíoch-námhaid ursa na lag is ceap na síothchána is cruithneacht gan mheath ar dteacht ar shíol dTáil sin Page 110. Poem of 20 quatrains by Lochlainn óg Ó Dálaigh, described as Duain leanbhuidhiochta do Chonchobhar Ó Bhriain ó Léim an Eich, do Thadhg mac Domhnaill ón Daoich 1 agus do Thadhg mac Murchaidh chaoich ó Bhéal Átha an Chomhraic. For two poems by the same see O Grady, op. cit. 373-4. Conchobhar Ó Briain of Léim an Eich was son of Donnchadh, son of Murchadh 1st Earl of Thomond (see the pedigree above § 4), and died in 1603 (Four Masters vi. 2348): Ionmhuin triúr táinig dom fhios do shín oram tré aineas triúr do shíol saoir-shleachta Bloid líon aoin-leaptha an triúr tánaig. I leath Cuinn ag cur catha gearr go mbia a mbonsacha 'g an druing náir bhfearchonta i bhfidh n-a ngáibh geal-chorcra gaisgidh. Page 112. Poem of 37 quatrains with the original heading erased; one can still make out… mac… Mic Bruai- díodha cct. A later hand has added Conchobhar Mac Cruitín cecinit. Dán do Thadhg triath Chluana idir dhá lá. Righin mo thriall go triath Baisgne bíodh nach bhféaduim anmhain uaidh gidh cian mo chaidreamh ón fhéachuin m'aigneadh siar do éalaigh uaim. Tug dhamh th'aire a Innse an laoigh atú i n-easbaidh h'iúil neamhchlaoin a mhúir éin-gheal hallach sean nar bh'annamh feidhm gach fileadh. <L 24> An tu mh'aithne a Innse an laoigh a mhúr geal na ngreas ndealbh-chaoin a iosdadh cinn Banbha breagh adhbha gill na nGaoidheal. Lionnán toile atá a Londoin muna dtí dom theasargain dá rosg géagabhlach mar ghloin cosg budh éadtarbhach orrain. Fial-fhuil Táil ó tharla an uair se i n-úir. Page 126. Poem of 12 stanzas by Giolla Brighde Albanach on the personal ap- pearance of Donnchadh Cairbreach Ó Briain †1242: Aisling do chonnarc ó chianaibh ar chlár loinge i leabaidh chaoil mo bhreith go cloich leabhair Luimnigh don sgoith threabhaigh shuirghigh shaoir. Do chuala ar thagrais a Thaidhg. Ceolchair sin a chruit an ríogh. Printed in Walsh, Gleanings from Irish Manuscripts 111. Page 153. Poem of 13 quatrains, to which is appended a stanza in amhrán, headed an fear céadna don chruit chéadna cct., a wrong ascription. Giolla Brighde Albanach Mac Conmidhe was the author of the piece: Tabhra[i]dh chugam cruit mo ríogh. A chruit bhreac-dhonn chobhar- mhonair chaoin-cheólmhar gríobha id chonn rónta agus rígh-leóghain guth id chom lóm-thana líon-ghlórach do chuirfeadh th'fhonn foghal-scoith ar chaoil-mheóraibh. A fhir thagras an chaint bhaoth. Pages 157-168. Blank. Éisdidh a éigse Banbha. Triath na hInnse ag triall tar taoide. Page 177. Poem of 46 stanzas by Brian Ó Briain on the death of Inchiquin: Ar bheith dhó-san breóite cnaoite. <L 25> A Mhurchadh Uí Bhriain tá fiadhach ar Ghaodhalaibh le hocht mbliadhna i ndiaidh a chéile is mithid duit stad is teacht chum réitigh is léighidh id chairt do cheart ar Éirinn. Ochtar dhíobh ar siubhal sluagh. Do chuala tásg do chráidh fir Éireann. Seal dá rabhus gan fhonn gan aoibhneas. A Mháire má tá i ndán gur cailleadh thu. Cuirim fhiadhnaise ar na hanbhfainn do bhíodh ag éiliomh réim a n-airteagal i mBaile Átha Luain gur bhuan an charaid thu s i mBaile Loch Riach mar a dtrialladh aicme aca. An uair do bhí Coott s a chúirt go bagarthach An Blac Búc fa rún dá dhearbhadh nach biadh fód go deó dá mbailte aca do bheireadh do ghlór-sa fórsa ó Ghallaibh leis. Do bhíodh a bhót ó nóin go maidin leat ag déanamh féasdaoi do phéirsí Saxanach s ag fagháil réitigh do gach aon dár cheangal leat do bhíodh gan bhiadh gan éadach gan bhreabanna. Iona mbochtáin ag gearán na hainnise tá an uair-se i mbuataisibh faisionta i gclócuidhe i mór-mhaoin sin-each- araidh do bhiadh faoi sháil an bhráca cean- gailte Gan do cháirdeas dob fhearr ná an t-airgiod a ghrádh dhil do chuaidh do cháil tar fairge don Iodáin is don Easpainn farra sin go Londain do chuaidh clú is teasdus ort. A Chluain-se tar a mbuailim go diamhair. Sé cúis h'éaga mhéadaigh mh' osna. Sí Máire inghean an Iarla mo sgrúda. Lá éigin dár éirgheas ar maidin laoi luím. <L 26> A thurcullaigh leágha do dháil searc uait don mhnaoi. A long an áir do chráidh na tíortha. Sguir a mhacaoimh ná dín (sic) ainbhfios. Is mé Suibhne ar díoth mo chéille. Sé Conchubhar croidhe an fear cosantach caoin soilbhir a ghnúis ghrianda. Truagh liom a chompáin do chor. Cread fa s:naim síol Aodha. Gabh mo chomhairle ria n-éag. Bíodh nach dáilfeadh Dia nimhe ionmhus d'fhior an deigh-chridhe ní cúis béime dá mbeadh lom neach gan fhéile ní fhoghnann. Dubhach sin a Chinn Choradh. Page 245. Poem of 39 quatrains with the following superscription: Eoghan R. bheós ag éageaoine inghean Í Dhomhnaill (Nualaidh) do bheith n-a haonar ar bheagán mbanchuire ag caoineadh na n-uasal tar a dtig isan dán síosana. al. m. Eoghan Ruadh Mae an Bhaird A.D. 1600: A bhean fuair faill ar an bhfeart. <L 27> Ní bhfuighe meise bás duit. Printed ibidem. 2 Page 256. Blank. Page 257. Poem of 10 quatrains, headed Aodh mac Aodh duibh: Gabh mo theagasg a bhean bhán. <L 35> “GAEDHEAL DE GHAEDHEALAIBH.” “MO bhrón ar an mbás, 'sé dhubh mo chroidhe-se.” Do chaill Éire, i rith na bliadhna seo ghabh tharainn, a lán des na laochaibh calma a bhí ag obair go dúthrachtach ar a son, go mór-mhór ar son na teangan agus gach ar bhain léi. Ba mhór an chaill- eamhaint é, mar is 'mó fear lághach, léigh- eannta fíor-Ghaedhealach a bhí ortha, agus is 'mó rud fóghanta d'fhéadfaidís a dhéanamh dá bhfágtaoi an t-am acu chuige. Acht do scuabadh iad gan truagh, gan taise, agus do fágadh Éire fá bhrón ag géar- chaoineadh 'na ndiaidh. Beidh cuimhneamh ortha go deo, ámhthach, mar bha dhual sinnsir do Ghaedhealaibh cuimhneamh do choimeád ar ghníomharthaibh na ngaisgidheach a d'imthigh rómpa. Beidh cuimhneamh thar chách ar an t-é dob' uaisle, an t-é ba ghéire inntleacht, agus ba threise aigne ortha, .i. an duine uasal, Pádraig Mac Piarais. Is mó tairbhe a dhein Pádraig d'á thír le n-a linn agus dob' fhiú eólus a bheith go cruinn ag gach aoinne ar chúrsaíbh a bheathadh, mar, dá ghiorracht í, tá a lán gníomhartha uaisleachta, agus tír-ghráidh agus daingin- chreidimh le feiscint innti. 'Sé is bun leis an aiste seo ná cuimhneamh na ndaoine do bhuanughadh ar ar dhein sé ar son teangan na nGaedheal. Ní gádh trácht ar a chuid poilitidheachta. Tá a ainm i mbéal gach aoinne acht is baoghalach nach bhfuiltear go léir ar aon aigne 'na thaobh. Tá daoine ann nach dtuigeann an scéal i gceart agus tá daoine eile go bhfuil eagla ortha roimis an bhfírinne. “Caithfidh a leithéidí bheith ann.” Ní bheidh aon bhaint le ceist na poilitidheachta annso. Níl uainn acht a thaisbheáint cionnus mar a chaith sé a shaoghal chun sprid agus anam na tíre do shábháil ó dhaor-smácht na nGall. Bhí a fhios aige go raibh an Galldachas ag brúghadh isteach agus sean-spiorad na nGaedheal ag imtheacht agus dhein sé iarracht ar stad do chur leis. Do thuig sé gur tír gan anam tír gan teanga, agus nárbh fholáir aire do thabhairt do'n teangain ar dtúis má theastuigh uaidh an t-anam do choimeád glan. Chuige sin chrom sé ar obair ar son na teangan. Ní ar shochar ná ar shaidhbhreas a bhí a lorg. Ní raibh tuarasdal sa domhan uaidh acht an maitheas a dhéanfadh sé d'a thír. Is annamh an scéal é 'san aimsir seo againne. Do rugadh Pádraig sa mbliadhain 1880, i dtreo ná raibh acht sé bliadhna déag is fiche aige nuair a scuabadh uainn é. Ba ghearr an saoghal a tugadh dó, acht is iongantach ar dhein sé le n-a linn. Ba mhinic a dhá fhaid ag duine, seadh, agus ag duine léigheannta spioradamhail, leis, agus ní bhéadh leath a oiread déanta aige. Dá ndeineadh gach Gaedheal a chion féin mar a dhein Pádraig, ba ghearr an mhoill go mbéadh Cáit ní Uallacháin 'na suidhe arís ar a cathaoir ríoghdha as ar díbreadh go h-éagcórach í. Rud eile, ní raibh an Ghaedhilg do réir dhúthchais ag Pádraig cé go raibh an rud ba ghiorra dí aige .i. meas ar a shinnsear agus mian 'na chroidhe a shaoghal do chaitheamh ar mhaithe le n-a thír. Do tugadh tabhairt suas mhaith dhó; bhí meas ag a mhuinntir ar léigheann agus <L 36> ar eólas agus fuaradh caoi dó chun lean- amhaint ar a mheón dúthchais. Thosnuigh sé ag foghluim na Gaedhilge, agus ag léigheamh stair na h-Éireann a bhain leis an sean- tsaoghal. Bhí ana-shuim aige i n-eachtraíbh Chon Chulainn agus na bhFiann agus is minic a bhíodh sé 'ghá gcur tré chéile 'na aigne. Ní raibh sé acht 'na stócach nuair a cuireadh Connradh na Gaedhilge ar bun, acht is dócha go gcloiseadh sé trácht air. Chun an Ghaedhilg d'aithbheodhadh a cuireadh ar bun é, acht thuig muinntear an Chonnartha gurbh í an tslighe dob' fhearr chun é sin do dhéanamh, ná í do choimeád beó ins na h-áiteachaibh 'na raibh sí dá labhairt fós. Mar sin bhíodh mórán trácht ar siubhal ar an nGaedhealtacht, agus shocruigh Pádraig leis féin go gcaithfeadh sé dul ann dá mb'áil leis an teanga a bheith ar fheabhas aige. Shocruigh sé, leis, ná raibh aon áit 'na raibh an Ghaedhilg le fághail níos fearr, níos flúirsighe, agus níos glaine ó anál lobhtha an tSasanaigh ná i gcúige Chonnacht. Dá réir sin, théigheadh sé siar go minic, go mór-mhór ar feadh na laetheanta saoire, agus bhíodh sé ag dul i measc na ndaoine ann agus ag comhrádh leo agus ag cur aithne ortha. Is mór a d'fhoghluim sé ar an gcuma sin. Fuair sé fíor-bhlas na teangan, chuir sé aithne ar ghnáth- bheathaidh agus ar bhéasaibh na ndaoine, agus bhí scéalta, rainn, a's sean-ráidhte go leór le fághail aige. Thaithnigh na daoine leis mar gheall ar a símplidheacht, agus thaithnigh seisean leó-san, agus bhíodar croidhe-oscailte leis. Muna mbéadh na cuairteanna san, ní bhéadh “Íosagán” ná “An Mháthair” againn anois agus bhéadh an litridheacht níos boichte 'na n-éaghmais. Ba mhaith an rud dá ndeineadh níos mó daoine aithris ar an ndeagh-shompla sin indiu. Bíonn coláistí ar siubhal ins gach ceanntar Ghaedhealach i rith an tSamhraidh, agus níl áit ar bith níos fearr chun an teanga d'fhághail ná ionnta-san. Bíonn spórt agus caitheamh- aimsire ar siubhal mar aon le h-obair dúthrachtach ionnta agus is féidir eolus d'fhagháil ar na sean-bhéasaibh agus ar na sean-nósaibh i measc na ndaoine. Ní miste cuimhneamh ar cionnus d'éirigh le Pádraig ins an nGaedhealtacht agus ar an mbrabach a bhíodh aige ag teacht abhaile dhó. Ná síleadh aoinne, ámh, gurab' amhlaidh ná raibh aon rud eile le déanamh ag Pádraig ar feadh na h-aimsire seo acht an Ghaedhilg d'fhoghluim. Bhí agus morán eile, agus nuair a toghadh mar fear eagair do'n “Chlaidheamh Soluis” é sa mbliadhain 1903, bhí dá chéim gnóthuighthe aige, ceann i n-“Arts” agus ceann san “dlighe.” As san amach bhí rún déanta aige a shaoghal do chaitheamh “ar son tíre agus teangan.” Bhíodh sé ag smuaineamh go minic roimhe sin ar an rún sin, acht sa mbliadhain 1903 thosnuigh sé ar bheart do dhéanamh d'á réir. Bhí an crann beag fásta suas, agus bláthanna áilne, cúmhra, go flúirseach air, mar chómhartha de'n toradh aibidh a bhí le teacht. Ins an “gClaidheamh” a bhí cuid de'n toradh sin le feiscint ar dtúis. Thaisbeáin sé feabhas a mheóin agus géire a inntleachta ann. Bhíodh cur síos ar gach uile rud ann, acht thug sé congnamh mór do mhúinteóiribh ghá chur ós a gcómhair cad é an módh a b'fhearr chun an teanga do mhúineadh. Theastuigh sin uatha an uair sin. Annsin bhéadh trácht aige ar stair agus litridheacht na h-Éireann, bhéadh sé ag cur 'na luighe ar oidíbh a riachtanaighe 's a bhí sé, eolus do bheith ag na scoláiribh ortha, agus gur as Gaedhilg ba cheart iad do mhúineadh, de bhrigh gur fuar an scéal é, Gaedhilg a bheith ag duine muna ndéanfadh sé usáid dí ins an scoil agus taobh amuich dí. Mar sin, bhíodh sé ag tagairt i gcómhnuidhe do neithibh a bhain le gluaiseacht na h-oibre agus le maitheas na cúise. Thugadh sé cómhairle a leasa <L 37> don t-é a thiocfadh ar lorg comhairle uaidh; agus ar gach saghas cuma ba thábhachtach an duine do Chonnradh na Gaedhilge é. Ins an “gClaidheamh” a thug sé dúinn ar dtúis na scéalta atá againn anois i leabhraibh fé leith, “Íosagán” agus “An Mháthair.” Tá a fhios ag an saoghal gur breágh, aoibhinn na scéalta iad agus gur deacair a sárúghadh d'fhághail i nGaedhilg ná i n-aon teangain eile acht an oiread. Ba chóir do gach Gaedheal iad do léigheamh, mar tá smuainte creidimh agus tír-ghráidh ar lasadh ionnta, gan trácht ar an nGaedhilg bhlasta, bhríoghmair, chinnte, atá ins gach scéal díobh. Is cosamhail le scathán iad, 'na bhfuil, ní h-eadh amháin muinntear Chonnacht le feicsint, acht an croidhe Gaedhealach, leis, agus dar ndóigh tá aigne uasal Phádraig féin le feiscint ionnta comh maith. Is fuiriste a aithint ortha gur éirigh go maith le Pádraig san nGaedhealtacht. Acht thug sé níos mó ná scéalta ár gcómh-aimsire féin dúinn. Thug sé cuid de'n tsean-litridheacht leis. Mar adubhramar cheana, bhí suim aige i gcómhnaidhe ins na scéaltaibh a bhain leis na Gaedhealaibh a bhí i nÉirinn fadó, agus thaithnigh go mór leis eachtraí fian- nuigheachta. Bhí a fhios aige nach féidir dúinne meas a bheith againn ar ár dtír muna bhfuil meas agus eolus againn ar ár sinnsir. Uime sin, dhein sé iarracht ar leabhair a sholáthar dúinn 'na mbéadh na h-eachtraí sin le fághail agus tá “Bruidhean Chaorthainn” agus “Bodach an Chóta Lachtna” againn d'á bharr. 'Sé truagh an scéil ná raibh seans aige ar a thuilleadh díobh 'nár dtaobh féin agus i dtaobh na bhfiann a thabhairt dúinn, acht “ní thig an dá thráigh leis an ngob- adán.” Sa mbliadhain 1909 d'éirigh sé as an obair leis an “gClaidheamh.” Is amhlaidh ab' áil leis rún do chur i bhfeidhm, rún a bhí 'na aigne aige le fada roimhe sin, an toradh dob' uaisle agus ba mhó tairbhe a tháinig as a ghrádh do'n Ghaedheal .i. Scoil Naomh Éanna. Ní chun slighe-bheathadh do dhéanamh dó féin a chuir sé an scoil sin ar bun, agus ní raibh págh le fághail aige as mar is deacair a leithéid de scoil do choimeád i nÉirinn agus an riaghaltas atá againn. Dob' oireamhnach an ainm é “Scoil Naomh Éanna,” agus is dócha gurab' é an fath ar thug Pádraig an ainm sin uirthi ná go bhfeiceadh sé i n-áit éigin, i n-Árainn b'fhéidir, fothrach na scoileanna móra a bhí ann fadó nuair a bhíodh Naomh Éanna 'na oide agus scata daltaí aige. Togha oideachais a bhí le fághail an uair sin. Bhí eolus dá scaipeadh ar stair agus ar litridheacht agus ar na h-ealadhnaibh go léir, agus b'iad tír agus creideamh bun agus bárr gach eoluis. Bhíodh Pádraig ag cuimhneamh air sin agus ní h-iongnadh gur cheap sé scoil do chur ar bun ar nós scoileanna na sean-Ghaedheal. D'éirigh go h-iongantach leis go dtí gur coscradh ag an Sasanach bhradach, mí-mhúinte é. Bhí sé fá lán-tseól aige um an mbliadhain 1909. Bhí suas le deichneabhar agus cheithre fichid scoláirí aige an chéad bhliadhain, agus na h-ollamhna ba léigheannta a bhí sa tír dá múineadh aige, gach duine acu níos oilte 'ná a chéile 'na ealadhain féin. Oideachas fíor-Ghaedhealach a bhí le fághail ann. Bhí an Ghaedhilg d'a foghluim ag an aos óg, agus bhí sí mar ghnáth-chainnt i measc na ndaoine fásta. As Gaedhilg a múintí a lán rudaí, agus ní baoghal go ndeintí dearmhad ar stair ná ar litridheacht na h-Éireann. Níorbh eolus tur tirim a bhí 'á thabhairt dóibh mar is le súil go ndéanfaidhe aithris ar dheagh bhéasaibh agus deagh-nósaibh na sinnsear a tugtí an t-eolus dóibh. Ba mhian le Pádraig go mbéadh gach duine acu mar shompla uaisleachta ós cómhair an tsaoghail fé mar ba dhual d'Éireannachaibh a bheith go dtí gur tháinig an Galldachas 'na measc. <L 38> Sean-Éire na nGaedheal d'aithbheodhadh arís, b'shin é an rud a theastuigh ó Phádraig, agus chuige sin bhí gach nidh sa scoil cómh Gaedhealach agus d'fhéadfadh sé a bheith. Gan amhras bhí rudaí dá múineadh nár bhain leis an dtír chor ar bith acht bhí siadsan riachtanach i dtreo go mb'fhéidir leis na daltaíbh slighe bheatha do sholáthar dóibh féin. Annsan, bhíodh spórt, agus cleasaí, agus caitheamh-aimsire acu agus bhéadh an phríomh-áit i gcomhnaidhe ag cluichibh a muinntire féin. Ní gádh aon rud a rádh i dtaobh an sórt oide ab eadh Pádraig féin. Duine uasal ab eadh é 'na phearsain, 'na ghníomharthaibh agus 'na chainnt. Bhí sé cosamhail le sean-Mhaitias mar dob' “iongantach an grádh a bhí aige do'n nídh is áilne agus is glaine d'ár chruthuigh Dia, anam glé-gheal an pháiste.” Níor mhian leis sceon ná eagla do chur i gcroidhthibh na scoláirí roimhe, riamh; thuigeadh sé gur beag an tairbhe dó féin é, agus nách mbéadh sé acht ag baint ó'n neamh- spleadhachas acu-san — rud ná taithneochadh leis. Bhí léigheann agus tír-ghrádh agus creideamh 'ghá bhfighe le chéile 'na n-aigne aige. Chuireadh sé i n-iúl dóibh gurbh í Éire ár dtír agus gur suarach, mí- ónóireach an rud é bheith ag brath ar dhaoinibh eile chun an ghnótha atá ar ar gcumas féin do dhéanamh. Is mór an truagh nach mar a chéile agus Scoil Éanna a lán des na scoileannaibh atá ar fuaid na tíre againn. Scoileanna “náisiúnta” mar dh'eadh! Aoinne atá ag brath ar dhuine iasachta chun tuarasdail a shaothair d'fhághail, caithfidh sé toil an duine sin do dhéanamh. Ba dheacair toil Shasana do dhéanamh agus scoileanna Gaedhealacha do choimeád ar siubhal, ar an gcuma san. Níorbh é sin an saghas tuarasdail a bhí i n-aigne Phádraig, ámh. Ní raibh uaidh acht go mbéadh a chuid scoláirí, agus gach aoinne eile leis, 'na ndaoine léigheanta fíor-Ghaedhealacha, eolgasacha i ngach ar bhain le n-a dtír, agus oilte ar na neithibh a thabharfadh slighe maireamhna dóibh. Tá buidheachas an chinidh Ghaedhealaigh tuillte aige agus tá súil againn go mbeidh Gaedhil dílis d'a chuimhneamh go deo. Bhíodh Pádraig ag scríobhadh i rith na h-aimsire seo, leis, agus ní fuláir dúinn tagairt do chuid d'a scríbhinnibh. Tá focal le rádh againn ar dtúis i dtaobh a chuid filidheachta. Is beag dí a chum sé, acht is fuiriste a aithint uirthi go raibh an féith filidheachta aige. “Suantraighe agus Goltraighe” is ainm do'n leabhar 'na bhfuil na dánta i gcló aige, agus cé gur gann iad, táid go léir go breágh, tír-ghrádhach, deagh-fhuinnte gan fuigheall ná easba ortha. Tá rud éigin neamh- shaoghalta ag baint leo nach bhfuil ag baint le filidheacht na h-aimsire seo. Toradh a mheóin mí-choitchianta féin 'seadh é, tá sé le fághail ins na scéaltaibh a scríobh sé, leis. Tá trácht ionnta ar neithibh atá níos aoirde ná neithe saoghalta fé mar bhí suim ag Pádraig i neithibh a bhí i bhfad níos buaine ná neithe an tsaoghail neamh-sheasmhaigh seo. Smuainte a chroidhe atá ins na dántaibh agus is deacair iad do mheas i gceart muna mbéadh a fhios ag duine cérbh é an saghas duine é féin. Seo ceann díobh a chum sé i dtaobh gealbhain a fuair bás ar lic a dhorais lá geimhridh: — “A éin bhig! Fuar liom do luighe ar an lig; A éin nár smuain riamh olc Truagh triall an bháis ort!” Is gearr an dán é sin, dar ndóigh, acht ar a shon sin féin tá an oiread ann agus bhéadh i ndán fada. Tá an béas is uaisle a d'fhéadfadh a bheith i gcroidhe an duine ann, taise do'n truagh, agus fuath do'n pheachadh. Mar sin dos na dántaibh go léir. Tá siad gearr acht tá na smuainte <L 39> ag dul thar maoil ionnta. Seo ceann eile díobh: — “Mise Éire; Sine mé ioná an Chailleach Béarra. Mór mo ghlóir; Mé do rug Cú Chúlainn cródha. Mór mo náir; Mo chlann féin do dhíol a máthair. Mise Éire; Uaignighe mé ioná an Chailleach Béarra.” Sin stair na h-Éireann, mar a thuig Pádraig í, i gcúpla rann. Níl an chlann dílis d'á máthair anois fé mar a bhíodar fadó. Dhíoladar ar ór 's ar airgead í, rud nár ghnáthach le Gaedheal do dhéanamh. Tá adhbhar machtnaimh ann, agus as an machtnamh ba cheart dúinn rún do cheapadh ar ónoir agus glóire do thabhairt d'ár máthair Éire arís. Sin mar a dhein Pádraig. Bhíodh sé ag síor-chuimhneamh ar a mháithrín bhocht, agus tá a rian le feiscint ar a ghníomharthaibh. Ba lughaide an náir d'Éirinn é, dá mbéadh a clann cómh dílis le Pádraig dí. “Tigeann maith le cáirde.” An chuid is mó des na leabhraibh eile a scríobh sé, tá siad as Béarla agus tá baint acu le neithibh poilitidheachta. Fé mar a chuir cuimhneamh na sean-Ghaedheal d'fhiachaibh air aithris do dhéanamh ortha i scoil Éanna, ar son na h-Éireann, ar an gcuma gcéadna bhíodh sé ag cuimhneamh ar na laochraibh a throid chun Éire do shaoradh ó smacht na nGall, — .i. Tone, Meagher, Mitchel, agus a leithéidí — agus chuir an cuimhneamh sin d'fhiachaibh air a iarracht féin do dhéanamh agus dhein sé é. Bhí cúis eile aige leis, ámh. Chonnaic sé go raibh an Gall cómh socruighthe agus cómh dána i nÉirinn agus bhí sé riamh — ní raibh aon atharughadh air-sean, acht, mo léan, bhí atharughadh ag teacht ar mhuinntir na h-Éireann. Bhí cuid acu sásta le luighe fá shálaibh an allmhuraigh, an fhaid 's bhí a ndóthain féin de bhiadh agus d'airgead acu d'a bhárr; agus ní h-eadh amháin sin acht bhí an chuid eile dá ndalladh aca i dtreo go bhfágfaidhe iad féin ar a sástacht. Ní raibh an scéal cómh dona riamh agus bhí sé nuair a bhí obair de'n tsórt sin ar siubhal. Thuig Pádraig go soiléir an méad sin, agus i dteannta le gasradh uasal eile, cheap sé cur 'na choinnibh. Do dhein sé solus a intinne do scaipeadh ar fuaid na tíre i leabhairínibh, agus aon áit 'nar leigeadh do'n tsolus sin dul isteach, d'imthigh an ceó doircheachta aisti. Trí cinn déag nó mar sin des na leabhair- ínibh sin a scríobh sé. Thaisbeáin sé cad is náisiúntacht ann; chuir sé síos ar na neithibh a bhaineas le náisiúntacht, agus nidh nach iongnadh ceann díobh san seadh an teanga. I Mí an Mhárta 1916 a scríobh sé an ceann deireannach agus go gairid 'na dhiaidh san tháinig an seabhac. Sin cughaibh, a cháirde Ghaedhealacha, cunn- tas gearr ar bheathaidh Phádraig Mhic Phiarais agus ar an obair a dhein sé ar son ár dteangan dílse. Dhein sé rudaí eile ar a son nach bhfuil tagairt ar bith dóibh ins an aiste bheag seo. Chuir sé cumann ar bun, bhí páipéar darab ainm “An Bárr Buadh” ar siubhal aige ar feadh tamaill, agus mar sin. Is leór a bhfuil ráidhthe againn, ámh, chun a dhearbhughadh go cinnte gur chaith sé a shaoghal ag obair ar son teangan na nGaedheal agus chun meas a thabhairt dos na daoinibh ar a dtírín dúthchais. Is brónach an scéal é go bhfuil sé imthighthe uainn, mar ní fios cad a bhéadh déanta aige ar son cinidh ársa na nGaedheal dá mbéadh saoghal fada aige; agus tá congnamh na bhfear gcalma ag teastáil uainn le déidheanaighe. Is áthasach an scéal é, ámhthach, nach bhfuil deireadh leis na gaisgidheachaibh, fós, daoine nach bhfuil eagla ortha aghaidh do thabhairt ar an mbás nuair a cheapaid siad gur ar <L 40> mhaithe leis an dtír é, agus b'fhéidir gur toil le Dia go bhfuil Gaedhil láidre, chalma, léigheanta againn fós, agus go mbeidh go deo. Agus anois, a léigh- theóirí, an miste a iarraidh oraibh aithris do dhéanamh ar an deagh-shompla a thug Pádraig dhíbh. Gan amhras, ní le gach aoinne is féidir an oiread do dhéanamh agus dhein Pádraig, acht is féidir le gach duine a dhícheall, dá laighead é, do dhéanamh agus níor dhein Pádraig acht an méad sin. Níl sé ró-dhéidheanach ag aoinne chun tosnuighthe. Tá sé ar chumas gach fir, mná, agus páiste, an Ghaedhilg d'fhoghluim acht cur chuige dáiríribh agus croidhe cródha do choimeád. Annsan cuimhnighidh gur “beatha teangan í do labhairt,” agus gur beag an maitheas eolus ag duine ar an nGaedhilg muna labharfaidh sé í nuair a bheidh an chaoi aige chuige. Beidh sé deacair, ar dtúis, acht sé an taithighe a thugann clisteacht. Bíodh cuimhneamh agaibh, leis, ar an oideacas bhreágh Ghaedhealach a bhí ag Pádraig d'a thabhairt d'a scoláiríbh, agus deinidh bhur ndícheall chun a leithéid do chraobhscaoileadh ar fuaid na tíre. Tá Pádraig imthighthe uainn, acht tá an sprid agus an mheanma a bhí aige annso fós. D'éag sé ar son na h-Éireann; ionann san is a rádh gur éag sé ar ár son féin. An bhfuilmíd fiúntach go bhfuigheadh duine bás ar ár son? Muna bhfuilmíd, ba chóir go mbéimís, agus “is fearr go déidheanach ná go bráth.” A chlanna Gaedheal, músclaidh bhur misneach, ruagaidh an Béarla, labhairidh an Ghaedhilg, agus “beidh Éire fós ag Cáit Ní Dhuibhir.” MICHEÁL MAC AMALTOINN. Agus múscail do mhisneach, a Éire, Cé dúbhach na spéartha indiú Soillseóchaidh an saoirse, lá éigin, Ar lorg na laoch 'san úir! BRIAN NA BANBAN. <L 46> Milis glór gach fir Ag a mbidh cuid agus spré. Searbh glór an duine lom Bun os cionn do labhrann sé. <L 47> SEAN-PHÁID, PÁID, AGUS PÁID ÓG. FEAR óg, láidir, sgolbánta, sciamhach do b'eadh Páid Mac Aodha. I nGleann na bhFiadh 'seadh rugadh agus tógadh é, agus is ann freisin a rugadh agus a tógadh a athair agus a shean-athair roimhe. Go deimhin, leis an bhfírinne d'innsint, bhí muinntir Mhic Aodha 'n-a gcomhnuidhe i nGleann na bhFiadh chomh fada siar 's chuaidh cuimhne an duine ba shine 'san áit. Bhí cliú agus cáil ortha