Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Eagrán 1912
Title
Eagrán 1912
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1912
Publisher
M. H. Gill agus a Mhac
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N IMN1912> <L 6> <B 1912> <C Prós> <M 8> <T Irisleabhar Muighe Nuadhad> <U Údair éagsúla> <F M. H. Gill agus a Mhac> Irisleabhar Muighe Nuadhad Oidhche amháin i mí Féile Mhichéil do cuireadh coimhthionol ar chuallacht Chuilm Cille ins an Aula Maxima so againn agus do labhair an t-áthair Gearóid Ó Nuallain leó agus is eadh adubhairt go bhfuil an Béarla ag Gaedhealaibh Eireann mar do bheadh bróg do luighfeadh ar ladhar dhuine. Cosgann bróg mar sin siúbhal an duine agus mar an gceudna cosgann an Béarla intleacht agus creideamh agus deagh- bhéasa na nGaedheal. Acht ní mar sin don Ghaedhilg. Atá an Ghaedhealg cosmhail le bróg nach bhfuil ro-mhór ná ro-bheag don chos acht fhoireas dí go díreach. Is furus siúbhal agus a leithid sin de bhróig do bheith ar dhuine. Mar an gcéadna is furus do na Gaedhealaibh fíor-fhoghluim dfhagháil, agus an creideamh do chongbháil go diongmhálta agus an iomad deagh-gníomhartha do dheunamh an fhad is leanfas siad do labhairt na Gaedhilge mar is dual dóibh, óir atá an chiall agus an creideamh agus an chraibhtheacht agus na deagh-bhéasa do bhí ag a sinnsearaibh fighte fuaighte comh mór sin leis an Ghaedhilg gur doiligh an Ghaedhealg do bheith ag duine i gceart gan iad sin go léir do bheith aige i n-a cuideacht. Agus sin cúis amháin dúinn do bheith ag déanamh ar ndíthchill chum na Ghaedhilge d'athnuadhadh. Do labhair an Dochtuir Micheul Ó Síothcháin le Cuallacht Chuilm Cille an oidhche céadna is do labhair an t-Athair Ó Nuallain leó agus adubhairt go raibh cúis mhór eile do athnuadhadh na Gaedhilge, is é sin gur dual do Ghaedhealaibh Eireann comhacht iomlán náisiúin do bheith aca gan bheith fá smacht aon náisiuin eile agus nach bhfuil aon slighe níos fearr againn chum na comhachta sin dfhagháil ná an Ghaedhealg do bheith mar chanamhain ag sean is óg dínn agus ag uasal is ísiol dínn, ionnus go mba fhollus don domhan mhór gur treabh fa leith na Eireannaigh agus nach Sasannaigh ná Gearmanaigh iad agus ar an adhbhar sin nach bhfuil aon cheart ag na Sasannachaibh ná ag muinntir tíre ar bith eile do bheith ag a gcur fá smacht. Adubhairt an dhá sagart oirdhearc sin an iomad ní eile nach dtig liom-sa cuimhniughadh orra ná a gcur síos annso ag craobhscaoileadh a oireamhnaighe atá an Ghaedhealg dúinn agus a úsáidighe atá sí chum saoirseachta na hEireann do bhaint amach. Acht is é ba toradh do n-a gcuid cainte gur mó áird mac-léighinn Muighe Nuadhad ar an Ghaedhilg agus gur láidire a n-intinn chum oibre do dhéanamh ar son na Gaedhilge ná riamh roimhe. Dá bhfiaghrochadh duine díom cia aca ar aghaidh nó ar gcúl atámuid ag dul le obair na Gaedhilge is eadh adéarainn leis gur lugha méad na mac-leighinn nach bhfuil aon Ghaedhealg aca gach bliadhain, agus an méad a bhfuil an Ghaedhealg aca, gur doimhne a n-éolas-san ar an Ghaedhilg gach bliadhain. Acht ní thig liom a rádh go fírinneach cia aca ar agaidh ná ar gcúl atá obair na Gaedhilge ag dul i dtaobh amuigh de bhallaibh an choláiste seo, acht is fíor an méad so nach ndeuntar seanmóirí comh minic as Gaedhilg agus do-ghnithí deich mbliadhain o shoin. Atá a fhios agam féin trí parráistí i bhfáirche amháin a mbíodh seanmóir Gaedhilge aga thabhairt ón tsagart parráiste gach Domhnach, nach mór, deich mbliadhain ó shoin, acht anois atá trí sagairt parráiste ins na parráistibh sin nach ndéanann seanmóir ar bith as Gaedhilg cidh go dtuigfeadh an chuid is mó den phobal an Ghaedhealg agus atá cuid mhór aca nach dtuigeann caidé bhíos an sagart do rádh nuair bhíos sé ag déanamh seanmóireachta as Béarla. Agus is ionannas an cás é i mórán parráiste ar fuid na tíre do réir an cunntais dobheireas na Gaedhilgeóirí <L 7> annso ar na parráistibh a bhfuil eólas aca orra. Is é an léigheas amháin air sin, gach adhbhar sagairt da mbaineann do fháirce a bhfuil an Ghaedhealg ann go fóill, do bheith ag foghluim seanmóireachta do dhéanamh as Gaedhilg le linn a chúrsa foghluma do dhéanamh dó i Muigh Nuadhat. Do shílfeadh duine go bhfuil oibligead orra sin do dhéanamh ar dóigh go mbéidh siad abalta teagasg do thabhairt do na daoinibh nach dtuigeann an Béarla. Acht bíodh oibligead orra nó ná bíodh, ba choír dóibh bheith abalta seanmóir Gaedhilge do thabhairt uatha do na Ghaedhilgeóiribh ar son na Gaedhilge fein, ionnus go mba mó áird cáich uirri agus go mba mionca dóibh aga déanamh úsáide dí. B'fhéidir le sagart corr seanmhóir Gaedhilge do dhéanamh isan bliadhain, gan neamhmairt do dhéanamh i dtabhairt comhairle agus teagaisg don mhéad daoine nach dtuigfeadh an Ghaedhealg, agus síleann Cúirt na nGaedheal .i. cumann beag atá againn annso, gur ceart do ghach shagart a bhfuil áird aige ar an Ghaedhilg, sin do dhéanamh dá mbeadh fiú fiche Gaedhilgeóirí i n-a pharráiste aige. Atá ceist eile chuireas duine ar a chéile go minic an aimsir seo is í sin an féidir an Ghaedhealg do shábháil anois agus a leathnughadh ar fuid na hEireann go léir. Go cinnte is féidir acht gach duine do bheith ag déanamh a dhíthchill ar son an rud sin. Acht is cuma cia aca gur féidir no nach féidir, is maith agus is uasal agus is obair is dual do Éirean- nachaibh í, bheith ag obair chuige sin. Acht caidé an sort oibre thig le duine do dhéanamh leis an Ghaedhilg do chur chum cinn? Anois, atá dhá chinel oibre ann mar atá dhá chinel de gach nídh, mar atá, obair atá maith ar a son féin agus obair nach bhfuil a dháth de mhaith innte ar a son féin acht atá maith ar son rud éigin eile thiocfas aiste. Mar shompla atá cóguisidhe dochtúra maith ar son an leighis atá ionta, má atá leigheas ionnta, acht ní maith acht olc atáid ar a son fein. Anois atá an Ghaedhealg maith ar a son féin agus ar son an mhaithis doghéanadh sí do mhuintir na tíre seo dá mbeadh sí mar chanamhain choitcheanta aca. Acht ní fhuil aon mhaitheas ins an mhéad cainte doghnitear as Béarla fa dtaobh den Ghaedhilg ná ins an mhéad cumann atá ann le neartughadh leis an Gaedhilg acht amháin an mhaith atá ionta ar son na Gaedhilge féin. Acht dá gcaithfeá duine barraidheacht ama leis an chaint Bhéarla agus leis na chumainn gan an Ghaedhealg féin do labhairt agus do chur i n-úsaid, do bheadh sé cosmhail le fear do beadh comh cúramach sin fa n-a chuid airgid go bhfuigheadh sé bás le ocras. Acht bí ag labhairt agus ag déanamh úsaide den Ghaedhilg i gcomhnaidhe agus ní baoghal nach rachaidh do chuid oibre i sochar don Ghaedhilg. Is í "Craobh Ruadh na Gaedhilge" cumann daoine a thug móide, agus a chuir iad féin faoi gheall agus ghéasaibh, gan teanga ar bith ach an Ghaedhilc bhinn amháin a labhairt le chéile am ar bith a chastar ar chéile iad. Is iomaidh duine ins an Ghaedhealtacht comh maith agus ins an Ghálltacht, aige a bhfuil an Ghaedhilc go maith, agus is minic a labhrann sé an Beurla le neoch eile aige a bhfuil an Ghaedhilc, cuideacht. Chan ceart nó cóir sin ar chor ar bith. Ma atá an Ghaedhilc agat chan ceart duit an Beurla a labhairt aríamh, ach an tan nach bhfuil neart agat air. Chan fhuil leithsgeul air bith aig an mhuinntir 'san Ghaedhealtacht acu a bhfuil an Ghaedhilc ó an chliabhán, agus a labhras an Beurla le chéile, ach tá fhios againn uilig gurab iomdha duine acu a dhéanas an cleas scannlach sin. Tá daoine ins an Ghaedhealtacht a labhras an Beurla nuair b'fhusa dóibh an Ghaedhilc. Is deachair fáth a chur air sin. Tá féidhm aig a' leitheid ar gheall na Craoibhe Ruaidhe. An té aige nach rabh an Ghaedhilc agus é ann a pháisde, ach a d'fhoghluim ar chruaidh-shaothar í, tá leithsgéul beag aige ma labhrann sé í mBeurla le Gaedheal eile: is fusa dó an Beurla nó an Ghaedhilc. Ach chan leithsgeul ach léisge sin. Caidé an maith nó an éadail an Ghaedhilc a fhóghluim, muna a labhrann tú í nuair atá tú i ninmhe a labhairt? D'fhóghluim tú í de bhrigh gur shaoil tú gur cheart do Éireannach a chanain féin a labhairt; agus nuair atá sí agat is ánamh a labhrann tú í. Nach ait sin? - Cuid de chaint an Athar D. Uí Tuathail <L 19> Dhá chómhairle dheug an tseanduine Éist móran agus can beagan, Na habair a bhfeicthear duit Is beag an doilighe ghníos an tóst. Éist cómhradh daoine glic, Tuig agus leig móran thart, Ná hamharc síos ar do bhróg Ná deán stró as do bhrat, Siúbhal go díreach an ród, Beannaigh fa dhó don duine bhocht, Ná bí siubhalach i dtigh an óil, Ná bí saotharach ar seanóir Mo chómhairle duit agus 'sí an cóir Ná bain go deó do dhuine dhilear. - <A. Nic L.> <L 20> Beatha Eibhir Mhic Mhathghamhna Ins an mbliadhain 1598 do bhris Aodh Ruadh Ó Néill cath millteach ar na Sasanaibh ag Béal an-Átha-Bhuidhe i gCo. Árd-Macha agus do bhárr na buaidhe sin do bhí muinntir na h-Éireann ní ba shaoire agus ní ba láidre ná do bhí riamh ó'n gcéad lá tháinig Gaill i dtír i n-Éirinn. Do bhí taoisigh na h-Éireann beagnach ar fad ag cuidiughadh go toilteanach tréanmhar leis an Niallach agus ba ghlic chalma an ceannaire orra é. Do bhí ocht míle déag fear ar a laighead i n-a arm aige agus na h-airm do bhí aca tugadh cuid aca isteach go h-Éirinn ó'n Spáinn agus fríth an chuid eile ó na ceannuidhibh Gallda i mBaile Átha Clíath. Ar an adhbhar sin nuair do cuireadh Robert Devereux, Iarla d'Essex, anall go h-Éirinn do bhí na h-Éireannaigh ollmhuighthe roimhe agus thugadar scaipeadh scriosadh agus slad ar an arm mhór do bhí aige. Dob'é deireadh an sgéil gur díth-cheannadh an t-Iarla i Lonnduin thall mar gheall air gur théip air cumhacht an Niallaigh do bhriseadh. Do bhí an Niallach féin saor, slán. Do bhí ar bhárr a nirt agus a chumais agus an lámh uachtair aige ar fud na h-Éireann. Sin mar do bhí nuair rugadh Eibhear Mac Mathghamhna i bhFearnmhuighe i gCo. Mhuineachain i bhfíor-thosach na seachtmhadh aoise déag. Do bhí ceannas Oirghiall ag a shinnsear leis na céadtaibh bliadhain. Ní raibh bunadh i n-Éirinn ba mhó uaisleacht 'ná bunadh na Mathghamhnach. Daoine cumhachta tabhachtacha dob'eadh iad fósta óir an fearann do bhí aca ní raibh a shárughadh le fághail i n-Éirinn ar mhaith as ná ar shaidhbhreacht. Thug na Sasannaigh fá deara sin. Agus ba mhór leó a leithéid de thalamh do bheith ag Eireannachaibh. Ní rabhadar sasta leis an méid d'Éirinn do ghlacadar cheana. Ar an adhbhar sin do gábhadar Aodh Mac. Mathghamhna .i. fear ceannais a mhuintire, ins an mbliadhain 1589 agus do crochadar go h-éagcorach fealltach ag a dhoras féin é. Is é fear ionaid an ríogh, Uiliam Mac Uiliam, ba chiontach leis sin. Do roinneadh Oirghialla annsin idir na dúnmharbhthóiribh, acht ní rabhadar i bhfad ann nuair do thosuigh Aodh Ruadh ar an troid mhóir agus dob' éigean dóbhtha teicheadh thar n-ais go Sagsanaibh agus an talamh do fhágail ag Clainn Mhathghamhnach. Ba bheag an t-iongnadh mar sin gráin agus fuath do bheith i gcomhnuidhe ag bunadh na Mathghamhnach do na Sasannachaibh. An taoiseach do bhí os a gcionn le linn an ama seo do bhí sé pósta le deirbhshiur Aodha Ruaidh agus do chabhruigh seision agus Toirdhealbhach .i. athair Eibhir, go maith leis an Niallach go dtí gur buaidheadh air fá dheireadh agus gurbh éigean dó géilleadh dos na Sasannachaibh ins an mbliadhain 1603. Fuair an Niallach annsin ó riaghaltas Sagsan maitheamhnas 'na raibh sé thar éis a dhéanamh agus seilbh a dhúithche féin, acht nuair do thuigeadar narbh eagal dóbhtha é, do chuireadar ar teicheadh na dheoraidhe as Éirinn é. Do bhí Cúige Uladh fá n-a gcosaibh aca annsin. Do roinneadh idir dríodar Sagsan é. Do scaipeadh agus do scriosadh na Gaedhil. Níor fágadh teach ná talamh aca agus do shíl na Sasanaigh an cogadh i n-Éirinn do bheith críochnuighthe go deó. Sin an dóigh do bhí ar mhuinntir na h-Éireann le linn óige Eibhir Mhic Mhathghamhna. Do bhí Eibhir sé bliadhna déag d'aois, ar a laighead, nuair fuair Aodh Ruadh Ó Néill bás ins an Róimh. Ní fuláir nó go gcuala sé trácht go mion agus go minic ar a ndearna an Niallach ar son a thíre, agus ar an fheall do imir na Sasannaigh air, agus ní mór an t-iongnadh mar sin go raibh an t-aon smuaineadh seo amháin ag síor-theacht isteach ina aigne gur ceart dó a dhícheall do dhéanamh chun Éire do fhuascailt as a daorbhruid. Do bhí a athair 'na chomhnuidhe i ngar do na Ceallaibh Beaga i nDún-na-nGall agus é go h-an bhocht. Do shíl sé saighdiúr do dhéanamh do Eibhear <L 21> acht ar chomhairle a mhná do fhág sé a oideachas agus a mhúnadh fá bhráthair do Ord San Phroinnsiais. Do ghlac fonn leis an tsagar- tacht Eibhear agus mar sin do chuaidh sé ins an mbliadhain 1617 go dtí Douay mara raibh Coláiste Gaedhealach. I gcionn tamaill do fhág sé an áit seo agus do-chuaidh go dtí Louvain mar a raibh Coláiste mór Gaedhealach eile. Do éirigh leis go maith annsin óir do bhí intinn ghéar-chúiseach láidir aige. Fuair sé bheith 'na ollamh dhiadhachta agus do-rinneadh sagart de ins an mbliadhain 1625. Le linn do bheith annseo dó, do bhí Eoghan Ruadh ó Néill ins an tír chéadna agus é ina choirnéal i n-arm na Spáinne, óir ba leis na Spáinneachaibh na Tíortha Ísle um an <L 22> dtaca sin. Ba mhac dearbhráthar do Aodh Ruadh Eoghan agus do rugadh i nÉirinn ins an mbliadhain 1582 é. Iar ngéilleadh dá oncal do na Sasannachaibh do fhág seision an tír agus do chuir é féin ar uimhir saighdiúirí Ríogh na Spáinne ins na Tíorthaibh Ísle. Do éirigh leis go h-an-mhaith agus nuair fuair Aodh Ruadh bás ins an mbliadhain 1616 agus nuair do dúnmharbhadh a bheirt mhac leis na Sasannachaibh, is le Eoghan Ruadh do bhí na Gaedhil i n-Éirinn ag taobhughadh agus is as do bhí a muinighin ar fad. Do bhí amhras ag na Sasannachaibh air agus ba h-iomdha spiothaire do dhruid leis go mín bog agus truaighe mhór aca do Éirinn mardheadh, acht do théip orra uilig Eoghan do ghabháil 'na gcuid líonta. Fear ciún glic géar-chúiseach calma do bhí ann, fear nach ndearna mórán cainnte riamh acht do bhí ar na h-oifigeachaibh dob fhearr dá raibh ag righ na Spáinne. Do bhíodh mór-shluagh teachtaire ag gluais- eacht go síor idir Eoghan agus na h-Éireannaigh 'san bhaile acht is é an teachtaire is mó gur fiú trácht air .i. Domhnall Ó Néill. Ba de bhunadh na Niallach a athair agus a mháthair acht ba Phrotestún é féin, óir do h-oileadh ón a óige i dteaghlach Ríogh Sagsan é. Ba aisteach éachtach an saoghal do bhí aige. Do bhí sé 'na theachtaire rúnach ag an chéad Chathal. Do bhí cáirdeas dlúth idir é féin agus Prince Rupert. Do bhí 'na dhalta ag Wentworth. Do cuireadh fá ghlas i gCloigtheach Lonnduin le lucht an Pharliament acht do éaluigh sé as. Do throid 'na shaighdiúr fá Eoghan Ruadh. Do fágadh marbh, mar do shíleadar, thar éis catha ag Newburn i n-Albain é, acht i ndeireadh na dála fuair bás 'na dhuine uasail aosta shocair shaidhbhir i Sagsanaibh. Ins an mbliadhain 1625 tháinig Eibhear ar ais go h-Éirinn agus is iomdha bliadhain thug sé i n-a dhiaidh sin ag déanamh oibre sagairt 'na fhairiche dhuthchais féin .i. Clochair. Níorbh bhog é saoghal an tsagairt i n-Éirinn an t-am sin. Óir do bhí na "tighearnaí giústís" ag déanamh géirleanamhna agus leath-truim ar mhuinntir na h-Éireann agus gan an oiread áird aca ar Éireannach is do bheadh aca ar dhusta na talmhan bhíos dá mheilt fá chosaibh capall agus lucht siubhail an bhóthair. Is é adubhairt Sar Liam Parsons, ag maoidheamh as an deagh-obair do bhí sé do dhéánamh, nach mbéadh Catoilceach ar bith i nÉirinn i gceann bliadhna; agus níorbh é a locht sin muna dtáinig fioradh a tharng- aireachta le n-a linn féin. Ba bheag an t-iongnadh gur luigh Eibhear isteach go duth- rachtach ar Éire do fhuascladh ó'n adaor-bhruid. Ba h-oireamhnach an t-am chuige é. Ba shoiléir do chách go raibh imreasán ag éirighe idir rígh Sagsan agus Parliament Sagsan. Do bhí an lámh uachtair ag an rígh go fóill. Ní raibh cuma ná slacht ar lucht an Pharliament. Is ar éigin do thuig an saoghal mór gur dream fá leith iad agus obair fá leith aca da déanamh. Ó thárla go raibh siad ag obair ar a ndícheall chun iad féin do shuidheamh agus do bhuanughadh i Sagsannaibh ní raibh am aca le caitheamh ar ghnaithe muinntire na hÉireann. Is é fear ionaid an ríogh do bhí i n-Éirinn an t-am sin Stafrord. Ceann de lucht chomhairle an ríogh do bhí ann agus is amhlaidh thárla mórán grádha do bheith aige do'n rígh agus fuath mór aige ar an Pharliament do bhí sé ag obair ar a dhícheall chun arm do chur ar bun i n-Éirinn chun cuideadh leis an righ nuair do bhéadh sé ag troid leis an Pharliament. Mar gheall air sin níorbh mhaith leis mórán do dhéanamh i n-aghaidh muinntire na h-Éirinn gidh gur namha fíochmhar dóibh é. <L 23> Nuair do bhí gach dream Gallda ag a ollmhughadh fhéin ar an dóigh seo i n-aghaidh gach dreama eile do bhíodh teachtairí ag dul thart i measg na nGaedheal ag a ngriosughadh agus ag a gcomhairliughadh eirghe amach agus buille do bhualadh do bhainfeadh cuibhireach na nGall díobhtha go bráth. Ba fhear de na teachtairibh sin Eibhear agus do bhí sé ar na daoinibh dob fhearr aca do réir na h-Árd Chomhairle. Is an mbliadhain 1633 do rinneadh Bhiocair Abstalic ar Chlochair de. Isan bhliadhain chéadna do chuir sé teachtaireacht chuig Richelieu. Fuair na Gaill fios an sgéil. Do órduigh siad a ghabháil agus a chur i gcarcar. Do chuaidh sé san i bhfolach go cionn tamaill agus ní rugadh air. Tamall beag ina dhiaidh sin do bhí sé i mBaile-Atha-Cliath agus thárla cainnt idir é féin agus Sar Eoin Radcliffe gur ab é adubhairt Eibhear leis gur thuig sé fhéin ón eolas do bhí aige ar an tír go mbéadh cogadh ann. Ní dearna Sar Eoin pioc moille acht an sgéal d'innis Eibhear dó do chur go dtí an Privy Council i Sagsannaibh. Agus ar son an eolais tabhachtaigh thug sé dóibh thug an Privy Council maitheamhnas do Eibhear 'na ndearna sé de chogar i n-aghaidh Sagsan. Ó seo amach níor chuir riaghaltas Sagsan isteach air. Ba mhaith do chuidigh Ruaidhrí Ó Mórdha le h-Eibhear ag ollmhughadh na nGaedheal i n-aghaidh na nGall. Ba de shliocht taoiseach Laoighis agus Ó bhFailighe Ruaidhrí, acht do baineadh a dhuthaigh de agus tugadh do na "planters" é. Do bhí gaol aige fósta le mór-chuid de na Sean-Ghallaibh uaislibh Catoileachaibh. Fíor.