riamh mar gheall ar a gcalmacht agus a gcródhacht agus a gcarthannas. Bhí athair Pháid 'sna “bhFianntaibh” nuair bhí sé óg agus is iomdha buille a bhuail sé ar son a thíre. Bhí sé 'n-a shean-fhear críon, liath anois, agus ag fágháil cúig scilleacha “phensiun” 'sa seachtmhain. Nuair a deireadh aoinne leis fá mhagadh nár cheart dó bheith ag glacadh airgid Riaghaltais mar sin 'sé freagra a thiubharfadh sé i gcomhnuidhe: — “Glac gach pighinn a gheobhair ó Shasana. Tá sé i n-am dí cuid d'ár n-airgead féin a ghoid sí uainn thabhairt ar ais dhúinn. Ní i n-am d'éirigh sí fial, acht is forus bheith fial má's rud é gur féile ár gcuid airgid a goideadh uainn a thabhairt ar ais arís dhúinn i ndeireadh na dála.” Bhí máthair Pháid seanda go leór freisin. Dar léithi fhéin bhí sí sean go leór le “pensiun” d'fhagháil mar dubhairt sí gur chuimhin léi “oidhche na gaoithe móire.” Acht de réir leabhar Chúnntais Aos bhí trí bhliadhain i n-easnamh uirthi. Bhíthí ag magadh fúithi mar gheall air sin 'ghá rádh gur uirthi féin bhí a locht mar gur cheil sí a h-aos ceart ar an bhfear a bhí ag déanamh an chunntais nuair bhí sí 'n-a cailín, le n-a dhéanamh amach go raibh sí an-óg ar fad. Acht thugadh sí a n-éitheach i gcomhnuidhe. Bhí beirt deirbhshiúr ag Páid acht bhíodar 'sa n-Oileán Úr. Bhí dearbhráthair aige acht báitheadh é nuair nach raibh sé acht cúig bhliadhna déag d'aois. Bhí teach te teólaidhe ag muinntir Mhic Aodha, agus slighe mhaith acu freisin. Bhíodh Páid ag obair ar an bhfeirm bhig ó mhaidin go faothain, agus is aige bhí eolas a ghnótha. Fear lághach, ceanamhail, subháilceach, cráibhtheach a b'eadh é. Bhí gean ag gach aon air agus bhí níos mó ná gean ag Úna Ní Fhathaigh, inghean an ghabhann, air, mar bhí sí i ngrádh leis agus eisean dar ndóigh i ngradh léithi chomh maith, nó b'fhéidir níos fearr. Fearr teann láidir féitheannach do b'eadh Séamus Ó Fathaigh, nó Séamus Gabha, mar a tugtí air. Bhí a cheárdcha ag an gcrois-bhóthar aige mar bhí ag a shinnsear roimhe. Bhí sé ar na gaibhnibh do b'fhearr a bhí 'sa gconndae agus bhí a chliú agus a cháil leathta ar fud na tíre. Ní raibh aoinne i n-ann an ceann is fearr d'fhagháil air ag caitheamh an úird agus ní dheachaidh air ariamh i dtroid ná i n-iomrascáil. Iomán- aidhe lúthmhar aicillidhe cliste do b'eadh é freisin. Ní raibh de chlainn ag Séamus agus ag á mhnaoi Máire acht an t-aon inghean amháin agus muna raibh Séamus ríméadach as an inghin sin ní lá go maidin é. Agus ní thógfadh aoinne air mar gheall <L 48> air sin, mar cailín deas, dathamhail, gleóidhte ab eadh í agus cailín céillidhe cúramhach freisin. Gach oidhche ar feadh an gheimhridh thagadh na buachaillí ó'n gcomhursanacht ar chuairt do'n cheardchain. Teach clúthmhar teóluidhe do b'eadh é le cuairt, mar bhíodh teine mhaith i gcomhnuidhe ann, agus bhíodh an- spórt aca ar fad. Bhíodh cleasa agus magadh agus greann agus gáire ar siúbhal gach oidhche ann. Acht bhí cúis fé leith ag Páid Mac Aodha le teacht ar chuairt ann. Bhí práidhinn aige do'n teach. Dob' í Úna an chúis. Agus bhí a fhios sin ag na buachaillíbh eile cé nár leigeadar ortha ós comhair Pháid go raibh. Is ait, oilte, ealadhanta an dream sin ar a dtugtar “na buachaillí.” Ní mórán a thuiteas amach nach bhfeiceann duine de “na buachaillíbh” é. Agus má chíonn fhéin ní innseóchaidh sé an nuaidheacht d'aoinne eile acht do “na buachaillíbh.” Agus ní gádh do “na buachaillíbh” focal a labhairt mar táid i n-ann caint a dhéanamh le chéile gan fiú focal a rádh. Is iongantach an dream iad go cinnte, acht má's eadh féin ní bhaineann sin le mo sgéal. Acht bhíodh níos mó 'ná gáiridhe agus magadh ar siubhal i gceárdchain Shéamuis Gabha. Bhídís gruamdha agus buaidheartha go leór ann uaireannta. Gaedheal dúthrachtach “ó chnámh go smior 's ó smior go smúsach” do b'eadh an gabha, agus is minic a thosóchadh sé ag trácht ar stair na h-Éireann — ar chalmacht agus ar chródhacht na nGaedheal agus ar fheall agus lúbaireacht a námhad. Bhíodh a chroidhe ar lasadh le tír-ghrádh agus do chuireadh sé croidhthe na bhfear óg a bhíodh ag éisteacht leis ar lasadh na theannta. “Cuimhnigidh bhur ngail 's bur ngníomh,” adeireadh sé. “Cuimhnigidh ar bhur sinnsir calma cródha, agus an chaoi 'n-ar throid- eadar le saoirse a bhaint amach d'a dtírín dúthchais, agus leis an námha sanntach fall- sa a ruaigeadh thar lear. Cuimhnigidh ar ar fhulaingeadar ar son creidimh agus tíre. Cuimhnigidh ar an éagcóir agus an lámh- láidir agus an chos-ar-bholg a deineadh ortha. Cuimhnigidh ortha sin go léir agus smaoinigidh ortha. Do theip ar ár sinnsir rómhainn slabhraí na daoirse a bhriseadh, acht do rinneadar a ndícheall agus ba leór sin. An bhfuil sibh-se réidh, riartha chum a sompla san a leanamhaint? Tá Róisín Dubh — ár máthair — fá aindlighe agus daor-bhruid fós. Tá slabhraí an námhad ag brúghadh uirthi, agus tá sí ag súil linne chum teacht agus cabhrughadh léithi. A ndiúltóchaimíd lámh chabhartha a thabhairt dí? An leigfimíd do'n námhaid lámh- láidir a dhéanamh uirthi? An leigfimíd dó slabhraí na daoirse a dh'fháscadh uirthi? Má's rud é go leigimíd cladhairí is eadh sinn. Níorbh' fhéidir le h-aoinne a rádh ariamh gur cladhairí Clann na nGaedheal, agus le congnamh Dé agus Phádraig naomhtha ní bheidh sé le rádh go deó na ndeór go raibh meathtacht ag baint leó. Má theipeann orainn féin, cé'n dochar é? Cibé chaoi déanaimís iarracht ar ár dtírín a shaoradh.” Is minic a thagadh athair Pháid ar chuairt freisin agus nuair a bhíodh a dhúidín ar lasadh aige agus é ar a shástacht innsigheadh sé scéalta i dtaobh na dtroid a chonnaic sé fhéin. Nuair a bhíodh sé ag cainnt lasadh a shúile le díogras agus cheapfá go raibh sé 'n-a fhear óg arís ag troid go dian dúthrachtach ar son a thíre. Théigheadh an chainnt seo go mór ar na fearaibh óga agus mar gheall air sin níorbh' iongnadh ar bith é, nuair cuireadh Óglaigh na h-Éireann ar bun, go raibh gach fear díobh in-a dhalta aca. Is annsin a thosuigh an obair i gceart. Ní raibh aca roimhe seo acht cainnt. Acht d'éirigheadar as an gcainnt anois, agus siúd chun foghluma ealadhan shaighdiúrachta iad. Agus ní fada go rabhadar 'n-a dtogha saighdiúirí. Deirtear go dtagann <L 49> an tsaighdiúracht go h-an-réidh leis an nGaedheal. Cibé fíor bréagach é sin ní fada a bhí óglaigh Ghleanna na bhFiadh ag dul i bhfeabhas. B'é Páid an taoiseach a bhí ortha acht cé déarfas nár mhaith an togha a rinneadar, mar fear staidéarach ciallmhar ab eadh é agus gaisgidheach galánta leis. Bhí an-mheas agus an-chion ag na fearaibh air agus ba mhaith an aghaidh ar Pháid é. Dar ndóigh bhí an gabha ins na h-Óglachaibh freisin, agus dá bhfeicfeá a dhealbh agus a dhéanamh, a fhéitheacha fuinte fáiscthe agus a ghuailne groidhe, gaisgeamhla, déarfá id' aigne féin go mb'fhearr dhuit bheith muinteardha caradach leis 'ná bheith id' námhaid dhó. Uaireannta thagadh athair Pháid go dtí faithche na n-óglaoch, agus mar adeireadh sé féin bhíodh sé 'n-a fhear óg an fhaid a bhíodh sé ag féachaint ortha agus iad ag cleachtadh go dian díochrach. Agus amannta bheireadh sé leis a shean-phíc — an phíc a bhí aige i gcathaibh go leór — agus theasbáineadh sé dhóibh an ealadha agus na cleasa a bhíodh acu 'san am fadó. Agus gan easnamh gan áidhbhéil is é a bhí i n-ann úsáid a bhaint as an phíc. Níor thaithnigh na gunnaí leis chor ar bith. Deireadh sé nach troid cheart troid le gunnaíbh mar go raibh cladhaire meathta i n-ann gunna a láimh- seáil chomh maith le gaisgidheach curata. Cibé chaoi, do lean na h-óglaigh ortha féin ag cleachtadh agus ag síor-chleachtadh go dtí nach raibh sárughadh 'n-a gcionn. Thagadh daoine a paróistíbh eile féachaint ortha agus iad ag siubhal agus a ghunna ar a ghualainn ag gach fear aca agus iad gléasta suas “i n-arm agus i n-éideadh chatha.” Agus uaireannta thosuigheadh troid mhagaidh eatortha agus bhídís ag rith agus ag léimnigh agus ag ionnsuidhe a chéile agus ag cromadh síos i gclaisibh agus cheapfá go marbhóchaidís a chéile. Bhí go maith go dtí gur tugadh focal dóibh bheith réidh riartha lá áirithe le troid ar son saoirse a dtíre. Nuair a chualadar sin leigeadar naoi ngártha le méad a n-áthais agus d'fhreagair na cnuic agus na gleannta ar ais iad. Tháinic an lá agus bhíodar réidh riartha leis. Thángadar i gceann a chéile an mhaidin sin ag an gceárdchain. Chruinnigh na comhursain ann chomh maith. Agus dár ndóigh tháinic athair Pháid. D'fhéach sé ar an scata laoch a bhí os a chomhair amach, tháinic loinnir 'n-a shúilibh, chrom sé a cheann agus thosuigh sé ag gol. D'árduigh sé a cheann, dhearc sé ortha arís, agus “Ó, a bhuachaillí agus a laochraidhe,” ar sé, “ná tógaidh orm go bhfuil na deóra 'mo shean-shúilibh. Bhí mise óg fadó mar atá sibh-se indiu. A, is fada siar an t-am é. Is iomdha cor atá curtha ag an saoghal de ó shoin, is iomdha sin. Acht tá aon rud amháin ann indiu fé mar a bhí agus mise i m'fhear óg agus is é rud é sin meanma agus tír-ghrádh na nGaedheal. Tá rud eile ann indiu fé mar a bhí fadó agus is é rud é sin fealltacht agus aindlighe na nGall. Is iomdha iarracht a rinne ár sinnsir rómhainn ar shaoirse dh'fhagháil. Do throid mé féin ar son Chaitlín Ní Uallacháin” (cuir na h-óglaigh suas gáir mhór mholta nuair adubhairt Sean-Pháid sin). “Acht ní'l sí saor fós. Tá mise i mo sheanduine anois agus is beag an mhaith fhéadfas mo leithéid a dhéanamh feasta — is beag sin — acht ag dearcadh ar dhaoinibh eile go maith, ag féachaint ar an saoghal, agus dá leigean tharm. Acht anois agus arís ní féidir liom gan machtnamh a dhéanamh ar Éirinn bhoicht. Tá grádh agam do Róisín Dubh agus ní maith liom í d'fheicsint fá chois ag an námhaid. Acht bhí rud eicínt gá rádh liom i gcomhnuidhe — ‘Ná caill do mheisneach; beidh Róisín saor fós.’ Agus indiu nuair a dhearcaim oraibh-se, a laochraí na nGaedheal, agus nuair a chím an bhuidhean gaisgidheach tréan os mo chomhair agus iad réidh riartha le buille a bhualadh ar <L 50> son a dtírín tagann glionndar 'mo chroidhe agus deóra áthais le mo shúilibh. Ó mo thruagh nach bhfuilim féin 'mo fhear óg arís agus ag dul libh indiu. Acht ní h-é sin toil Dé. Go n-éirighidh libh, a bhuachaillí. Rinne bhur sinnsir an obair chéadna. Ní raibh sé ariamh le rádh go ndeachaidh Feara Fáil ar gcúl i n-aimsir thagartha ná teangmhála ná nach raibh croidhe leomhain 'n-a gcroidhtibh i n-aimsir chosgartha na fola — ag cosaint a dtíre. Throideadar go dian dúthrachtach, go calma cródha, agus go te teann. Déinidh-se amhlaidh. Cuimhnigidh bhur ngail 's bhur ngníomh. Ruaigidh an sean-námha as bhur dtír, troididh go meanmnach misneamhail agus tabhraidh ar ais an chraobh agus an choróinn d'Éirinn bhoicht arís. Beidh bhur gcliú 's bhur gcáil dá n-aithris go lá luain an bhrátha. Beannacht Dé oraibh, a óglaigh, agus go dtugaidh Sé buaidh dhaoibh.” Do leig na daoine a bhí i láthair gáir mhór mholta nuair a bhí críoch le h-óráid Shean-Pháid agus d'imthigh an bhuidhean óglach suas an bóthar go meidhreach mór-mhuinighneach agus iad ag fágáil ceó stúir ar a gcúl a dhallfadh na céadta le méid aclaidheachta a dtroighthe agus aibhéile a gcoiscéimeanna. B'é Páid Mac Aodha an taoiseach. D'fhan na comhursain ag féachaint 'n-a ndiaidh nó go rabhadar imthighthe as a radharc, agus annsin d'fhill- eadar a bhaile. Bhí cailín óg 'n-a measc agus na frasa diana deór anuas léithi le méid a cumha. D'fhiafruigh na mná dí cé'n fáth go raibh sí ag gol chomh fuidheach sin agus dubhairt sí go raibh faitchíos uirthi go marbhóchthaí a h-athair. Acht bhí imnidhe uirthi freisin i dtaobh Pháid Mhic Aodha (mar is í Úna Ní Fhathaigh a bhí ann). Acht ní dubhairt sí an méid sin le na mnáibh agus thug a máthair abhaile í. Bhí an t-éirghe amach thart. Tháinic óglaigh Ghleanna na bhFiadh abhaile. Loiteadh beirt nó triúr dhíobh acht b'shin ar loiteadh. Níor éirigh na h-óglaigh amach acht annso is annsúd ar fud na h-Éireann. Bhí dearmad eicínt déanta, agus bhí an lá caillte. An méid díobh a d'éirigh amach throideadar mar leomhain, agus bhaineadar sásamh as an námhaid. Bhí Páid go h-an-ghruamdha ar fad agus é 'ghá innsint sin do na comhur- sanaibh. Acht do labhair Sean-Pháid agus 'séard dubhairt sé — “Ní h-í seo an chéad- uair a briseadh cath orainn, a bhuachaillí. Ní oraibh-se atá a mhilleán. Dheineabhar bhur ndícheall. Ná caillidh bhur misneach. Imthigidh abhaile agus cuiridh bhur ngunnaí i dtaisge mar beidh lá eile ag Cáit Ní Dhuibhir.” Chuaidh na h-óglaigh abhaile — gach fear d'á theach féin agus is rómpa a bhí an fháilte. An lá 'n-a dhiaidh sin thosuigheadar ag obair mar ba ghnáthach leó. Tar éis cúpla lá chualadar gur gabhadh taoisigh na n-óglach ar fud na tíre, gur daoradh chun bháis cuid acu agus gur cuireadh príosún thar lear ar ghearra- chuid eile aca. Níorbh' fhada gur gabhadh cúigear d'óglachaibh Bhaile Ghlais — baile a bhí sé mhíle ó Ghleann na bhFiadh. Nuair chualaidh Páid sin bhí fhios aige go ngeobhfaí é féin freisin muna n-imtheóchadh sé. Chuaidh sé síos do'n cheárdchain agus dubhairt le Séamus Gabha go raibh faoi an sliabh amach a thabhairt air féin. “Cé'n fáth?” arsa Séamus agus iongantas air. “Mar má fhanaim annso lá eile geobhfar mé — agus tusa freisin, a Shéamuis, — mar táthar ag déanamh thoir i mBaile Ghlas. Is fearr bheith 'sa mbaile cé gur i bhfolach ar nós sionnaigh a bheitheá na bheith díbrighthe thar lear nó sínte marbh le h-urchar.” (D'fhéach sé ar Úna agus é ag cainnt agus chonnaic sé na deóra 'n-a súilibh móra gorma). “B'fhéidir go bhfuil an ceart agat,” ars' an gabha, “acht ní fhaca mise riamh an fear atá i n-ann slabhraí a chur orm-sa. Agus má tá an fear sin beó ba mhaith liom é d'fheicsint <L 51> agus fanfaidh mé annso le mo shúile agus mo dhoirn a leagaint air.” “Ná bí amaideach,” arsa Páid. “Nach bhfuil fhios agat go maith nach aon fhear amháin atá le troid agat acht céad.” “Is dócha go bhfuil an ceart agat,” arsa Séamus tar éis tamaill. “Mar sin fhéin ní maith liom teicheadh, acht mar adubhrais is fearr é 'ná sásamh a thabhairt dóibh. Ó, mo thruagh nár éirigh amach óglaigh na h-Éireann ar fad an lá céadna, agus ní bheimís ag tabhairt na gcnoc agus na ngleann orainn mar seo. Acht is iomdha Gaedheal rómhainn a dhein an cleas céadna,” ar sé agus é ag gáiridhe. “A Úna, cuir fios ar Thadhg chum teacht aniar do'n cheárdchain an fhaid 's bheimíd i bhfolach.” (Dearbhráthair dhó do b'eadh Tadhg agus bhí ceárdcha bheag aige i nGleann Gortach). D'innsigheadar d'Úna an áit 'n-a mbeadh siad i bhfolach — an Scailp a bhí mar ainm uirthi. Bhí an gabha 'ghá nigheadh féin nuair tháinig marcach isteach le sgéal go raibh na saighdiúirí agus na píléirí i bhfoisceacht míle go leith dóibh. Ní dhearna an bheirt acht slán d'fhágáil ag Úna agus amach leó. Ní fada 'n-a dhiaidh sin go dtáinic na saighdiúirí agus dheineadar aghaidh ar an gceárdchain. Bhí iongnadh ortha nuair nach raibh an gabha istigh rómpa. Annsin do chuarduigheadar an teach suas síos acht ní raibh an gabha le feicsint. D'fhiaf- ruigheadar d'Úna go searbh cá raibh sé. Dubhairt Úna nach raibh fhios aici. Thugadar gach sórt mhasla agus droch-chaint do'n chailín bhocht agus d'imthigheadar go feargach. Suas leó go teach Pháid acht ní raibh ann rómpa acht Sean-Pháid agus a bhean, agus bheadh sé chomh maith dhóibh bheith ag labhairt le cloich 's bheith ag fiafruighe ceist as Béarla de'n bheirt. Níor thaithnigh saighdiúr Gallda le Sean-Pháid riamh agus thosuigh sé ghá innsint dóibh a Gaedhilg cad é an meas a bhí aige ortha anois. Tháinic faitchíos ortha roimhe. Bhí sé ag féachaint chomh bagarthach sin gur cheapadar gur gealt a bhí ann agus d'imthigheadar leó. Bhí Páid agus an gabha i bhfolach 'sa Scailp ar feadh coigthíghse. Thagadh Úna chúcha agus biadh aici dhóibh gach lá agus thugadh sí gach cunntas dóibh. Ba ghearr go bhfuair brathadóir eicínt amach an áit 'n-a rabhadar i bhfolach, agus d'innis do na píléiríbh é. Fuair sé luach-saothair uatha is dócha, acht ní fada 'n-a dhiaidh sin go bhfuair sé luach-saothair eile nár thaithnigh leath chomh maith leis, cé gur shaothruigh sé deich n-uaire níb' fhearr é. Maidin bhreagh a bhí ann. Bhí Úna 'n-a suidhe go moch le biadh a thabhairt chum a h-athar agus chum Páid. D'fhéach sí amach agus chonnaic sí an scata píléirí ag dul suas bóthar an tsléibhe agus an brathadóir — Seaghán Dubh — ag déanamh eoluis an bhealaigh dóibh. Ba bheag nár thuit sí i lagar mar bhí fhios aici go rígh-mhaith céard a bhí fútha. Acht céard a dhéanfadh sí fhéin? Caithfidh sí iad a shábháil ar chaoi eicínt. Ní raibh aoinne eile 'n-a suidhe 'sa mbaile beag. Amach léithi agus do dhein aithghiorra treasna an tsléibhe. Bhí sí ag rith chomh tapaidh 's bhí 'n-a cosaibh. Bhí a croidhe 'n-a béal. Nuair shroich sí árdán i n-aice na Scailpe chonnaic na píléirí í agus thosuigheadar ag rith 'sa chaoi go mbeadh an tosach aca uirthi. Rith sí arís acht ní raibh aon mhaith dhí ann. Bheadh an tosach aca-san. Stad sí go h-obann agus do leig liúgh mór aisti. Rith na píléirí ní ba thapa. Leig sí liugh eile aisti. Chonnaic sí Páid ag teacht amach go faiteach as an Scailp. D'fhéach sé 'n-a treó agus nuair a chonnaic sé na píléirí phreab sé isteach le Séamus Gabha a dhúiseacht. Acht sar a raibh Séamus dúisighthe aige bhí na píléirí isteach ortha agus ba ghearr go bhfaca Úna iad ag teacht agus slabhraí ceangailte ar a lámhaibh agus na píléirí agus a ngunnaí <L 52> agus a sáidhteáin aca agus iad 'ghá leigint ortha féin go rabhadar an-chalma ar fad. Do bhris an tocht a bhí ar chroidhe Úna uirri agus nuair chonnaic Páid í rith caise deór anuas ó n-a shúilibh féin. Bhí an gabha ag dearcadh go feargach fíochmhar 'n-a thimcheall. Cheapfá nach raibh sé 'n-a dhúiseacht i gceart. Ní raibh na comhursain 'n-a suidhe fós. Tugadh go Baile Átha Cliath an bheirt agus gan greim bídh ithte aca ó'n tráthnóna roimhe sin. Cuireadh dlighe shaighdiúra ortha. Daoradh chun phríosúin ar feadh deich mbliadhan an bheirt aca. Ní dhubhradar seadh ná ní h-eadh. Ba chuma leó cé mhéad a curfaí ortha chomh fada 's gur ar son a dtíre a bheadh siad ag fulaingt. Acht mar sin fhéin níorbh' fhéidir leó gan cuimh- neamh ar a muinntir a bhí 'sa mbaile. Is mion minic a bhíodh Páid ag cuimhneamh ar Úna agus é fá ghlas agus ní dhearna Úna dearmad ar Pháid acht an oiread. Bhí Sean-Pháid brónach nuair a chualaidh sé an bhreith a cuireadh ortha, acht mar sin féin bhí bród air gur mar gheall ar a thír- ghrádh bhí a mhac i bpríosún. “Buidheachas le Dia,” ar sé, “nach mar gheall ar aon droch-ghníomh a dhein sé atá sé faoi ghlas indiu.” Chabhruigh na comhursain leis agus thagadh meitheal díobh ag obair dhó nuair a bhíodh gádh leis. Tháinig dear- bhráthair an ghabhann ag obair 'sa gceárd- chain freisin. D'imthigh trí bhliadhain thart. Cúpla lá roimh an Nodlaig fuair Úna leitir ó Pháid 'ghá rádh gur leigeadh saor a h-athair agus é féin agus go mbeadh siad ag teacht abhaile gan mhoill. Níorbh' fhéidir léithi níos mó a léigheadh, bhí sí chomh h-áthasach sin. Suas léithi go teach Pháid agus d'innis do'n tsean-fhear agus do'n tsean- mhnaoi an nuaidheacht a fuair sí. Thosuigh an mháthair ag gol le h-áthas. “Cheapas go mbéinn faoi'n gcré sar a leigfí amach mo mhac,” ar sí. “Míle buidheachas le Dia na Glóire.” “Is mór an rud é,” arsa Sean-Pháid, “is mór an rud é gan amhras. Dar ndóigh tá áthas ort-sa, a Úna, t'athair a bheith 'sa mbaile arís agat.” “Tá,” arsa Úna, “acht ní lugha ná san an t-áthas atá orm Páid bocht a bheith saor. Maradh gur fhan sé le m'athair a dhúiseacht an mhaidin ar rugadh ortha 'sa Scailp ní gheobhfaí choidhche é. Acht caithfidh mé an scéal d'innsint do na comhursanaibh.” “Déan,” ars' an sean- fhear, “is maith a sheas na comhursain linn ó d'imthigh Páid, agus is mór an chumaoin a chuireadar orainn.” Thángadar abhaile oidhche lae ar na bhárach. Bhí daoine as gach áird bailighthe ag an gceárdchain rómpa. Bhí teine chnámh acu agus rinnce agus ceól. Munar fearadh fíor-chaoin fáilte roimh an bheirt ní lá go maidin é. Bhí na comhursain ag craitheadh lámh leóbhtha agus ag cainnt agus ag liúgh. Bhí sórt cuthalachta ar Pháid agus ar an ngabhainn acht ní shásóchadh aon nidh na daoine acht an bheirt aca do dhul amach ag rinnce. Dubhradar go rabhadar tuirseach traochta de bhárr a n-aisdir acht níorbh aon mhaith dhóibh bheith ag tabhairt leath-sgéal mar bhí “Ballaí Luimnighe” dá seinnm ag an bpíobaire. Níorbh fhada go bhfuair Páid comh-rinnceóir agus ní gádh a rádh ná gurb'í Úna í. Níor lugha an lúthgháir agus ollgháirdeas a bhí ar Úna roimhe ná bhí air-sean í a fheiceáil arís, gur chaitheadar an oidhche ar fad ag congbháil comhráidh le chéile. Bhí an rinnce ar siubhal go “fáinne geal an lae,” agus annsin d'imthigh na daoine abhaile go meidhreach suairc. Tar éis an Nodlag — agus ba shona an Nodlaig a bhí ag muinntir Ghleanna na bhFiadh — thosuigh Páid ag obair ar an bhfeirm arís, acht bhí daoine 'ghá rádh go mbíodh sé thíos ag an gceárdchain go h-an-mhinic. Agus ní fada gur leath an <L 53> sgéal amach go raibh Páid agus Úna le pósadh an Inid a bhí chúcha. Agus do b'fhíor an sgéal. Thaithnigh an cleamhnas le na comhursanaibh ar fad agus bhí bród acu as an lánamhain óg. Bhí an-oidhche ann oidhche na bainfheise: — “Beoir is bainne, Bairíní geala, Blas na meala ar gach aon ghreim.” Bhí fleadh agus féasta, sult agus siamsa, rinnce agus ceól ann agus ba shubhac, sáthac, so-mheanmnach an comh- luadar. Tá ag éirghe go h-áluinn le Páid agus le n-a mhnaoi ó shoin. Fuair Sean-Pháid bás bliadhain nó mar sin th'réis an phósta agus thug sé a bheannacht dóibh. Rugadh mac do Pháid nuair bhí an sean-fhear ar leabaidh a bháis, agus chuir sé fá gheasaibh iad “Páid” a bhaisteadh air. “Beidh sé 'n-a ghaisgidheach amach annso,” ar seisean, “mar bhí a shinnsear roimhe.” Ní fada a mhair máthair Pháid 'n-a dhiaidh sin. Tá Páid go h-an-ríméadach as Páid óg. Is minic a shiubhlann sé go dtí'n cliabhán agus tógann an leanbh n-a bhaclainn agus deireann “Ní baoghal d'Éirinn chomh fada 's tá Páid óg Mac Aodha ann le troid i n-aghaidh an námhaid. Beidh sé 'n-a laoch calma agus 'n-a fhíor-Ghaedheal. Nach mbeidh tú, a Pháid óig?” Bíonn Úna ag magadh faoi nuair a chíonn sí é ag iarraidh caint a bhaint as an leanbh. Acht an lá cheana, agus Páid ghá fhiafruighe de'n naoidheanán an mbeadh sé 'n-a ghaisgidheach tréan leig Páid óg uaill eicínt uaidh. Tá Páid cinnte, siúralta gur “beidh mé” adubhairt an leanbh agus tá sásamh aigne agus áthas chroidhe air ó'n lá sin go dtí an lá atá indiu ann. MÍCHEÁL Ó FALLAMHAIN. <L 58> PARTICULARS OF CLARE POETS O Renehan Manuscript 69, in the library of Maynooth College, was compiled by Michael O Reilly of Ennistymon in the county of Clare in 1853. There is a preface prefixed to the volume by the scribe, and as it contains important particulars connected with the two Mac Curtins, Hugh and Andrew, with Michael Comyn and another Clare poet, it will be of advantage to scholars to have the piece in full. PAUL WALSH. 10th March, 1917. DUANAIRE DÍON-SHUAIRC UÍ RÁGHALLAIGH. Cnuasuigheadh an beag-shaothar so le Mícheál Ó Rághallaigh do chomhnuighios i nInnse Diomáin an tan fó aois don Tighearna 1853. Do cnuasuigheadh na duanta so as i liomad do shean-leabhruibh do thárla liom san tír so. Go sonnraightheach a bhfuil do laoithibh na Féinne ann, as leabhar do sgríobhadh i mBáile Áth Cliath tille agus dá chéad bliadhain ó shoin. Mórán don chuid eile is iad filidhe na Mumhan ro chan iad. Atá beagán díobh do canadh le fir atá n-a mbeatha fós agus do mhair mórán díobh san t-ochtmhadh céad déag agus cuid eile roimhe sin. A léightheóir ionmhuin, ná tabhair aithis nó milleán orm tré olcus an sgríobhainn atá san leabhar so, óir is fear céirde mé agus is i n-aimsir díomhaoin 1 do roine mé an cnuasacht so. Dá bhrígh sin ní féidir leis a bheith comh slachtmhar le sgríbhinn do dhéanfadh fíor-chléireach. Acht tarais sin an tan do chonarcus dom nach raibh aoinneach do lucht mo chomhaimsire ag cnuasacht a bheag do shaothar ár bhfilidhe do mheas mé gan iad uile do léigint ar fán. Acht is beag an tairbhe iad do chosaint, óir is náireach le ar n-aos óg teanga a sinnsear dfhoghluim. Dá bhrígh sin ní bhia focal Gaoidhilge san ríoghacht i gcionn céad eile bliadhain má leanaid an nós atá aca leam chuibhe féin. Do mhair ceathrar filidhe fíor-eólach n-a lucht comhaimsire ag a chéile san tír so .i. Aindrias Mac Cruitín, Aodh Buidhe Mac Cruitín, Mícheál Coimín agus Seón Ó hUaithnín. Do chomhnaigh Aindrias i bporóisde Chill Mhuire Uíbh Breacáin san mbaile re rátar Moghlas. 