-Ghaedheal do bhí ann. Do rinne sé a dhícheall i gcomhnuidhe an dá dhream Catoilceach do thabhairt ar aon chomhairle .i. comhairle Eoghain Ruaidh. Fear dóigheamhail laghach calma cliste do bhí ann agus ba mhór a chliú imeasg cá agus go mór-mhór imeasg na Sean-Ghaedheal. Isé adubhairt an file ag a thaisbeant seo "Atá ar muinighin as Dia agus Ruaidhrí Mórdhá." Isan bhliadhain 1641 do bhí gach rud réidh chum cogaidh. I mí an Fheabhra do gheall na Sean-Ghaill cuideadh le Ruaidhrí acht go dtiubhradh Sean-Ghaedhil na n-Uladh an cuideadh céadna. Do bhí Sean-Ghaedhil na n-Uladh réidh. Do bhí a gcomhairle ceaptha aca. Isí an chomhairle do rinneadh leó éirighe amach nuair do bhéadh an foghmhar istigh aca. An <L 24> Cornéal Ó Broin, an Tighearna Maguidhir, Ruaidhrí Ó Mórdha, Brian Ó Néill, Conn Óg Mac Mathghamhna agus dá chéad saighdiúr do dhul ós íseal isteach i gcathair Bhaile Atha Cliath le n-a gabháil; muintir na h-Éireann go coimh-coitcheannta do éirighe amach insan am chéadna ar fud na tíre, agus iad do bheith fá smacht taoiseach na gCúige. Isé an áit a raibh an cruinniughadh deireannach aca, Loch-Rois i gCo. Árd-Macha, ar an 5adh lá do mhí an Deiridh Foghmhair, 1641. Isé do cheapadar annsin éirighe amach oidhche an 22adh lae agus maidin an 23adh lae do mhí an Deiridh Foghmhair. Dia h-Aoine an 22adh lá do mhí an Deiridh Foghmhair tháinig fear darbh ainm Eoghan Ó Conghaile istoidhche chuig na "tighearnaibh- giústis" agus d'innis dóibh fá an éirghe amach. Is amhlaidh do bhí sé ar leath-mheisge agus is ar éigin do chreid siad é acht do bhí ráflaí neamh-chinnte ag teacht isteach ó Cole agus Ormond le tamall agus do cuar- tuigheadh na tighthe 'na adubhradh go raibh lucht ceannais na h-Éirighe-amach. Do gabhadh Mac Mathghamhna agus an Tighearna Conchubhar Maguidhir. Do éaluigh an chuid eile uilig. Do cuireadh gairm-sgoile amach gan mhoill ag a órdughadh gach strainnséar i bpéin báis an chathair do fhágbhail. Ní thiocfaidhe an chathair do ghabháil i n-a dhiaidh sin. Dála na gCúige, do éirigh na daoine amach go coimh-coitcheanta agus gan mhoill. Níorbh fhada go raibh an chuid ba mhó de na bailtibh móra agus an tír eile uilig (acht amháin stiall bheag de'n tír timcheall Baile Átha Clíath agus stiall eile i gCorcaigh) idir lámhaibh lucht na h-Éirighe-amach. Níorbh fhada gur shroich Eoghan Ruadh Éire ar n-a chlos na sgéalta sin dó. Is é áit a dtáinig sé idtír Caisleán na dTuagh i gCo. Dún na nGall. Tháinig Eibhear agus sluagh mór leis i n-aircis Eoghain go dtí an áit sin agus ní fuláir nó gurbh adhbhar mór athais agus árdughadh meanman do'n bheirt casadh ar a chéile i dtír ghlais na h-Éireann agus do bhí ní eile ann ag neartughadh leis an áthas sin agus leis an árdughadh meanman sin agus dob é an ní é an smuaineadh do bhí i n-aigne gach duine aca go raibh an bheirt aca anois thar éis luighe isteach ar an chomhairle úd do bhí siad dá ceapadh de ló 's d'oidhche i bhFlandors do thabhairt chum cinn .i. Éire do shaoradh agus a náimhde do dhíbirt - ní as a dtánaig bás na beirte. Thánaig 500 oifigheach i n-aoinfheacht le h-Eoghan. Ba h-amhais iad agus ba bheag cath tugadh le dá fhichid bliadhain anuas i mór-Roinn na h-Eorapa nach raibh siad ann. Thánaig sluagh mór as gach áird de Ultaibh fósta agus do toghadh Eoghan Ruadh mar cheann airm Uladh go léir. Do chrom Eoghan gan mhoill ar slacht agus dóigh do chur ar an tsluaigh agus do bhí an smaoitiughadh sin ag síor-thabhairt athais dó .i. nárbh fhada uaidh an lá le n-a raibh a shúil le fada, an lá do rachadh sé i n-aghaidh na nGall. <L 25> Ar an 22adh lá do mhí an Mharta, 1642, do cruinnigheadh Easbuig Uladh go h-aon áit i gCeannus Mór na Mídhe agus do bhí seanad aca. Is é an Dr. Ó Raghallaigh, Primháid na h-Éireann, do bhí os cionn an tseanaid sin. Do mhol siad an cogadh. Do iarr siad ar a bpobal na h-airm do tharraing chúca. Do shocruigh siad seanad naisiúnta do bheith aca i mí na Bealtaine. Agus do bhí Do cinneadh 'san tseannd seo Coimhtionól coitcheannta do theacht le n-a chéile i gCill Coinnigh 'san Deireadh Foghmhair 1642. Isí obair do ghabh an Coimhthionól orra féin do dhéanamh Éire do riar. Do bhí aon Easbog déag, ceithre tighearnaí tuata déag agus sé feisire ar fhichid ar dhá chéad ann. Is mar so labhras Tomas Carlyle fa an choimhthionól sin agus atá cuid den fhírinne aige. Isé an dream 'na raibh Eibhear ó thúis deireadh na Sean-Ghaedhil agus i ndiaidh Eoghain Ruaidh do bhí sé ar na daoinibh ba mhó le rádh 'san dream sin. Ar 3adh lá do mhí an Iúil do mhol an tÁrd-Easbog Ó Raghallaigh go mór é don Phapa chun a bheith 'na easbog ar Dúin agus Cuinnir. Isé adubairt an t-Árd- Easbog gur duine an-oireamhnach chun na fairche sin do riar é. Fuair sé an fhairche <L 26> seo go moch an bhliadhain 'na diaidh seo acht níor coisreagadh riamh 'na easbog uirrí go dtí go ndearnadh easbog Clochair dhe. Do rinne an Árd-Chomhairle impidhe do chur chum an Phapa ag a iarraidh air Eibhear a athrughadh go Clochair, óir, adubhairt siad, ní raibh Albanaigh nó Presbyterioni ann, ba chomh- garaighe ag Cill-Coinnigh é agus ba mhó comhacht Eibhir i gClochair ná san fhairche eile. Do ghéill an Papa dóibh agus do coisreagadh Eibhear mar easbog Clochair an dara lá den Mheitheamh, 1643. Ní hé atá ceaptha againn annseo gach a ndearna an Árd-Chomhairle i gCill-Coinnigh do chur síos go cruinn. Isé ba mhaith leis na Sean-Gaedhealaibh gan a bheith i dtuilleam- aigh ar dhream ar bith i Sagsanaibh. Isé ba mhaith leis na Sean-Ghallaibh muinighin láidir do bheith aca as gach a raibh an rí Cathal ag geallamhain dóibh gidh gur minic do bhris sé a gheall cheana féin. Ní thiocfaidhe an dá dhream seo do thabhairt ar aon chomhairle. B'fheidir go raibh cuid de'n locht ar na Sean-Ghaedhealaibh féin agus gur ain- mheasardha an nídh do bhí siad aga iarraidh. Acht má bhí fhéin ba leibideach leanabaidhe an ní é ag na Sean-Ghallaibh muinighin do bheith aca as an rígh Cathal. Agus is maith do thaisbeán Scarampe, leagáid an Phapa, a fhírinne seo 'san litir do scríobh sé agus do chuir sé amach ag an am seo. "Ní gar dúinn," ars' eision "do bheith ag dréim le congnamh ar bith ó'n rígh. Ní gar dúinn do bheith ag dréim le nídh ar bith ó'n Pharliament acht fuath agus géir-leanamhaint má's rud go mbéidh an bhuaidh aca. Isé rud is mó gheobhamuid ó ceachtar aca cead do beith ann. Ná cuirímís annsin dallóg orainn féin ag ár dtabhairt féin i gcoimhead dreama ar bith aca acht sinn féin do neartughadh agus do bhuanughadh agus annsin cuideadh do thabhairt do'n rígh chúm buaidh do bhreith ar a náimhdíbh má atá gádh aige leis, acht gan an mhéid seo do leigint i ndearmad .i. má's áil linn coimh- líonadh a ngeall ó'n rígh nach foláir dúinn bheith láidir go leór chun a chur air iad do choimhlíonadh." Chun comhairle ar bith de'na comhairleachaibh sin do chur chun cinn níorbh fholáir go mbéadh muinntir na h-Éireann uilig ar an aon intinn. Ní mar sin do bhí. Acht is amhlaidh do bhí na Sean-Ghaedhil ag troid ar son na h-Éireann, na Sean-Ghaill ar son an ríogh, agus ba ghearr an mhoill orra go raibh siad ag troid le na chéile. Is é Ormond do bhí ina fhear ionaid an ríogh i n-Éirinn, Fear de shliocht Buitléir é, acht is ina Protestúnach do h-oileadh le <L 27> muinntir Sagsan é. Is é ba mhian leis lucht an Choimhthionóil do mhealladh chun an ríogh. Is iomdha cáirde gaoil agus daoine muinnteardha do bhí aige imeasg na Sean- Ghall, agus do bhí iomrádh cheana fhéin ar chonnradh do dhéanamh idir é fhéin agus an Árd-Chomhairle. Do bhí Scarampe ag cur go dian i n-aghaidh a leithéid seo do chonnradh agus ba mhaith dhíleas do chuidigh Eibhear mac Mathghamhna agus furmhór cléir na hÉireann leis. I n-aindeoin a ndíchill, amhthach, do socruigheadh le Ormond ar an 17adh lá de mhí an Mhárta 1643 sosadh cogaidh do dhéanamh, agus do críochnuigheadh an chomhairle sin leó ar gach leith roimh dheireadh na bliadhna céadna. Is chun tairbhe an ríogh amháin do rinneadh an sosadh sin. Do aontuigh lucht an Chomh- thionóil £30,000, 10,000 saighdiúr, 2,000 gunnaí, agus 24,000 púnt pudair do sholathar do'n rígh. Do aonthuigeadh na príosúnaigh do leigint saor ar gach leith, agus na bailte móra, na caisleáin agus na dúnta i n-Éirinn do fhágáil ag na daoinibh a raibh siad aca le linn críochnughadh an chonnartha dóibh. An bhliadhain i n-a dhiaidh seo nuair do bhí síothchain idir Ormond agus na Gaedhil, do aonthuigh an Árd Chomhairle lón do chur chuig an tuaisceart acht i n-ionad é do chur fá stiúradh Eoghain Ruaidh is é do rinne siad a chur fá stiúradh Castlehaven. Ní mór an misneach do thaisbeán seisean. Do briseadh cath fuilteach air agus níorbh fhada go raibh Cúige Uladh uilig fá smacht Monroe agus a chuid Albanach. Is í méad an tsluaigh do bhí ag Monroe 20,000 coisidhe, 1,000 marcradh agus dragún. Do chuir arm na nGaedheal fútha i Longphort i bhfogus do Charlemount agus do bhí Eoghan Ruadh ós a gcionn. Acht do bhí arm Monroe chomh mór sin nach dtiocfadh le Eoghan a n-ionnsaighe do chosg. Le n-a linn sin do bhí Cathal ag cur teachtaireachta uaidh chun connradh do dhéanamh ós íseal le lucht an Choimhthionóil. Do bhí Ormond ro-fhadalach agus ro-fhaithcheasach ag déanamh an chonnartha agus d'iarr Cathal ar Glamorgan a dhéanamh. Acht do tharla sgeul an chonnartha do teacht fhad le muinntir Sagsan agus do shéan Cathal é, agus do chuir sé Glamorgan fá ghlas acht ní túisge do bhí an gleó thart 'ná do thosuigh Cathal ar chonnradh do dhéanamh leis na Gaedhealaibh arís. Is é do bhí do dhíth go géar ar lucht an Choimhthionóil anois tír éigin thar lear do theacht ag foirthin orra. Do bhí cuid mhaith de'n am caithte aca ag pléidhe leis an rígh agus ní hé amháin nárbh é a leas acht ba h-é a n-aimhleas an pléidhe céadna. Ní raibh pioc déanta aca chun an námha do dhíbirt. Do bhí a gcuid arm sgaipighthe agus imthighthe as. Do bhí na h-Albanaigh ins an tuaisceart ag dul i ndánacht agus i dtreise agus ba bhaoghlach go ndéanfadh siad ionnsaighe lá éigin ar Chill-Choinnigh féin. Do bhí Bellings .i. rúnaire an Choimhthionóil, i Roinn mhóir na h-Eorapa 'san bhliadhain, 1645, ag iarraidh conganta. Nuair do bhí sé ins an Róimh do chuala sé ní ba h-iongnadh leis .i. go raibh ceapuighthe ag an Phapa ní hé amháin congnamh fear do chur chuig Éirinn acht Nuncio chun do bheith i n-a fhear ionaid an Phapa i n-Éirinn. Ar an 22ad lá de mhí an Deiridh Foghmhair 1645 tháinic Seaghan Baptist Rinnucini .i. fear ionaid an Phapa i n-Éirinn. Ba mhór an congnamh thug sé leis chuig lucht an Choimhthionóil Do fearadh fíor chaoin fáilte roimhe i gCoill Coinnigh agus ní lugha ná sin an fáilte fuair sé ó chliar agus thaoiseachaibh na Sean- Ghaedheal agus go mór-mhór ó Eibhear Mac Mathghamhna. Thug an Papa ordughadh fá leith do Rinuccini Eibhear do thabhairt fá chúram, mar gur taoiseach cléire Éireann é. Fuair na Sean-Ghaedhil do chur ar an Árd-Chomhairle gan an connradh do rinne siad leis an rígh do chur i bhfeidhm go dtí go dtiocfadh Nuncio an Phapa. Isé céad ní do rinne an Nuncio sgrúdughadh cruinn cúramach do dhéanamh ar an dóigh do bhí ar mhuinntir na h-Éireann agus ar na neithibh do bhí gach dream aca aga néileamh. Isé do thuig sé as an sgrúdughadh sin narbh fiú dada geallamhna Chathail, agus go raibh an ceart ag na Sean-Ghaedhealaibh gan glacadh le connradh ar bith. 'Sé do rinne sé gach a dtug de lón leis go h-Éirinn do thabhairt do Eoghain Ruadh chun ionnsaighe ar na h-Albanachaibh. Fá dheireadh do bhí faill ag Eoghain Ruadh buille do bhualadh ar son na h-Éireann, agus níorbh bhaoghal dó gan sin do dhéanamh. Ar an 5adh lá de mhí an mheithimh do chuir sé cath Beinne Buirbe agus do threasgair sé arm Monroe. Do fhobair dó Monroe féin do ghabháil acht gur éaluigh sé tré chinneamhuin áirithe. Gach a raibh de phudar agus de ghunnaibh ag na h-Albanachaibh do gabhadh <L 28> iad. Do cuireadh a mbratacha chuig Cill Coinnigh. Do ghlac an Nuncio agus na daoine iad agus do cuireadh go soilbhir soll- mhanta i dtáisge i n-árd-teampall Naoimh Chanóis i gCill Coinnigh iad. Dála na h-Árd-Chomhairle, amhthach, níorbh mhór a n-áthas go raibh buaidhte ag Eoghan ar a náimhdibh chomh glan agus chomh luath sin. Ní eile fósta, do bhí Preston, taoiseach airm Laighean ag dréim go bhfuigheadh sé níos mó de lón an Nuncio 'ná fuair sé. Ba mhó a n-éad ar Eoghan Ruadh anois 'ná riamh roimhe. Ba dhuthrachtaighe do chuir siad i n-aghaidh an Nuncio, ba dhéine do luigh siad ar an Connradh do críochnughadh leis an rígh Cathal Do imthigh an Nuncio agus a lucht leanamhna go dtí Portláirge. Do chuir sé gairm sgoile amach annsin ag a rádh nach nglacfadh sé féin nó a lucht leanamhna le connradh síothchána ar bith munar géilleadh dóibh gach a raibh siad ag éileamh do réir mionn mór an Choimh- thionóil. Do scríobh sé fósta go Ó Néill dul é féin agus a shluagh do ionnsaighe ar Chill Choinnigh. Do rinne Ó Néill amhlaidh. Duine ar bith den tSean-Chomhairle nach ngéillfeadh do gábhadh é. Do chuir Eoghain orra Comhairle nuadh do thoghadh. Do rinneadh uachtarán ar an Chomhairle nuaidh de'n Nuncio agus do bhí Eibhear Mac Mathghamhna ar na daoinibh ba dhuthrachthaighe innti. Do ollmhuigh siad iad féin chun luighe isteach go dian ar an chogadh agus do cheapadar Baile Átha Clíath do ghabháil. Níorbh chruaidh an obair í muna mbéadh feall Phreston. Do bhí an oiread sin eagla ar Ormond go bhfuigheadh lucht an Choimhthionóil sealbh na cathrach go dtug sé tré fheall do lucht an Pharliameint í ar £5,000 agus do imthigh leis féin as an tír. Isé an Coirnéal Micheál Jones do bhí 'na ghoibhernor ar an chathraigh anois agus ní raibh súil ar bith go bhfuigheadh lucht an choimhthionóil greim uirri. Do bhí éad chomh mór sin ag Preston do Eoghan Ruadh go dtug sé féin iarracht fá an chathair do ghabháil acht do briseadh an cath go náireach air. Tháinig an míorath ar armaibh lucht a an Choimhthionóil daríribh 'na dhiaidh seo. Do briseadh cath arís agus arís eile ar armaibh Laighean agus na Mumhan agus ba mhó an fuath do bhí ag taoiseachaibh na n-arm seo do Eoghan Ruadh agus do'n Nuncio 'ná do bhí aca do Ormond. Isé an leithsgéal do rinne siad fá dtaobh dó seo gurab é do bhí ó Ó Néill .i. do bheith 'na rígh ar Éirinn. Do bhí an tAthair Lúcas Wadding thar éis claidheamh mór a oncail, Aodh Ruadh, do chur ag triall ar Eoghan, agus adubhairt Rinuccini agus é ag tabhairt an chlaidhimh sin dó, gur chuir an Papa a bheannacht i n-aoinfheacht leis chuig Don Eugenio. "Is é céad bhronntanas eile do-bhéaras a Shoillse do Eugenio coróin arsa Preston fá n-a fhiaclaibh iar gcloisint an sgéil dó. Ar an 17adh lá de mhí an Eanair, 1649, do chríochnuigh an Árd-Chomhairle Connradh le Inchiquin - Murchadh na dToiteán a leas- ainm súd, agus is maith atá cuimhne aca air i gCúige Mumhan go fóill. Do bhí seision thar éis lucht an Pharliameint do thréigean agus do bhí anois i n-a fhear ionaid an ríogh i n-áit Ormond. Do b'éigean don Nuncio agus do Eibhear Mac Mathghamhna éalódh as Cill Coinnigh tré dhul thar an bhalla agus do theich siad go dtí Longphort Uí Néill ag Maryboro. Isé céad ní do rinne an Nuncio muinntir na h-Árd-Chomhairle do choinneal-bháthadh agus interdiction do fhogairt ar chathraigh nó bhaile-mhór do aon- tóchadh leó. Do ghéill arm Preston agus Preston é féin do Ó Néill mar gheall air sin. Acht ba ghoirid i ndiaidh sin gur thosuigeadar ag cáineadh an Nuncio agus Eibhir mic Mathghamhna agus gur bhaineadar ceannas an airm de Eoghan Ruadh. Do chaith an Niallach a gcuid litir ins an teinidh agus ba ghéar nimhneach do fhreagair sé iad agus ba ghéire nimhnighe 'ná sin féin an freagra fuair sé ó'n Árd- Chomhairle. Do bhí brígh agus neart an coimhthionóil caithte anois. Do chuaidh Rinuccini siar go Gaillimh agus níorbh fhada ina dhiaidh seo gur fhág sé Éire. Do bhí sgaipeadh ar an arm. Do fhastuigh Ormond cuid aca. Do bhí seision thar éis teacht ar ais agus do bhí anois ag troid ar son an dara Cathail Rí i n-aghaidh lucht an Pharliameint i n-Éirinn. Do chuir lucht an ríogh agus lucht an Pharliameint teachtairí chuig Eoghain Ruaidh. Acht ní ghlacfadh ceachtar aca le n-a raibh sé ag eileamh agus ba bheag a dhíombaidh-san faoi sin, óir adeir sé i litir do scríobh sé go Rinuccini. "Atá a fhios ag Dia gur ionnan ár bhfuath don bheirt aca." In san litir chéadna adeir sé gur gábhadh. "Easbog <L 29> oirdhearc Clochair do bhí 'na chime ag Sar Feidhlm Ó Néill acht, maith mar thárla, go bhfuair sé éalód as." Do bhí an Sar Feidhlm seo ar na céad-taoiseachaibh insan éirighe amach. Agus do bhí dúil aige ceannas airm Uladh agus ceannas a threabha féin do fhagháil. Do bhí díombáidh air nuair nach bhfuair sé ceachtar aca-san agus mar sin do chuidigh sé le h-Ormond. Do phós sé inghean Phreston agus do bhí anois i n-arm Phreston ag troid i n-aghaidh a ghaoil fhéin .i. Eoghain Ruadh. Do coimhéadadh Eibhear fá ghlas go ceann ceithre mí acht i mí na Bealtaine, 1649, do éaluigh sé leis. Le n-a linn seo do bhí na h-Albanaigh ag ionnsaighe Coote go an dian i nDoire Coluim Cille. Do aontuigh sé cairdeas do dhéanamh le Eoghan Ruadh ar na coinghillaibh do thairg Eoghain roimhe sin, acht go dtiocfadh Eoghain anois do fhuascailt air. Do rinne Ó Néill amhlaidh. Do theich na h-Albanaigh agus do chuir seision faoi taobh amuigh de'n chathraigh. Tháinig Coote i n-a aircis annsin, do ghabh a bhuidheachas leis fá theacht do chuid- iughadh leis chomh trathamhail sin agus thug cuireadh dó teacht isteach insan chathraigh, áit a bhfuair sé fleadh agus fáilte ón taoiseach ghallda agus a chuid oifigheach. Do thuig an t-easbog Eibhear Mac Mathghamhna nuair do bhí an Nuncio imthighthe gurab é leas lucht an Choimhthionóil teacht le sluaigh Ormond i n-aghaidh lucht an Pharliameint. Do bhí Ormond féin go dian ar thóir connradh do dhéanamh le Eoghan mar do bhí a fhios aige nach dtiocfadh leis féin gan cuideadh Eoghain aghaidh do thabhairt ar Chromwell agus a shluaigh. Isé an teachtaire do bhí ag Ormond insan ghnaithe seo Domhnaill Ó Néill agus is minic do gheall Ormond tríd an fhear seo céim árd do sholathar do Eoghain acht go gcríochnóchadh sé an Connradh leis féin. Níor mealladh Eoghain ar an dóigh seo amthach, agus ní mó do thréigfeadh sé Éire ar na chlos dó ó Dhomhnall go raibh na Sean-Ghaill ag déanamh "uisge fá-thalamh" i n-a aghaidh le Ormond. Ba mhaith do thuig sé gur foghantha an nídh é teacht le Ormond acht níorbh mhaith leis é fhéin do cheangailt le cleasaidhe glic mar Ormond gan cruaidh- choinghiolla do chur air. Fá dheireadh ar eagla Cromwell do ghéill Ormond. Do chuidigh Eibhear mac Mathghamhna chun na h-oibre do thabhairt chun críche agus do socruigheadh go dtiocfadh an dhá thaoiseach .i. Ormond agus o Néill le n-a chéile ag Carraig Machaire Rois, i meadhon mhí na Nodlag, 1649, agus do chuir Eoghain 3,000 fear gan mhoill do chuidiughadh le Ormond. Do ghabh tinneas Ó Néill, amhthach, go h-obainn ag Doire Coluim Cille. Adeirthear fós gur b'amhlaidh tugadh nimh do ar a bhroslughadh sin do Coote. Gidheadh ní in-chreidhte an sgeul sin, bíodh gur dhual do Coote an gníomh céadna. Do tógadh agus do iomchuireadh go mall dolásach tríd Tír Eoghain agus Mhuineachan i n-aircis Ormond é. Do bhí Cromwell thar éis teacht in-Éirinn ar an 15adh de mhí an Lughnasa. B'fhada le Eoghain cath do chur i n-aghaidh Cromwell agus buaidh eile do fhagháil fá choinne Éireann. Acht ní raibh sé i ndán dó. Do bhí sé ag dul i ndonacht i n-aghaidh an lae. Do bhí Domhnall Ó Néill leis agus do thuig sé go raibh mearbhal aigne ag teacht air. "Go bhfóiridh Dia air," arsa Domhnall. "Isé ní a mbíonn sé ag trácht air, Éire do fhuascalt agus annsin an Turcach do dhíbirt as Roinn-mhóir na h-Eorapa." Taidhbhreamh geal éigin do rinne sé agus é 'na stócach i dTír Eoghain do bhí ag teacht isteach ar a aigne agus é ag faghail bháis. Ar an 6adh lá de mhí na Samhna fuair sé bás ag Loch Uachtair i gcaisleán dearbhráthar a mhná .i. Pilip Ó Raghallaigh. Gan amhras ba h-olc an dóigh do bhí ar an tír anois. Do cruinnigheadh Seanaid na n-easbog ag Cluain Mhac Nóis ar an 4adh lá de mhí na Nodlag 1649. Is iomdha comhairle do cheap siad ann agus is léir ó 'na comhairlibh sin an buaidhreadh do bhí ar lucht na tíre. Ar an 8adh lá de mhí an Mhárta 1650 tháinig saighdiúirí Eoghain Ruaidh, do bhí ar sgaipeadh ar fud na tíre, le n-a chéile go Belturbet chun taoiseach do thóghadh. Is iomdha duine do bhí ar thóir an cheannais, Sar Feidhlm Ó Néill, Lt.