2 Tá an mhéid dá shaothar do bfhéidir liom dfhagháil san leabhar so. Déanadh é ádhlacan i gCill na bhFear buidhe 3 i nÍbh Briceán mar aon re a shinnsir A.D. 1749. Do bhí Aodh n-a dhuine ró-léighionda, óir do sgríobh sé leabhar seanchus ar Éire [&] focalóir Sagsbhéarla agus Gaoidhilge le graiméar Gaoidhilge. Do clódh-bhuaileadh na saothair sin agus do <L 59> moladh go mór iad. Do chomhnaigh sé i Ráith Mheirgín 1 i bporóiste Chill Mic Crithe 2 agus iar n-éug do curadh san gcill riomhráite é A.D. 1755. An mhéid dá fhilidheacht do thárla orm atá san leabhar so. Ba filidhe oighreachtuidhe Thuadhmhumhan na Cruitínigh. Nír fhág Aodh aon mhac acht dís inghein. Do chomhnaigh Mícheál Coimín i gCíll Chorcarán 3 i bporóisde Chill na bhFear buidhe agus iar sin san gCeathr[amh]adh Chaol 4 san bporóisde chéadna. Ba duine uasal do shliocht Goill an Coimíneach so. Ba náireach le n-a mhac go raibh a athair i n' fhile. Da bhrígh sin do dhógh sé an mhéid do bhí san teach dá shaothar tar éis a bháis. Tá ar thárla dá fhilidheacht orm san leabhar so. Do cuireadh é i gCill na bFhear buidhe A.D. 1760. Do chomhnaigh muinntir Sheóin Uí Uaithnín san Dairrín 5 i bporóiste Chill tSeanna[i]dh i gCorcomruadh. Do b'é an fear ba láidire agus ba mhó lúth agus léim dá raibh san tír le n-a linn féin. Bhí sé ró-thabhartha d'ól agus do mhná. Dá bhrígh sin ní fhacamar saothar trom nó léighionda ó n-a pheann. An mhéid dá shaothar do chonarc mé atá san leabhar so. Do chua[i]dh sé go hóg don Spáinn mar a raibh a dhearbhráthair n-a thaoiseach chabhlaigh ag rígh na Spáinne. D'éug sé san tír sin. Do bhí mé aimsir imchian ag cruinneadh gach saothar dá bhfuil san leabhar so. Atchim gach léightheóir do léighfios a bheag don leabhar so guidhe do chur i láthair Dé re hanam an sgríobhnóir .i. MÍCHEÁL Ó RAGHALLAIGH. Molann an saoghal an te bhíos grádhmhar cóir Is molann an cléir an té bhíos pairteach leó Dair solus na gréine is mo rádh go deó Go molfadsa féin leam rae an t-áth má gheabhad. <L 60> MUIRE GAN SMÁL, I SGRÍBHNIBH NA SEAN-GHAEDHEAL. “NÍ h-é Críost an duine ba mhó truagh leat ar Chalbhairí acht a mháthair bheannuighthe. Tá mórdhacht agus cródhacht i gCríost. Truaghnairt ar fad atá innti-sin. Is fada ós na Protestúnaigh fós go mbeidh a leithéid do chómhacht agus d'fhuinneamh aca chun croidhthe na ndaoine a bhogadh agus a n-aigeanta a ghríosadh.” 1 Briathra Stead iad seo ar bhfeiscint Dráma na Páise i n-Óber-Ammergau dó. Ní h-aon ghrádh dos na Catoiliceachaibh a bhí á spriochadh chum a leithéid sin a rádh. Is amhlaidh a thuig sé 'na aigne nár bhfuláir do dhuine croidhe ba chruaidhe ná cloch a bheith aige, chun go n-eireóchadh leis machtnamh a dhéanamh ar chás Mhuire agus gan báidh bheith aige léi. Dá bhrígh sin, is fearrde réidhteóchadh an urraim a tugtar do Mhuire le croidhe agus aigne an duine, buige chroidhe agus teasaidheacht mheóin a bheith aige. As so is iontuigthe a mhire is a leath cáil Mhuire imeasg muinntear an Oirthir 2 agus a mhinicighe a tagradh di 'na sgríbhnibh, agus gan an sgéal céadna aici i litridheacht an Iarthair. Ar an gcuma gcéadna, aoinne a thuigeann meón an Ghaedhil, ní h-iongnadh leis gur mheasa Muire agus í ag fulang ó chroidhe ar Chnoc Chalbhairí, leis an nGaedheal ná leis an Sasanach. Ar bhfeiscint dúinn a aeraighe agus a mhí- shaoghalaighe mar a thugaidís na Gaedhil a saoghal, is fuiris a thuigsint go mbéadh truagh aca do'n bhochtán agus cómbáidh aca leis. De bhárr na mór-thruaighe sin, tháinig báidh aigeanta dhóibh le Muire; do ghabhadar grádh gan teóra dí, agus ba ghearr go raibh ionntaoibh sár-iongantach aca aisti. Ní h-amháin i n-Éirinn a bhí an sgéal mar sin. B'é an údháltha aca é i n-Alban leis, amhail is follus d'aoinne a léigheann an leabhar luachmhar úd, “Carmina Gadelica.” 3 Tá dánta fé leith do Mhuire sa leabhar sin, acht 'na theannta san, tá smaointe uirri ins gach aon dán aca, agus uaireannta san áit is lugha na mbéadh coinne agat leó. Ní fuláir nó gur gearr gur thuig Pádraig na tréithe seo a bhí i meón na nGaedheal, agus gur mhaith a mhaise aige san. Do chonnaic sé gur dhein urraim do'n mhaighdin sásamh mór aigne dhóibh agus ní mór dúinn a chreideamhaint nár shos dó gur leath sé a cáil ar fuaid na tíre. Acht bhí cúis eile ag Pádraig le bheith dilís ag moladh Muire. Is iomdha cur síos agus tráchtas atá sgríobhtha ar na h-uairibh a dhein Pádraig a leithéid seo nó a leithéid siúd. Acht má tá aon dáta 'na bheathaidh níos deimhne ná a chéile, is é ceann é sin ná gur i mbliadhain a 432 a tháinigh sé go h-Éirinn chun an chreidimh a chraobhsgaoileadh. Ní fuláir mar sin nó go raibh togha an eolais aige ar na Riaghlachaibh do chuir an Pápa amach ag Ephesus an bhliadhain roimhe sin, agus gur cuireadh 'na luighe go docht do-sgaoilte 1 W. T. Stead, The Passion Play as Played To-day, p. 11. 2 Pöhle-Preuss, Mariology, p. 49. 3 Carmichael (Constable and Co., Edinburgh). <L 61> air, tréithe na maighdine máthar do chur i n-eolas dos na h-Éireannachaibh agus í do thabhairt ós a gcómhair mar shompla i subhailce agus i gcneastacht. B'fhuiriste dhó é, mar níor dheacair le meón na nGaedheal glacadh leis an gcreideamh san. Acht sé adéarfaidh an fear thall, ná fuil tagairt do Mhuire i sgríbhnibh Phádraig ná Secundinus ná Tireacháin ná Muirchú. 1 Agus rud eile, ins na tuairisgíbh is seanda againn ar iompódh inghean Ríogh Laoghaire 2 chun an chreidimh, níl aon chur síos ar Mhuire san Chré a chuir sé rómpa. Tá go maith, acht níl tagairt dí acht cómh beag i “mBeatha Naoimh Declan agus Mochudha”; 3 agus maidir leis an gCré, cá bhfuil an tagairt do Mhuire san Chré a bhí riachtanach san “Ordo ad poeni- tentiam dandam,” atá i láimh-sgríbhinn Gaedhealaigh ag Basle? 4 Ar a shon san, níl aoinne a dhéarfadh ná raibh eolas ag na sgríbhneóiríbh ar a tréithibh. Acht mar sin fhéin, b'fhéidir gur fearr a dh'admháil go raibh an sgéal céadna aca i n-Éirinn agus a bhí san domhan uile agus an Eaglais 'na h-óige — ná raibh an oiread san eolais uirri i dtosach agus a bhí 'na dhiaidh sin. Agus ní h-aon iongnadh é sin. Níor mhór eolas agus cion ar Íosa féin ar dtúis sar a bhféadfaí urraim a thabhairt do Mhuire. Ba ghearr, ámhthach, gur leath a clú go fada fánach, agus níor tharraing- eadar na Gaedhil siar uaithi ó shoin. Acht bíodh san mar athá, ba dhóigh le duine ar an gcéad amharc gur obair gan tairbhe bheith ag tóruidheacht tagartha d'fhíor-ghlaine Mhuire i leabhraibh na Sean-Ghaedheal, agus bheith ad iarraidh a phromhadh gur chreid ár sinnsir Muire do bheith gan smál i gcómhnuidhe. Ba mhóide a thuairim sin a chuimhneamh gur iomdha díospóireacht a bhí ag diadhairíbh na h-Eaglaise le fada bhliadhantaibh ar an gceist gcéadna go dtí gur chuir an Pápa deire leis san bhliadhain a 1854. Mar sin féin, is féidir a rádh gan eagla a bhréagnaighthe ná deir tagairt ar bith dá bhfuil i sgríbhnibh na nGaedheal go raibh aon t-sailitheacht riamh ar Mhuire acht gur mion minic a deirtear go raibh sí riamh gan cháim. Dá bhrígh sin is tairbhighe an cuardach ná mar a mheasfadh duine a prióri. Is fearr a dh'admháil, ámhthach, ná deirtear go díreach agus go beacht mar atá sé i Riaghlachaibh Pii IX., 5 gur cumhdaigheadh Muire ó'n a gein riamh ó bhrúdar ar bith peacaidh. Acht ní tógtha ar sgríbhnibh na nGaedheal é sin. Ní deir- tear cómh beacht nó cómh cruinn é acht cómh beag san Scriptiúr nó i sgríbhnibh na n-Aithreach, ach dubhairt an litir úd “Ineffabilis Deus” gurb é an creideamh céadna atá ionnta san. Uime sin, níl le déanamh annso acht a thaisbeáint go raibh an tuairim chéadna aca ins an tsean- aimsir riamh i n-Éirinn. Tá coimrighe na tuairime sin ar na tagarthaibh a cuir- fear síos annso. Dá ndeintí trácht ar gach ceann aca mar ba cheart, bhéadh an t-aiste seo ró-fhada ar fad. Is amhlaidh atá an chuid is mó díobh soiléir a ndóthain cheana gan cur síos orra a thuille. Aoinne a léighfeadh an Liodán Mhuire san atá le fághailt san Leabhar Breac, 6 ní fhéadfadh sé gan a rádh gur chreid na Gaedhil Muire a bheith neamh-thruaillighthe, agus nár chlaon sí riamh chun toil Dé a bhriseadh. Gach rud atá glan agus glór- mhar, ceannsa agus cráibhtheach, cuirtear 'na leith é. Do cuarduigheadh an neamh agus an talamh chun ainm d'fhághailt di. Gach rud dá bhreaghthacht dár luigh súil duine 1 Stokes, Vita Tripartita, Introduction, p clxv. 2 e.g. Ibid., p. 316. 3 Power, Irish Texts Society. 4 I. E. Record, July, 1866, from Basle MS. FF. III., 15. 5 Denzinger, Enchiridion, p. 356. 6 Fol. 121, printed by Stokes, Op. cit., Intro- duction, p. clxv.; Ó Tuathail, Tóraidheacht na bhFírean ar Lorg Chríosta, p. 322; Salmon, Ancient Irish Church, p. 230, etc., etc. <L 62> riamh air, cuirtear i gcóimh-mheas léi é. Raghadh sé den chine dhaonna an léiriughadh san ar ghlaine agus ar gheanmnuidheacht Mhuire a shárughadh. Seo cuid den chainnt atá ann: — A rigan na naingel, A bendachta agus a robendachta, A tempail na diachta, A crutach mar cholum, A shochraid mar esca, A thaigaide mar grin, A óg shuthain, A maisi in domain. 1 Sé ba dhóigh leat as ag a deire gurb amhlaidh a bhí mian gan sásamh agus dúil gan mhúchadh ag an sgríbhneóir, moladh a thabhairt do Mhuire, agus gur thuig sé go raghadh sé de é dhéanamh i gceart, dá fheabhas a chuirfeadh sé chuige. Tá na smaointe céadna le fághail ann agus atá i n- Amhránaibh Thaidhg Ghaedhealaigh 2 nó san dán úd do cuireadh i gcló i n-Ériu, 3 tá tamall de bhliadhantaibh ó shoin anois. Seo ceathramhain as: — “A ligach! a loinderrda co ngnim gensa ngil! A argoir cain coindealta A noeimgein do neimh.” 4 Is minic i n-áitibh eile a faghtar tagartha den t-saghas céadna di. Ní gádh annso acht aon tsliocht amháin as cuid des na sean- leabhraibh is mó cáil againn a chur síos chun a fhírinne seo a léiriughadh. Seo mar a deintear tagairt di: — “ind firógh,” 5 “Muire minghile,” 6 “in ogh saerglan.” 7 Deir Aongus 'na Fhéilire 8 go raibh sí “bán-ghil.” Seo mar a labhrann Saltair na Rann 9 na taobh: — “Ri doraiga, mathar nglé indflesc doclainn Iesse indóg findlem, glan a gné Maire ingen Ebraide.” Ní gádh dúinn a thuille des na h-ainm- neachaibh a tugtar ar Mhuire a thabhairt annso. Is follus as a bhfuil thuas gur bh'é ba dhóigh leis na Sean-Ghaedhlibh go raibh glaine agus gile fé leith innti, agus gur dheineadar a ndícheall chun a smaointe d'fhoillsiughadh. Gach sgríbhneóir a chuireann síos ar Mhuire, ní fuláir leis trácht ar Fháilte an Aingil, óir cuireann sé i n-iúl dúinn mór- thréithe Mhuire. Arís is arís eile ins na sean-leabhraibh táid na focail thábhachta ceudna le faghailt. Seo nóta atá san Leabhar Imnium San Leabhar Breac, 11 seo mar a cuirtear síos ar chuaird na nDraoithe: — “Lotar 1 O Queen of the Angels. O Blessed and most Blessed. O Temple of the Divinity. O Graceful as the Dove. O Fair as the Moon. O Resplendent as the Sun. O Perpetual Virgin. O Beauty of the Universe. 2 e.g., p. 99 sqq., Edited by Dineen. 3 Vol. I., p. 122 (Strachan). Text from MS. 23 N 10 (R.I.A.), p. 18. An t-Ath. Pól Breathnach, I. E. Record, 4 Ser., Vol. XXIX., p. 172. (Text and Translation). 4 “O bright coloured one, O shining one, With deed of white chastity: O fair shining vessel of gold, O holy child from heaven.” 5 The true virgin. Stokes, Martyrology of Gorman, p. 157. 6 Gentle white Mary. Acallamh na Senórach, l. 3609 (Irische Texte, Vierte Serie, 1. Heft). 7 The pure virgin. Bernard and Atkinson, The Irish Liber Hymnorum, p. 194. 8 Leabhar Breac, fol. 102, l. 18. Whitley Stokes, Transactions of the R.I.A., Vol. I., p. clxxvii. 9 Whitley Stokes. Line 7501. 10 Bernard and Atkinson, Op. cit., p. 55. 11 Fol. 133 b. Hogan, Legends of the Child- hood of Christ, p. 65. (Todd Lecture Series, Vol. VI.). <L 63> iarsin isin tech agus robennachsat do Muire & ised roraidset iarum, ‘Ave tu benedicta gratia plena.’ Dia lat, isat bennachda agus isat lan do rath.” 1 Tá focail Ghabriél leis againn i ngluais atá ag trácht ar Dhán Naoimh Hilairi 2 San Liodán naomhtha sin thuas deirtear go raibh sí “lan agus for-lan o rath in spirita noib.” San Aifreann do léightí i mBobbio lá Fhéile Muire Mhór ins an bhfoghmhar, táid na focail seo leanas 3 Agus mar sin dóibh. Ag cur síos dó ar an “mbeannacht,” sé deir Luther féin: 4 Ar an gcuma gcéadna ní bhéadh sí “lán de ghrástaibh” muna mbéadh go raibh sí saor ó pheacadh ó'n gcéad uair a geinead í. Ní fuláir dúinn mar sin a thuigsint ná raibh aon teóra le n-a raibh aici de ghrástaibh. Dá gcuirtheá an bhrigh seo leis an dtréith “lán de ghrástaibh,” agus a chuimhneamh go raibh sí “beannuighthe” san am chéadna, ní mór duit a chreideamhaint gur geineadh gan smál í. Is follus gur mar sin a thuig sgríbhneóirí na Sean-Ghaedheal é ó'n a lán atá sgríobhtha aca. Seo sliocht de dá dhearbhadh sin: — Ag cur síos dó ar an gcainnt seo, deireann an Dr. Todd 6: — “Is aisteach le duine an chainnt seo agus ní thagann isteach ró-mhaith leis an gcreideamh ar Ioncholnughadh Chríost má tuigfear na focail go liteardha, .i. nach nádúir dhaonna amháin a bhí i Muire.” Ní beag liom Salmon 7 ag freagairt dó-san ins an nidh seo. Seo mar adeir: — “Nach ó phréimh dhaonna í — agus sin í an abairt cheart — ní h-ionann é sin agus a rádh “nách nádúir dhaonna amháin a bhí innti.” Sé a chialluigheann sé ná go raibh sí saor ó pheacadh an t-sinnsir a luigh ar gach duine eile den chineadh daonna.” Cuireann an líne úd thuas, “Quae ex fide non recessit sed extetit stabilis,” crot na fírinne ar an gcainnt san. Tá an smaoineadh céadna sin “nach ó phréimh dhaonna í” le fághailt san Leabhar Breac, 8 mar a n-abair: — “Is aire dino doronta corp Adaim don talmain choitchind, uair rofess co n-elnigfithea agus co m-(b)ad do thalmain gloin nemelnighthi Pardais dognethea corp Muire iartain agus co mbad o chorp Muire nogenfithea corp Crist iar firinde na Screptra noemhi agus na fatha agus na n-uasal athrac archena.” 9 1 “They then entered the house and saluted Mary: — ‘Ave, etc.’ Hail, thou art blessed and thou art full of grace.” 2 Bernard and Atkinson, Op. cit., p. 37. 3 Mabillon, Museum Italicum, Vol. I., p. 300. 4 Kirchenpostille 1527. 6 Book of Hymns of the Ancient Church of Ireland, ii., p. 140. 7 The Ancient Irish Church, p. 179. 8 Fol. 110 a. Published by McCarthy. Codex Palatino-Vaticanus, p. 49. 9 “Now it is for this reason that the body of Adam was made of the common earth, for it was known that it would be defiled, and in order that afterwards the body of Mary should be made from the pure undefiled land of paradise and in order that from the body of Mary should be born the body of Christ, according to the truth of the Holy Scripture and of the Prophets and of the Patriarchs besides.” <L 64> Pé brígh atá le cainnt naoimh Cuchuimei thuas, is follus as, ná raibh Muire riamh 'na namhaid ag Dia acht go raibh sí “lán de ghrástaibh.” Dá mba rud é go raibh sí riamh ar feadh fiú nóimit fé chuing an pheacaidh, ní fhéadfaí a rádh le fírinne go raibh sí “dílis i gcómhnuidhe.” Is mó cur síos leis atá i sgríbhnibh Seidbhuil ar ghlaine Mhuire. Bíodh a fhiadhnaise sin ar an dteist do-bheir Seán ó Colgáin 1 'na dtaobh: Chun na cainnte sin a thuisgint i gceart, níor bhfuláir do dhuine a chuid oibre go léir a sgrúdughadh. Níl slighe annso acht chun dhá ghiota aisti a thabhairt acht tuigfar asta an treó atá ar an gcuid eile dá chainnt. Seo dhuit iad: — Tá abairt mar an gcéad cheann díobh thuas le fághail san Aifreann do luadhadh agam cheana. Sid é é: — Tá a lán tagartha eile do Mhuire mar iad siúd i litridheacht na Sean-Ghaedheal acht ní h-acfuinn dúinn iad a chur síos annso. Feicimís anois cionnus a dhein ár sinnsir na smaointe céadna a léir- iughadh agus Muire mháthair aca á cur i gcomparáid le h-Éabha, céad mháthair an chinidh dhaonna; agus is móide is iontuigthe fírinne a bhfuil ráidhte againn, na rudaí a deirtear i dtaobh Muire agus Éabha. Ar léigheamh an Scriptiúra d'Aithreachaibh na h-Eaglaise, do chonnacadar gur cuireadh Críost i gcomparáid le h-Ádhamh. Sé Críost a leighis an díoghbháil a dhein Ádhamh. 4 Ar an gcuma gcéadna thuigeadar gurab í Muire a shlánaig an díoghbháil a dhein an chéad bhean. Is ó Ádhamh i bhfochair Éabha a tháinig an peacadh, acht ó Chríost agus a mháthair bheannuighthe is eadh a thagann uisge na ngrásta na thuile chugainn. Deir Cardinel Newman féin gur léir as an gcomórtas so go raibh Muire riamh gan smailc ón saoghal. Níl caoi agam chun é sin a dheimhniúghadh annso, agus ní gádh é acht cómh beag, mar is iomdha tráchtas diadhachta 'na bhfuil sé le fághail. 5 Is leór a rádh annso go ndeintear Muire rann-pháirteach i maitheas agus i naomhthacht a Mic tríd an gcomórtas so. Níl aon chiall leis muran fíor go raibh Muire riamh gan cháim. Ar an ádhbhar san níl le déanamh agam anois annso acht cúpla 1 Colgani Hibernia, p. 317. 2 Edit. Areval, p. 203, l. 67. 3 Mabillon, Op. cit., i., p. 301. 4 Cfr. Rom. V. 14. sqq. 5 e.g. An Essay on “The Second Eve” in I. E. Record, Vol. V., p. 167, should satisfy the English reader. <L 65> sleachta as na sean-leabhraibh dá dheimh- niughadh so a luadh, mar is follus an bhrígh atá leó. Féach mar a deintear beannughadh do Mhuire san Liodán úd réamh-ráidhte Seo giotaí as sgríbhnibh Seidbhuil 4 ag trácht ar an rud gcéadna: — Tá an píosa seo leanas san dara leabhar dá Carmen Paschale. Cuirtear i gcéill an smaoineadh céadna go deas i na Prosa Pascalis. Seo é: — Is mó abairt eile den tsórd san atá le fághail i leabhraibh na Sean-Ghaedheal acht ní gádh dhom iad do luadh annso. Is leór dúinn a thuigsint as an méid sin thuas gurab í Muire “róathnáiged agus roslánaidh inni rusdiscail agus rusmalairt Eva. Haec est salus mundi cum aedificavit quod Eva desdruxit.” 5 Acht 'na theannta san is follus ó'n a bhfuil ráidhte ionnta go raibh Muire cómh naomhtha do réir a bunadhasa agus bhí Éabha riamh sar ar deineadh peacadh an t-sinnsir. Aoinne a dhéanfadh machtnamh agus marthan ar na smaointibh seo, ní fhéadfadh sé gan a dh'admháil gur mheas na Sean- Ghaedhil Muire do bheith saor-ghlan gan sal peacaidh i gcómhnuidhe. B'fhéidir nach ionann é sin agus a rádh gur gein gan smál í. Ar bhféacaint isteach san sgéal, ámhthach, chífar gur beag an deifrigheacht atá eatortha sa deire agus go leanaid siad as a chéile. Acht, ní rabhadar na Gaedhil sásta leis an méid sin. Do léirigheadar a smaointe ní b'fhearr, ar chaoi ná fuil 1 Bernard and Atkinson. Op. cit., Vol. I., p. 33. 2 Mabillon. Op. cit., i., p. 301. 3 Bernard and Atkinson. Op. cit., p. 54. 4 Migne, Patrologia Latina, Vol. XIX. 5 “Foscél arinlenam dothuit 'sa cuirr.” Revue Celtique, Vol. XXXI., p. 301. <L 66> faill ag aoinne a rádh nár thuigeadar brígh na cainnte seo thuas 'na ceart. Do deineadh é sin ar dhá shlighe: — (1) Dubhradh go díreach na sgríbhnibh go raibh Muire “nemelnigthe” .i. gan smál, agus (2) do cuiread Féile ar bun i n-onóir do Mhuire gan smál. Is fíor an bhun-riaghail úd “Lex orandi, lex credendi.” Mar sin níor mhór dos na Sean-Ghaedhlaibh creideamh ana-láidir bheith aca nár truailligheadh Muire riamh le peacadh sar a gcuirfí Féile ar bun in onóir dá glaine. (1) Ní gádh dúinn acht na píosaí seo leanas as an Leabhar Breac a luadh chun a thaisbeáint gur thuigeadar níos soiléire leis an aimsir na tréithe a bhí ag Muire. “A athair nemda… is airi ro-n-gabais, a Ísu, doenacht o'n oig nemelnigthe fo-daig ar n-icca-ne.” 1 Is minic a chasfaí an smaoineadh seo ar dhuine ar léigheamh sgríbheann na n-Aithreach dó. An duine a chuirfeadh Muire i gcóimh-mheas leis an gcré neamh- thruaillighthe, ní miste a rádh ná go raibh sé cinnte nár thruailligheadh í féin riamh le salchar ar bith peacaidh. Do-gheibhtear an smaoineadh céadna níos soiléire dá mb'fhéidir é i n-áitibh eile sa leabhar chéadna. Seo sompla díobh: — “Ro-po chubaid co ro-cloitea o mac na hóige .i. Crist, in tí ro-cloiestar Adam mac na hoige, .i. mac in talman nóim; ar in talam di-a ndernad Adam, óg e-side, ar ní ro-helned ó iarnd nách ó fhuil dóenna, agus ní ro-heroslaiced fria hádnocal neich in tan sin.” 3 Do b'fhéidir a lán cainnte eile don tsaghas san d'fhághail. Ní tabharfar annso acht cheithre habartha eile chun a chur i n-iúl don léightheóir nach san Leabhar Breac amháin ná ins na sgríbhnibh Gaedhleacha amháin atá smaointe mar sin i dtaisge. Easpog Protestúnach is eadh chuir an chéad cheann i gcló. Seo mar adeir: — Na daoine is mó eolas anois, deirid gurab é Naomh Columbanus a sgríobh an giota seo thíos, agus é ag cur síos ar na foclaibh, bíodh is gur cheap a lán go dtí le déidheanaighe gurab é San Ieróm a dhein é. Seo é: 1 Atkinson, Passions and Homilies, p. 46, l. 174. “O heavenly father… for our salvation thou didst take humanity upon thee from the unspotted Virgin.” 2 Ibid., p. 108, l. 2389. “As the first man, Adam, committed sin on the yet uncorrupted earth, so it was necessary that Christ should be born from an unspotted Virgin, that the human race which had died in Adam, might be brought to everlasting life, and that the tree of death might be expelled by the tree of the cross.” 3 Ibid., p. 97, l. 2021. “for it was fitting that Christ the virgin's son, should overcome him who had vanquished Adam, the son of the virgin, the holy earth; for the earth of which Adam was made was of virgin soil, unstained by iron or by human blood, nor had it ever yet been opened for the burial of anyone.” 4 Bp. Forbes. Liber S. Terenani (from a MS. at Basle), p. xl. 5 Vallarsi. Opp. S. Hieron., tom. VII., p. 1050. <L 67> Tig Naomh Breandáin leis an nídh céadna mar a n-abair agus é ag guidhe: — Tá an sliocht so thíos as an Aifreann réamh-ráidhte ag dearbhughadh an ruda chéadna. Seo an chainnt atá ann: — Ní h-aon ghádh na briathra so a mhíniúghadh agus ní bhéadh ann acht caill- eamhaint aimsire gan tairbhe a thuille díobh a luadh. Is iontuigthe asta go léir gur chreid na Sean-Ghaedhil Muire a bheith gan smál gan máchail. Ba dheocair leó an creideamh sin a fhoillsiughadh ar dtúis acht is follus ó'n a bhfuil ráidhte thuas agam gur maith a d'eirigh leó i ndeire bárra. (2) Ba cheart annso tráchtas a sgríobhadh ar an bhFéile do cuireadh ar bun i n-Éirinn i n-onóir do Mhuire gan Smál, acht tá an t-aiste seo ró-fhada cheana féin. Ní bhfuighinn annso acht a dh'iarraidh ar an léightheóir an t-alt a sgríobh an t-Athair Thurston (do Chumann Íosa), san Month, 3 do sgrúdughadh. Is iomdha tagairt do'n Fhéile réamh-ráidhte atá i sean-leabhraibh na h-Éireann gan cur síos aige orra san aiste sin, acht taisbeánann sé dúinn ar a luigheadh go raibh an Fhéile sin ag ár sinnsearaibh san naomhadh aois. 4 Ní fuláir nó gur chreideadar go daingean go raibh Muire glan glégeal riamh, agus féile n-a h-onóir do chur ar bun as a stuaim féin, sar a raibh aon chuimhneamh ag an bhfurmhór do Chatoiliceachaibh eile an domhain air. Is follus as an aiste seo nach fás aon oidhche amháin atá annso, acht gurb amhlaidh a dh'eascair sé as síol a chuir Naomh Phádraig san gcré thorthamhail sin, croidhe cráibhtheach an Ghaedhil. Aoinne a léigheann an méid seo thuas againn, ní h-iongnadh leis na Gaedhil a bheith go lán dílis do Mhuire ó shoin ille. Ní h-iongnadh go rabhadar go dícheallach ag guidhe chúichi agus iad ar fán an tsaoghail ag sileadh deór agus searbhas na deóraidheachta ag goillea- mhaint orra. Ní h-iongnadh gurbh Gaedheal — John Duns Scotus — an príomh- chosantóir ar theagasg na Geineamhna Naomhtha gan Cháim. Níor dhein sé sin acht creideamh a shinnsear a fhoillsiughadh don domhan. Is maith a bhí a thuigsint so ag an bhfile adubhairt, agus é ag cur síos air: — Is mór an sólás dúinn-ne go ndeinid na Gaedhil fós mar a dheineadar riamh sa tsean-aimsir, .i. osnaidheacha agus paid- reacha d'fhearadh go fuidheach ar son na h-Éireann i dtreó go ndéanfadh Muire gan Smál fóirthin orainn, agus sinn uile do chosaint ar mháchail an pheacaidh. TOMÁS Ó GALLCHOBHAIR. 1 Moran. Acta S. Brendani, p. 35. 