-Gen. Ó Fearghaill, marquís Antroma, agus Énrí Ó Néill, mac Eoghain Ruaidh. Chun an imreasán do chosg do thógh na saighdiuirí do aon guth Easbog Clochairmar thaoiseach airm an ríogh i n-Ultaibh, agus ar an chéad lá de mhí an Aibréin do aontuigh Ormond an toghadh do rinne na saighdiúirí mar do bhí socruighthe idir é fhéin agus Eoghan Ruadh go ndéanfadh sé, agus do ghlac sé le Ó Fearghaill mar Lt.-General. Ó litir do scríobh go Rinuccini ar an 14dh lá de mhí na Bealtaine 1650, is léir dúinn go <L 30> raibh leisge air ceannas an airm do ghabháil, Óir adeir sé gurbh mhaith leis a fhios do bheith aige goidé do shaoil an Nuncio air, agus do iarr air an sgéal ar fad do mhíniughadh do'n Phápa. Ba mhaith duthrachtach amhthach, do luigh sé isteach ar a chuid oibre. Do bhí aige an tam sin 5,000 coisidhe agus 600 marcradh; agus do bhí ag dul i líonmhaire gach lá. Gidh nach raibh an t-easbog fhéin cliste i n-ealadhain an chogaidh ba dhíleas do rinne a chuid offigheach slacht agus dóigh do chur ar an arm agus ba ghearr go raibh siad réidh chum cogaidh. Do gheall Ormond gach congnamh dob' fhéidir leis do thabhairt dó. Do chuaidh an t-arm ar aghaidh ó Mhuineachan go dtí Charlemount. Isé an chéad rud do bhí ó Eibhear gan leigint do shluaghaibh Coote agus Venables dá thaoiseach airm an Parliameint do theacht le na chéile, óir ba láidir go leór do cheachtar aca fá leith é, acht ní bheadh sé abalta ag an bheirt. Do b'éigean dó, amhthach, slighe do choimhéad ar foscailt tríd Bhéal Atha-Seanaigh do'n chonghnamh do bhí Ormond le cur ag triall air. Mar sin tháinig Coote agus Venables le n-a chéile i n-éadan a dhithcill agus do chuireadar fútha i n-áit do-ionnsuighthe i bhfogus do Litir Cheannain. Ba mhó go mór méad a sluaigh 'ná sluagh an easbuig. Do chuaidh Eibhear agus a chuid offigheach i gcomhairle. Isé adubhairt na taoisighe cliste .i. Ó Fearghaill, Sar Feidhlm Ó Néill, agus Énrí Ó Néill, narbh oireamhnach an t-ionad catha dhóib é; go raibh cuid de'n arm ar iarraidh; nach ndéanfadh moill cúpla lá pioc dochair agus go mbéadh airc ar an namhaidh mar go raibh a chuid bidh ag dul i laighead. Acht b'fhada leis an easbog cath do chur i n-aghaidh an namhuid. Do bhí muinighin aige as an arm nár briseadh cath orra riamh. Ba ghéar nimhneach do labhair sé le na lucht comhairle agus do fhógair sé cath ar an namhuid. Ar an 22adh lá de mhí an Mheithimh do thosuigh an cath. Do ionnsaigh coisidhe na nGaedheal an namhuid. Níorbh oireamhanach an talamh chun an mharcraidh agus ní tháinig leo cuidiughadh leis na coisidhibh. Ba chalama an troid do rinne na coisidhe acht fá dheireadh do cuireadh an ruaig ar shluagh na nGaedheal agus do marbhadh 3,000 fear aca. Do éaluigh an t-easbog as machaire an chatha. Do bhí roinnt bheag marcraidh i n-aoin- eacht leis. Rug roinnt eile marcraidh Ghallda ó Innis Ceithleann orra ag Cill Sgíre i gCo. Tíre Eoghain. Ba ghéar an troid do bhí idir an dhá buidhean. Do goineadh an t-easbog go h-olc acht do gheall siad a bheatha ó dá dtiubhrad sé a claidheamh dóibh. Thug agus do cuireadh fá ghlas i gcaisleán Innse Ceithleann é fein annsin. Do gábhadh an Coirnéal Feidlm Ó Néill agus Aodh Ó Néill, mac Eoghain Ruaidh, agus tugadh go Doire Coluim Cille iad, agus do chur Coote chun bháis iad gan trócaire. Do gábhadh an chuid eilei de na h-offigheachaibh agus do rinneadh leo amhlaidh sin fós. Do éaluigh Sar Feidhlm Ó Néill i ndiaidh an chatha acht i 1653 do gábhadh agus do crochadh leis na Sasannachaibh é. Is é an goibhernor do bhí i n-Innis Ceithleann insan am sin Major King. Agus ba bhréagh cineálta do bhí sé fá Eibhear Mac Mathgamhna. Do chuir sé dochtúir dá leigheas agus do rinne a dhícheall tabhairt ar Coote a gheall do choimhlíonadh .i. gan Eibhear do chur chum báis, acht ní raibh maith dó ann, agus nuair tháinig lá crochta Eibhir do fhág King slán go ceanamhail aige agus do imthigh leis as Innis Ceithleann ionnus nach saoilfidhe go raibh roinnt nó bainnt aige leis an ghníomh ghránna úd. Adeir an t-Athair Ó Míodhchain go raibh iomchur Eibhir chomh uasal sin ag dul chun báis dó go saoilfeadh duine gur ab é taoiseach na saighdiúr é. Is é áit i n-ar crochadh é i gCaisleán Innse Ceithleann. Ní túisge do bhí an t-anam as ná gur baineadh a cheann de'n cholainn agus do cuireadh i n-áirde ar thúr an chaisleáin é. Fuair Catoilcigh na comhursanachta cead ó Major King corp Eibhir do thabhairt leó agus do chuir siad maille le onóir móir i n-oileán Damhnais é. Níor tógadh riamh "líag ós a leac," acht do réir béal-oidis na ndaoine is é áit 'nár cuireadh é fá fhuinneóig na h-eaglaise móire atá ar an taobh ó dheas. Sin é an áit is dócha 'na bhfuil Eibhear Mac Mathghamhna 'na luighe. Fíor-Ghaedheal do bhí ann, agus fós fear a raibh eagla ar a naimhdibh roimhe agus urraim ag a cháirdibh agus ag a phobal dó. Ba é méad a ghrádha don chreideamh agus do Éirinn ba chiontach le n-a bhás. Go ndéanaidh Dia trócaire ar a anam. SÉAMUS S. MAC SAMHAIRLE <L 39> Sceul Carathain Tighearna mór do bhí ann atá fad o shoin, agus do bhí móran tunontaí aige agus an tír uilidh faoi n-a chúram. Do chuir sé amach fuagradh go bpronnfadh sé cíos bliadhna ar dhuine ar bith do fhuasglochadh na trí ceasta so dó: Cia aca is gaolmhaire athair nó máthair do dhuine? Cia aca is deise dúinn flaitheas Dé nó ifreann? Cia aca an stráinseir nó fear an tighe dár chóir an ceud sceul do innsint? Do bhí mac ag an tighearna agus ba mhaith leis freagraí na gceist dfhagháil ó n-a athair agus do chuir sé trí stócaigh gasta do bhí aige féin le na freagraí do ghoid. Thángadar go geafta tighe an tighearna. Thainig giolla an tighearna chuca agus dfhiafruigh sé díobh cia iad fein nó caidé sórt céirde do bhí aca. Adubhairt Carathan, an fear ba óige aca, gur búisteóir fear aca, cócaire fear eile agus gur fear é féin do bhí eólach ar sceulaidheacht agus fiannaidh- eacht agus go rabhadar ag cuartughadh lóistin. Do chuaidh an giolla chuig' an tighearna agus d'innis sé dó fá na daoinibh do bhí ag an doras. Abair leó teacht isteach, ars' an tighearna. Thángadar isteach agus do shuidheadar go socair ag an teinidh. Cá bhfuil fear na sceulaidheachta, ars' an tighearna, go n-innseochaidh sé sceul dúinn. Mise an fear sin, ar Carathan, acht ní maith liom sceul d'innse nó ní fhuil a fhios agam an é fear an tighe nó an stráinseir dár chóir an ceud sceul d'innse. Atá an ceart agat. Is é fear an tighe má thig leis é do dheunamh agus muna dtig, ní cóir don stráinseir sceul d'innse go bhfaighidh sé dinneir. Cá bhfuil an búisteóir go marbhaidh sé caora dúinn? D'éirigh an búisteóir agus tugadh isteach an chaora. Do chaith an búisteóir dé a chasog agus a léine agus do chuir sé an chasog air faoi an léine. Dorighne sé sin cupla uair. Caidé an sórt oibre atá agat ann sin, ars' an tighearna. Atá, ar sesean, so léine d'fhág mo mháthair agam agus so casóg d'fhág m'athair agam agus ní fhuil a fhios agam cia aca ba chóir domh aire is mó do thabhairt dó mar nach bhfuil a fhios agam cia aca is gaolmhaire domh m'athair nó mo mháthair. Ó is amaideach thú maise nó is gaolmhaire d'athair duit agus is dósan ba chóir an onóir is mó do thabhairt. Annsin d'fhág se de a chasóg agus do mharbh sé an chaora. D'iarr an tighearna ar an chócaire an chaora do dheunamh réidh. Fuair an cócaire coinneal agus do chuir sé suas go hárd ar dtús í agus annsin d'fhág sé síos ar an talamh í. Caidé an sórt oibre atá agat, ars' an tighearna. Atá, ars' an cócaire, do chualas go minic gur mhaith le muintir na bhflaitheas gach aon solas do bheith aca féin agus do chualas nach bhfuil solas ar bith ag lucht ifrinn agus atá eagla orm dá bhfágfainn thuas í go sciobfadh muintir na bhflaitheas leó í agus dá bhfágfainn thios í atá eagla orm go sciobfadh muintir ifrinn leó í agus ní fhuil a fhios agam cia aca is deise domh. Maise, duine amaideach thú, ars' an tighearna Cibé an stád a bhfuil tú air socrochaidh sé sin duit. Má atá tú ar stád peacaidh mharbhtha is deise duit ifreann agus má atá <L 40> tú ar stad na ngrásta is deise duit na flaitheas. Do thosuigh an cócaire annsin agus dorighne sé an dinneir agus d'itheadar a sáith. I ndiaidh sin do thosuigh fear na sceul- aidheachta agus sin an fear thiocfadh leis sceul d'innse. I gcionn tamaill do thuit an sean-tighearna i n-a chodhladh. Anois an t-am dúinn imtheacht, arsa Carathan, nó comh luath is musglochas an tighearna beidh a fhios aige caidé tug annso sinn agus marbhfar sinn. D'imthigheadar agus do shiubhaladar leó go dtángadar go coill mhóir. Do chuadar isteach san choill. Do casadh gabhar mór ortha. Adubhairt Carathan go marbhfaidís an gabhar agus go gcuimleochaidís an fhuil ortha féin ionnus nach n-aithneochaidhe iad. Dorighneadar sin. Ní raibh sé i bhfad gur mhothuigheadar an tighearna agus a chuid fear ar a lorg. Nuair tháinig an tighearna ar aghaidh do bhí an triúr agus sceana fosgailte i n-a lámhaibh aca agus iad ag troid agus cubhar fola ortha uilidh. Caidé 'bhfuil an troid fa dtaobh dé, ars' an tighearna. Atá, arsa Carathan, fá an choill seo. Ní thig linn deunamh amach cia againn ar leis í. Socrochaidh mise <Socróchad-sa> sin díbh, ars' an tighearna. Cad chuige adeireann