2 Mabillon. Op. cit., Vol. I., p. 301 <L 78> ÉIRIGHE GEAL NA GRÉINE. An leanbh. — A mháthair dhil, cé'n fáth a bhfuilir ag siubhal mar seo ar fud na tíre ag sileadh na ndeor agus do cheann crom agus slabhra mór thimcheall ar do mhuineál agat? An mháthair. — A ghráidh ghil, tá brón agus uaigneas ag stracadh agus ag brúghadh mo chroidhe, acht suidh síos annseo le m'ais tamall agus leag do cheann ar m'ucht agus cuir do lámh i mo láimh-se agus innseóchaidh mé dhuit fáth mo bhuaidh- eartha. An leanbh. — Suidhfead, a mháthair, mar adeireann tú, cois na h-aibhne móire leithne seo. Féach! tá an t-uisge ag preabadh go binn glórach síos uainn agus tá an ghaoth ag séideadh go bog thrí na cranntaibh agus tá na h-éanlaithe ag ceileabhradh go ciúin i measg na gcraobh agus iad ag fanamhaint le h-éirighe na gréine. An mháthair. — 'Seadh, a mhic, táid ag fanamhaint le fáinne geal an lae, mar táimíd féin ag fanamhaint le h-éirighe gréine ár Saoirse, agus budh chóir dúinn aithris do dhéanamh ortha-san agus bheith go meidhreach croidhe-éadtrom mar atá siad-san — dhá mb'fheidir linn é. An leanbh. — Agus anois ó táimíd 'n-ár suidhe annseo agus mo cheann ar t'ucht agus mo lámh i do láimh-se, b'fhéidir go n-innseóchadh tú do do pháistín cad tá ag cur an bhróin agus an uaignis sin ort. An mháthair. — Ochón agus briseadh croidhe! Cé mar is féidir liom sgéal mo dhóláis d'innseacht gan aibhne deor do shilt níos leithne doimhne ná an abha mhór seo atá ag gluaiseacht go tapaidh ag ár gcosaibh? Fáiríor géar! Lá de'n tsaoghal ní raibh mé crom ceangailte mar atáim anois, acht bhíos chomh díreach leis an dorugha agus chomh saor leis an ngaoith a shéideas anall thar an bhfairrge. Annsin bhí mo cháil i n-áirde ar fud an domhain. Bhí mo riaghaltas agus mo dhlighe féin agam agus mo sgoileanna agus mo mhainistreacha chlúthamhla agus thigeadh na mic léighinn as gach ball de'n Euróip chun cráibhtheacht agus oideachas d'fhoghluim uaim. Oileán na Naomh agus na Sgoláirí do beirthí orm an t-am sin. Acht mo léan agus mo chrádh! D'imthigh sin agus tháinig seo. Tháinig an dubh-ghadaidhe agus an cneamhaire anall chugam, agus leag mo sgoileanna agus mo mhainistreacha agus mharbhuigh mo mhuinntear agus scaip ar fud an domhain iad agus bhain an fhuil as mo leacain agus an solas as mo shúil agus chuir an slabhra mór seo thimcheall ar mo mhuinéal agus thug iarracht mhillteach faoi mo theanga agus mo chreideamh do léir-scriosadh orm agus a sglábhaidhe féin do dhéanamh dhíom ar an saoghal seo agus sglábhaidhe an diabhail ar an saoghal atá le teacht. An leanbh. — Acht, a mháthairín, nach fada an lá ó tugadh an íde sin ort agus cad chuige an bhfuil sé ag cur trioblóide ort anois? An mháthair. — Is minic, a laoigh ghil, a thuit mo chlann ag troid ar son a saoirse <L 79> agus is minic do chaoin mise in-a ndiaidh, agus le goirid do marbhuigheadh daoine acu ba thréine clisde dá raibh ar druim talmhan. Bhíos i mo chodladh agus dóirteadh a bhfuil te amach ar mo ghruaidh agus dhúisigh sí me, agus nuair do chualas cad a rinneadh ortha is beag nár bhris mo chroidhe i mo chléibh istigh. Ní h-iongnadh mar sin, a chuid, go bhfuil dubrón ar do mháthairín, agus sin agat anois fáth mo bhuaidheartha. An leanbh. — 'Seadh, a mháthair dhil, tá tú mar Rachel ag gol a páistí agus nach nglacfaidh sólás ó aon duine. Acht ná bí ag caoineadh chomh cráidhteach brónach sin i ndiaidh na bhfear dtréan atá imthighthe, oir má cailleadh féin iad, ní i n-aisdear a thuiteadar, mar éireóchaidh na céadta ó n-a gcré a leanfas de'n obair ar ar thosuigh siad-san agus le congnamh Dé ní cuirfear cosg leis an deagh-obair sin choidhche go mbéidh d'áit féin gnóthuighthe amach acu dhuit i measg náisiún eile an domhain agus go mbéidh do sgoileanna agus do mhainistreacha tógtha aríst agus go mbéidh do theanga mhilis féin ar labhairt ar fud na tíre agus go mbéidh na mic léighinn iasachta ag teacht chugat aríst chun cráibhteacht agus oideachas d'fhoghluim uait. An mháthair. — Is mór an misneach agus an croidhe a bheireas tú dhom, a gráidhín dhílis. Is cóir dúinn cinnte bheith go dóchasach i gcomhnuidhe, mar an té atá éadóchasach, ní fiú saoirse é. Má tá droch-chosamhlacht ar an spéir faoi láthair féin, le congnamh Dé glanfaidh sé suas ar ball má's toil le mo mhuinntir mo shaoradh. An leanbh. — Toil le do shaoradh, a mháthairín! cé'n sórt cainnte é sin? Nach chun do shaortha atá do mhuinntear ag troid ar feadh beagnach míle bliadhain; agus nach ar a shon sin a dheargadar an talamh go mion agus go minic le n-a gcuid fola agus a chaitheadar a mbeatha i bpríosún agus a thugadar suas a raibh acu ar an saoghal seo, go fiú a n-anam féin; agus nach ar sin atámaoid uilig ag smaoineadh ó lá ár mbeirthe go lá ár mbáis? Agus deireann tú fós “má's toil le mo mhuinntir mo shaoradh”! Ó is léir go bhfuil do bhuaidhreadh ag goileamhaint go mór ort, a mháthair. An mháthair. — Tá an ceart agat, a chuid; tá an ceart agat go cinnte. Is dóigh nach bhfuil daoine san domhan a ghrádhuigheanns a máthair níos fearr ná ghrádhuigheann mo mhuinntear mise, acht bíodh fhios agat gur mór-iongantach ar fad an gean atá riachtanach chun mise do shaoradh, agus ní le cainnt ná leis an lámh-láidir amháin a déanfar é acht le paidreachaibh cráibhtheacha agus obair chiúin croidheamhail nach stopfar choidhche go fáinne geal lae mo shaoirse. An leanbh. — Is minic, a mháthairín dhílis, a bhí mé fhéin gha cheapadh sin, agus le deireannas go mór-mhór do buaileadh isteach go daingean i mo aigne nach leis an gclaidheamh amháin a gnóthóchar do shaoirse dhuit. B'fhéidir gur maith an rud an fhuil do shilt i n-amanna chun croidhthe na ndaoine do mhúsgailt agus iad do shábháil ar dhraoidheacht an Ghalldachais, agus chun a chur i n-úil do'n tsaoghal nach bhfuil sean-spiorad na nGaedheal caillte fós. Acht i n-a dhiaidh sin shíleas nach féidir linn do shaoradh leis an mheadhón seo amháin. An mháthair. — Agus bhí an ceart agat, a mhúirnín, agus éist anois leis an gcómhairle a bhéarfas mé dhuit le h-aghaidh mo pháistí eile. Abair leobhtha má's mian leobhtha an fíor-shaoirse a ghnóthughadh d'á máthairín go gcaithfidh siad cleachtadh a dhéanamh ar gach subháilce dá fheabhas, mar is é a gcreideamh an oighreacht is luachmhaire d'á dtáinig anuas chuca ó n-a snnsiri agus is é an t-aon-nídh amháin nárbh fhéidir <L 80> leis an nGall do lot ná do laghdughadh ortha agus is é chéad dhualgas mo mhuinntire an creideamh sin do thabhairt d'á gclainn féin chomh beo diongbhálta agus do ghlac- adar féin ó n-a sinnsir é, agus ní thig leobhtha sin do dhéanamh gan cleachtadh do dhéanamh air de ló is d'oidhche. Agus is ar na sagairt go mór-mhór atá mo sheasamh leis an gcreideamh do shábháil, agus má theipeann ortha-san a gcuid féin do dhéanamh, tá mise réidh leis an saoghal seo. Mar cad é an mhaith dhom bheith go cumhachtach séanmhar má táim gan creideamh gan Dia? Féach cé mar atá na tíortha móra thart thimcheall orm dá mbrúghadh agus dá gcrádh ag láimh dhíoghal- taigh Dé faoi gur thréigeadar é féin agus chuaidh i ndiaidh déithe mbréagach — acht táim ag do bhodhradh, a leanbh, le mo cuid cainnte, mar is dóigh nach maith leat an tseanmóireacht. An leanbh. — Go deimhin, a mháthair, táim ag éisteacht leat go h-aireach agus siubhal leat anois ag tabhairt comhairle ár leasa dhom. An mháthair. — Deirim-se go bhfuil bród agus áthas orm faoi n-a feabhas agus do chuidigh Dia le mo chlainn san am atá caithte le n-a gcreideamh féin do shábháil agus do thabhairt thar sáile do dhaoinibh eile a bhí i n-a suidhe i ndorchadas agus i sgáth an bháis; agus glóir agus onóir d'a Ainm! tá an mhuinighin chéadna Aige asam fós, mar tá Sé 'ghá iarraidh orm aríst tuilleadh de mo chlainn do bhronnadh Air agus gheallas go toilteanach Dho nach baoghal go mbeidh easbaidh mo chlainne-se Air chun A obair dhiadha fhéin do dhéanamh i measc muinntire an domhain thoir. An leanbh. — Acht, a mháthair, an ceart do na daoinibh úd dul amach go tíortha gallda agus an méid oibre atá le déanamh acu ar do shon-sa san mbaile? An mháthair. — Ná bíodh faitchíos ort, a leinbh, nach mbéidh mo sháith clainne agam i gcomhnuidhe san mbaile chun aire do thabhairt dom féin. Acht badh mhaith liom freisin go rachadh cuid eile acu ag tabhairt do na págánachaibh bochta an tsolais chéadna a thug Naomh Pádraig dhom-sa tá cheithre chéad déag bliadhain ó shoin ann. Agus na daoine a théigheas amach mar seo bíodh siad-san dílis do Dhia agus dhom-sa i gcomhnuidhe, bídís tréan i láthair conntabhartha agus nár sheach- naidís go deo an fhírinne do labhairt ós comhair ríogh agus taoiseach dá n-íocfaidís as le n-a n-anam féin; agus na daoine a fhanas san mbaile go dtroididh siad-san freisin guala ar ghualainn ar son Dé agus na h-Éireann; agus bíodh fhios acu nach bhfuil aon bhealach eile níos fearr ann 'na dtig leobhtha sin do dhéanamh ná bualadh go dian dúthrachtach faoi n-a dteanga féin d'aithbheochadhan. Sin é an gnó is mó atá le déanamh ag na h-Éireannaigh faoi láthair — teanga a sinnsear do shábháil ó'n mbás. Mo bhrón agus mo léan! nach ar mo chroidhe a bhíonns an chumha agus an t-uaigneas go minic, nuair a smaoinim ar theangaidh bhinn mhilis mo mhuinntire a gheobhas bás go cinnte os comhair mo shúl mura n-oibrighidh mo chlann agus go mór-mhór mo shagairt de ló agus d'oidhche ar a son le neart fathach tréanmhar. Á! dá dtuigidís an sgéal i gceart ní stopfaidís choidhche go mbeadh an Béarla ruaigthe amach agus an Ghaedhilig dhílis curtha 'n-a h-áit féin aríst. Tá fhios agam, a mhúirnín, gur minic cheana adubhradh é seo agus is dóigh gur minic a déarfar aríst é, agus is ceart bheith dhá rádh i gcomhnuidhe ar fhaitchíos go ndéan- faidhe a dhearmad choidhche, oir muna gcuir- tear an síol ní fhásfaidh an bárr. Ó, a stóir mo chroidhe! dá mbéadh fhios agam go raibh mo mhuinntear agus go mór-mhór na sagairt ag cur suime i dteangaidh a dtírín dúthchais mar badh chóir dhóbhtha, d'imtheóchadh an t-uaigneas agus an chumha <L 81> uaim ar áit na mbonn agus bhéinn chomh h-óg croidhe-éadtrom agus bhíos riamh. An leanbh. — A mháthairín, tá sgéal breágh sólásach agam dhuit. An mháthair. — Agus cad é an sgéal sin, a chuid? An leanbh. — Táthar ag cur an-spéis' ar fad san gCúis i Máigh Nuadhadh anois. Gach duine is fiú ainm fir tá sé ag foghluim na Gaedhilge anois agus ag déanamh deagh-rúin nach ndéanfaidh sé dhá leith d'a dhícheall, san gColáiste ná taobh amuigh dhe, le h-obair na nGaedheal do chur chun cinn le gach meadhón d'á bhfuil ar a chumas. Bíonn buidheanta Gaedhilge ar siubhal beagnach gach móiméad, de ló agus d'oidhche. Tá gach rud a bhaineas le n-a dtír féin faoi mheas acu, paidreacha agus ceol agus déantús Gaedhealach agus tá geall tugtha ag a lán acu gan focal Béarla do labhairt choidhche le n-a chéile mura bhfuil gábhadh eicínt leis. Agus, a mháthairín, ní'l fhios agam cad a thug an spioraid nuadh sin isteach san gColáiste, acht b'fhéidir go raibh baint eicínt ag cailleadh na bhfear dtréan leis. (Preabann an mháthairín suas go tobann, agus árduigheann a ceann agus triomuigheann a súile agus caitheann an slabhra go luath ó n-a muineál.) An mháthair. — Ó! a mhich mo chroidhe, sé Dia a chuir an bealach seo mé chun an deagh-sgéal áluinn sólásach seo do cloisteál uait. Bheireann an sgéal sin láidreacht nuadh agus misneach croidhe dhom. Bhí an brón agus an chumha ag stracadh agus ag brughadh m'anma agus níor fhéadas mo cheann a árdughadh. Acht tá fhios agam anois nár dóirteadh amach i n-aisdear fuil te na dtréan — acht gur mhúscail sí suas spioraid an aosa óig chun gach nídh d'á mbaineann leis an nGall do dhíbirt amach ó n-a measc agus na neithe a bhaineas le n-a dtír féin do thabhairt isteach. Má's fíor go bhfuil mic léighinn Muigh Nuadhadh ag cur suime san nGaedhilg mar seo, ní baoghal, a ghráidhín dhil, nach dtiocfaidh gach rud ceart. Agus anois abair leobhtha gur dhubhairt mise leobhtha leanacht de fhoghluim na Gaedhilge i gcomhnuidhe agus má thigeann tuirse nó laigeacht chroidhe ortha anois agus aríst, mar sin féin nár sguiridís go deo de'n obair diadha atá curtha ar bun acu go mbéidh teanga a sinnsear dh'á labhairt ar fud na h-Éireann aríst. Chun sgéal gairid do dhéanamh dhe, deirim-se leobhtha má is cóir dom, “aithbheodhaidís i dtoiseach a dteanga féin agus annsin bronnfar gach nídh eile ortha.” Agus anois, a laoigh ghil, caithfidh mé bheith ag imtheacht, mar tá na h-éanlaithe ag cantan ós árd imeasc an duilleabhair agus tá an ghaoth ag séideadh go borb thrí na cranntaibh agus féac! tá an ghrian mhór dhearg go díreach ar tí theacht i n-amharc agus Ó! nach bréagh aoibhinn áluinn an ghrian dhearg sin! Nach gcuirfeadh sí i gcuimhne dhuit an fhuil a sileadh ar son éirghe Gréine ár Saoirse — agus, a mhúirnín, ní fhuil lá éirghe na gréine sin i bhfad uainn anois le congnamh Dé na gCumhacht. Guidhimís go léir go dtigidh sé chugainn cos i n-áirde agus bímís 'ghár ngléasadh fhéin gach lá chun go mbéimíd fiuntach an tSaoirse sin a ghlacadh agus a chongbháil gan smál go dtí an lá úd 'n-a séidfidh an t-Árd- aingeal Mícheál ar a thrompa 'ghá rádh: — “A dhaoine! tá deireadh go deo leis an Saoghal.” SEUMAS Ó CONAILL. <L 94> LÁ FHÉILE PHÁDRAIG. LÁ Fhéile Phádraig! Seadh, nach mór a chuireas an t-ainm sin i gcuimhne do gach fíor-Ghaedheal! Tigeann na smaointe go tiugh indiaidh a chéile — smaointe ar Naomh Phádraig agus ar an obair dhúth- rachtaigh a rinne sé fadó in-ár measc; smaointe a chuireas bród agus uaibhreas croidhe orainn ag cuimhneamh dhúinn ar a fheabhas do lean ár sinnsir de chreidheamh Phádraig agus na naomh in-aimhdheoin a raibh ar chumas an namhad agus an allmhúraigh do dheunamh in-a n-aghaidh. Smaointe freisin ar an dtráth a raibh Éire “fé chlú, fé mheas, fé cháil” mar gheall ar dhiadhacht agus léigheann a muinntire — an tráth tugadh “Oileán na Naomh agus na Saoithe” uirthi. An seachtmhadh lá deug de Márta ceileabhrtar Lá Fhéile Phádraig againn in-Éirinn. An lá sin do chífeá craoíbhín beag seamróige ceangailte de chába nó de hata urmhóir na ndaoine ar fud na tíre agus ar an nóiméad cuirtear i gcuimhne dhúinn cionnus mar shoillsigh Naomh Phádraig an Tríonóid Naomhtha d'ár sinnsearaibh an lá úd id “Teamhair na Ríogh.” Agus fós! an ruidín beag glas sin tugann sé ós comhair ár inntine ár mbrat uaithne féin atá go dtí seo againn “ag síneadh go h-árd ar an ngaoith.” Lá Fhéile Phádraig! Seadh go deimhin, sin é an lá thar laetheannaibh eile na bliadhna ag muinntir na h-Éireann. Aon áit fé'n ngréin a bhfuil Éireannach le fagháil innti déantar mol-chuimhne ar an lá seo. Um an dtaca seo seadh is mó a thigeann na smaointe thar n-ais tar sáile go h-Éirinn agus go gaoltaibh sa baile. I gcathrachaibh móra an Oileáin Úir bíonn coisidheacht mhór ar siubhal ag na deóraidhí Gaedheal mar onóir ar an lá agus ba mhór a chuirfeadh sé as dóibh-san muna bhfuighidís craoíbhín beag seamróige ó Éirinn le cur in-a gcasógaibh fé chóir an lae. Acht nach ait an sceul é! Is ait acht is fíor é seadh, suim agus spéis i Lá Fhéile Phádraig bheith ag dul in-eug fá láthair in-Éirinn. Do bhíos ag léigheamh tamall beag ó shoin i dtaobh Éireannaigh a bhí tamall maith thall san Oileán Úr agus ar teacht abhaile go Baile Átha Cliath dhó anuraidh tamaillín roimh Lá Fhéile Phádraig níor mhó rud a chuir iongnadh air ná a thabhairt fé dheara nach raibh aon rud ar siubhal san gcathair a chuirfeadh in-iúl do dhuine an lá a bhí ann. Aimsear chogaidh a bhí ann dhar ndóigh acht pé rud é dubhairt an fear seo nár mhiste imtheachta eigín bheith ar siubhal an lá sin agus gur iontuigthe as sin go raibh rud eigín as bealach leis an saoghal seo againn in Éirinn. An amhlaidh atá Éire ar tí a sloigthe isteach i mbeul na Galldachta? Ní móide go sloigfear amhthach má chuimh- nighid muinntear na h-Éireann i gcomhnuidhe ar a gcreideamh agus a dtír dhuthchais féin. Ach sé is mó atá fé dhaoinibh áirithe in Éirinn aithris do dhéanamh ar an muinntir thall i Sasana agus dearmad do dhéanamh ar a dtír féin agus ar ghach a bhaineas léi. Is léir go bhfuil an dream sin ag iarraidh <L 95> a cheilt gur de mhuinntir na h-Éireann iad díreach mar ba chúis náire é baint le h-Éirinn. Go dtí le goirid féin do bhíodh coisidheacht nó rud eigín de'n t-sórt sin ar siubhal i mórán áiteanna ar fud na tíre. Bíonn cuirm-ceóil i n-áiteannaibh fós ach maidir le na cuirmeachaibh ceóil a bhíos ar siubhal is annamh a bhíos blas na Gaedhealtachta le fagháil ortha. Is ró-mhinic a bhíos amhráin dá ngabháil agus puirt dá seinm nach mbíonn baint ar bith aca le h-Éirinn ná le stair na h-Éireann. Ba cheart cosc do chur le n-a leithéid sin de mhol-chuimhne agus cuimhne ghlan- Ghaedhealach do dhéanamh ar an lá. 'S iomdha sean-nós atá imthighthe as cuimhne orainn agus ba mhór an truagh dá ndéanfadh muinntear na h-Éireann dearmad ar cad is brigh le Lá Fhéile Phádraig agus ar cionnus is ceart dóibh iad féin d'iomchur an lá sin. B'fhéidir dá mb'fhios dóibh sin go gcuirfidís a mhalairt de spéis san lá taobh amuigh de'n t“Seamróig do fhliuchadh” i dtigh-ósta. Nach breagh thiocfadh dráma stardha nó aon rud a dhéanfadh stair na h-Éireann do léiriughadh do'n Féile ist'oidhche. Agus dhar ndóigh do bheadh amhráin Ghaedhealacha ibhfad níos oireamhnaighe do'n oidhche ná aon ráiméis iasachta atá le fagháil. Is do'n t-sagart ba cheart tosach dho dheunamh annseo; ní baoghal dhó gan cur síos ar imtheachtaibh Phádraig in-a seanmóir agus beurfaidh na daoine aire dhá chainnt. Ní h-é atá fúm annseo cur síos ar bheatha ná ar ghníomharthaibh Naoimh Phádraig in-ár measc acht ba mhaith liom a rádh gurab é slighe do b'fhearr chum aithris do dhéanamh ar Phádraig agus cuimhne do dhéanamh ar dheagh-ghniomharthaibh ár sinnsear agus ar cháil ár dtíre fadó, ná gan dearmad do dhéanamh ar an dteangain as ar labhair Pádraig agus gan bheith ag déanamh aithris' ar allmhúrachaibh, agus béasa agus nósa againn féin níos fearr ná mar atá aca-san. Dá bhrigh sin ba cheart mol-chuimhne “Ghaedhealach” do dhéanamh ar Lá Fhéile Phádraig go mór-mhór óir 'sé an lá sin príomh-lá na bliadhna ag muinntir na h-Éireann — an lá a dhéanaimíd cuimhne ar ár gcreideamh agus ar stair ár dtíre. P. Ó C. Is breac brig in domain docach diambi baile Issí in brígh uile sercc mór do mac maire. <L 96> MANANÁN MHAC LIR. SEAN-SGÉAL GAEDHEALACH A BHAINEANNS LE CONNDAE MHUIGH EÓ. I. BHÍ Rí i nÉirinn fad ó, agus is fada ó bhí, agus dhá mbéadh anois ann, ní bhéadh ann an uair sin. Bhéadh sgéal úr nó sean-sgéal againn, agus níor dhóichidhe sin 'ná bheith gan aon sgéal. 'Sé an t-ainm a bhí ar an Rí seo Mananán Mhac Lir, agus chómhnuigh sé, a ghrádh mo chroidhe, i n-a chaisleán agus a dheagh-árus féin ar Oileán Loch' Mhananáin, i gCiarruighe Loch na nÁirneadh, a dtugtar Achadh Mór anois air. Bhí a cháil agus a chliú, a dhraoidheachta agus a dhiabhalaidheachta i gceithre ceardaí na Fódla. Pósadh i laetheanntaibh a óige é, agus bhí mór-sheisear inghean aige, acht cailleadh iad uilig acht aon inghean amháin, ar bh'ainm dhuithí Pampóg, agus bhí sí ar áilneacht agus ar bhreaghacht agus ar dheiseacht an domhain. Bhí rí eile i nÉirinn i dtaca an ama sin darbh' ainm Caoilte? agus rugadh mac d'á mhnaoi, agus tugadh Céadtach mar ainm ar an bpáisde. Aon lá amháin thug Caoilte a mhac leis go dtí fear feasa nó Réadóir, agus d'fhiafruigh dhe cá gcuirfeadh sé a mhac le draoidheacht agus diabhaluidheacht a fhóghluim, i riocht is nach bhfuigheadh fear ná arm an lámh i n-uachtar air go bráth na breithe. Mhol an Réadóir dhó a chur chuig Mananán Mhac Lir, gurbh'é an fear ba mhó draoidheacht agus diabhalaidheacht d'á raibh le fágháil, “agus,” ar seisean, “bliadhain 's an oidhche anocht rugadh inghean d'á mhnaoi, agus tá dháréag ban ag freastal uirthi, agus dháréag cailín ag déanamh seirbhíse dhuithí, agus béidh an freastal céadna ar do mhac.” Bhí an treas rí ann faoí'n tráth sin chomh maith, arbh' ainm dhó Mac Guirr, agus rugadh mac d'á mhnaoi, agus tugadh Londubh Mac Ghuirr air mar ainm. Chuaidh athair Londuibh chuig Réadóir nó fear feasa a bhí san gcomharsanacht agus d'fhiafruigh dhe, cá gcuirfeadh sé a mhac le ceird dhraoidheachta agus dhiabhaluidheachta fhoghluim, agus dubhairt an fear feasa leis, a chur chuig Mananán Mhac Lir. Bhí an triúr páisdí i gCaisleán ríogh Mhananáin, agus iad ag dul ar sgoil le chéile, go raibh Pampóg sé bliadhna déag d'aois, Céadtach cúig bliadhna déag, agus Londubh cheithre bliadhna déag. Lá dh'á rabhadar ag teacht a bhaile le chéile ó'n sgoil, ghabhadar isteach i gceardchain. Thóg Céadtach slat iarainn 'n-a láimh, agus chas í, chaith sé chuig Londubh annsin í, agus d'iarr air a dhíriughadh. Thóig se tairnge annsin, agus d'fhiaf- ruigh de'n bhflaith eile, cé mhéad a ghlachadh sé agus a lámh a leagaint ar an inneóin agus an tairnge ar a láimh go mbuaileadh seisean bhuille de'n cheap- uird ar an tairnge: [agus] dubhairt an flaith eile go leigfeadh sé dhó a dhéanamh, dhá leigeadh seisean dhó buille gan chosaint a fhághail air-sean sa' gcéad chath a bheith eatortha. Dubhairt Céadtach go leigfeadh; agus thóig sé an ceap-urd agus thiomáin sé an tairnge thrí bhois Londuibh isteach san inneóin. Leig Pampóg a sean-sgairt gháire, agus d'imthigh a bhaile go cúirt a hathara, — agus Céadtach léithi. 'Nuair thug an gabha faoi deara an rud a thárla san gceardchain d'fhiafruigh sé de Londubh céard a thiubhradh sé dhó dhá sgaoileadh sé (é) í. Dubhairt Londubh leis gur fear bocht a bhí ann féin acht, dhá dtagadh sé isteach ar a oighridheacht féin go deó, go dtiúbharadh sé luach a sheirbhíse dhó. Thoisigh an gabha leis an tairnge, agus ní raibh sé a bhfad go raibh sí bainte amach aige. Chuaidh Londubh a bhaile ann- sin chuig caisleán an ríogh, agus focal níor dhubhairt sé. Mar sin féin, bhí's ag an ríg. Thuig sé an sgéal ó thús go deireadh. Maidin lár na bhárach, chuir an rí fios ar na haithreachaibh, agus d'iarr ortha theacht chuig dínnéar an lá n-a dhiaidh sin. Tháinig an bheirt rí agus chaitheadar an féasta leis. D'fhiafruigh- eadar dhe annsin arbh' ór nó airgead a bhí ag teastáil uaidh. Dhá mbadh 'eadh go dtiubharfadh siad dhó (é) íad, agus céad míle fáilte. Dubhairt Mananán nár bh'eadh, acht gur bh'amhlaidh eirigh easaontas idir a mbeirt mhac, agus go mbadh mhaith leis go réidhteóchadh siad é. “Agus tá's agam,” ar seisean, “gur éad is cionn-tsiocair leis.” Dubhairt na haithreacha leis go mbéadh siad sásta le cé bé cé'n réidhtheach a dhéanfadh sé féin. “Cuirfead an triúr isteach san gcaisleán,” ar seisean, “fosglóchad na dóirse agus leig- fead d'fhear amháin teacht amach ar dhoras amháin agus d'fhear eile teacht amach ar dhoras eile, agus cibé fear aca a leanfas sí, bíodh sí aige.” Nuair bhí na haithreacha imthighthe, chuir sé an triúr isteach san gcaisleán. D'fhosgail na dóirse: agus, 'ar ndóigh, lean Pampóg Céadtach. 'Nuair chuaidh Londubh amach chonnaic sé Céadtach. D'fhiafruigh sé dhé, ar chuimhnigh sé air go raibh buille gan chosaint le fágháil aige air san gcéad chath. Dubhairt Céadtach gurbh'é a bharamhail nach cath é seo. “Ní ár-chath go dtí cath ar son mná,” arsa Londubh. D'ísligh Céadtach a lámha; agus tharraing Londubh a chlaidheamh, agus bhain sé an ceann de. Annsin chuaidh sé chuig Pampóg, agus “An bpósfaidh tú mise anois,” ar seisean, “ó thárlaidh seisean caillte.” “Ní phósfad,” ar sise, “go bráth na breithe thú,” agus d'iompaigh sí ar a sáil, agus ar ais léithi go dtí corp Chéadtaigh. <L 97> II Fuair Pampóg bosga mór agus chuir corp Chéadtaigh isteach ann, agus lusanna, luibh- eanna agus bláthanna bána agus gorma an tsléibhe 'na thimcheall. Annsin fuair sí long lán-luchtuighthe lán-lonnracha (uighthe?), gur árduigh sé a cuid seólta móra bucóideacha, bucáideacha, cómh-fhada, cómh-árda, cómh-dhíreacha le bárraibh na gcrann; níor fhág sí téadracha tíreacha gan teannadh, rópaí righne gan réabadh gan rúpáil. Lupadán agus lapadán ag míolta móra agus míolta beaga na mara, míolta móra na fairrge thiar ag teacht aniar, agus míolta beaga na fairrge thoir ag teacht anoir, ar chosaibh agus bhosaibh a maidí rámha, go dtug sí dhá dtrian ar siubhal, agus trian ar sgóid; go raibh na heasconaí éagsamhala ag feadghail agus ag déanamh ceóil sidhe dhuithe; cubhar i n-íochtar dhó, agus gainimh i n-uachtar, go mbéarfadh sí ar an nGaoith Ruaidh Mhárta a bhí roimpi, agus nach mbéarfadh an Ghaoth Ruadh Mhárta a bhí n-a diaidh uirthi; gur threabh sí cosán caol díreach thríd na tonntrachaibh móra millteacha tréan- bhorba, rian na gréine dá mealladh san ló, agus rian na gealaighe san oidhche; gur chaith sí naoi mí ar an muir, agus gur bhuail cuan agus caladh-phort i dtír choigchríce ar deireadh thiar thall. Chuir sí feistiughadh lae agus bliadna ar an Luing. Shiúbhail sí léithi amach thríd an tír. Chonnaic sí beirt fhear ag teacht chuici, agus iad ag iomchar dhuine mhairbh. Gach maidin n-a dhiaidh sin bhíodh an triúr fear le chéile ag imtheacht agus gach aon tráthnóna bhíodh an bheirt ag teacht a bhaile ag iomchar an fhir mhairbh, agus bhí sé mar sin ar feadh trí lá. Sa deireadh labhair fear de na fearaibh léithi, agus d'fhiafruigh dhuithe, cér bh'as í, nó cé hí féin. “Agus,” ar seisean, “má's ar thóruigheacht fhir atá tú, tarra uait agus gheobhaidh tú ceann.” Dubhairt sí leis imtheacht chomh sgiobtha is bhí 'n-a chosaibh, nó go gcaithfeadh sí go tóin na fairrge é. D'imthigh leis go ndeachaidh sé chomh fada le n-a dhearbhráthrachaibh, agus d'innis dhóibhthe an chaoi ar labhair sí leis. Chuaidh an dara dearbhráthair chuici agus dubhairt sí an rud céadna leis. Chuaidh an treas dearbhráthair chuici, agus bheannaigh dhuithí go módhamhail maiseach. “Go mbeannuighidh Dia dhuit, a mhaighdean óg,” ar seisean, “an aon dhochar a fhiafruighe cé thú féin, nó cá bhfuil do thriall?” “Innseóchad duit! acht an innseóchthá dhom 'tuige a mbíonn beirt agaibh ag iomchar dhuine mhairbh gach tráthnóna, agus go dtéidheann an triúr agaibh amach le chéile an mhaidean 'n-a dhiaidh sin?” “Innseóchad sin duit, a bhainríoghain óg, agus míle fáilte. Nuair bhí m'athair is mo mháthair beó, bhí m'athair 'n-a rígh agus, nuair cailleadh é, tháinig na Fágánaigh agus na Fir Ghorma, agus dhíbrigheadar as an dá oileán sinn, agus támuid ar bhárr an tríomhadh oileáin leóbhtha; agus dá mhéad dhá mharbhuighimid, bíonn siad beó aríst ar maidin le troid a dhéanamh 'n-ár n-aghaidh. Agus marbhuigheann siad duine againn gach aon lá, acht bheirimid ar ais ó'n mbás go slán sábháilte é, le huisge slánuighthe na híoc-shláinte.” “Tá liom-sa an gaisgidheach is fearr d'ár bhuail buille chlaideamh ariamh, agus geallaim dhuit a chongnamh, acht a thabhairt ó'n mbás an babhta so.” Ghabh an fear isteach agus thug leis amach an íoc-shláinte. Chuimil le créachtaibh Chéadtaigh é, gur d'éirigh sé beó aríst. Chuimil Céadtach a shúile le n-a lámhaibh, agus dubhairt, “is mór an codladh agus trom-shuan á bhí orm.” “Is mór,” ar san bhainríoghain, agus sgairt sí amach ag gáiridhe, agus d'innis dó gach ar thárla, ó bhain an prionnsa a cheann dhe. “Thugas liom thú ar bhord luinge,” ar sí, “agus bhíomar naoi mí ar an bhfairrge sul dá dtángamar annseo agus gheallas do chabhair do'n fhear seo 'feadh lae dhá dtugadh sé ó'n mbás thú acht ní rachaidh tú uaim go cionn míosa nó go mbéidh tú go láidir agus tagtha chugat féin.” Chaitheadar an oidhche úd le chéile, trian le fiannaidheacht, trian le sgéalaidheacht agus trian le soirm' suain agus sámh-chodlata go dtí fáinne geal an lae ar n-a bhárach. III. Maidin lá'r n-a bhárach, d'éirigh Céadtach Mac Chaoilte Mhic Rónáin. Nigh sé a lámha agus a éadan, d'ith a bhricfeasta, thug cúl a chinn ar an luing agus ar an bhfairrge, agus a aghaidh ar an talamh, agus thug na sléibhte, na coillte, agus na gleannta air féin, nó go dtáinig sé go dtí bothán beag faoi dheireadh thiar thall. D'fhiafruigh sé de mhnaoi an tighe (bhotháin) cia'n áit nó ionad annseo i n-a dtugtar cath agus caon-chosgar. “Dá mbadh fíor-ghaisgidheach nó curadh maith thú, ní fhágfá áit ná ionad, ceard ná cearn, ball ná clúid gan chuartughadh go grinn géar agus annsin gheobhthá amach dhuit féin an áit ina dtugtar cath agus chaon-chosgar.” Chuir an freagra sin fearg air, agus chorruigh agus d'árduigh sé a mheanma. Acht seadh ná ní headh, hú ná há, níor dhubhairt sé, acht lean sé an cosán caol díreach ó'n mbothán amach. Ní dheachaidh sé a bhfad nó go bhfacaidh sé na cnuic agus na sléibhte os a chomhair amach breac ballach, dubh dorcha, le daoinibh aisteacha ag teacht n-a aircis. Rinne sé ortha de rithteach, mar dhéanfadh seabhac ar sgata éanlaith, nó mar rithfeadh cú thrí sgata caorach; nó go ndear- naidh sé cárnán d'á gceannaibh, cárnán d'á gcosaibh, agus cárnán d'á gcuid arm is éadaigh. Annsin shín sé é fhéin i measg na marbh, go bhfeiceadh sé an raibh éin-neach eile le tigheacht. Níor bh'fhada dhó sínte sul dhá bhfacaidh sé sean- fhear agus sean-bhean ag tígheacht agus pota agus cleite (clúmh) leóbhtha; agus chaitheadar steall ar an taoibh seo agus ar an taoibh sin agus, 'léir mar bhíodar ghá chaitheamh ar na daoinibh marbha, bhíodar ag éirighe beó aríst ar nós míoltóg. Dubhairt Céadhtach leóbhtha gan a thuilleadh a dhéanamh beó, go marbhóchadh sé a raibh beó aca. Mharbhuigh sé gach aon duine aca agus an sean-fhear agus an tsean-bhean chomh maith leobhtha. Acht seal má bhfuair an sean-bhean bás, chuir sí de gheasaibh droma draoidheachta air gan codladh a dhéanamh an dara hoidhche i n-aon teach amháin, nó an dara béile bídh a chaitheamh ag an mbord céadna nó go n-inn- <L 98> seóchadh sé do Chailligh na Cille — gur mharbh se Cailleach an Áir agus Ár é féin. D'imthigh leis agus bhí sé ag imtheacht agus ag síor-imtheacht thar shléibhte' móra maola agus thar ghleannta doimhne dorcha, go dtáinig deón agus deireadh an lae, agus go ndeachaidh na míoltóga móra dubha faoi sgáth na gcopóg sráide. Faoi dheireadh nuair bhí sé sáruighthe siuncuighthe. Casadh cailleach árd mhanntach mheirgeach leis. Bheannuigh sé dhuithe go caoin séimh. “An tusa Cailleach na Cille?” ar seisean. “Is mé,” ar sise. “Bhoil,” ar seisean, “fuagraim dhuit gur mharbhuigheas Cailleach an Áir, agus an tÁr é féin.” Chuir sí fearadh na fíor-chaoin fáilte roimhe, agus d'innis dó gur chaith sí trí bliadhna i nIfreann ag fóghluim draoidheachta agus diabhal- aidheachta, mar foillsigheadh dhuithe i dtair- gireacht go raibh a leithidhe le teacht n-a haghaidh. “Gabh a bhaile anois,” ar sise, “agus maith- fead duit é.” “Ní gheobhadh,” ar seisean. “Féach le faobhar do chlaidhimh,” ar sise. Tharraing sé an claidheamh agus thug buille dhuithe, acht, i n-áit a marbhuighthe, baineadh mannt as an gclaidheamh i gcaoi is gur mhill sé an faobhar is go mb'éigean dó a chur sa truaill. “Maithim dhuit anois, agus gabh a bhaile,” ar sise. “Ní ghabhfad,” ar seisean. “Caith isteach i bpoll uisge mé,” ar sise. Chaith! Agus bhí sí trí ceathramhna uaire ann agus é 'n-a mullach 'ghá coinneál síos. Agus, 'n-a dhiaidh sin is uilig, d'éirigh sí aníos chomh láidir is bhí sí ariamh. “Maithim duit, a Chéadtaigh.” “Ní mhaithim-se dhuit-se,” arsa Céadtach. “Caith síos i bpota tárra a bhéas dhá bhruith mé.” Chaith, agus d'fhág sé ann feadh trí ceathramhain uaire í. D'éirigh sí aníos chomh sgiobtha láidir le mionnán aereach. “Maithim dhuit anois,” ar sise. “Ní mhaithim-se dhuit-se,” arsa Céadtach. “Cosain thú féin.” Tharraing sé an claidheamh agus thug buille dhuithe acht ní raibh aon mhaith dhó ann. Chuir sí a lámha thart thimcheall air go bhfuair sí greim ar a chroiceann. Chuir a hionga isteach thríd an chroiceann go dtí an cnámh, agus bhain amach agus thug léithí lán a glaice dh'á chuid feóla. Bhí sé ar tí cur suas dé'n troid nuair a chuir éinín beag cogar 'n-a chluais, 'ghá chomhairliughadh a ceann a tharraing ó na fréamhachaibh. Ar an bpoinnte, boise d'éirigh de léim ár a dá ghualainn agus rug ar a ceann agus tharraing as na fréamhachaibh é. Acht sul má bhfuair sí bás, chuir sí de gheasaibh droma draoidheachta air gan codladh an dara hoidhche san leabaidh chéadna, ná an dara béile bídh a chaitheamh ag an mbord céadna, go racadh sé chuig Uan an Átha, agus go n-innseóchadh sé dhó gur mharbhuigh sé Cailleach an Áir, agus Ár é féin, agus Cailleach na Cille. D'imthigh leis, agus bhí sé ag siubhal agus ag síor-shiubhal go dtáinigh sé go páirc mhóir. Ní raibh sa bpáirc mhóir acht crann mór, carraig mhór chloiche, agus Uan. “An tusa Uan an Átha?” ar seisean. “Is mé,” ars' an Uan. “Bhoil, fuagruighim dhuit gur mharbhuigheas Cailleach an Áir, an t-Ár é féin, agus Cailleach na Cille.” Rinne an tUan air de rithteach, agus níor airigh sé i bhfogus dó acht neart síneáin ghaoithe a leag ar an talamh é. Nuair a d'éirigh sé sgíord sé chomh sgiobtha is bhí 'n-a chnámhaibh go dtí an crann. Rith an tUan 'n-a dhiaidh agus an síneán gaoithe. Rith sé thimcheall an chrainn. Lean an tUan agus an síneán é. Léim sé thar an gcarraig. Bhí sí naoi bpéirse ar leithead, agus naoi bpéirse ar áirde. Léim an tUan 'n-a dhiaidh agus, le neart agus luathas agus fuinneamh an fhuadair bhí faoi, chuir sé a cheann thríd an charraig. Ní luaithe fuair Céadtach ceann an Uain a bheith greamuighthe sa gcarraig 'ná thug sé buille chlaidheamh dhó, a sgoith an ceann dé'n cholainn. “Cuirim de gheasaibh droma draoidheachta ort,” ars' an tUan, “gan an dara hoidhche chodlata bheith agat sa teach céadna, ná an dara béile bídh a chaitheamh ag an mbord céadna go n-innsighidh tú do Chat na h-Uaire Brice gur mharbhuighis Cailleac an Áir, agus an t-Ár é féin, Cailleach na Cille, agus Uan an Átha. Tháinig séideóg ghaoithe annsin agus sguab sí an tUan chun bhealaigh. D'imthigh mo Chéadtach bocht leis, agus é cortha claoidhte go maith, go dtáinig sé go béal gleann. Casadh cat mór millteach leis. “An tusa Cat na hUaire Brice?” ar seisean. “Is mé.” D'fhuagair sé dhó gur mharbhuigh sé Cailleach an Áir, Ár é féin, Cailleach na Cille, agus Uan an Átha. “Ní mharbhóchair mise,” ars' an Cat, “dá mbadh nás dom mo chroidhe a chailleadh leat.” D'ionn- suigheadar a chéile, agus níor bh'í troid na mbó maol, an troid a rinneadar. Bhíodar le na chéile go ndearnadar bogán de'n chruadhán agus cruadhán de'n bhogán aríst, agus go dtugadar toibreacha fíor-uisge thríd leacrachaibh glasa an ghleanna. Faoi dheireadh thug Céadtach aon leadóg amháin de'n chlaidheamh dhó, agus rinne dhá leith de'n Chat, acht ar leagan do shúl bhí sé greamuighthe le chéile aríst. Le buille eile sgoilt sé an Cat ó bhathas a chinn go dtí bárr an 'riobaill. Nuair bhí sé ar tí an treas bhuille a tharraingt, léim an Cat air, agus rug barróg air, gur sháith sé gath nimhe a bhí ar bhárr a 'riobaill isteach thríd a ucht, agus gur tharraing a chroidhe amach ar a bharr, agus d'fhág ag sliobarnaghail le n-a thaoibh é. Acht sul á thuit Céadtach chuir sé a lámh isteach i mbéal an Chuit, agus stróic sé an croidhe amach as. Agus le leagan do shúl thuit an bheirt aca mín marbh ar an mbán. IV. Nuair tháinig deón agus deireadh an lae, agus faoithean fíon-dearg, dubhairt duine de na dearbhráthrachaibh leis an mbeirt eile go raibh sé i n-am aca dul le beagán cabhrach agus conganta a thabhairt do'n ghaisgidheach greannta groidh- eamhail as Éirinn, agus dubhairt an bheirt eile gur leag sé amach an obair dhó féin go ceann lae, agus go bhfágfaidís obair an lae seo air, agus go rachaidís le cabhrughadh leis ar n-a bhárach. <L 99> 'Chaoi ar bhith d'éirigheadar, agus d'imthigh leobhtha 'n-a dhiaidh. 'Léir mar ghluaiseadar ar aghaidh, chonnaiceadar an sléacht agus an t-ár millteach a rinne an tÉireannach. Acht faoi dheireadh fuaireadar é féin agus Cat na hUaire Brice sínte mín marbh ar an mbán le chéile. Fuaireadar greim ar an gcroidhe a bhí i n-a dhorn ag Céadtach, agus chuireadar isteach i n-a cholainn aríst é. Chuimleadar braon íochshláinte air, agus d'éirigh sé chomh maith agus bhí sé ariamh. D'imthigheadar leobhtha — an triúr dearbhráthair agus Céadtach leobhtha. Tháinig sionán maith gaoithe a chorruigh sop cocháin ar an mbóthar agus, ar an toirt, bhí Céadtach de léim gur leag sé cos air. Bhí 's ag na dearbhráthrachaibh annsin nár bh'é a chroidhe féin a bhí ann acht croidhe an Chait, agus tharraing duine aca a chlaidheamh, agus bhain an ceann de Chéadtach. Ghabh an fear eile ar ais go bhfuair sé an croidhe eile. Bhaineadar amach croidhe an Chuit, agus chuireadar a chroidhe féin isteach 'n-a cholainn aríst. Chuimil braon de'n Íocshláinte air, agus d'éirigh sé arís chomh lúthmhar éasgaidh aigeantach is bhí ariamh. Nuair thángadar a bhaile bhí oidhche bhreagh shultmhar aca le n-a chéile. Trialladh suipéar maith dhóibh, agus d'itheadar agus d'óladar a súthach sáthach go bhfacadar sgáth a mbolg ar na frathachaibh. Annsin chaitheadar an oidhche trian le fiannaideacht, trian le sgéalaidheacht, agus trian le soirm suain agus sámh codlata. Maidin lá'r n-a bhárach tháinig an triúr dear- bhráthair chuig Céadtach, agus thairgeadar rígheacht a n-athara dhó, agus d'iarradar air bheith 'n-a rí, agus go dtiubharfaidís dó a gcuid maoine agus gach a raibh i n-a seilbh aca; agus go ndéan- faidís seirbhíseacht agus teachtaireacht dó. Ghabh se a bhuidheachas leóbhtha, agus le réidhteach a dhéanamh eatartha, thug sé an chéad oileán do'n dearbhráthair ba shine, an dara hoileán do'n dara fear; agus an treas oileán do'n fhear do b'óige. Annsin d'fhág sé slán agus beannacht aca, agus tháinig chuig a mhnaoi, a d'fhág sé sa luing cois an chladaigh. V. Maidin lá'r n-a bhárach, d'éirigh Céadtach agus Pampóg, a bhean, go moch, agus dhírigheadar tosach na luinge lán-lochthuighthe lán-tsoillsighthe láidre ar Éirinn agus a deireadh ar an oileán. D'árduigheadar a gcuid seólta móra bucóideaca bucáideacha, comh-fhada, cómh-árda, comh-dhíreacha le barraibh na gcrann, agus níor fhágadar téada tíre gan teannadh, rópaí righne gan réabadh, gan rúpáil, lupadán agus lapadán ag míoltaíbh móra agus míoltaibh beaga na mara. Míoltaí móra na fairrge thiar ag teacht aniar agus míoltaí móra na fairrge thoir ag theacht anoir — ar chosaibh agus bhosaibh a maidí rámha — go dtugadar dhá dtrian ar siubhal agus trian ar sgóid, go raibh na heascona éagsamhla ag feadghail, agus ag déanamh ceóil sídhe dhóibhthe. Cubhar i n-íochtar dhó, agus gainimh i n-uachtar, go mbéarfadh siad ar an ngaoith ruaidh Mhárta bhí rómpa, agus nach mbéarfadh an ghaoth ruadh Mhárta a bhí 'n-a ndiaidh ortha, gur threabhadar cosán caol díreach thríd tonn- trachaibh móra millteacha tréan-bhorba na mara rian na gréine d'á mealladh sa ló, agus rian na gealaighe san oidhche, gur chaitheadar naoi mí ar muir, sul dár bhuail siad cuan agus caladh-phort i mBinn-Éadair Eadarnaidhe mhic Fhinn Mhic Chumhaill. Nuair chualaidh Fionn go raibh strainséir i dtír i ngan fhios do'n bhFéinn, nó do Mhananán Mhac Lir féin, thairg sé claidheamh agus culaidh ghaisge do'n té a gheobhfadh a thásg is a thuairisg is a ghraithe dhá dhúthaigh dhó. Chuaidh Conán amach i n-a aircis agus labhair go borb leis. “Ce thú féin?” ar seisean, “agus goidér'd do ghraithe 'un na tíre seo?” Hú ná há níor dhubhairt Céadtach, acht rug ar Chonán Maol mhac Mórna na Mallacht, agus chaith isteach faoi dhabhaigh a raibh taoille leaghta bruithte ag teacht anuas uaidh i mbraonacha troma tiugha, i gcaoi is go raibh 'chuile bhraon de, a thuitfeadh ar Chonán, ag dul thríd an gcroiceann go dtí'n cnámh, ó'n chnámh go dtí'n smior, agus ó'n smior go dtí'n smúsach. Nuair a thug Fionn é sin faoi deara, chuir sé Caoilte chuige. Labhair Caoilte go caoin macánta séimh leis agus d'iarr air a innseacht dó, dhá m'áil le n-a ónóir cé bé féin i slighe is go bhféadfadh sé a innseacht d'Fhionn. “Abair le Fionn go mbéad ag dínn ar leis,” arsa Céadtach. Annsoin sgaoil sé de Chonán, agus dubhairt leis gan teachtaireacht a thabhairt chuig duine uasal go bráth aríst. VI. Chuaidh Céadtach sgathamh de'n bhealach go teach a hathar le n-a mhnaoi, agus nuair a d'fhág i ngar do'n teach í, d'fhill sé d'Fhionn. Chaitheadar a ndínnéar agus chuaidh ag fiadhach agus ag fian-chosgar. Dubhairt Céadtach gur strainséar a bhí ann agus go dtóigfead sé gleann dó féin, agus thóig. 'Léir mar bhíodh sé ag marbhughadh an ghéim bhíodh se 'ghá gcaitheamh ar an ród, go dtí gur shíl sé go raibh sé i n-am aige dul a bhaile. Cheangail sé na héanlaithe le chéile go dtáinig Fionn agus a shluaighte, agus d'iarr ortha a dtógáil agus a n-iomchar, acht ní raibh ionnta a dhéanamh. Chuir sé bárr a bhróige faoi'n ualach, chaith ar a ghualainn é, agus as go bráth leis a bhaile. Rith Caoilte 'n-a dhiaidh; acht bhí a dhínnéar ithte ag Céadtach sul dá dtáinig sé chomh fada leis. 'Chaoi ar bith d'fhanadar le chéile go fáinne an lae. An dara lá, chuadar ag fiadhach agus ag fian- chosgar go Gleann na Smól, áit a rabhadar an lá roimhe. Chuaidh Céadtach go dtí an gleann 'n-a raibh na Fianna an lá roimhe, agus chuaidh siad go dtí an gleann 'n-a raibh seisean ag fiadhach. San tráthnóna ní raibh ag Fionn acht péire éanlaithe, agus bhí an t-ualach céadna ag Céadtach is bhí an lá roimhe. Ar an treas lá thárla an nídh céadna, acht ar an gceathramhadh lá, thuit ceó draoidheachta ortha, agus ní raibh 's aca cá raibh iad ag dul, agus chuadar isteach go caisleán breagh mór. Bhí biadh ar an mbórd, agus dheasuigheadar thart agus bhíodar ghá ithe. Tháinig sgáth nó tais mná isteach agus sguab léithi a raibh de ghreimínibh beaga briste ar an mbord, agus leag a thuilleadh bídh ar an mbord n-a áit, go raibh a seacht sáith ithte agus ólta aca. Bhí leaba réidh sa gcaisléan le haghaidh gach beirte <L 100> agus leaba do Chéadtach dhó féin, agus ceann eile d'Fhionn. VII. Maidin lá'r na bhárach chuaidh Céadtach agus Fionn chuig fleidh agus féasta, go dtí Caisleán Mhananáin Mhic Lir .i. athair a chéile. Bhí fearadh na fíor-chaoin fáilte rompa; agus áthas agus aoibhneas, bród agus ríméad ar 'chuile dhuine, faoi go dtug Céadtach a chroiceann leis, 'léis an mhéid a ndeachaidh sé thríd. Trialladh an- dínnéar dhóibhthe, agus nuair bhí sé réidh gléasta dheasuigheadar thart 'uig an mbord le n-a leagaint isteach. Thóig Fhionn a sgian agus a phíce agus leag ar an mbiadh aríst iad, agus dubhairt nach mblasfadh sé biadh ná deoch sa gcaisleán go gcoimhlíonfadh Pampóg impidhe dhó. “Coimhlíonfad impidhe ar bith a iarrfas tú acht ní leigfead do mo fhear chéile dul ag dréim ná ag comhrac leis an mBláithín Bhlóigh.” “Mur' leigir dhó é sin a dheanamh ní bhlasfad greim bídh,” ar Fionn. “Bfhearr liom an geallamhaint sin féin a thabhairt duit ná go n-imtheóchthá ó dhoras Mhananáin Mhic Lir gan béile bídh a chaitheamh.” Nuair facthas do Chéadtach go raibh air imtheacht d'éirigh sé de phlimp, agus chaith uaidh a sgian agus a phíce, agus d'imthigh leis. Lean Fionn é, agus lean Pampóg Fionn, agus d'iarr air aon fhábhar amháin .i. a fear céile a thabhairt ar ais aríst chuici bíodh sé beó nó marbh. Agus dhá mbádh bheó dhó na seólta “glas-uaithne” a árdughadh, agus dá mbadh mharbh dhó na seólta dearga a thógháil. VIII. D'imthigh le Céadtach mac Chaoilte Mhic Rónáin agus Fionn Mhac Chumhaill, agus seacht gcatha na Féinne, agus seacht gcatha na Gnáth-Fhéinne, agus stad ná staonadh, aobh na foras, níor bhain dóbhtha, nó gur bhuaileadar cuan agus caladh-phort san Domhan Thoir, ag deagh-árus agus ionad-chómhnaidhthe An Bhláithín Bhlóigh'. Chuireadar feistiughadh lae agus bliadhna ar an luing, thug a gcúl leis an muir, a n-aghaidh ar an tír, agus ghabhadar an aith-ghiorra ba dhíríghe ar chúirt agus dheagh-chaisleán an Bhláithín Bhlóigh'. Nuair thángadar go dtí an geata, bhuail Céadtach an Cuaille Comhraic (Cónra'), agus fiafruigheadh dhe céard a theastuigh uaidh. Dubhairt sé gur theastuigh teach uaidh. Dubhradh leis go raibh teach thíos annsin, agus go raibh na hAmhaí ann, agus go gcaithfeadh sé a ghábhail. Ghabh se isteach sa teach, agus thoisigh na hAmhaí móra ag gáiridhe, agus na hAmhaí beaga ag gul (a' caoineachán). D'fhiafruigh sé dhóbhtha céard ba chionn-tsiocair leis an tseafóid seo. D'fhreagair na hAmhaí móra go raibh siad ríméadach faoi an bplaic dheas a bheith aca as agus dubhairt na hAmhaí beaga go raibh siad féin dobrónach pusach faoi nach mbeadh greim ar bith dhe le fágháil aca-san. D'éirigh gach ceann aca annsin agus chuir bolta ar an doras, agus d'éirigh Céadtach gur chuir sé bolta agus maid' éamuinn air. Annsin rug sé ar cheann de na hAmhthaibh, agus fuair greim coise air. Bhuail sé Amha eile leis gur mharbhuigh sé. Thoisigh ortha n nsin agus duine ná diúlach, óg ná sean, fear, bean, ná páisde, dá raibh san teach, níor fhág sé beo. D'éirigh sé annsin, agus chuaidh amach le féachaint an raibh Fionn agus Fianna Éireann ag teacht. Bhíodar ag druidim i ngar dhó. D'iarr sé ar dháréag den bhFéinn aon Amha amháin a chaitheamh amach, acht theip ortha. Rug sé féin ar an gcéad duine, agus chaith amach agus, le iompóbh do bhoise, bhí an ceann deireannach aca caithte amach aige. 'Léis sin chuaidh sé chuig na Glafairthí' chuig an gcisteannaigh. Bhuail an doras. Fiafruigheadh dhe céard do theastuigh uaidh. Dubhairt sé gur theastuigh biadh. Dubhradh leis dul amach go dtí an pháirc, agus damh a mharbhughadh. D'imthigh go dtí an pháirc; chonnaic sé tarbh. D'ionnsuigh an tarbh é. Rith sé leis go dtí an teach, agus an tarbh 'n-a dhiaidh. Nuair bhí an tarbh istigh aige, dhún sé an dá dhoras, agus mharbhuigh agus d'fheann é, agus chuaidh amach le féachaint a' raibh a mhuinntir féin ag tigheacht. Bhíodar go díreach tagtha. Thángadar isteach go dtí'n teach. Thug Céadtach ceathramha de'n mhart le n-iomchar dhóibhthe. Theip ortha a iomchar. Chuir sé na ceithre ceathramhna isteach sa gcroiceann aríst agus d'iomchair a bhaile iad. Chuaidh sé aríst chuig Glafairthí na Cisteannaighe agus fiafruigheadh dhe, céard do bhí aige dhá thóruigheacht. Dubhairt sé go raibh sé ar thóruigh- eacht móna le teinidh a dhéanadh. Dubhradh leis go raibh cruach taoibh amuigh agus go bhféadfadh sé a sháith dhi a thabhairt leis. Bhí draoidheacht agus diabhalaidheacht i ngach uile nídh. Rith ré agus bhain bacla mhóna as an gcruaich, agus rith le n-a anam chuig an teach, agus an chruach mhóna n-a dhiaidh ghá phlúchadh agus ghá thachtughadh gur dhún sé an doras 'n-a haghaidh. Ghabh sé chuig Glafairthí na Cisteannaighe aríst agus d'iarr ortha ádhbhar leabthan a thabhairt dó. Dubhradh leis a thabhairt leis as an iothlainn, an méid a theastóch' uaidh. Chuaidh sé 'na hiothlainne, agus tharraing roinnt cocháin as an gcruaich, agus rith sé leis agus an chruach ar fad 'n-a dhiaidh ag a iarraidh a phlúchadh agus a thachtughadh gur dhún sé an doras 'n-a haghaidh. Chuaidh se aríst chuig na Glafairí ag iarraidh uisge. Dubhradh leis go raibh tobar i n-a leithid seo d'áit, agus a sháith a thabhairt leis as. Chuaidh sé chuig an tobar agus chuir a lámha san uisge, agus thóg aníos braon de, agus rith go dtí an teach, acht ní túisge a thóig 'ná rith an t-uisge ar fad 'n-a dhiaidh ag iarraidh a bháidhte. Ghabh se chuig na Glafairí aríst, ag iarraidh teineadh, agus pota, agus dubhradh leis dul go dtí teach na n-Amha n-Órmach, go raibh teine agus pota ann, agus a dtabhairt leis. Fuaidh, acht má chuaidh féin, leig na hAmhaí a sean-sgairt gháire, agus dubhairt nach raibh an pota ag bruith na feóla d'easbhaidh teineadh agus go gcaithfeadh sé a bhruith le n-a cheann. D'ionnsuigheadar a chéile, go bhfuair 'ach aon duine aca greim caol cruaidh corraigheachta. Níor bhogadar an bharróg sin go ndearnadar bogán de'n chruadhán, agus cruadhán de'n bhogán aríst agus go dtugadar toibreacha fíor-uisge thríd na leacrachaibh glasa. Dhá dtagadh fear ó uachtar an domhain go híochtar an domhain, is le hamharc ar an mbeirt a thiocfadh sé. Faoi <L 101> dheireadh thug Céadtach aon fhásgadh fiann- mhíleadhta amháin dó a chuir go dtí na rúitínibh é, agus an dara fásgadh chuir sé go dtí n-a ghlúnaibh é. Annsin sháith sé a cheann faoi'n bpota, agus choinnigh ann é gur bhruith sé an fheóil dó. Sguab sé leis an pota agus an fheóil, agus d'ith sé féin agus Fhionn a seacht sáith, agus dubhairt sé leis na daoinibh eile biadh a thriall dóibh féin. IX. D'iarr sé ortha annsin fanacht 'n-a suidhe ar a n-aire agus ar a n-áirdeall a fhad 's bhéadh seisean ag fágháil dreasa bhig chodlata. Gealladh sin dó agus chuaidh sé a chodladh. Céard a dhúiseo- chadh e 'léis tamaill acht srann' fartaigh na bhfiann agus iad 'n-a gcodladh 'n-a thimhcheall. D'éirigh sé, agus chonnaic na céadta ag déanamh ar an teach, agus tárra agus ádhmad agus cochán aca leis an teach a chur le teinidh. Chuaidh Céadtach amach 'n-a n-aircis, agus a chlaidheamh nochtuighthe aige, agus níor sguir sé de'n troid go raibh 'chuile mhac máthar aca mín marbh ar an mbán aige. Ghabh sé isteach agus dhúisigh na fianna, agus dubhairt leobhtha dreas eile codlata a thabhairt dó, agus faire a dhéanamh 'fhad 's chodlóchadh sé. Gealladh sin do. Níor bh'fhada 'n-a chodladh dhó, nuair dúisigheadh aríst é, agus chonnaic sé sluagh mór ag tigheacht aríst, mar tháinig siad an chéad bhabhta. D'ionnsuigh sé aríst iad gur chuir sé deireadh leóbhtha. Thárlaidh sé sin aríst agus aríst eile 'feadh na hoidhche agus na fianna 'n-a gcodladh. Le fáinneachan an lae ar n-a bhárach, ghabh sé chuig Glafarthaighibh na Cisteanaighe, agus d'iarr ortha trí chéad fear a chur os a chomhair, 300 fear taobh thiar dhe (le na thóin), 300 fear ar gach aon thaoibh dhe, agus 300 fear ar gach aon fhaobhar de fhaobhar a chlaidhimh. Agus fuarthas ar an toirt iad. Rith sé thríobhtha ar nós seabhaic thrí sgata éanlaithe, nó coileán con thrí sgata caorach, agus bhí ghá ngabháilt d'á chlaidheamh agus ghá leadradh, agus ghá slaiseáil, nó go ndearnaidh sé brosgar dhíobhtha. Rinne sé cárnán d'á gcloignibh, cárnán d'á lorgnaibh, agus cárnán d'á n-airm is d'á gcuid éadaigh. Chuaidh sé chuig Glafarnaigh na Cisteanaighe aríst ag iarraidh a dhá n-oiread. Cuireadh chuige iad, agus má cuireadh féin, d'fhág an sailghradaigh orrtha agus rinne an rud céadna leobhtha agus rinne leis an gcéad dream. Ghabh se chuig Glafarthaigh na Cisteanaighe aríst ag iarraidh a dtrí h-oiread, agus tugadh dó iad, agus rinne sé an cleas céadna orrtha (leóbhtha). Bhuail Céadtach Cuaille Comhraic na Cistean- naige ríst agus dubhairt an Breilsg Mór go dtroidfeadh sé Céadtach, agus go ndéanfadh sé púdar dh'á chnámhaibh. Ghabhadar i bhfástódh a chéile, acht má ghabh féin, bhain sé trí h-uaire troda agus tréan-chomhraic as, sul dár mharbhuigh sé an Breilsg Mór. Thug se