tusa gur leat í, ar sesean leis an bhfear is sine. D'fhág m'athair agam an meud atá úr agus críon dí, ar sesean. Ó is leat-sa uilidh í mar sin. Caidé an fáth adeireann tusa gur leat-sa í, ars' an tighearna leis an darna fear. D'fhág m'athair agam an meud atá cam agus díreach dí, ar sesean. Ó is leat-sa uilidh í mar sin ars' an tighearna. Agus caidé an fáth adeireann tusa gur leat í, ar sesean le Carathan. D'fhág m'athair agam an meud atá faoi an talamh agus os a cionn dí. Ó is leat-sa uilidh í mar sin, ars' an tighearna. Caidé an dóigh a dtig leat í do dheunamh domh-sa nuair dorighne tú do mo dhá dhear- bhrathair í romham, arsa Carathan. Anois do bhí an tighearna so le bás d'fhaghail nuair do cuirfidhe ceist air nach mbeadh sé abalta fuasgladh agus do thuit sé marbh ar an bhomaite sin. Do shiubhal na trí stócaigh leó annsin go bhfacadar Colm Cille agus a bhuachaill ag tarraingt ortha. Luighfimid síos agus leigfimid orainn go bhfuilmid i n-ár gcodladh agus bféidir go ndeunfadh Colm Cille tarngaireacht dúinn. Do luigheadar síos agus nuair d'amharc Colm ortha, ar sesean: Beidh focla móra fá na buachaillibh sin go fóill acht an fear beag sin rachaidh sé le croich i mBaile Athá Cliath. Nuair d'imthigh Colm d'eirigheadar agus arsa Carathan: Téighidh sibhse do bhaile anois agus innsidh do m'athair caidé mar do thuit gach aon rud amach agus nuair dogheobhas sesean bás tuitfidh sibh isteach isan duthaigh uilidh. Siubhalfaidh mise liom nó is ionannas an cás domh é nuair atáim le crochadh. Do shiubhal sé leis agus adubhairt nach rachadh sé i gcomhair Bhaile Átha Cliath. Acht i gcionn cupla lá do chonnaic sé cathair mhór giota beag uaidh. Do casadh greusaidhe air agus d'fhiafruigh sé den ghreusaidhe caidé an chathair sin. Sin Baile Átha Cliath, ars' an greusaidhe. D'innis Carathan don ghreusaidhe caidé do bhí le teacht. Siubhal liomsa agus dobheurad lóistin duit anocht ar scór ar bith, ars' an greusaidhe. Dochuaidh Carathan leis. Nuair d'eirigh sé ar maidin do chonnaic sé teach mór comhgarach ag tigh an ghreusaidhe. Caidé an teach sin, arsa Carathan. Sin banc Baile Átha Cliath, ars' an greusaidhe. Is iongantach liom thusa do bheith comh bocht agus atá tú agus an banc comh comh- garach sin duit. Rachad-sa isteach chum an bhainc agus dobheurad amach an meud airgid agus dheunfas saidhbhir go bráth thú. Is ionannas an cás domh é nuair atáim le crochadh ar scór ar bith. An oidhche sin fuair an greusaidhe dréimire fada agus rópa. Do cheangal Carathan an rópa thart fa n-a chorp, do chuaidh sé suas ar an dréimire, fuair poll ar mhullach an tighe agus síos leis agus do líon mála do bhí leis le ór agus airgead. Do tharraing an greusaidhe aníos annsin é agus tug sé an t-airgead uilidh don ghreusaidhe. Lá ar n-a mhárach do bhí an sceul amuigh gur goideadh airgead as an bhanc agus do cuireadh fuagradh <L 41> amach go bhfuigheadh duine ar bith dobheuradh isteach an gadaidhe dhá cheud punt ón mhaor. Atá sé comh maith agam-sa an t-airgead sin do shaothrughadh, arsa Carathan, agus isteach leis chuig an mhaor. D'iarr sé ar an mhaor an t-airgead do chunntas amach dó agus go dtiubhradh sé an gadaidhe dó. Do chunntas sé amach an t-airgead ar tábla agus annsin d'innis Carathan dó gurb esean an gadaidhe agus go raibh sé le dul le croich agus gurb é sin an fáth ar ghoid sé an t-airgead. Adubhairt an Maor leis go raibh nighean aige darb ainm Croicher agus go dtiubhradh sé do Charathan í mar mhnaoi agus go mbeadh sé le Croich annsin agus go dtiubhradh sé an meud airgid dó agus dheunfadh fear saidhbhir é fhad is do bheadh sé beó. Do posadh Carathan ar Chroicher, tugadh an t-airgead ar ais go dtí an banc agus do bronnadh an dhá cheud punta ar an ghreusaidhe agus sin críoch mo scéil. (Sean-sceul é sin d'innis Anna Chonaill ruaidh mic Loingsigh ó Ghleann Fhinne i dTír Chonaill, acht do scríobhadh do réir an tsein-litrighthe é) <L 52> An aisling i bhfilidheacht na hochtmhadh aoise déag I meadhon na seachtmhadh aoise déag táinig athrughadh mór ar cúrsaíbh na hÉireann. Do bhí an Sasannach i gceannas na tíre. Do cuireadh an bárd chum fáin. Do lagadh na huaisle agus d'fhág sin filidheacht agus léigheann na hÉireann gan foscadh, gan fothain, gan choimirc, gan chabhair. Do leagadh na "Sochaide" nó scoile na mbárd. Ní hiongnadh mar sin gur scaipeadh an sean- léigheann agus an sean-fhilidheacht. An fhilidheacht nuadh tháinig ar an saoghal chughainn i dtosach na hochtmhadh aoise déag, as croidhe- lár na ndaoine d'eirigh sí. Tugadar cúl leis an "nDán nDíreach." Do bhí áis ní b'oireamhnaighe i n-a n-aice aca, agus do ghabhadar léi. Do cheapadar gléas filidheachta ní ba shaorádighe go raibh rith léi agus buille an ghotha innti i n-ionad na gcruadh-riaghlach. An treó saoghail agus aigne do bhí orra an uair úd ba bhun leis an bhfilidheacht nuadh sin. Fá mar do thárla i ngach ré, agus i ngach saoghal nuair do cuireadh chum labhartha i bhfilidheacht iad, siúd mar do bhris an dúthchas orra. Chum an sgéil so do thuigsint i gceart, ní mór dúinn meabhrughadh timcheall orainn, agus treó na tíre d'infhiúchadh. I ndeire ré Eibhlíse do bhí an Gaedheal bocht ar lár isan Mhumhain. Do cuireadh an Gearaltach fá chois insan, deisceart, agus b'é an dála céadna é ag Ó Néill shíos insan tuaisceart. Do chuireadar na Gaedhil iomláine a muinghine i Rígh Séamas, ní nár bh'iongnadh, nár bh'é mac a mháthar Máire é. Acht do bhí breall ar a ndóchas. Do cuireadh ain- dlighthe i ndiaidh a chéile i bhfeidhm d'fhonn an Ghaedhil do chur chum fáin, agus an námhaid do chur i n-uachtar i nÉirinn. Táinig Cromaill anall chughainn agus d'imir ár agus léir-scrios ar an dtír. Do dhíbir sé uaisle na tíre agus d'fhág a shaigh- diúirí féin i n-a n-ionad. Do bhí an Gall fá chómhacht agus fá ghradam i ngach ball do'n tír agus an Gaedheal bocht i n-íochtar. Do bhí spiéirí go tiugh ag faire chúcha féachaint cionnus thiocfadh leó an Gaedheal do chur fá tháir agus fá tharcaisne. Nuair do ghabh an darna Séamas coróinn Shasanna, táinig ath-iompódh misnigh chum muinntire na hÉireann. Acht do theith sé chum na Frainnce taréis "Briseadh na Bóinne," agus d'fhág an Talbóideach, Iarla Thírchonnail, agus an Sáirséalach i n-a dhiaidh. Acht taréis ar imthigh ar an Sáirséalach i Luimnigh (1690), agus an cath do briseadh air i Eachdhruim i mbliadhain a 1691, do b'éigin dó géilleadh. Tug aghaidh ar an bhFrainnc, é féin agus fiche míle dá lucht leanamhna - na "Géadhna Fiadhna" fá mar a glaodhtar orra. Den bhfuil do b'fhearr agus do b'uaisle insan tír dóibh. Ní hiongnadh Éire bheith go lag i n-a ndiaidh acht dá luige do bhí is amhlaidh do ceapadh aindlighthe ní ba mheasa agus ní ba dhéine chum a brúighte. Sidé mar cuirtear síos ar treó na tíre an uair úd: "Do bascadh is do brughadh fé chois í. Do stolladh as a chéile í. Do stracadh a caomhchorp, agus do fágadh i riocht bháis í ..... do bochtnuigheadh is do léir-chreachadh an t-ádhbhar dá laochraidh dílse d'fhan innti. Acht i n-indeóin gach pasála is gach creach- argain dá ndeárnadh uirthi níor bh'fhéidir an t-anam a bhaint aisti ar fad...... D'fhan aca tríd an ngéarleanamhain spréidh den tsean-mhisneach." * B'iad filí na hochtmhadh aoise déag fá ndeara gur mhair an spréidh mhisnigh sin i gcroidhthibh na ndaoine. Do chaoineadar iad agus do chanadar dóibh. Do mhúineadar dóibh cionnus gach ualach agus gach buadhairt *Vide Introduction "Dánta Sheáin na Ráithíneach," p. xv. (Tórna) <L 53> dar cuireadh orra d'iomchar. Do scaipeadar síol an dóchais i n-a measg. Do mholadar an mhaith. Do cháineadar an t-olc. D'fhoillsigh- eadar dá mbráithribh Gaedhil an bealach oo gheobhaidís go dtí go mbéaradh an chabhair orra. Agus b'é an chabhair é ná, filleadh an Stiobhairt orra. Doghéanadh sin a saoradh, dar leó. Ní hé an grádh thar meadhon do ghabh na filí don Stiobhart acht go rabhadar ag meabhrughadh rompa, agus ag braith ar a theacht chum congnaimh do thabhairt do mhuinntir na hÉireann. Ar an adhbhar sin aon uair da labhraidís na filí ins na h-amhránaibh do cheapadar, is le hÉirinn do labhraidís. Maighdean bhocht thréigthe b'eadh í ag feitheamh le teacht a céile anall chúichi. B'fhada dhi i nuaigneas agus i ndaorbhruid. Acht atá breacadh an lae chúichi fá dheireádh, mar atá Cormac ag triall fá n-a déin. Aislingí tugtar ar na hamhránaibh sin. Ag so scóp na haislinge: go moch ar maidin le labhairt na fuiseóige, gabhann an file amach. Atá ualach bróin ar a aigne agus tocht i n-a chroidhe. Áilneacht agus úireacht an aéir, binneas agus ceól na n-eán, glaiseacht an duilleabhair, meallaid siad chum codlata é. Tré n-a chodladh dhó, tosnuigheann sé ag taidhreamh. Chíonn sé chuige an spéirbhean is bréaghtha agus is deise dá bhfeacathas fós ar an dtalamh so. Dá líomhthacht an teanga aige teipeann air cur síos le cóir ar a háilneacht agus ar a deiseacht. Gabhann eagla agus urraim é. Sléachtann agus cromann ar labhairt. Fiafruigheann di a sloinne agus a treabh agus a tír. Is mór is iongnadh leis ainnir mhodhamhail dá sórt do theacht i n-a threó. Is é shaoileann sé go mb'fhéidir gurab í Déirdre nó Hélen nó Aoibhill nó Cliodna na Cairrge í, nó fós duine do na bandéithibh ba chionntach le hár nó le léirscrios éigin don chine daonda. Acht i lár na cainnte siúd ar teitheadh uaidh í, agus siúd an file ar a tóir síos suas ar fuaid na Fodla. Acht fá dheireadh, cuireann sé aithne uirthi. Éire do bhí ann. Nochtann sí rúin a croidhe dhó. Ba mhór le rádh í tráth dá raibh sí. Ba mhór ag a cloinn í. Do bheiridís onóir agus urraim di. Acht do