dubhshlán an Bhláithín Bhlóigh annsin, agus d'éirigh an Bláithín Blóigh, agus dubhairt gur mhór an truaigh nach dtáinig sé amach leis an strainséar a mharbhughadh sul dár marbhuigheadh a shluaighte ar fad. Thoisigh sé féin agus Céadtach ar a chéile gur mharbhuigh sé an Bláithín Blóigh i ndeireadh na dálach. Chuaidh Céadtach isteach chuig an teach 'léis sin chuig inghin an Bhlaithín Bhlóigh, agus d'fiafruigh sí dhe cá raibh sé ag dul, eisean a mharbhuigh a hathair agus a chuid fear. “Nach fearr dhuit mise agat anois ná iad ar fad?” arsa Céadtach. “Dhá mbéadh a fhios agam gur chugam-sa a bhís ag tarraingt chabhróchainn leat mé féin,” ars' an ainnir óg. Le briathraibh binne béil agus caon-chomhrádh agus bladar milis, mheall sé mo bhruinneall bhocht chomh mór sin is gur shíl sí go raibh sé i ndearg-ghrádh léithi agus, a chuisle mo chroidhe, thuit sí i ngradh leis ar áit na mbonn. Chaitheadar an oidhche i gcumhlódar a chéile agus, le breacachán na maidne, nuair fuair Céadtach 'n-a toirchim suain agus sámh-chodlata í, bhain sé an bráisléad ómra de chaol a láimhe deise, agus bhí ag imtheacht nuair a dhúisigh an áil-bhruinneall agus d'fhiafruigh dhe, nach raibh sé le fanacht léithi. Dubhairt sé nach raibh, dá áilne dhá raibh sí, agus d'imthigh sé chuig Fionn, agus d'ullmhaigheadar le dul a bhaile, agus d'fhág slán agus beannacht go deó na ndeór ag an aobh-bhruinneall óig áluinn uasail údan. X. Nuair bhíodar ar bord na luinge aríst ar a mbealach a bhaile, nochtuigh Céadtach cuid dhá smaointibh d'Fhionn agus dubhairt leis go mar- bhóchaidhe ar an mbealach a bhaile é. Dubhairt le Fionn freisin go raibh sé i n-aois a dhá bhliadhain fichead an lá sin, agus “an fear a mharbhuigh ar dtús mé, tá sé le mo mharbhughadh indiu aríst. Tiocfaidh sé ar nós éin, san aer, agus cuirfidh sé an chuma chéadna air féin is tá orm, agus iarrfad air teacht anuas ar an soitheach, agus béidh troid mhór mhillteach, agus fian-chomhrac idir mé féin agus an Londubh, Ó's eisean a bhéar ann. Tháinig Londubh ar bhord na luinge. Bhí a phrin- tíseacht thart an lá sin. Bhí sé i ngaol gar do'n mhnaoi a raibh Céadtach ag pléidhcidheacht léithi, agus ar bhain sé an bráisléad ómra dhuithe. Ar an toirt, thoisigh an troid eatortha — agus níor bhréag ná magadh troid a thabhairt uirthi. Thoisigheadar i gcuma ghearr-bhodach, agus throid- eadar go rabhadar 'n-a bhfearaibh óga agus go rabhadar 'n-a sean-daoinibh críon-liatha caithte cruptha spíonta. Throideadar 'n-a dhiaidh sin ó bheith 'n-a gcoil- eánaibh go rabhadar 'n-a sean-mhadraíbh; ó riocht dhá tharbh óga go rabhadar 'n-a sean-tairbh; agus ó riocht dhá stail óga go raibh siad 'n-a sean- stailibh. Annsin thoisigheadar ag troid i bhfuirm éan- laithe. Agus throideadar mar dhá sheabhac, agus ar an riocht sin mharbhuigh ceann aca an ceann eile. An ceann a bhí i n-íochtar, bhuail sé buille feill mharbhthaigh ar an gceann a bhí i n-uachtar, agus nuair bhí an ceann uachtarach ag tuitim, thuit ar an gceann íochtarach agus mharbhuigh é: agus budh é Londubh Mac Ghuirr a thuit i dtosach. Agus caitheadh amach leis an bhfairrge mhóir é. Acht an seabhac eile, tugadh a bhaile chuig mnaoi Chéadtaigh Mhic Chaoilte Mhic Rónáin é go háitreabh agus deagh-árus a hathar, Mananáin Mac Lir, go Caisleán Oileáin Mhananáin, i gCiarraighe Locha na n-Áirne, a dtugtar Achadh Mór indiu <L 102> air. Nuair a bhuail tosach a luinge cuan agus caladh-phort i gCríochaibh Éireann do hárduigheadh na seólta móra dearga, agus nuair a thángadar i dtír bhí bean Chéadhtaigh rompa, agus tugadh an seabhac dhuithe, agus ar sise, “Seo é an méid a gheóbhas mé i leabaidh mo Chéadtaigh?” Ghabh rabharta bróin agus briseadh croidhe í, agus leig sí naoi ngártha caointe a gheobhadh go croidhe na Cloiche Ghlaise, agus fágadh ise agus an t-éan leó féin annsin, agus d'imthigh Fionn Mhac Chumhaill agus na Fianna a bhaile agus níor thugadar aon áird uirthi. Nuair bhí sí tuirseach tnáidhte tréith-lag ag gol agus ag éagcaoin, agus lionndubh mór ar a croidhe, shuidh sí síos agus bhreathnuigh suas san aer agus chonnaic dhá éan ag troid go dásachtach le chéile, agus mharbhuigh ceann aca an ceann eile. Agus tháinig sgatha éanlaithe agus chuireadar duilleóga de chrann áithride thart thimhcheall an éin mhairbh, agus i gceann leath-uaire a' chluig d'éirigh sé go beó beathadhach bíodhgamhail aríst. Annsin fuair sí roinnt duilleóg de'n chrann céadna agus chuir ar a seabhac féin iad agus tháinig sé chuige féin agus bhí chomh maith is bhí ariamh. D'fhiafruigh sé dhuithe annsin an bhfuair sí an Bráisléad Ómra ó Fhionn, agus dubhairt sí nách bhfuair. CRÍOCH. 'Léis sin chuaidh sé féin agus í fein i bhfochair a chéile, go dtí caisleán a hathar, i n-Oileán Loch' Mhananáin, i gCiarruighe-Loch-na-n-Áirneadh i n-Achadh Mór i bhfogus do Bhéal Átha hAmhnais. Nuair thángadar go hionad-chómhnaidhthe Mhana- náin, bhí ríméad agus aoibhneas croidhe ar athair a chéile faoi go dtáinig Céadtach ar ais go slán sábháilte go ceann a chúrsa. Agus, ar ndóighche, ní raibh Pampóg 'n-a cúthailrimín ag ullmhughadh le haghaidh na bainise agus na fleidhe agus níor bhainis go dtí í. Cuireadh gairm sgolb amach chuig mór-uaislibh agus beag-uaislibh agus chuig uaislibh nach iad agus tháinig siad 'n-a sluaightibh. Bhí fleadh agus féasta ann a mhair naoi n-oidhche agus naoi lá agus bhí an lá deireannach chomh maith leis an gcéad lá. Bhí blas na meala ar gach aon ghreim agus ní raibh aon dá ghreim d'aon bhlas. Bhí 'chuile mhac máthar d'á raibh ann go súghach sáthach agus iad uilig go léir ar sheol na mbracha. Bhítheas ag ithe agus ag ól go bhfacthas sgáth a mbolg ar na fraghthachaibh, agus deirtear gur fearr a tsultmhaire a bhí i ndeireadh ná i dtosach na bainse. Sul dá raibh an bhainis thart ghabh Fionn Mhac Chumhaill chuig an mnaoi a chuir na geasa droma draoidheachta air, leis an mBráisléad Ómra a thabhairt chuici, agus d'iarr sé í, agus ar seisean léithí — “Má gheallas duit an Bráisléad Ómra a thabhairt chughat, níor gheallas a thabhairt duit, agus ní thiubhrfad duit (le n-a choingbheáil) é,” agus tháinig sé go dtí teach na féasta, agus thug do mhnaoi Chéadtaigh é. Pósadh é féin agus an óig-bhean a chuir na geasa air. Agus, a mhic mo chroidhe, b'é deireadh na fleidhe agus sgaradh na gcompánach, nach raibh pioc agam dá mbárr acht bróga páipéir agus stocaí bláithche, gur ith madraí an bhaile na bróga agus gur ligh siad na stocaí, agus gur fágadh m'aonraic mé ceann is cos-nochtuighthe — go mbadh slán an sgéaluidhe, go mbadh slán a léigheanns, agus go mbadh cúig céad slán go héag an fear á sheas- anns i n-aghaidh námhad na hÉireann, chomh fada dílis tír-ghrádhach buadhach is sheas Mananán Mac Lir. Sgéal a chualas i laetheanntaibh m'óige agus atá le cloisteál go fóill ó chuid de na sean- Ghaedhilgeóiribh i bPáraisde Achaidh Mór'. PILIB Ó BHALDRAITHE. <L 108> “LITRIDHEACHT AGUS EILE.” DO bhí iongnadh agus alltacht ar a lán daoine, le déidheanaighe, nuair ba chlos dóibh gur scríobh ughdar Éireannach leabhar a bhí chómh diamhaslach agus chómh brocach san gur cuireadh an dlighe air, thall i Sasana, ar a shon. Acht b'fhéidir go mba lugha é an t-iongnadh agus an t-alltacht dá léighidís alt eile a scríobh an t-ughdar céadna — Seoirse Ó Mórdha. Ag comhairliú na mBreathnach do bhí sé i dtaobh a dteangan. Ba chóir dóibh níos mó céille do bheith aca, dá mba mhaith leó an Bhreatnais do choimeád beó, ná mar a bhí ag na Gaedhil, a mharbhuigh an Ghaedhilg le h-aimideacht agus le díthchéille. Nuair do tháinig sé féin chun na Gaedhilge do aithbheodhú, do chomhairligh sé an Bíobla Gaedhealach do chur á léigheamh — acht bhí an iomarca eiriceachta ann — sin é adubhradh leis, agus ní glacfaoí leis i n-aon chor. Annsan do bhí sé chun Finnscéalta na h-Araibe do chur ós a gcómhair — adubhradh leis iad do scagadh go maith ar dtús. Do scríobh sé féin beart scéalta — agus dubhradh leis ná rabhadar sáthach cráibhtheach — ní glacfaoí le h-aon scéal gan míorbhail nó rud den tsaghas san do bheith ann. Agus i ndeire na scríbe d'éirigh Seoirse Ó Mórdha as mar ghnó. Chítear as an méid sin go bhfuil an dá dhóigh ann ar an scéal, agus go ndeineann Seóirse agus a leithéid beart do réir a dtuairme. Ní thuigeann Seóirse agus daoine mar é, gurab aon díoghbháil dóibh féin ná d'aon duine eile leabhair mar “The Brook Kerith” do scríobh, agus chun stáid a n-aigne do thuiscint, ní mór dúinn a fhéachaint cár fhoghluimigheadar na tuairmí sin. Le linn na Renaissance do tháinig athrú an-mhór ar aigne na n-ughdar agus ar an gcaoi 'na nochtaidís í. Do tháinig aos léighinn an Oirthir go dtí an Eadáil, agus do leath an nuadh-leigheann san ar fuid na h-Eorpa. Ba mhór an chabhair dó an chló- dóireacht, a bhí eirghe coitcheann an t-am san. Do chuaidh gach saghas ealadhan chun cinn in san am chéadna, agus fiú an domhain féin bhí sé tar éis dul i méid, nuair do tháinig Columbus abhaile ó'n Oileán Úr. Ní h-iongnadh mar sin na h-ughdair do bheith ag eirghe muinghíneach asta féin agus as cómhacht na h-aigne, agus ag eirghe neamhspleadhach ionnta féin. Agus d'airigheadar go raibh rudaí eile san tsaoghal seachas pionós agus seanmóireacht, do bhraitheadar an t-áthas mór a bhí ar fagháil i ngach aon áird, agus an áilne bhí san ndomhan agus i ngach aon rud d'á raibh ann. Agus do chaitheadar i leathtaoibh gach aon rud a bhí gá gcosc ar na rudaí sin — an tsean-fheallsamhnacht úd na manach, agus na tuairmí caithte do chloisidís gach aon lá ag seanmóiridhthe — smachtú na colna, umhlacht aigne — an Chríostaidheacht go léir, agus do ghlacadar chúcha an Phágántacht nuadh a chumadar féin. Na feallsamhain do tháinig na ndiaidh, ní h-aon chosc ná toirmeasc do rinneadar ar an ngluaiseacht so, acht cuidiú leis. Ba mhó an tsaineamhlacht agus an leithlis aigne do bhí ann de bhárr teagaisc Descartes; mar chuir sé aigne an duine ós cionn an uile nidh, mar bhreitheamh agus mar thomhas. Do chríochnuigh Kant an scéal dó, le na Árd-Chritic, a raibh cead aige gach aon nidh do scrúdú agus <L 109> do phromhadh — agus níor fhág sé ar thalamh ná ar neamh aon dlighe don chine daonna, acht an rud a fhuráileann intleacht an duine. Annsan do tháinig Darwin agus Spencer, agus ní ghábhadh dhom a rádh cionnas mar bhí an scéal na ndiaidh, acht go bhfuil an stáid aigne ar a ngoireann Hardy “Modernism” i n-aoirde láin fé láthair. An sean-rúd, Panteism, fé chruth nua, atá ann, agus ainm deas air — “Creideamh na Daonnachta” — ag a lucht leanamhna. Acht sí an cheist atá againn le cur ar an gcreideamh galánta so — cad é an toradh a thagann as — ar an dtoradh aith- nighthear an crann. Féachaidh. Ní raibh duine le fagháil ba mhó a bhí oilte agus eolgach ar fheallsa an Amhrais, agus ar gach nidh a bhain leis, 'ná Georges Sand — agus cad é an chabhair a bhí ann di. Ní chuirfeadh sí dlighe ná cosc ar aon duine acht aon- dlighe a mheóna féin — agus i ndeire na dála níor éirigh leithe aon áthas ná aon shástacht aigne d'fhagháil acht leis an ndomhan, nó eile a feallsa, do thréigean. Níor fhéad Balzac ná Zola, a chuir an oiread san spéise i saoirse thola agus i neamh-spleadhacht intleachta, aon rud eile d'aithint ar chlainn an duine — iad súd a raibh forlámhas aca ar spéir agus ar thalamh — acht gur “beithidheach ainmhianach brúideach” gach mac máthar aca. Do thais- beán Heine nach raibh i gCreideamh na Daon- nachta acht Creideamh na h-ainmhéine, agus deimhnigheann Richepin go dtéidheann síbhílteacht agus an t-sean-fheallsa le chéile — agus go dtuiteann gach nidh as a chéile má leantar an nuadh-chreideamh — gurab é a thoradh ná donas agus aimiléis agus éadóchas. Is ar lorg na scríbhneóir úd ba mhaith le Seóirse Ó Mórdha sinne do bheith ag gluaiseacht — acht féachaimís an taobh eile den cheist. Ní mór an suaimhneas ná an spás a bhí ag Gaedhil leis na céadta bliadhain chun árd-tuairmí feallsamhnachta do cheapadh; níor bheag a bhí le déanamh aca agus slighe bheatha do bhaint amach dóibh féin i n-éan chor. Is fíor go raibh a lán troid agus imreasán ar siubhail san Eadáil le linn na Renaissance acht ní h-ionnan troid le boirbeacht, agus an troid is gábhadh do dhéanamh le cruadhtan. Acht má's fíor nár cheap ár sinnsear amach aon fheallsamhnacht nuadh, níor ghlacadar ar a shon san le déantús na nGall acht an oiread. Chítear é sin go soiléir ins na scéalta agus na h-imtheachta d'aistrigheadar go Gaedhilg. Chun sompla do thabhairt — cuir i gcomparáid an Aeneid fé mar a chéad-scríobh Feargal é, leis an leagan Gaedhealach atá i gceann de sna sean-leabhraibh .i. Imtheachta Aeniasa. Dán maordha Rómhánach seadh an Aeneid, acht do rinne an t-ughdar Éireannach cló Gaodhlach do chur air, agus do rinne sé scéal ceart Gaedhealach de, chómh Gaedhealach le h-aon iomramh d'ár cheap Gaedheal riamh. Do chuir sé leis agus do bhain sé de aon rud ba mhaith leis do bheith ann nó as, gan spleadhchas aige ar aon ughdar. Cuimhnidh arís ar na Gearaltaigh agus ar mhuinntir Bhutléir. Do rug na Sean- Ghaill seo leo go h-Éirinn na dánta agus na h-amhráin do bhí á seinm ar fuid na h-Eórpa le n-a linn — amhráin an “amour courtois.” Do bhí méadaracht spesialta ag gabháil leis na h-amhráin seo pé áit na rabhadar — acht do thóg na h-Éireannaigh an gné litridheachta san chúcha féin, agus do chuireadar a séala féin air, agus do chasadar ionnta an fhonómhaid gheal-gháir- theach a bhí mar thréith ar leithligh ag na Gaedhil riamh. Nuair do bhí na h-amhráin socruighthe aca ar a dtoil, do bhí ag aos litridheachta, do bhárr a saothair, amhráin mar “Neimhthinn an Galar an Bás” — Cúchonnacht Ó Cléirigh do scríobh. Na h-ughdair do scríobh as Gaedhilg, agus cuid mhaith díobh súd a scríobh as Béarla — <L 110> Mangan agus Kickham, cuir i gcás — do leanadar den nós chéadna — ní mó atá de Ghalldachas i scríbhinní Mangan ná mar atá le fagháil i leabhraibh an Chéitinnigh. Acht tá athrú mór tar éis teacht ar aon saoghal i nÉirinn le déidheanaighe. Do bhí Renaissance dár gcuid féin againn — aithbheodhú litridheachta. Do bhí uain agus spás againn chuige, agus do scaipeadh a lán leabhar — litridheacht cheart — fén bpobal. Cuid de sna scríbhneóirí — an t-Athair Peadar cuir i gcás — do leanadar go dlúth agus go daingean den tsean-nós, agus is fíor-bheag d'aon nós iasachta a leigeadar isteach. Ní dóigh linn go seasóchaidh an dóigh sin — nár ghlac sean- ughdair na nGaedheal le na lán rud iasachta acht iad do Ghaedhealú. Acht furmhór na scríbhneóirí eile — An Dr. P. Ó Síothcháin, agus Pádraig Mac Piarais, agus Domhnall Ó Corcardha — agus tá sluagh mar iad — do chumadar agus do cheapadar i slighe go mairfidh a gcuid leabhar i measc litridheachta na h-Eórpa. Do ghlacadar chúcha gach nidh do b'fhearr agus do b'fiú do ghlacadh ó scríbhneóirí na Frainnce, agus na Rúise, agus na h-Almáine, agus do Ghaedhealuigheadar é. An nidh is mó, b'fhéidir, atá le fagháil do bhárr saothair litridheachta na h-Eórpa le trí chéad bliadhain — an Rómhánticeacht — do ghlacadar í. Do ghlac fós leis an stíl nó an modh scríobhtha atá fé gnáth- úsáid — an t-úrscéal “psychologique.” Agus mar sin féin níor ghlacadar leis an Amhras, ná leis an “Modernism” liteardha so atá go h-an-láidir i Sasana. Níor bhacadar le ceisteanna móra an domhain do réidhteach, má bhíodar réidhtighthe cheana ag an gCríostaidheacht — agus tá a rian ar an litridheacht do shaothruigheadar. Acht dála Seóirse Ó Mórdha. Tá an tríomhadh dream i nÉirinn seachas an dá dream thuas, .i. Seóirse Ó Mórdha, agus Shaw, agus AE, agus Liam Ó Riain, Níl aon amhras ná gur ghlac na daoine seo le feallsamhnacht na nGall — le Panteism agus le Creideamh na Daonnachta agus le pé rud eile do cheap Sasanaigh agus Franncaigh dhóibh féin. Agus ní h-é amháin gur ghlacadar leis an bhfeallsa iasachta sin, do ghlac cuid aca .i. Seóirse Ó Mhórdha, le gach saghas gairse agus gránndachta dhá raibh ar fagháil. Agus anois, seo í an cheist. An leanfaidh scríbhneóirí na h-Éireann Seóirse Ó Mórdha, nó an leanfaidh siad Pádraig Mac Piarais agus an Dr. Ó Síothcháin? Beidh litridheacht mhór thádhbhachtach ag na Gaedhil fós — acht cad é an saghas a bheidh ann. Tá Éire mar a bhéadh ógánach gléasta chun catha — tá éirim agus éifeacht aici, agus tá, freisin, beart mhór le déanamh aici — tá a lán ag brath uirthe. Tá lucht litridheacht ag obair leis na mílte bliadhain — san nGréig, sa Róimh san Eóruip uile — agus cad tá déanta aca? Dada! Níl níos mó uaisleachta ná fongnaimh ag Sasanaigh indiu ná mar a bhí ag Gréigigh dhá mhíle bhliadhain ó shoin — agus tá an díombáidh agus an t-éadóchas céadna aca. Agus cad é an fáth: — “gan mise ní féidir libh puinn do dheanamh” ar ár dTighearna. Do chuaidh lucht an domhain i muinghín a gcomhacht féin, agus níor éirigh leó. Acht má théidheann na Gaedhil ar lorg a sinnsir; agus má dheineann siad an rud atá a fhios aca do bheith ceart, cá bhfios ná go bféadfaid a shoillsiú do'n domhan cad is beatha agus áthas agus saoirse ann — rud do theip ar eolgaigh an domhain go dtí seo. Agus rud eile — do chuireamar-na, clanna Gaedheal, an Chríostaidheacht i leabaidh na Págántachta ar fuid na h-Eórpa, le seanmóireacht agus le h-oilithreacht uair: nach féidir linn an nidh céadna do dhéanamh an t-ath-uair le litridheacht agus le foillsiughadh eagna. M. de L. <L 111> CIONNUS DO SHAOR SÉ A ATHAIR. INS an tsean-aimsir bhí rí i n-Éirinn, acht ní bhfuil a fhios ag éinne cadé an t-ainm do bhí air. I gcaitheamh a fhlaithis, ámhthach, tháinig gorta mór ar na daoinibh go h-obann, agus is iad a bhí i gcruadhchás toisc gan mórán lóin bheith curtha i dtaisce aca i gcóir na droch-aimsire. Bhí na daoine ag fagháil bháis i ndiaidh a chéile le neart an ocrais. Acht chun go mbeadh a ndóithin le n-ithe ag na fearaibh oibre is catha, chuir an rí fógradh amach 'ghá órdughadh dóibh na sean-daoine go léir — a bhí níos mó ná deich mbliadhna is dachad d'aois — do chur as an slighe. Ba h-uath- bhásach an fógradh é sin, agus níor mhaith leis na daoinibh óga a n-aithreacha agus a mháithreacha do mharbhadh, acht b'é órdughadh an rí é agus ní raibh a mhalairt le déanamh ag na daoinibh bochta. Um an dtaca so, bhí fear ann a bhí 'n-a cheann ar lucht oibre an rí. In ionad a athar do chur chun báis, is amhlaidh do chuir sé i bhfolach é isteach i bpluais áirithe do bhí i n-aice a thighe. D'fhan an seanafhear ins an áit sin, nuair a bhí na sean-daoine eile (go ndéanaidh Dia trócaire ar a n-anmanna) ag fagháil bháis ar fuid na tíre. Do bhí a fhios ag an rí nár mhaith leis na daoinibh fógradh chomh uathbhásach sin d'fhreagairt, agus mar gheall air sin, badh mhaith leis a dhéanamh amach an raibh éinne i measc a lucht oibre ag tabhairt iarracht ar an órdughadh do sheachaint. Ar an ádhbhar sin, do shocruigh sé ar cheisteannaibh deacra do chur ortha, mar bhí a fhios aige go h-an-mhaith nach dtiocfadh acht leis na sean-daoinibh tuigsionacha géarchúiseacha a leithéidí de cheist- eannaibh d'fhreagairt. Is uime dhéin sé an méid sin, ionnus go mbeadh a thuairim aige go raibh sean-daoine éigin ag tabhairt coghnaimh dos na daoinibh óga dá mbeadh sé ar chumas éinne na ceisteanna do réidhteach. D'á bhrígh sin, chuaidh sé amach, lá, chun a lucht oibre agus seo mar a labhair sé leo. “I mbáireach,” ar seisean, “tabharfad cúig phúint do'n duine gur féidir leis a innsint dom cionnus thiocfadh leis a n-aithint seo thar a chéile, eadhon, snab* agus bárr slaite nuair a bhéidh an dá cheann slím comh-chruinn agus déanta mar a chéile ar gach aon tsaghas cuma.” Tháinig scannradh ar na daoinibh nuair airigh- eadar an focal san. Do thosnuigheadar ar chainnt is ar chogarnaigh. “Ní fheadar,” arsa duine aca, “cad d'éirigh do'n rí nó cad é an malairt aigne atá tréis teacht air.” “B'fhéidir,” ars an dara fear, “gurab amhlaidh ba mhaith leis cuid- iughadh leis an bhfear is tuigsionaigh againn,” agus mar sin dóibh. Pé scéal é, tháinig ana-fhonn ar an bhfear oibre úd — air a rabhas ag trácht ó chianaibh — an t-airgead d'fhagháil mar bhí a bhean agus a mhac agus a athair i gcruadhchás, agus gan a ndóithin bídh le n-ithe aca. Fear ana- ghlic ana-thuigsionach dob'eadh a athair, agus bhí sé lán-oilte ar gach saghas léighinn. Um thráthnóna an lae sin, do ghluais an fear oibre air abhaile go tapaidh agus nuair bhí tuitim na h-oidhche ann, siúd amach fé dhéin na pluaise é. D'innis se d'á athair cad dubhairt an rí leo agus chuir sé i n-iul dó an cheist a chuir sé ortha. “Agus anois,” ar seisean, “badh mhaith liomsa í d'fhreagairt mar gheall ar an nduais móir atá i gcóir an t-é a réidhteochaidh í.” “Tá go maith,” ars a athair, “Seo dhuit an freagra, a mhic ó. Má chuirir an tslat isteach i sruthán, raghaidh snab na slaite ar tosach. Sin mar is féidir le duine iad d'aithint thar a chéile. Téirigh chun an rí anois, agus go n-éirighidh an t-ádh leat.” “Déanfad mar adeirir,” ars' an mac, “agus tabhair-se aire dhuit féin go dtí go bhfillfead abhaile arís.” Do ghabh sé a bhuidheacas le n-a athair mar gheall ar an gceist do réidhteach dó, agus amach leis. Maidin lá'r n'a mháireach d'éirigh sé go moch agus d'imthigh sé air chun an pháláis. Bhí an chuid eile de'n lucht oibre ann roimhe. Bhíodar go léir chomh balbh leis na clochaibh, agus chomh dall ar an gceist is bhíodar riamh. Nuair a bhíodar ag obair ar feadh tamaill bhig, chonnacadar an rí ag déanamh orra. Bhí croidhe an fhir úd ag preabadh 'n-a chliabh. Tháinig an rí suas leo agus stadadar de'n obair. “Anois,” ars an rí, “cia'ca agaibh fhéadfaidh an cheist úd d'fhreagairt?” “Is féidir liom-sa,” ars an fear, agus dubhairt sé leis an rí an t-slat do chur isteach i sruthán agus go dtiocfadh leis an dá cheann d'aithint ó n-a chéile, mar go raghadh snab na slaite ar tosach. “Tá an ceart agat, a dhuine mhacánta, agus bíodh na cúig phúint agat.” Do bhain sin misneach des na fearaibh eile acht dubhairt an rí leo go mbéadh cúig phúint eile i gcóir an duine a dtiocfadh leis na trí ceisteanna seo d'fhreagairt, eadhon (1) cad é an rud is mó cion agat air? (2) cad é an cara is fearr agat? (3) cad é an namhad is measa agat? Ceisteanna ana-dheachair do b'eadh iad gan amhras agus ní bhfuil sé ar chumas gac duine iad d'fhreagairt go furaiste. Nuair do bhí obair an lae críochnuighthe aige, chuaidh an fear do fuair an t-airgead abhaile, agus áthas ana-mhór air. Chuaidh sé amach chun na pluaise, agus d'innis sé d'á athair an scéal ó thúis deire. Do bhuail an seanafhear a bhasa le neart áthais, agus ba mhór an tógaint croidhe *Snab — Sin an ceann is ísle de shlait, nuair a bhíonn sí ag fás ar an gcrann. <L 112> dó an scéal do chlos. “Acht,” ars an mac, “tá trí ceisteanna eile agam duit anocht.” “'Seadh,” ars a athair, “innis dom iad gan mhoill.” Ach le scéal fada a dhéanamh gearr d'innis sé na ceisteanna dhó agus seo mar a dhéin sé iad d'fhreagairt. “An rud is mó cion agat air, sin é do mhac. An cara is fearr agat, sin é do mhadra (mar tiocfaidh sé chugat arís d'á mhéid a bhuailfir é), agus an namhadh is measa agat sin í do bhean.” Annsan dubhairt sé leis dul chun an rí agus a chapall do thabhairt leis. “Cuir do mhac ar do bhéalaibh gus do bhean ar do chúlaibh agus bíodh do mhadra ag ruith led' thaobh.” Do rinne sé mar órduigh athair dó agus siud chun siubhail fé dhéin an pháláis iad. Nuair tháinig an rí amach mar ba ghnáthach leis, thug an fear na freagartha úd dó, acht ní túisce bhí na focla, “an namhad is measa agam, sin í mo bhean,” amach as a bhéal ná gur liúigh sise amach de ghuth árd, “dá mbéadh an scéal mar sin agam,” ar sí, “is amhlaidh do bheadh t'athair, an ropaire feill, marbh um an dtaca seo ag saighdiúiríbh an rí.” Is fíor do'n tseanfhocal, agus is deacair a shárughadh: — “Má's maith leat scéal bheith i mbéalaibh na dtrí bpobal, innis tré rún do mhnaoi é.” Tar éis an scéil go léir do chloisint, chuir an rí a shluagh ar lorg an t-seana-dhuine, agus do rugadar air agus é i bhfolach phluais. Do tharraingeadar amach é agus do thugadar leo chun an pháláis é. Cuireadh os comhair an bhreithimh é agus daoradh chun a dhóighte é. Do ceapadh lá a bháis agus chuir an rí tionól ar a mhaithibh agus a mhór-uaislibh go léir i gcóir an lae sin. Nuair a tháinig an t-am a bhí beartuighthe chun an fhir do chur chun báis, chromadar na maithe agus na mór-uaisle ar chruinniughadh chun na faithche ar aghaidh na bruidhne amach. An fear óg gur daoradh a athair, bhí sé ag cur an bhóthair de agus é ag déanamh ar an bhfaithche, nuair tháinig sé suas le duine uasal áirithe do bhí ag dul chun na h-áite céadna. “Dia dhuit a cara,” ars an duine uasal leis. “Dia is Muire is Pádraig dhuit,” ars an fear eile. “Ar mhiste leat a innsint dhom cá bhfuil do thriall anois?” “Óch, tá m'athair tréis a dhaortha chum báis, agus táim ag