sgaipeadh iad, agus do cuireadh í féin chum fuachta is chum fáin. Atá an spéir ag glanadh, ámh, agus is gairid uaithe lá a fuasgalta. Le teacht an Stiobhairt tiocfa séan agus sonas ar ais go hÉirinn. Ní abraim ná gurab é "Gile na Gile" seo Aodhagáin Uí Rathaille an chéad aisling aca dar ceapadh. Seo mar a ghabhann sé: - "Gile na gile do chonnarc ar slighe i n-uaigneas; Criostal an Chriostail a guirm-ruisc rinn- uaine; Binneas an bhinnis a friotal nár chríon- ghruamdha; Deirge is finne do fionnadh n-a gríos- ghruadhnaibh. Caise na caise i ngach ruibe dá buidhe- chuachaibh, Bhaineas an ruithneadh de'n chruinne le rinn-scuabaibh; Iorradh ba ghlaine 'ná gloine ar a bruinn bhuacaigh; Do geineadh ar gheineamhain di-se 'san tír uachtraigh. Fios fiosach dham d'innis, is ise go fíor- uaigneach; Fios filleadh dhon duine dhon ionad ba righ- dhualgas; Fios milleadh na druinge chuir eisean ar rinn-ruagairt; 'S fios eile ná cuirfead im laoidhthibh le fior- uamhan." Agus tuilleadh i n-éinfheacht leis. Sin mar thug na filí i dtosach na hochtmhadh aoise déag ar an nGaedheal do ghríosadh. Is minic cáintear na filí toisg a gcómhbráithre do chur ag braith ar an gcabhair úd tar lear. Cuirtear i n-a leith gur mharbhuigheadar pé spréidh neamhspleáchais do bhí ins na daoinibh, agus muna mbeadh gur bréagadh chum an Stiobhairt iad go mbainfidís a saoirse amach as a ngustal féin. Acht do labhair an file a corp dáiríribh. B'eól dó a laige do bhí an Gaedheal, agus ná raibh dul aige ar a shaoirse bhuadhchaint as a láimh féin. Ar na bhfilidhibh ba mhó cáil agus ba thúisce dar chan ar an gcuma sin atá Dáithi Ó Bruadair, Aodhagán Ó Rathaille, agus Seán Clárach mac Domhnaill. Do bhí a lán eile aca ann seachas an triúr sin acht ná leigfeadh slighe dham a n-áireamh annso, cuir i gcás an tAthair Eoghan Ó Caoimh, Liam mac Cuirteáin an Dúna, Seán Ó Gadhra, Art mac Cumhaidh, Seán Ó Murchadha na Ráithíneach, Seán Ó Neachtain agus daoine nach iad. <L 54> B'é Dáithí Ó Bruadair an chéad duine orra sin tháinig ar an saoghal. Do rugadh i mbliadhain a 1650 é. Do mhair sé i n-aimsir chogaidh Ríogh Liam. Do bhlas sé den tsean- léigheann, acht do bhí an léigheann sin ag dul i ndísc an uair úd agus atharrach saoghail ag teacht. Sin é fá ndeara go bhfaightar an dá shaghas filidheachta i bhfochair a chéile i saothar Dháithi. Cé go mbaineann a lán cruadh Ghaedhilge len a chuid amhrán, atá an chainnt go breágh bríoghmhar ionnta, maille le rith agus greann. Seo giota as an dtrácht dorighne sé ar "Aisdear na Géadna Fiaidhne," is é sin "saor-chlann Éireann an t-an do díbreadh iad i ndiaidh Rígh Shéamas 1691": "Do chealg mo chom go trom le h-aicídíbh, Aistear na gCoghnach lonn do leasuigheadh sinn 'S nách faicim ar bonn san bhfonn i dtaithigh- dís Gan easbha, gan fhoghail acht moghaidh is maistíní." Agus seo mar adubhairt sé ag fáiltiughadh roimh an Talbóideach ar a theacht i nÉirinn dó: "Cé d'fhásadar táimhfir na tairbhfheóla Re ládus an chárta go hanamhóineach Dar Pádraig is feárr liom ná an sean- chóta, 'Na shláinte mar tháinigh an Talbóideach." Timcheall bliadhain a 1680 táinig Aodh- agán Ó Rathaille ar an saoghal. Ní beag iongnadh an rith agus an scóp, an faobhar agus an fuinneamh atá le fagháil ins na amhránaibh atá le fagháil againn uaidh. Ní foláir nár lugha é a ghrádh dá thalamh dhúthchais ná a ghráin dá námhaid. Is léir an tréith sin ón a chuid amhrán: "Tír gan Eaglais cneasta ná cléirigh; Tír le mioscais, noch d'itheadar faolchoin; Tír do cuireadh go tubaisteach, traochta Fá smacht namhad is amhas is méirleach!" Do bhí an Clárach i mbláth a shaoghail díreach le linn na haimsire nuair do bhí an Ghaedheal ag braith ar theacht an Stiobhairt Óig (Cormac) chuige. Tugadh suas chum bheith i n-a shagart é, agus do bhí reimhse mhaith léighinn air dá dheascaibh. Ar an dá adhbhar sin ní hiongnadh atharrach cainnte agus atharrach filidheachta i n-a dhiaidh: "Do bhí an tsíth bhean tsithleach shuairc, Do chuir ar buairt mé tré mo raithíghe; 'Na suighe go maoineach míngheal shuas, 'S a dlaoi-chuacha léi go haltaighe: D'féach anall go maordha mall, Ba léir di ar ball gur mé do lean í; Ar sí; "Is truagh linn do chuaird, Tighidh anuas 's éist ar gceasnaighe."" Do bhí "Filí na Máighe" suas díreach i n-a dhiaidh sin, is é sin Seán Ó Tuama agus Andrias Mac Craith - "An Mangaire Súgach" fá mar tugtaoi air. Ag aoradh a chéile agus ag cabhrughadh leis an gClárach chum an Stiobhairt do bhréagadh anall chughainn atá urmhór dá gcuid saothair. Seo dhá rann do cheap Seán O Tuama do Rígh Séárlus: "Bím ar buadhairt gach uair den ló. Ag briseadh croidhe 's ag caoi na ndeór! Ó d'imthigh uainn an bhuachaill beó 'S nách faigheam aon tuarisg uaidh, mo brón? Ní labhrann cuach go suairc ar neóin, 'S ní bhinn guth gadhair i gcoillte cnódh; 'Ná maidion t-samhraidh a ngleanntaibh ceó, O d'imthigh uainn an buachaill beó." Atá sé ráidhte - agus atá cruth na fírinne air - go mbaineann Eoghan Ruadh Ó Súil- leabháin le haois na haislinge, agus gur sgríobh sé dá réir. Is deacair gabháil leis an dtuairim sin, mar an tráth ba mhó le rádh i nÉirinn Eoghan agus filí a chómhaimsire .i. Tadhg Gaedhealach Ó Súilleabháin, agus Donnchadh Ruadh Mac Conmara, do bhí an Gaedheal taréis éirighe ó bheith ag braith ar an Stíobhart. Do leanadar na filí don aisling cé gur ghnó ar bheagán tairbhe dhóibh é. Ní raibh ann acht nós aca. Níor fhóir an fhighe filidheachta sin ar leas an Gaedhil, acht amháin gur thaithin a dhul agus a scóp len a saoithibh, agus do thárla dhóibh an uair úd bheith i dtaoibh leis an mbeagán chum dul ag cumadh. Do ghabhadar leis an aisling dá bharr. An módh amhránuigheachta sin agus an chainnt do bhí ann do thaithnighidís leis an bpobal. Dorighne sé a sásamh chum gráidh a gcroidhe do chur i n-iúil dá chéile, agus i n-a theannta sin d'fhóir sé ar an ngráidh dá <L 55> dtír do choimeád ar lasadh i n-a gcroidhe. Is sin a thug ar Eoghan agus ar na filidhibh tháinigh i n-a dhiaidh, mar atá Éadbhard de Nógla, an tAthair Liam Inglis, Micheál óg Ó Longáin, Seán Ó Coilleáin agus Diarmuid na Bolgaighe leanamhaint don aisling. Fiú amháin indiu féin atáid filí óga na hÉireann ag aithris ar a sean isan slighe chéadna. Is minic cuirtear i leith lucht déanta dán insan ochtmhadh aois déag an luighead tairbhe tigeadh chúcha as a liacht aisling do cheapadar. Is é mheasann lucht cáinte na haislinge nár oir sé do Ghaedhealaibh na haoise sin; ná raibh innti acht ceathánna focal fighte le chéile ag an bhfile ag cur síos ar bhreághthacht bhan, agus ag trácht ar nidhthibh nár bhain leis an dtír ná le saoghal na haoise; agus go raibh an sluagh Gaodhalach imighthe i dtuirse dhíobh i bhfad roimis sin. Acht is fuirist an tuairim sin do bhréagnughadh, an t-é ghabhann i n-a h-aice le ciall agus le tuigsint. Ní féidir an scéal do mheas go ceart gan eólas bunadhasach ag duine ar stair is ar theangain, agus ar litridheacht na tíre. Agus an tráth áirithe úd i nÉirinn, do bhí cosg a bháis ar an bhfile a bhráithre do ghríosadh chum éirighe i g-coinnibh Shasanna. B'é fá ndeara dhóibh an gléas amhránuigheachta sin do tharrac chúcha. B'í Éire a ngrádh. Do ghrádhadar í le hiomláine gráidh a gcroidhe. B'é an grádh sin bun agus barr agus leath-imeall gach scéil ó aois go bás dóibh. Do géaruigheadh ar an ngrádh sin do réir mar dochuadar i n-eólas ar an anbhruid agus ar an anachain do rug í. Ní hiongnadh linn mar sin líon na n-aisling atá againn i n-a ndiaidh, agus is lugha is ionchurtha i n-iongantas iomláine agus áilneacht agus deiseacht na bhfocal do ghabhadar chúcha ag cur culaithe ar a smaointibh. Tréith fhíorGhaodhalach is eadh an tsíorfhighe sin i ngach roinn den ealadhain. Is í teist is fearr ar fheabhas agus ar áilneacht na haislinge, gur éirigh léi an Gaedheal do choimeád go Gaodhalach, agus go maireann sí fós go breagh, beó, bríoghmhar i mbéalaibh na ndaoine. DONNCHADH Ó DONNCHADHA A Mhuire ro-mhilis, a bhuime, is a mhathair Dé A bhfuil fuasgladh na cruinne go huile ar do láimh go léir Cuir impidh ar do leinbh d'fhuiling an pháis go geur Gach cruaidh-chás 'n-a bhfuilim furtuigh agus tarthail mé Mo ghrádh thú a leinbh do geineadh san Mhárta Mo ghrádh thú a leinbh do rugadh san stábla Mo ghrádh thú Íosa aon-mhic Mháire Is cuimrigh m-anma ar uair mo bháis dfhágháil. <L 66> CONALL INIS-CAOIL Do bhí fear naomhtha i dtír Chonaill atá ceithre cheud deug bliadhan ó shoin a raibh Conall air. Do thóg sé mainistir ar Inis- Caoil .i. oilean beag atá ar an taobh shiar thuaidh do Thír Chonaill. Atá láithreacha na mainistreach le feicsint gus an lá indiu. Atá láithreacha sean-cille ar an oilean freisin agus dob é Conall do thóg an chill sin leis do réir beuloidis na ndaoine. Is iomdha sgeul atá ag na daoinibh mór- thimcheall an oileain i dtaobh Chonaill naomhtha. Do-geibhmid fós cunntas gearr air i gcuid do na sean-leabhraibh, agus go h-áirighthe ameasg leabhar an Cholganaigh. As Inis- Eoghain do'n Cholganach so agus do cheap sé an saoghal do thréigint agus é fhéin do thabhairt suas do sheirbhís Dé in Órd Naoimh Phroinsis i Louvain. Do chuir sé roimhe cunntas do thabhairt ar naomhaibh Éireann uile - beatha gacha naoimh os coinne lae a fhéile. Acht fuair sé bás gan an obair seo do chuir sé roimhe do chríochnughadh agus mar sin níor thrácht ríamh ar bheathaidh Chonaill go h-iomlán, acht do-bheir sé gearr-chunntas air le linn seanchuis na naomh eile do sgríobhadh. Is amhlaidh sin do-gheibhmid na focla so leanas as an leabhar sin do sgríobh sé da ngoirthear "Acta Sanctorum": - "Conalli