dul anois 'ghá fhéuchaint chum an pháláis.” “Is ann atáim-se ag dul leis,” ars an duine uasal, “do réir fógra an rí,” gus as san amach do leanadar ortha i n-éinfeacht a chéile agus dhéineadar caradas agus muinn- teardhas le chéile. Nuair a bhain an bheirt an áit amach, bhí mórán daoine bailighthe ann rómpa. Do chonnacadar an rí 'na shuidhe ar a chathaoir ríoghdha agus a lucht freastail 'ná thimcheall. Bhí an fear bocht do daoradh chun báis i gcúinne na faithche agus beirt saighdiúirí ag coiméad faire air. Bhí morc mór teineadh ar lasadh i lár na faithche, agus na smólacha ag éirighe suas as. Nuair chonnaic an rí an duine uasal úd a bhí ag teacht, d'iarr sé air óráid do thabhairt uaidh sul a ndóighfí an fear cionntach. D'éirigh an duine uasal suas 'ná sheasamh agus dubhairt sé nach raibh sé socair aige aoinnidh do rádh annsan, acht go raibh seirbhíseach aige agus gur mhaith leis rud éigin do rádh leo. “Tá go maith,” ars an rí, “cuir chugham é.” Do dhéin an duine uasal mar adubhradh leis agus dhruid fear an tráchta so suas i láthair an rí. Sul ar chrom sé ar an óráid do thabhairt uaidh, ámhthach, do dhéin sé an margadh seo leis an rí: An chéad duine a tiocfaidh romham* ar mo scéal, dóightear i n-ionad m'athar é.” “Bíodh sé 'n'á mhargadh,” ars an rí, agus do léirigh sé dos na maithibh go léir coinghiallacha an mhargaidh. Annsan d'innis an fear an scéal so dóibh. “Aon uair amháin ní raibh duine ná daonaidhe i n-Éirinn acht aon fhear amháin, a mháthair agus a sheana-mháthair. Bhí an tír go léir fé'na smacht agus ba ghnáthach leo síol do chur innti. Dá dheascaibh sin, chuaidh an fear amach, lá Éarraigh, chun í do threabhadh, agus, dar mo bhriathar, bhí an talamh go léir treabhtha aige, agus an síol curtha innti aige, sul a dtáinig oidhche an lae sin. Bhí sé ana-thuirseach tréis an méid sin oibre do dhéanamh, agus do chodluigh sé go socair sámh an oidhche san. D'éirigh sé go moch ar maidin lá'r na mháireach agus nuair chuaidh sé amach bhí an t-arbhar aibidh agus i mbéal bainte. D'ullmhuigh an triúr a gcorráin agus amach leo chun an arbhair do bhaint. Chuaidh an fear féin go dtí cúige Mhumhan, chuaidh a mháthair go dtí cúige Chonnacht agus chuaidh a shean- mháthair go cúige Uladh. Ní raibh an fear ag obair acht ar feadh tamaillín, nuair do chonnaic sé girrfhiadh mór 'na luighe i measc an arbhair. Chaith sé a chorrán leis agus do sháith sé sa dhruim é. Do chrom an girrfhiadh ar rith anonn is anall síos suas ar fud na h-áite, agus é ag leagadh an arbhair ar gach taobh de, toisc an chorráin bheith sáithte go daingean 'na dhruim. Bhí sé ag síor-rith ó thaobh taobh agus ó chúige cúige go dtí go raibh an t-arbhar go léir bainte aige. Tháinig áthas mór ar an tríur nuair a thugadar fé ndéara go raibh an girrfhiadh ag baint an arbhair pé áit 'na raghadh sé, agus is amhlaidh bhí an fóghmhar críochnuighthe aca agus na stuacaí tógtha aca, sul a raibh an ghrian ar tí dul fé. Acht nuair d'éirigheadar go moch ar maidin lae'r na mháireach bhí a mhalairt de scéal aca mar níor fhéadadar stuaca nó punann d'fheicsint i n-aonbhall. Bhíodar imthighthe go glán i nganfhios dóibh. Bhí an fear go dubhrónach ar fad. Bhí an ghealach na suidhe san spéir fós. Chuaidh an fear amach agus chuir sé a chluas leis an dtalamh. Do phreab sé go h-obann agus isteach fé dhéin an thighe leis, mar is amhlaidh do chualaidh sé fothram dh'á dhéanamh thuas sa ghealaigh fé mar bheadh duine ag súisteadh arbhair. “Is amhlaidh,” ar seisean leis an mbeirt bhan, “tháinig na fir bheaga anuas ó'n spéir i rith na h-oidhche agus ghoideadar an t-arbhar, greadadh chúcha mar bhitheamhnaigh,” agus le n-a linn sin, do bhain sé dhá ruibe as ceann a shean-mháthair agus do dhéin sé saghas dréimire asta. Annsan d'árduigh sé é féin suas go dtí an ghealach agus do rug sé ar na firíníbh agus iad ag súisteadh an arbhair ar a ndícheall, acht chomh luath agus thugadar fé ndéara an fathach mór, dar leo, do theicheadar ins gach áird le corp eagla. Bhíodar ag tuitim le faill na gcnoc mór atá le feicsint sa ghealaigh, agus fuair mór-chuid díobh bás. *Teacht roimh = To interrupt. <L 113> Acht nuair mhothuigh Rí na gealaighe an scríos sin dh'á dhéanamh do tháinig sé 'ghá ghuidhe ar an bhfear gan bheith ar a dtóir níosa shia agus dubhairt sé go gcaithfidís an t-arbhar go léir síos go talamh ar n-ais. Do chaitheadar síos é acht le linn na h-oibre do bhriseadar an dréimire air, i dtreo nach raibh a fhios ag an fear bocht, cionnus raghadh sé síos chun a thíre féin. Bhí giota beag, ámhthach, de'n dréimire ag crochadh as an ngealaigh agus do leig sé síos é féin go dtí gur shroich sé an ceann dé. Annsan do thug sé léim mór agus tar éis aistir fhada tríd an spéir, d'fhill sé thar n-ais go h-Éirinn. “Do bhailigh sé a chuid arbhair isteach sa scioból, shúistigh sé ar a shuaimhneas é agus do cháth sé é. Nuair do bhí lán an mhála de choirce cháithte aige, chuaidh sé go dtí an baile chun é do dhíol. Bhí sé ag marcuidheacht agus do chuir sé an mála suas ar mhuin an chapall leis. Bhí cruidhte nuadha fé chosaibh an chapaill agus mar gheall air sin bhí cinn na dtairnge ag síneadh amach go garbh, i dtreo nuair bhí sé ag cur an átha anonn de, do sháith bradán ar gach tairnge díobh. Do briseadh muin an chapaill le h-ualach an fhir agus an mhála agus na mbradán. Bhí an fear bocht i gcruadhchás anois. Níor fhead sé dul ar an aonach ná filleadh abhaile. Fé dheireadh, ámhthach, do chonnaic sé caora ag inbhear i bpáirc a bhí i ngoireacht dó. Do mhairbh sé an chaora agus bhain sé an croiceann de. A h-aithle san, do chuir sé an croiceann ar mhuin an chapaill agus cheangal sé le slataibh drisligh é. 'Na dhiaidh san chuaidh an capall i bhfeabhas, acht nach ait an scéal a rádh gur fhás an drisleach agus an ollan ag an am céadna i treo go mbíodh na garsúin ag stothadh sméara as muin an chapaill gach bliadhain agus…” “Agus ní bhfuil ionnat acht fear bréige agus ní bhfuilir acht ag innsint bréige ó chromais ar an scéal sin,” arsa duine uasal mór droch- mhúinte leis. Bhí an margadh briste anois agus b'í críoch an scéil gur cuireadh an duine uasal chun báis do réir na gcoinghioll agus gur tugadh cead a chos do'n tseanfhear. DOMHNALL Ó h-ÉARCÁIN. <L 115> BÓTHAR NA MIAS. IS iomdha sean-sgéal agus béal-oideas atá ag na sean-daoinibh i ngach ceanntar i n-Éirinn. Sean-scéalta i dtaoibh a gceanntar féin a bhfurmhór. Sean-scéalta i dtaoibh caisleáin agus cille, i dtaoibh crann agus sgeach, i dtaoibh sléibhte agus lios, i dtaoibh sruthán agus toibreacha, agus i dtaoibh a lán rudaí agus áiteanna nach dtabharfá aon áird ortha maradh an dlúth-bhaint agus an ceangal atá aca le stair ár sinnsear. Tá daoine ann go cinnte agus 'sé a dtuairim nach bhfuil ins na sean-scéalta seo acht seafóid agus ráiméis agus baois. Bhí an dream seo ins an saoghal ariamh, agus is dócha go mbeidh siad ann go deó. Acht ní móide go bhfuil an ceart aca. Cibé chaoi tá sgéalta le cloisint ameasg na sean-daoine fós i n-Éirinn, agus is léir do gach aon nach bhfuil claon-bhreathach gur fíor agus ughdarásach na scéalta iad. Is dóigh liom-sa gur scéal díobh-so an scéal atá le cur síos annso anois agam. Scéal is eadh é atá clódh-bhuailte i meabhrachaibh muinntire Aidhne, .i. diogheóise Cille-Mhic- Duaigh. Tá an t-ainm sin ar an diogheóise mar gheall ar Naomh Cholmán, mac Duaigh (an naomh a bhfuil an scéal seo faoi), bheith 'n-a chomhnuidhe ann. Do mhair an naomh seo i ndeireadh na sémhadh h-aoise agus i rith tosaigh na seacht- mhadh h-aoise. De threibh ríoghdha Fhiachra do b'eadh é. Righnach, inghean Chormaic, do b'ainm d'á mháthair. Sul a rugadh Colmán bhí sé i dtairingire go mbeadh ceannas ag mac Righnach ar a threibh ríoghdha. Chuir sin fearg mhór ar an rí (Colmán do b'ainm dhó-san freisin) agus thug sé órdughadh Righnach a mharbhadh. Ar a chloisint sin o Righnach theith sí go Corcair — áit uaigneach ameasg sléibhte Bhuirinn i gConndae an Chláir — agus is annsin a rugadh Naomh Cholmán. Ins an áit sin tá an tobar naomhtha 'n-ar baisteadh é le feicsint fós. Tobar Cholmáin a tugtar air agus tá ionntaobh mór ag na daoine as an bhfíor- uisge atá ann. Nuair d'fhás Colmán bhí faitchíos air roimh an rí agus deirtear gur imthigh sé as Fiachrach Aidhne ar fad. Is cinnte go raibh sé i n-Árainn, mar chuir sé dhá theampall ar bun ann — Teampall Mór Mhic Duaigh agus Teampall Beag Mhic Duaigh. Bhíodh a lán daoine naomhtha i n-a gcomhnuidhe ins na h-oileánaibh sin i n-allód, agus sin é an fáth ar tugadh “Ára na Naomh” ar an áit. “Ní raibh suim acu,” a ndeir an Céitean- nach, “sna sealbhaibh saoghalta ní h-ionann agus mórán do lucht na h-aimsire-se.” Acht dá uaignighe 's bhí oileáin Árann ní raibh Colmán sásta. Ar an ádhbhar sin d'imthigh leis ó dheas treasna cuain na Gail- limhe agus stad níor dhein sé nó gur shroich sé Sléibhte Bhuirinn — an áit 'n-ar rugadh é. Is uaigneach an radharc, radharc na sléibhte seo indiu féin. Ní'l ionnta acht carraig- reacha agus scréigeachaí agus scailpreacha móra “ag bagairt a gcinn thar dhruim a chéile.” Ní fheicfeá duine ná deóraidhe ann. Ag siubhal duit ar an sliabh — agus is deacair siubhal ann — b'fhéidir go bhfeicfeá cúpla gabhar no caora sléibhe i n-áit eicínt 'n-a bhfuil paiste féir. Ar bhárr na sléibhte dhuit tá radharc breagh agat ar an limistéar tíre id' thimcheall. Chífá tighthe síos uait agus maradh an <L 116> deatach a bheith ag teacht ó n-a simléiribh ní déarfá go raibh aoinne 'n-a chomhnuidhe ionnta. Chífir na paistí beaga talmhan ameasg na gcloch agus gan bréag gan áidhbhéil is deacair do na daoinibh bochta slighe mhaireachtála a bhaint as a gcuid talmhan. Mar adubhart cheana chuir Colmán faoi ar an sliabh uaigneach seo. Áit oireamhnach do b'eadh í go cinnte le h-aghaidh aonaráin naomhtha mar Cholmán nach raibh uaidh acht síor-chaidreamh le Dia. Ní raibh aon chomh- luadar aige acht aon ghiolla amháin a bhíodh ag friothálamh an Aifrinn dhó. Chuireadar teampaillín ar bun fá aill mhóir ar a dtugtar Ceann-Aille indiu. Ní chaithidís acht aon bhéile amháin 'sa ló agus annsin féin ní bhíodh acu le n-ithe acht na luibheanna fiadhaine agus gan dada le n-ól aca acht an fíor-uisge. Acht ba bheag an áird a chuir Colmán ar neithibh díombuana an tsaoghail seo. Síor-ghuidhe agus síor- throsgadh agus síor-mhachtnamh — níor iarr Colmán acht iad-seo. 1 Agus bhí sé sásta leó. Seo sgéal faoi atá sgríobhtha síos ag an gCéitinneach: — “Fa lucht comhaimsire dá chéile Mochua agus Colam Chille, agus ar mbeith i ndí- threibh an fhásaigh do Mhochua, no Mac Duach ní raibhe do spréidh shaoghalta aige acht coileach agus luchóg agus cuil. Is é feidhm do-níodh an coileach dhó, iairmhéirghe an mheadhóin oidhche do choimhéad. An luchóg, iomorra ní léigeadh dhó acht chúig uaire do chodladh san ló go n-oidhche, agus an tan do thogradh ní sa mhó do chodladh do dhéanamh, ar mbeith tuirseach dhó ó iomad croisfhigheal agus sléachtan do ghabhadh an luchóg ag slíobadh a chluas, go ndúsgadh amhlaidh sin é. An chuil cheana, is é feidhm do níodh, bheith ag siubhal ar gach líne da léaghadh 'na shaltair agus an tan do níodh sgíoth ó bheith ag cantain a shalm do chomhnuigheadh an chuil ar an líne do fhágbhadh go tilleadh arís do rádh a shalm dhó. Tarla go grod dá éis sin go bhfuaradar na trí seoide sin bás agus sgríobhais Mochua leitir dá éis sin go Colam Cille ar mbeith i nÍ i n-Albain dó, agus do-ní casaoid ar éag na h-ealtan soin. Sgríobhais Colam Cille chuige agus is eadh adubhairt: — A bhráthair, ar sé, ní cuirthe dhuit i n-iongantas éag na h-ealtan do-chuaidh uait, óir ní bhí an tubaist acht mar a mbí an spréidh.” D'fhan Colmán seacht mbliadhna i sléibhtibh Bhuirinn. 'Sa mbliadhan 604 thar éis aimsire ár Slánuightheóra 'seadh ghlac Guaire flaith agus forlámhas ar Chonnach- taibh. Rí fial flaitheamhail ab eadh é agus rí naomhtha léigheannta freisin. “Chomh fial le Guaire” — b'shin sean-fhocal a bhíodh ag na daoinibh an t-am sin. “Má's fíor,” ars' an Céitinneach, “dobudh faide an lámh lé ndáileadh ní do na bochtaibh ioná an lámh lé ndáileadh ní do'n éigse.” I gCinn- Mhara, i Rath Dhurlais — an áit 'n-a bhfuil caisleán Dhúin Guaire anois — iseadh bhíodh comhnuidhe ag rightibh Chonnacht an t-am sin. Ar an ádhbhar sin ní h-iongnadh go bhfuair Guaire amach go raibh a ghaol, Colmán, i mBuirinn mar ní'l níos mó 'ná cúig mhíle bealaigh idir na sléibhte agus Cinn-Mhara. Nuair a fuair Guaire tuairisg ar Cholmán ní raibh aon éad aige chuige mar bhí ag a athair roimhe. I n'-ionad sin is amhlaidh do thairg sé easbogacht Aidhne do Cholmán. Acht dhiúltuigh seisean í mar do b'fhearr leis uaigneas agus ciúineas na sléibhte 'ná onóireacha agus gleó an tsaoghail. Anois is eadh do thárla ádhbhar mo sgéil. Domhnach Cásga a bhí ann. Bhí an Carrghas thart, agus má bhí is maith do shaothruigh Colmán agus a ghiolla é le méad a dtrosgaidh agus a bpíonós. Thar éis an Aifrinn d'ofráil shuidh an bheirt síos le greim bhricfeasta d'ithe. Thosuigh an giolla ag clamhsán fá nach raibh béile maith acu <L 117> Domhnach Cásga chaoi ar bith. 1 “Is bocht an saoghal é,” ar seisean, “saoghal mar é seo ameasg na sléibhte agus na bhfásach gan béile maith againn Domhnach Cásga thar éis ar dtroscaidh chruaidh ar feadh an Charrghais. Ó, mo léan géar 's mo lomadh luain nach i mo ghiolla i dteaghlach Ghuaire na féile atáim agus mise i mbannaidhe nach ag clamhsán fá mo bhéile a bheinn. Ó, go bhfóiridh Dia orm.” Ghlach Colmán truagh do'n ghiolla bocht. Ní dhubhairt sé focal acht é féin do leigint ar a ghlúnaibh agus a iarraidh go h-umhal ar Dhia fleadh a thabhairt do'n ghiolla le n-a chreideamh a dhaingniughadh. Ar an am chéadna bhí fleadh agus féasta i gcúirt an rí i gCinn-Mhara mar gheall ar an lá beannuighthe a bhí ann. Ní móide nach raibh — “Nuadh gach bídh, agus sean gach óil Ar mhiasaibh chriostail, i gcuachaibh óir,” ar bhórdaibh Ghuaire, croidhe na féile, i Rath Dhurlais. Ní móide freisin nach raibh cuireadh fairsing foirleathan ó'n rí a dhul d'á gcaitheamh. Bhí an comhluadar meidhreach ar tí suidhe síos chun na fleidhe. Bhíodar ag cainnt agus ag gáiridhe agus ag magadh. Acht féach! Sul ar leag duine aca lámh ar aon rud do sgiobadh de'n bhórd na miasa agus gach a raibh leagtha os a gcomhair, agus ní facthas aoinne ghá dtógaint. Tháinic sgannradh agus uamhan ar gach a raibh i láthair. D'fhéachadar ar a chéile agus sceón ortha. Níorbh' fhéidir leo focal a labhairt dá mhéid an fonn cainnte a bhí ortha cúpla nóiméad roimhe sin. 'Sa dheireadh d'éirigh Guaire agus do chuir fios ar a mharcachaibh agus ar a lucht coiméadta. Thángadar ar an bpoinnte agus d'órduigh sé dhóibh theacht leis ar lorg na mias. As go bráth leó agus iad ag baint na sál d'á chéile, agus ag fágáil ceó stúir ar a gcúl a dhallfadh na céadta le méid aclaidheachta a dtroigh agus aibhéile a gcoiscéim. Lean plód mór daoine iad agus d'imthigheadar go léir ar thóir na mias. 2 Maidir le na miasa d'imthigh leó “tar sleasaibh an mhúir amach,” agus stad 'ná comhnuidhe ní dhearnadar gur shroicheadar bothán Cholmáin i bhfásach sléibhte Bhuirinn. Chonnaic an giolla ag teacht iad, tháinic iongantas air agus sgread sé amach: — “Ó, féach, a athair,” ar sé, “féach toradh t'urnuighthe chugainn anois. 'Sé Dia a sheól chugainn iad.” Ar an am chéadna chualadar guth aingil ghá rádh: — “Seo fleadh Ghuaire a thug Dia annso mar gheall ar urnaighthibh Cholmáin.” Thug an bheirt buidheachas le Dia annsin mar gheall ar A mhaitheas dóibh amuigh 'sa bhfásach. Shuidh- eadar síos annsin chun na fleidhe agus ní móide nach raibh goile maith ag an ghiolla. Acht ní baileach a bhíodar 'n-a suidhe nuair chualadar torann capall ag neartughadh chúcha, agus ar fhéachaint soir dóibh chonnac- adar marc-shluagh Ghuaire ag teacht 'n-a dtreó féin cos i n-áirde agus cubhar le béal na n-each. Tháinic scannradh ar an mbeirt acht níor chaill Colmán an mhuinighin a bhí aige riamh a Dia agus d'órduigh sé do lucht na tóra i n-ainm Dé gan teacht troigh níos goire dó fhéin agus d'á ghiolla nó go mbeadh a sáith ithte aca. Agus iongantas na n-iongantas! Ní mó go raibh na focla sin labhartha aige 'ná imthigh lúth na ngéag ó na fearaibh agus ó na caiplibh, greamuigheadh do'n talamh iad agus d'fhanadar mar sin nó go raibh a mbéile ithte ag an mbeirt. 3 Annsin do ghuidh Colmán ar Dhia 'ghá <L 118> iarraidh Air iad a sgaoileadh, agus ar an bpoinnte tháinic lúth na ngéag ar ais chúcha agus d'iarr an rí maitheamhnas ar Cholmán. Thilleadar abhaile annsin agus do leathadar an sgéal míorbhúilteach ar fud na tíre agus b'shin é an t-am n-a ndeachaidh cliú agus cáil Cholmáin amach. Má théighir go sléibhte Bhuirinn indiu tasbánfar dhuit lorg cos na bhfear agus bonn na gcapall ar na leacaibh — an áit 'n-ar h-órduigheadh dóibh fanamhaint 'n-a seasamh. Agus rud eile, 'sé ainm atá ar an mbóthar atá ag dul do'n áit 'n-a raibh bothán Cholmáin ná “Bóthar na Mias” — mar gheall ar an scéal iongantach atá innsighthe agam. Ní indiu 'ná indé a tugadh an t-ainm sin air mar bhí eólas ag na sean-ughdaraibh air. Seo mar a chuireas an Céitinneach síos an scéal seo: — Tarla go raibhe duine naomhtha cráibhtheach do dhearbhráthair ag Guaire, darbh' ainm Mhochua agus aimsir dá ndeachaidh do dhéanamh an Chorghais go tobar fíor-uisge atá láimh ré Buirinn siar budh dheas chúig mhíle ó Dhurlus Guaire, agus gan 'n-a fhochair acht aon-mhaiccléireach amháin do bhíodh ag friothóladh an Aifrinn dó, agus ní chaitheadh féin ná an maiccléireach 'san ló go n-oidhche acht aon-phroinn, agus ní caithtí annsin leo acht beagán aráin eorna agus biorar agus fíor-uisge, agus iar dteacht Laoi Cásg, agus iar rádh Aifrinn do Mhocua, do ghabh mian feóla an maic- cléireach agus adubhairt ris an naomh Mochua go rachadh go Durlus d'fhios Ghuaire d'fhagháil a sháruighthe feóla. Ná déin ar Mhochua. An agam-sa go nguidhinn Dia d'iarraidh feola dhuit, agus leis sin léigis a ghlúine ré lár agus do ghéaruigh ar a ghuidhe go Dia, ag iarraidh feóla don mhaiccléireach. An aoinfheacht soin, agus biadh da fhreasdal go bórdaibh tighe Guaire, agus tháinig do ghuidhe Mochua gur sgiobadh na miasa agus an fheoil do bhí orra a lámhaibh an luchta do bhí agá bhfreasdal, agus trialltar leo tar sleasaibh an mhúir amach go ndearnadar go réim-dhíreach gus an bhfásach 'na raibhe Mochua, agus téid Guaire, líon a theaghlaigh, ar marcuigheacht i dtóruidheacht na mias, agus mar rángadar na miasa do láthair Mochua, do ghabh ag moladh agus ag móradh anma Dé, agus adubhairt ris an maic- cléireach a shásadh don fheoil d'ithe. Leis sin tug an cléireach súil seacha agus at-chí an machaire lán do mharc-shluagh agus adubhairt nár shochar do féin an fheoil d'fhagháil, agus méid na tóire do bhí 'na dhiaidh. Ní h-eagail duit, ar Mochua, mo dhear- bhráthair gona theaghlach atá ann, agus guidhim-se Dia gan neach dhíobh do léigeadh thairis súd go beith sáthach dhuit-se. Agus leis sin leanaid buinn na n-each don talamh go nach raibhe neart dóibh triall thairis sin go beith sáthach don mhaiccléireach. Is annsin do ghuidh Mochua Dia, 'ghá iarraidh air sgaoileadh da dhearbhráthair agus dá mhuinntir. Sgaoiltear leis sin díobh, agus tigid do láthair Mochua. Léigis Guaire ar a ghlúnaibh é féin do láthair an naoimh Mochua agus iarrais maithmheachus air. Ní h-eagail duit a dhearbhráthair. Gidheadh, ittear an biadh libh annso. Agus iar gcaitheamh a bproinne do Ghuaire agus dá mhuinntir ceileabhraid do Mhochua, agus tillid go Durlas tar a n-ais. Is dearbhadh ar fhírinne an sgeoil-se gurab Bóthar na Mias ghairthear dona chúig mhílibh do shlighe atá ó Dhurlus gus an dtobar 'ga raibhe Mochua an tan sin.” 1 MÍCHEÁL Ó FALLAMHAIN. <L 119> CUALLACHT CHUILM CILLE. Ag seo síos na cunntais ó na roinnibh. ROINN MHUIRE. An choiste: — Micheál Mac an Mhílidh, uachtarán; Dáithi Ó Conchubhair, leas- uachtarán; Liam Ó Laoidhléis, fear an airgid; Séamas Ó Conaill; Seaghan Ó Conbhuidhe; Pádraig Ó Néill; Tomás Ó Spealáin; Peadar Mac Tomáis; Micheál Mac Amaltoinn. D'eirigh go h-iongantach le cúis na Gaedhilge i Roinn Mhuire i mbliadhna. Do sháruigh an sprid a bhí ins na macaibh léighinn, agus an obair a dheineadar d'á réir, ar aon sprid a bhí ionnta, ná ar aon obair a dheineadar riamh, ó cuireadh Cuallacht Chuilm Naomhtha ar bun ar dtúis — tá fiche bliadhain ó shoin ann anois, beagnach —agus ní suarach an maoidh- eamh é sin. D'atharuigheadh go mór cúrsaí na h-oibre i mbliadhna. Roimhe seo ní caithtí i mbuidhnibh acht trí maidne sa seachtmhain, agus tar éis na laethanta saoire um Nodlaig is minic a d'fhéadfaidhe laghdughadh do thabhairt fá ndeara ins an méad sin oibre féin. A mhalairt scéil atá ann anois. Seachas na gnáth- bhuidhne a bhíonn ann ar maidin, bíonn buidhne ar siubhal dá uair eile sa ló .i. um eadarsuth agus istoidhche. Tá obair dúthrachtach ar son na teangan 'á dhéanamh ionnta, níl leabhar ná múin- teóir ag teastáil uatha, acht an comhrádh coitchiannta, agus trácht ar gach nidh ionnta. Tá suas le céad duine ionnta agus tá súil againn go bhfuil daoine eile ag smaoineamh ar teacht isteach. Is do Thomás Ó Gallchobhair is ceart a bhuidh- eachas sin a bheith mar is é a chuir ar bun ar dtúis iad le h-aghaidh na Muimh- neach, acht ba ghearr an mhoill go dtí go raibh an scéal céadna ag Micheál Mac an Mhílidh agus Micheál Ó Conghaile le h-aghaidh na gConnachtach agus na nUltach. Tá siad ag dul ar aghaidh fós, agus i n-ionad tuirse nó laghdughadh a bheith ag <L 120> teacht ortha is amhlaidh atá an sprid ag dul i ngéire agus i ndaingne ionnta. Do cuireadh “Clánn an Ghramhnaigh ar bun roimh an Nodlaig, leis, agus thug muinntear na cláinne sin geallamhaint gan labháirt acht Gaedhilg le n-a chéile acht amháin nuair a bhéádh béarlóirí fá láthair. Tá an gheallamhaint sin d'á cóimhlíonádh ag an bhformhór díobh fós, cé go bhfuil cuid acu agus do réir gach deabhraimh, d'eirigh siad ar fad aisti. De'n deichneabhar is trí fichid a thug a n-ainmeacha isteach is baoghalach go bhfuil an trian díobh anois gan na riaghlacha 'á choimeád acu. Tá tosnughadh maith déanta, ámhthach, agus is mó tairbhe a dhéanfaidh an “Clann” do chúis na Gaedhilge fós. Ní raibh an “Chúirt” ná buidhean an tSoiscéil againn i mbliadhna cor ar bith. Ní raibh am againn cúcha, mar bhí buidhne ar siubhal ag Micheál Mac an Mhílidh agus Tomás Ó Gallchobhair chun Gaedhilg do mhúineadh dos na daoinibh ná raibh morán dí acu cheana. Bhí usáid 'á dhéanamh acu de mhódh an Athar Uí Thuathail agus thagadh scataí móra scoláirí isteach chuige. Ba mhór an truagh ná raibh caoi acu ar leanamhaint leis acht go ceann tamaillín tar éis na Nodlag. Bhí buidhean amhránuigheachta na Gaedhilge ar siubhal, freisin. Aodh Ua Cathain agus Pádraig Ó Néill a bhí 'ghá stúiriú agus d'eirigh go h-ana-mhaith leis. Bhíodh “Fuínn na Smól” agus amhráin nach iad acu 'ghá múineadh dos na buachaillibh a thiocfadh isteach. Tá siad ag comáint leo gan sos ná stad leis an mbuidhin sin fós. Mar sin, gan trácht ar a lán rudaí eile, ní miste a rádh go bhfuil scéal áthais againn ag teacht go deireadh na bliadhna dhúinn. MICHEÁL MAC AMALTOINN. ROINN NAOMH SHEÓSAIMH. Na daoine os cionn na Cuallachta: — Séumas Ó Fearghuis, Peadar Ó Dubhshláine, Pádraig Ó Ruairc, Seosamh Mac Giolla Fhiannáin, Máirtín Ó Laoi, agus Pádraig Ó Curraidhín. Do cuireadh timcheall le fiche buidhean ar bun i dtosach na bliadna agus d'oibrigh- eadar go cruaidh suas go Nodlaig. Ní raibh na buidhne sin — buidhne na maidne — acht timcheall mí ar bun nuair cuireadh ar bun buidhne eile, buidhne 'san meodhan lae agus buidhne 'san oidhche, agus chuaidh a lán daoine as an Roinn seo isteach ionnta. Do bhí na buidhne nuadha sin dul chun feabhais ó sheachtmhain go seachtmhain suas go Nodlaig agus na buachaillí ag obair go dúthrachtach is go dícheallach ionnta. Bhí buidhne na maidne freisin go sár-mhaith. Taréis na Nodlag pé scéal é, mar gheall ar an droch-aimsear a bhí ann, d'fhuar an spiorad a bhí ins na buidhnibh nídh narbh' iongnadh. Acht nuair d'imthigh an droch- aimsear do tosnuigheadh ar na buidhnibh acht má tosnuigheadh ní thiúbharfá fé deara go raibh buidhne na maidne ag obair chomh chruaidh agus do rinneadar roimh Nodlaig. Bí a mhalairt do sgéal i dtaobh na buidhne eile. D'aidhbheóchaidh an spioraid áluinn ionnta agus d'éirigheadar chomh láidir le riamh. Thugamar fé deara daoine do théigheadh ins na buidhnibh ar maidin, 'san meódhan lae agus arís 'san oidhche. Théigheadh daoine eile i ndá mbuidhean sa ló agus daoine eile i naon bhuidhean amháin sa ló. Bí daoine freisin ins na buidhnibh i mbliadna ag fóghluim na Gaedhilge go dúthrachtach agus na daoine ceudna do bhídís ag caint go sgigeamhail agus go droch-mheasamhail ar na buidhnibh anuraidh. Focal i dtaobh “Clann an Ghramhnaigh.” Is cumasach ar fad an obair do rinne an cumann sin i mbliadna. Do rinne na mic-léigheann as an Roinn seo a gcion <L 121> féin de'n obair. Tá a shliocht sin ar chuid mhaith díobh; ní bhíonn aca súd anois dá labhairt acht Gaedhilg. Mórán gach am sa ló cluinfear an Ghaedhilg dá labhairt ag a lán aca. Rud eile nuair castar na buachaillí le chéile ar na siúbhaltánaibh nó áit ar bith eile beannaigheann siad dá chéile as Ghaedhilg. Féachaint siar ar obair iomlán na bliadna ní féidir linn a rádh go bhfuil aon ghádh ná úghdar clámhsáin againn. Ní'l acht ádhbhar bróid is ríméid agus 'sé ár mbaramhail má leantar de'n obair amach annso mar rinneadh i mbliadna go mbéidh an Ghaedhilg dá labhairt go blasta ag gach mac léigheann 'san gcoláiste nach suim fada bliadhanta. PÁDRAIG Ó CURRAIDHÍN. TIG NA SÓISEAR. An Coiste i dTig na Sóisear. — Peadar Ó Gráinne, Pádraic Ó Loingsígh, Pádraic Ó Críodáin, Pádraic Ó Congaile, Donnchadh Ó h-Eidhin. Deineadh obair mhaith i roinn na Sóisear i mbliadháin, go mór-mhór roimis an Nodlaig. I dtosach na bliadhna cuireadh buidhean is fiche ar siubhal, agus gan bhréag is dúthrachtach d'oibrigheadar ar son na Gaedhilge go dtí an Nodlaig. Ní raibh cuid aca sásta ámhthach leis an Gaedhilge a labhairt trí laetheanta 'sa tseachtmhain ins na buidheantaibh. Gach oidhche chloisfeá iad ag labhairt a dteangan dúthchais eatortha féin agus is binn blasta a bhí an Ghaedhilge ag cuid aca leis. Do b'é an tAthair Ó Néill fa ndear cuid mhaith de'n mhisneach seo a bhí ins na macaibh léighinn. Bhí sé mar fear ceannais ar an dtionól a bhí againn i dtosach na bliadhna le h-aghaidh chuirm ceóil. Bhí an tAthair Ó Conalláin ann freisin. Do dheineadar araon cainnt bhríoghmhar éifeachtach linn, agus is bród liom a radh gurbh fhearrde na mic leighinn an chomhairle chiallmhar a thugadar dhóibh. Tar éis an Nodlag, ámhthach, ní raibh an fonn céadna ar na macaibh leighinn. Is dóigh liom gurbh é an sneachta agus an dhoineann fé ndear é. Bhí gach aoinne nach mór leathta leis an bhfuacht agus dá bhrigh sin thuit cuid mhaith des na buidheantaibh as a chéile. Timcheall Lá Fhéile Phádraic mar onóir d'ár Aspal naomhtha socruigheadh na buidheanta arís agus cuireadh timcheall dá bhuidhean déag ar siubhal. Tá siad- san socair ar a ndícheall a dhéanamh ar son a dteangan dúthcais go deireadh na bliadhna. Tá cúig mic-léighinn déag nó mar sin i gClann Uí Ghramhnaigh, agus tá gach uile duine aca ag déanamh cion fir ar son na Gaedhilge. Ar an adhbhar sin ní ceart dúinn gearán i ndeireadh na bliadhna mar is léir dúinn go bhfuil spioraid na nGaedheal ag dul chun cinn i dTig na Sóisear. P. UA L. <L 122> St. Columba or Columcille, 521-597. ÁR SGÉAL FÉIN. Is iomdha cor iongantach a chuir an saoghal mór de le bliadhain, agus ní misde a rádh nár thaise dúinn-ne i n-Éirinn é. Do lasadh an sean-sprid in ár ndaoinibh — go mór-mhór chun saoirseacht ár dteangan a bhaint amach. Níor bhféidir leis an sprid sin a bheith ar lasadh taoibh amuigh gan greim daingean d'fhagháil ar ár saoghal bheag freisin. Do tháinig an dúil chéadna orrainn-ne i saoirseacht ár dteangan agus do “Tugamar ár n-aghaidh Ar an ród so rómhainn” Agus “Ar an ngníomh do chídhmíd.” Agus tá sé rómhainn anois a dh'innsint cé mar d'éirigh linn. Is iad an dá rud is tábhachtaighe a thuit amach i gCúis na Gaedhilge i mbliadhna — (1) Craobh-sgaoileadh Módh an Athar Uí Thuathail agus (2) An Fáinne do chur ar bun. Do thug an chéad cheann aca so faill do dhaoinibh agus easbaidh Gaedhilge ortha í d'fhoghluim gan mórán trioblóide, agus do rinne an tarna ceann dluth- cheangailt idir na daoine go raibh sé ar a gcumas an Ghaedhilge do labhairt cheana, i dtreó gur minicighe de a bhéadh sé dá labhairt aca. B'shin iad an dá choiscéim is mó dá ndeárna Cúis na Gaedhilge ar aghaidh i rith na bliadhna. D'fhág an dá rud sin a riain ar obair Cuallacht Chuilm Chille in ár measc i mbliadhna. MÓDH AN ATHAR UÍ THUATHAIL. Tháinig an t-Athair Ua Tuathail ar chuairt chugainn i dtosac de Dheireadh Foghmhair. Do mhínigh sé dúinn go beacht agus go soiléir gach a raibh ag baint le n-a Mhódh i dtreó go bhféadfadh sinn-ne é chur i <L 123> bhfeidhm i Magh Nuadhat. Níor bh'fhéidir linn a chreideamhaint ar dtúis go n-éireóchadh leis cainnteóir Gaedhealach a dhéanamh chomh tapaidh agus a dubhairt sé, go mór-mhór nuair a bhí fhios againn nár éirigh le duine a fuair “Honours” ariamh san B.É. i Magh Nuadhat cómhrádh a choimeád ar siubhal le fear sa Ghaedheal- tacht dá bhárr, tar éis a raibh dá shaoghal caithte aige ag fóghluim na Gaedhilge. Is dócha go bhfuil an sgéal céadna aca ins na h-Iolsgoileannaibh eile, mar ní gnáthach iad níos fearr nó níos measa ná Magh Nuadhat. Pé sgéal é, do cuireadh dhá bhuidhean ar bun, ceann le h-aghaidh na n-Ultach agus na gConnachtach agus ceann le h-aghaidh na Muimhneach. Níor éirigh leó acht “go measardha.” B'fhéidir gurbh amhlaidh ná raibh an Módh Múinte i gceart againn, mar is cinnte nach féidir acht le múinteóir sár-mhaith Módh an Athar Uí Thuathail a chur i bhfeidhm cómh cliste agus a dheineann sé féin é. Acht sé is dóichighe ná a chéile, ná raibh caoi nó faill againn chun a cheart féin a thabhairt do'n Mhódh. Aoinne go bhfuil eolas ar shaoghal Mhuighe Nuadhat aige, tuigeann sé go dian-mhaith gur beag am atá againn chun buidhean a chur ar siubhal sa tráthnóna. Ar an gcuid is mó de, níor bhféidir linn níos mó ná uair go leith an chluig 'sa tseachtmhain a ghoidh ó'n gcaitheamh aimsire, mar tá sé sin gearr a dhóthain cheana féin. Annsan is deacair le duine é féin a strachadh ó'n a chómhar- sainibh a bhíonn ag buaileadh báire nó ag spaisdeóireacht dóibh féin amuigh fé'n spéir, agus dul isteach i halla mheirbh pé grádh do'n Ghaedhilg a bhéadh aige. Nuair éirigheann an tráthnóna geal agus tosnuigheann na comórtaisí is beag duine gur féidir leis é féin a mhealladh isteach, agus is dócha nach tógtha ortha é. Mar sin, dá gcuirfí le chéile na h-uaire a caitheadh ag gabhail do, ní féidir a rádh go dtugadh comhthrom Féinne do'n Mhódh. Ar a shon san is uile, is iomdha gníomh tábhachtach a rinneadh tríd, agus táimid lán-chinnte gurab é an Módh Múinte is fearr a ceapadh riamh chun teangan nua a chur ar cumas duine. Acht dála an tsean- sgéil, tá dream i n-Éirinn fós go bhfuil an galar nimhneach san ar a dtugann cara dúinn an “Rabies Gadelica” orra, agus is dímbuidheacas i n-ionad molta atá ag dul do'n Athair Ó Tuathail uatha. 'Sé ár nguidhe dúthrachtach go gcuiridh Dia rath agus rathamhnas air, agus fágaimís fé Dhia lucht a cháinte. Acht ní h-é an duine atá ag tosnughadh ar an nGaedhilg an duine is mó a bhuail- feadh ort i Magh Nuadhat. Níl acht fo- dhuine againn gan eolas éigin aige uirri, mar bhí fromhadh na h-Iolsgoile ar ár bhfur- mhor. Acht is iomdha duine againn ag a bhfuil togha an eolais ar “Gaedhilge na Leabhar” a théigheann amach as an gColáiste seo gach bliadhain, agus ní fhéad- faidís iarraidh ar dhinnéar mhaith tríd an Gaedhilge. Do chuir Cuallacht Chuilm Cille roimhidh i mbliadhna a leithéidí do shaothrughadh. Seo mar a thárla. Bhí múin- teóir ag míniughadh dá bhuidhin an feabhas a thiocfadh ar a gcuid Gaedhilge ach Shiàna 'sa litriú simplí a léigheamh agus dubhairt sé go raghadh sé i sochar do dhuine cómh maith agus cainnteóir Gaedhilge bheith sa seomra aige. Ar a shon san thuig sé gur cheart an tairbhe ba mhó a dh'fhéadfaimís a bhaint as na cainnteóiríbh a bhí againn. Ag deire na buidhne dh'fhiafraigh sé arbh' acfuinn d'aon chainnteóir aca teacht i mbuidhin labhartha na Gaedhilge um eadarshuth nó tar éis an t-suipéir. Ní raibh coinne ag aoinne leis an bhfreagra. Dubhairt cheithre dhuine fhichid ar an bpoinnte baise gur mhaith leo dul. Chonnacthas annsan gur cheart iad do chur i mbuidhnibh; ceathrar i ngach buidhin aca, agus beirt chainnteóir sár-mhaith orra siud; iad do riarughadh i n-aghaidh na seachtmhaine i dtreó go mbéadh a mhalairt do chomhluadar ag duine i gcómhnuidhe agus go mbéadh cead ag gach duine gur mhaith leis, éirghe asta nó teacht isteach ionnta ag deire na seachtmhaine, gan cur isteach ar an obair. Tá na buidheanta seo ag dul i méid riamh ó shoin, agus bíonn trí fhichid Muimhneach ag labhairt na Gaedhilge gach lá ionnta anois. Ar bhfeicsint dos na Connachtaigh agus dos na h-Ultaigh a fheabhas is d'éirigh leis an obair seo, ba mhaith an mhaise aca, an rud céadna a dhéanamh dóibh féin agus tá ag éirghe go geal leo riamh ó shoin. Ní <L 124> bhíonn aon leabhar le feicsint ins na buidhnibh seo acht is amhlaidh a bhíonn sgéilíní beaga á dh'innsint as Gaedhilge, nó cómhrádh caoin ar imtheachtaibh an domhain mhóir ar siubhal aca. Ní misde a rádh go ndearnadh cainnteóirí Gaedhlacha ins na buidhnibh seo. CLANN AN GHRAMHNAIGH. Obair na mbuidhean so is eadh a chuir ar cumas na mac-léighinn geall a thabhairt ná labharfaidís acht an Ghaedhilge le na chéile. Tá 53 againn fé gheasaibh gan acht an Ghaedhilge a labhairt le céile nuair nach bhfuil Béarlóir ar láthair, agus 15 eile a thug na móide móra ná béadh aon teanga eile eadortha go deó dá mbéadh an Rí féin na gcuideachtain. Mar sin tá ceanntar Gaodhlach i Magh Nuadhat fé láthair — ceanntar a bheidh ag dul i dtreise i n-aghaidh an lae, agus aoinne gur maith leis an Ghaedhilge d'fhoghluim, níl le déanamh aige acht streo a chuir ar dhuine de'n cheanntar sin, agus ní h-é “Béarla gránda giobalach na Sacsan” a tabharfar mar fhreagra air. AN FHÍRINNE. Sin agaibh, a cháirde, an fhírinne ghlan ar stáid na Gaedhilge againn-ne. Tá ráflaí amach go bhfuil Magh Nuadhat nua ann anois, agus go bhfuil sé cómh Gaodhlach agus dh'fhéadfadh sé bheith. B'fhéidir go bhfuil — 'n-a chroidhe — acht níl, faraoir, 'n-a teangain. Tá deagh-thoil na mac-léighinn go léir, beag nach, le cúis na Gaedhilge; acht ní fíor a rádh go bhfuil a leath fós ag oibriughadh ar a ndícheall chun labhairt na Gaedhilge a chur ar aghaidh. Is maith linn deagh-thoil acht ní h-áil linn gan tuilleadh. Tá gníomh uainn, bíodh is nach bhfuil sa ngníomh san acht, cainnt — sa Ghaedhilg. Níl slighe ar bith eile chun na Gaedhilge chur ar aghaidh acht í labhairt i dtráth is i n-antráth. Ní mar ádhbhar gearáin nó clamhsáin atá an méid seo dhá sgríobhadh againn, ná ag baint beachtaidheacht as a bhfuil déanta. Ní mór linn, agus ní mór d'aoinne a dh'admháil go bhfuil i bhfad níos mó den Ghaedhilge dhá labhairt i Magh Nuadhat i mbliadhna ná mar a bhí riamh. Deirim an méid sin gan eagla a bhréagnaighthe. Bhí teanga na Gaedhilge le cloisint ar gach aon taobh ar feadh na bliadhna. Acht má bhí féin ní raibh sí ar siubhal ag na macaibh- léighinn go léir go raibh sé ar a gcumas aca í labhairt. Is fuiriste an rud cur síos ar a chródhacht agus a chalmacht is a throid Ógláigh na h-Éireann. Tá ár ndóthain daoine againn anois chun cainnt d'á shórd a dhéanamh, agus níl aon ghabháil againn leis annso. Sé obair atá uainn — obair chruaidh ar son na teangan, agus muna ndéanfar san anois, beidh sé fuar againn ar ball. AN DRÁMA. 'Sé a bhí rómhainn i dtosach na bliadhna ná “Eoghan Ruadh Ua Néill” a léiriughadh arís. Do bhí mórán trioblóid againn 'ghá ghearradh agus 'ghá ghléasadh i dtreó go mbéadh sé oireamhnach agus do rinneadh tionntódh do'n Bhéarla air le h-aghaidh an fhir stiúirighthe, Mac Hardí Flint. Nuair a bhí gach rud go deas againn ag an deire, do cuireadh i n-iúl dúinn nach mbeidh acht ocht n-oidhche againn chun é d'fhoghluim agus gac rud do chur i gcóir agus gan aon chabhair le fághail againn ó Mhac Hardí Flint. B'fhacthas dúinn annsan nach n-éireóchadh linn é dh'ollamhughadh san am san, agus ná raibh le déanamh againn acht dhá dhráma bheag a léiriughadh 'na ionad. Is maith an togha a rinneadh nuair a socruigheadh ar “Mháire Ní h-Eidhin” agus “Thompson in Tír na n-Óg.” Ní gádh dom-sa cur síos orra annso agus a fheabhas is a bhíodar, mar tá a fhios san ag an léightheóir féin cheana. Ní mór dom a rádh, ámhthach, gur mór an chreideamhaint atá ag dul dá bhfearaibh stiúirighthe, do Thomás de Burca agus A. Mac G. Ceárr, agus do'n dá fhuireann a chaith a raibh d'am saor aca ar feadh na coigchighise sin ar son Cúise na Gaedhilge. Deireann gach aoinne gurab iad siúd an dá dhráma is mó a thaithnigh riamh le macaibh-léighinn Muighe Nuadhat agus bhí gach aoinne san halla 'na dtríthibh gáiridhe ar feadh an dá oidhche. “AN LÓCHRANN.” I rith na bliadhna seo caithte againn tháinig dhá pháipéir nuadha amach i nGaedhilge. Do rinneadh “An Lóchrann” d'aithbheóthaint an Márta so ghabh tharainn agus bíodh is gur dhóigh le h-aoinne an uair sin nár bh'fhéidir é do shárughadh, is amhlaidh atá sé ag dul i bhfeabhas agus i dtreise riamh ó <L 125> shoin. Ní bhíonn ann acht an Ghaedhilge. Sean-ráidhte agus sean-ranncáin agus a leithéidí is mó a bhíonn ann. Síos ó bhéalaibh na ndaoine iseadh iad. Ins na sgéaltaibh agus na streancánaibh atá i mbéalaibh na ndaoine is eadh atá toradh inntleachta ár sinnsear. Asta siúd is feasach dúinn teasaidheacht agus abaidheacht mheóin na nGaedheal, a ndíoghrais i ngrádh agus a gcródhacht i gcath, agus a gcreideamh díonghmhálta i mbeathaidh bioth-bhuan an tsaoghail atá le teacht. Tá togha agus rogha na Gaedhilge ionta. Do ceapadh an chuid is mó dhíobh céad bliadhain ó shoin sar a raibh urlabhra an scriosadóra dhá spreagadh 'nár measc. Is ceart do ghach Gaedhealgóir agus go mór-mhór gach Muimhneach cabhrughadh leis an bpáipéir seo. “AN CRANN.” Acht is maol guala gan bráthair agus is mór an t-áthas agus éirghe croidhe a chuir sé orainn “An Crann” d'fheicsint agus é ceapaighthe aige a dhéanamh ar son na n-Ultach an rud a bhí dhá dhéanamh ag “An Lóchrann” ar son na Muimhneach. Tá cuid mhaith de'n Bhéarla sa “gCrann,” acht tá súil againn nach fada an lá ag teacht nuair nach mbéidh ann acht an Ghaedhilge ar fad. Aon Mhuimhneach nó Chonnachtach go mbéadh eólas ceart aige ar an nGaedhilge, is beag de a raghadh gan tuigsint uaidh, mar bíonn foclóirín deas ag a deire. Ní thigeann “An Crann” amach acht uair sa ráithe, agus “An Lóchrann” uair sa mhí. Tá súil againn nach fada go mbéidh siad ag teacht amach uair sa seachtmhain. Tá áthas orainn freisin a chloisint go bhfuil páipéir Gaedhealach eile ag teacht amach gan mhoill i gCúige Chonnacht. Támuid cinnte go mbéidh sé chomh maith leis an dá gceann eile, agus isé a bhfuil le rádh againn “Go n-éirighidh an t-ádh leis!” AN BÁS. Níl acht cúpla focla le rádh agam annso ar bháis an Dochtúra Uí h-Iceadha. Tá a chaoineadh agus tuairisg a bheathaidh le fagháil cheana 'san Irisleabhar seo. Ní féidir le h-aoinne a thuigsint fós a thairbhighe agus a thábhachtaighe is a bhí a chuid saothair do chúis na Gaedhilge. Do thuig sé go rí-mhaith nach mbeadh urraim nó meas ag an gcoitcheanntacht ar an nGaedhilge go bhfeicfidís í 'ghá labhairt ag na daoine is mó fóghluim agus saidh- bhris sa dtír. Do thuig sé nárbh iongnadh gur beag le tuathachaibh ain-eolasach teanga a mbothán súigh, mar nach bhfeicfidís ag lucht a labhartha acht an dealbhas agus ainbhfios agus aithis dá leanamhaint mar leannán sídhe ó aois go bás dóibh, seachas teanga chath-bhuadhach Shasana, urlabhra na sgoil is na gcúirt agus lucht áird-réime. Do chuir sé uaidh gach a raibh ar an saoghal aige chun an sgéal so a leigheas. D'éirigh a chúis leis agus do bhéadh sé fuar ag muinntir na Gaedhilge gan é. Anois atá toradh a shaothair againn agus faoi cheann cúpla bliadhna eile ní bhéidh duine na daonaidhe i n-Iolsgoileannaibh na h-Éireann gan Gaedhilge aige. Tá sé faoi lucht stiúirighthe na h-Iolsgoile a rádh cé mhéid de'n Ghaedhilge a bheidh riachtanach, agus tá súil le Dia againn gur ag dul i ndeac- racht a bhéidh na fromhtha go dtí nach mbéidh cead ag aoinne luighe isteach ar obair na h-Iolsgoile gan a bheith ar a chumas aige an Ghaedhilge a labhairt. Is fuiriste é sin a dhéanamh, agus 'sé an rud is mó a raghadh anois chun an Ghaedhilge a chur ar láimh shábhaltha. Annsan is eadh a bheidh na daoine ag déanamh aithris ar an dream is mó eolais i n-Éirinn, díreach mar a bhíodar ag sodar le sálaibh Shasana nuair a bhí an Béarla fé réim sa dtír seo. Mar seo, is mó do rinne an Dochtúir Ó h-Iceadha ar son na Gaedhilge ná aoinne d'á chómh-aimsir, nuair do chuir sé d'fhiacaibh ar mhuinntir na h-Iolsgoile an Ghaedhilge a bheith riachtanach innti, mar do leighisigh sé an galar na chúis. Go dtugaidh Dia leabaidh ins na flaithis duit do bhárr do chuid saothair, a Athair dhil, agus suaimhneas síorraidhe dot anam. CÚIRT NA nGAEDHEAL. Sé dearmhad is mó a rinneadh i gcúis na Gaedhilge againn ná gan an Chúirt do chur ar siubhal i mbliadhna. Is iongantach mar a dh'eirigh leis anuraidh fé chúraim Shéumais uí Chonaill agus níl aon amhras gur fearrde a bhéadh an sgéal againn i mbliadhna a Ghaedh- laighe is atáimíd. Cuirfear ar bun airís í an bhliadhain seo chugainn le congnamh Dé <L 126> agus tá a fhios againn cheana gur geal a eireóchaidh léi fé'n Easbog nua — Mícheál mac Amaltoinn. AN CEOL. Tháinig ár sean-chara, an t-Athair Séamus Ó Floinn, ar chuaird chugainn ó Chorcaigh ar feadh Seachtmhaine na Samhna. Ní fhéadfadh sé fanamhaint linn acht ar feadh uair a chluig, acht san am san, do mhínigh sé dúinn an binneas atá sa gceól Gaedhealach, agus ins na h-amhránaibh Gaedhealacha, dá ngabhfaí i gceart iad. Do thaisbeán sé dúinn a fheabhas is a dh'oireann siad do mheón na nGaedheal; agus na h-amhráin a chan sé féin dúinn, bhíodar cómh caoin- chroidheamhail ceólmhar le ceileabhar na céirsighe sa gcoill. Díreach tar éis imtheachta dó, do cuireadh buidhean cheóil ar bun, agus bhíodh sé ar siubhal uair nó dó sa seachtmhain riamh ó shoin. Tá buidh- eachas ó chroidhe ag dul d'Aodh Ó Cathain d'á bhárr. B'é sin an “Smól” a ghaibh na “Fuinn” dúinn, agus tá módh ceart na Sean-Ghaedheal ar a thoil aige. Má's cáil maitheasa dó a fheabhas is thaithnigh an bhuidhean le n-a sgoláiríbh, níor eirigh riamh cómh geal le múinteóir cheóil Gaedhilge i Magh Nuadhat. CUMANN NA SAGART nGAEDHEALACH. Cuireadh Cumann na Sagart nGaedhealach ar bun ag Cómhdháil Mhaighe Nuadhat anuraidh. Léigh an t-Athair Tomás de Bhál tráchtas breagh bríoghmhar an lá sin ar “An Chléir agus an Creideamh agus an Ghaedhilge.” Labhair sé ar aithbheochaint na teanga náisiúnta i mBohemia agus i bPóland. Cuir sé i gcuimhne dos na sagartaibh i láthair go bhféadfaidís na céadta paidreacha agus dánta diadha atá i mbéal na ndaoine ins na ceanntaraibh Gaedhealacha fós a thiomsúghadh agus a scríobhadh, go bhféad- faidís aos óg na tíre a chur ag fóghluim an Teagasc Chríostaidhe i nGaedhilge; go bhféadfaidís Cuallacta Diadha a chur ar bun. Tar éis an tráchtais sin thoigh na sagairt a bhí i láthair Oifigí an Chumainn. Toghadh an t-Athair Tomás de Bhál mar chéad- uachtarán; an t-Athair Séamas Mac Leanacháin, Coláiste Mhaolmhaodhóigh, Béal Feirste, mar Rúnaire; agus an t-Athair Pádraig Ó Conaill, Coláiste Fhingéin, Muileann Cearr, mar Cisteóir. Socruigheadh go mbéadh sagart as gach díoghoise i nÉirinn ar an gCoisde. 'Sé príomh-obair Chumann na Sagart nGaedhealach Cuallachta Diadha a chur ar bun. Is fíor an rud adubhairt an t-Athair de Bhál go minic nach mbéadh an Ghaedhealg fá árd-mheas i measc na ndaoine go dtí go mbéadh sí fá árd-mheas i dTeampoll Dé. Tá Cuallachta Diadha ag fás aníos go tiugh anois, buidheachas le Dia, ins na bailtibh móra. Seo síos cunntas beag ar oibriughadh an Chuallachta Diadha ins na h-áiteachaibh ar cuireadh ar bun é. Tá cunntas ann ó Chúige Mumhan, ó Chúige Laighean agus ó Chúige Uladh, acht mo bhrón géar! níl aon chunntas ó Chúige Connacht ann. Cad tá á dhéanamh ag na sagartaibh san Iarthar 'chor ar bith, nach bhfuil fiú aon Chuallacht Diadha amháin ar bun aca roimhe seo? Ní hé easbaidh Gaedhilge ar thaoibh na ndaoine nó ar thaoibh na sagart faoi deara é. Tá súil agam nach fada go n-éireóchaidh díobh an trom-chodhladh sin atá orra anois i dtreó go mbéidh Cuallacht Dhiadha i ngach baile mór sa gCúige sar i bhfad. I gCORCAIGH. Thug an t-Athair Séamas Ó Floinn deagh-shompla do shagartaibh na tíre i dtaoibh na gCuallacht Diadha. Bhí Cuallacht Mhuire ar siubhal aige i gCathair Chorcaighe sul ar cuireadh Cumann na Sagart ar bun. An tAthair Peadar a thug an chéad seanmóin i mí Eanair 1914. Ó'n lá sin bíonn cruinniú ann an tríomhadh Céadaoin de ghach mí. Ar dtúis do cruinnighthí muintear na Cuallachta i n-Eaglais Pheadair is Phóil; acht anois is ins an Árd-Eaglais a cruinnighthear iad. Bíonn suas le cúig chéad duine idir óg agus críonna ag gach cruinniú. I mBAILE-ÁTHA-CLIATH. Tá dhá Chuallacht ar siubhal i mBaile- Átha-Cliath agus iad araon faoi chúram an Athar Mícheal Mac Craith, C.Í. Tá Cuallacht Mhuire agus Lorcáin Uí Thuathail <L 127> le h-aghaidh na bhfear agus Cuallacht Mhuire agus Bhrighde le h-aghaidh na mban. Fé dhó ins an mhí iseadh theagann ceachtar aca le chéile. Tionóltar na fir an Aoine roimh an tríomadh Domhnach, leath-uair tar éis a h-ocht, tráthnóna, agus déantar an Paidrín Pairteach do rádh, roinnt dán ndiadha do ghabháil, seanmóin d'aireachtaint ó shagart stiurtha na Cuallachta, agus deire do chur leis an tionól le Beannachtadh na Sacraiminte Ró-naomhtha agus a thuilleadh dán ndiadha. Teagaid le chéile arís an tríomhadh Domhnach féin agus bíonn Aifreann — ar a naoi a chlog — seanmóin ghairid agus Comaoine choithcheanta aca. Timcheall deichneabhar is ceithre fichid atá fa láthair sa Chuallacht seo na bhFear. I dtaobh na mban — bíonn dhá chéad éigin díobh-san ag teacht go dtí gach cruinniú. Tionóltar iad an chéad Domhnach de'n mhí ar a ceathair a chlog. An réim- oibre chéadna a bhíos aca agus bhíos ar siubhal ag na fearaibh. An Domhnach i n-a dhiaidh sin .i. an tarna Domhnach de'n mhí, teagaid siad le chéile arís le h-aghaidh Aifrinn agus Comaoine coitcheanta. Anuraidh agus i mbliadhna arís chuaidh deichneabhar is fiche éigin des na fearaibh faoi Chúrsa-spioradalta deiridh-sheacht- mhaine san arús úd a bhaineas le h-Órd Íosa ar a dtugtar Páirc Bhaile-an- Mhuilinn. Téighthear fé'n gCúrsa timcheall a deich a chlog istoidce Dé Sathairn agus ó'n am sin go dtí am na céad-phroinne maidin Dé Luain bítear go dian docht i dtost. I mBÉAL FEIRSTE. Tá Cuallacht Bhrighde curtha ar bun i mBéal Feirste i gceartlár Galldachta Uladh. Cuireadh ar bun anuraidh í i mí Bhealtaine. Cruinnighthear an Chuallacht seo i dToigh Phobail N. Pheadair ar an tríomhadh Domhnach d'ach aon mhí ar a cúig a chlog ins an tráthnóna. Bíonn níos mó ná trí chéad duine eadar fear a's bean i láthair de ghnáth. An tAthair Seán Mac an tSaoir, Timthire Chrann Eithne, a thug an tseanmóir speisialta Dia Domhnaigh i ndiaidh Lá Féile Pádraig, acht thug na sagairt a bhfuil Gaedhilg aca i nDíoghoiseas Dhúin agus Choindeire na seanmóirí míosamhla ó cuireadh an Chuallacht ar bun. I n-EOCHAILL. Tá Cuallacht Mhuire i n-Eochaill faoi chúram an Athar Dáithí de Barra. Cuireadh ar bun í anuraidh i mí na Samhna. Chuidigh an sagart paróiste, an Deadhán an-urra- mach Domhnall Ua Céilleachair, go díl leis an obair. Tháinig an t-Athair Peadar chun an chéad seanmóin do thabhairt. Tá timcheall le cúig chéad duine ins an Chuallacht. Tháinig an Chuallacht le chéile trí h-uaire cheana fhéin, an chéad Domhnach de mhí na Samhna, an Domhnach i ndiaidh Lá Fhéile Bhrighde, agus an Domhnach i ndiaidh Lá Fhéile Phádraig. I LUIMNIGH. Um thosach an t-Samhraidh seo caithte againn, agus go díreach ag deire cúrsa cráibhtheachta cléir na Fairche tháinig scata sagart le na chéile chun na h-oibre do chur ar siubhal. Tugadh an cheist ós comhair an easbuig agus do mhol seisean an obair agus thug sé a bheannacht uirthi ó'n a chroidhe amach. Do socruigheadh ar tionól a bheith ann an tarna Diardaoin de gach mí ar a h-ocht a chlog um thráthnóna. 'Siad seo na rudaí a bhíonn ar siubhal ag gach tionól: — Ar dtúis bíonn an Choróinn Mhuire ann i nGaedhilg. Tréis sin tugtar seanmóin i nGaedhilg, agus do bhéadh an t-seanmóin sin ar siubhal go ceann fiche nóimeat nó leath-uair an chluig. Tréis sin bíonn amhrán diadha i nGaedhilg; annsoin, Beannacht Cuirp Críost; tréis sin amhrán diadha i nGaedhilg, agus sin deire. Tháinig an Chuallacht le céile an chéad uair an tarna Diardaoin de Mhí na Nodlag. B'iongantach an sluagh daoine a bhí ann — bhí an domhain agus a mháthair ann gan aon amhras; agus gidh gur mhór an teampoll i n-ar thángadar le céile do líonadh go dtí an doras é. Ba cheart Cuallacht Dhiadha bheith ar siubhal i ngach baile mór i n-Éirinn. Is mór an chabhair don chreideamh obair d'á shórd. Cuireann sé sprid agus brígh i gcreideamh na ndaoine agus cuireann teanga na nGaodhal na luighe orra an dlúth-bhaint atá idir iad féin agus na daoine dílse a chuaidh rómpa.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