abbatis de Iniscoel, haec ecclesia est insula oceano circumfusa in regione Tyrconalliae, quae Bugellaigh appellatur, et in Dioecesi Rath- bothensi in qua S. Conallus 12 Man colitur. Vide plura de ipso ad eundem diem" (l. 205). Is follus ó sin go raibh sé ar intinn an Cholganaigh tuilleadh do sgríobhadh i dtaobh Chonaill nuair tiocfadh sé fhad le na fhéile; is follus fós nach raibh eolas cruinn aige i dtaobh an lae sin. Ins an trácht sin do luaidheamar adeir sé gurb é an dara lá dheug do'n Bhealtaine a fhéile, gidheadh i leabhar eile do sgríobh sé bliadhain nó dó tar éis sin .i. an "Trias Thaumaturga," ag so nar labharann sé i dtaobh Chonaill: - "S. Conallus filius Manii, abbas de Inis-Caoil in Tirconallia. Colitur 20 Maii" (l. 489). Ní h-é an Colganach amháin nach bhfuil eolas cruinn aige i dtaobh lae fhéile Chonaill, acht is amhlaidh atá fear eile do-ghnídh trácht ghearr air, is é sin Micheal Ó Cléirigh, agus ní thig sé in aon chor leis an mhéid adeir an Colganach. Adeir sesean, ins an leabhar sin do sgríobh se da ngoirthear "Felire na naomh nÉrennach," gurb é an 22adh lá Bealtaine lá Chonaill. Ag so na focla atá aige ag an lá sin: - "Conall abb Innsi-Caoil i cCenel Conaill. Acus do Cenel cConaill do samh féin do réir an naoimhsenchasa." In áiteachaibh éigin eile in a leabhraibh adeir an Colganach gur do shliocht Chonaill Gulban Conall Inis-Caoil. Ins an leabhar sin do luaidheamar thuas .i. an "Trias Thaumaturga" (l. 480) adeir sé: - "Conallus de Iniscaoil, filius Mann Coelii, filii Caitherii, filii Ennii cognomento Baganii, filii Conalli Gulbani." Adeir fós gurb duine do dheischioplaibh Cuilm Cille é. Dá mbeadh na leabhair agus na scríbhne go léir dá raibh ag an Cholganach ag duine dféadfadh sé cuid mhór eólais dfhaghail ar Chonall. Acht do scaipeadh na leabhar agus na scríbhne sin go léir an t-am a raibh an cogadh mór i nEorpa fa chéad bliadhan ó shoin. Tugadh cuid aca chum na Róimhe agus tugadh cuid aca go Brusaill agus is dócha gur cailleadh cuid aca. Ar chaoi ar bhith ní féidir domhsa iad do scrúdadh anois. I móran do na sean-leabhraibh, mar atá "An Leabhar Breac," do-gheibhmid tuairisg ar dhlighe tugadh ón Róimh le Conall naomhtha dha ngoirthear "Cáin Dómhnaigh." Ins an leabhar so .i. "An Leabhar Breac" atá cunntas cruinn i dtaobh na cána so ag <L 67> leathanach 202 do leabhar "B." Adeirthear gur b'amhlaidh tugadh an cháin seo ó neimh chuig Pheadar apstail na Róimhe agus go ndeachaidh Conall naomhtha go dtí'n Róimh go bhfuair í agus tug leis go h-Éirinn í. Ag so na focla ó'n leabhar sin ag taisbheáint gurb é abb Inis-Caoil tug ó'n Róimh í, mar a leanas: - "Is ed inso forus cána dómhnaigh tuc Conall mac Colmain anair ó Róimh dochóid dia oilithre di, agus rosgáid a teora guide ann agus tuctha do uili. Ité na teora guide .i. nach oen tarsa raga úir na hinnsi hita niconricfe a anim ifrinn agus ni conticfat allmaraigh a chill acht aenfecht agus nach tan bus isliu cech mbendchopur Arad mora* is and bus ardam a chongbailsiam agus a bendchopuir. Roscrib Conall fessin con a láim in epistil-sea in Domhnaigh as ind epistil tuccad do nim for altóir Petair apstail in-Roim." An "Cáin Dómhnaigh" seo ar a bhfuil trácht ann so, do-bheir i dtús cunntas ar iomlán na neithe do thárla ar an Dómhnach, mar atá baisteadh Chríost agus a Eiséirghe ó na mharbhaibh, taisbeánadh glórmhar Chríost do mar sin. Tar éis sin do bheir cunntas ar na neithibh nach ceart do dheánamh ar an Dómhnach, cuir i gcás cluichthe d'imirt, rud ar bith do dhíol no do cheannacht, margadh do dhéanamh, teach do sguabadh, biadh do dhéanamh réidh, agus móran rudaí eile. Gach duine do bheadh cionntach leis an dlighe seo do bhriseadh is amhlaidh dob' éigin dó cíos nó cáin do dhíol; is í an cháin ba ghnáth bheith ar dhuine le díol unga nó leath-unga airgid, do réir na tráchta ceudna ins an leabhar sin do luaidheamar. Is iontuighthe as an mhéid adubhramar na dheischioplaibh ar chnoc Thaebior, agus thuas urraim agus grádh mór do bheith ag lucht na h-aimsire sin do Chonall agus is iontuigthe as leis cuing dhlúth do bheith idir Chatoilicibh na h-Éireann agus apstail na Róimhe le na linn. An t-oilean so ar a bhfuil láithreacha Chonaill le feicsint fós, mar adubhramar cheana, is amhlaidh atá sé fa thuairim leith- mhíle nó mar sin amach ó'n talamh. Oilean uaigneach atá ann anois gan duine ar bith 'na chómhnaighe air acht eallach agus caoirigh ar féarach air. Gach bhliadhain ar feadh an t-Samhraidh théid móran daoine chuig an oilean so le turas Chonaill do dhéanamh. *Is dóigh liom gur ionann an Arad mora so agus Árann Mór .i. oilean ar thaobh thuaidh do Inis- Caoil. <L 68> Adeirid urnaighthe i dtús ag an mhainistir agus ag an sean-chill agus mar an gceudna adeirid urnaighthe ar leic áirighthe atá istigh ins an chill. Adeirthear gurb í an leac so an altóir ar ar ghnáth le Conall naomhtha an t-aifrionn do leigheadh gach lá. Is páirt do'n turas fós urnaighthe áirighthe do rádh ag tobar beannuighthe atá ar an taobh thuaidh do'n oilean agus adeirthear go bhfuil cumhacht mhór in uisge an tobair seo. Adeirthear fós má atá neach do mhuinntir an turais le bás d'fhághail i gcionn na bliadhna gurb amhlaidh tionntuigheann an t-uisge dearg le linn an turais do dhéanamh dóibh. Do bhí aithne agam fhéin ar mhnaoi éigin do bhí ar an turas le linn an uisge do bheith dearg mar so agus is amhlaidh fuair sí bás roimh dheireadh na bliadhna. Má atá miorbhail isan mhéid sin bíodh aige. Mar an gceudna atá sean roilig thart fa'n chill in Inis-Caoil agus ba ghnáth daoine d'adhlacadh ann go dtí atá tamall beag ó shoin. Le linn an lán-mhara do bheith amuigh tig le duine siubhal isteach go dtí'n oilean do chois acht atá contabhairt ann do bhrígh go líonann sé go h-an-ghasta arís. Do ghairmhtear ainm Chonaill do mhóran do na h-áiteachaibh i bhfogus do oilean Inis-Caoil gus an lá indiu agus bíodh sin na theist gur mhór an ónoir agus an urraim tug muinntir Thír-Chonaill do abb Inis-Caoil ó n-a am fhéin i leith. Atá paróiste cómh- garach do'n oilean da ngoirthear "paróiste Inis-Caoil" agus atá an iomad áiteacha mór-thimcheall Árd-a-rátha, mar atá Lia- Chonaill agus áiteacha eile, do ghlac a ainmneacha ó Chonall naomhtha. Acht do réir mo thuairim-se ní fhuil áit ar bhith taobh amuigh do Inis-Caoil í féin is mó chuireas Conall i gcuimhne dúinn ná áit atá cómhgarach ag an Dubh-charraidh i bparóiste Theampoll-Chróna dá ngoirthear Doire-Liag-Chonaill. Atá cnoc ann leis da ngoirthear Cnoc-Liag-Chonaill agus atá tobar beannuighthe ann shíos ag imeall an Ghaoth-barra. Atá leac beag shíos in íochtar an tobair seo i bhfuil dhá pholl cruinn inntí agus adeirthear gurb iad na puill seo luirg glúna Chonaill d'fág sé ann sin tráth agus é ag guidhe ann. Is amhlaidh tig an iomad daoine chuig an tobar so ar feadh an t-Samhraidh le turas Chonaill do deánamh amhail do-ghníd ar oilean Inis-Caoil agus tigid go h-áirighthe ar an 29adh lá do'n Mhí- Mheadhon gidheadh ní fhághaim tuairisg ar bith gurb é an lá so lá fhéile Chonaill. Is í an áit i n-a bhfuil an tobar so ar an taobh thior ar fad do'n Ghaoth-barra acht síar ó'n áit seo go dtéighir go dtíioilean Inis- Caoil atá cupla áit eile bhaineas le Conall. Atá sgeul ag cuid do na sean daoinibh fós gur mharbhuigh Conall a athair agus a mhathair agus annsin gur lean péist mhór é, acht fa dheireadh, indiaigh aithrighe do dhéanamh dó ar son a choire, go rug buaidh ar an phéist agus gur mharbhuigh sé í in-áit da ngoirthear Poll-na-péiste gus an lá indiu. Ní in-chreidhte an sgeul so is dóigh liom. Do-bhí fear naomhtha eile i na chómhnaighe in Éirinn an tam sin .i. Dallán Forgaill, an file do sgríobh "Ambhra Choluim-cille" do réir an Cholganaigh agus ughdar eile. Ba ionmhuin leis an fhear naomhtha so Conall agus táinig sé lá ar chuairt go h-Inis-Caoil, acht le linn é do bheith ar an chuairt do thárla drong créachadóirídhe do theacht go dtí'n oilean. Adeir móran gur ó'n tír Lochlannach an drong so agus is dóiche gur fíor é. Do sgriosadar an mhainistir agus do mhar- bhuigheadar Dallán agus i na dhiaigh sin do baineadh an ceann do'n cholainn agus do caitheadh i san fhairrge é. Do ghuidh Chonall naomhtha Dia ceann an fhir naomhtha do thabhairt chuige agus roimh cian d'aimsir is amhlaidh do chonnaic sé an ceann ag teacht chuige ar bhárr na dtonn. Do-chuir Conall an ceann leis an chabhail agus leis sin do ghreamuigheadar go teann arís. Do cuireadh amhlaidh sin corp Dhalláin in Inis-Caoil. Ba iomdha uair roimhe sin do ghuidh Conall Dia go mbéadh sé fhéin agus Dallán curtha ins an uaigh amháin mar ba mhór a gcion ar a chéile. Agus tugadh an athchuinge sin dó. Go giorraid indiaigh bháis Dhalláin agus tamall beag roimh dheireadh na seiseadh h-aoise - mar adeir ughdar an leabhar sin da ngoirthear an "Monasticon Hibernicum" - d'eug Conall naomhtha. Is amhlaidh sin do hadhlacadh an bheirt naomh .i. Conall agus Dallán ins an uaigh ceudna ar oilean Inis Caoil. FÉIDHLIMIDH Ó BAOIGHILL <L 81> An Teagasg Críosdaidhe.* Is minic bhímíd ag trácht ar chreideamh na nGaedheal, a fheabhas as a dhaingineacht a bhí sé istigh 'na gcroidhe. Adeirimíd gur bh'iongantach an creideamh a bhí ag na Gaedhealaibh míle bliadhan ó shin nuair a bhíodar ag craobhsgaoileadh na fírinne ar fuaid Roinn na hEuróipe. Adeirimíd gur níos mó d'iongnadh an tslighe in-ar dhiúltaigh ár sinnsear do chreideamh nua na Sasanach a dó nó a trí de chéadaibh bliadhan ó shin nuair a chailleadar a maoin as a maitheas as a raibh sa tsaoghal acu ar son an chreidimh Chaitilicí. Tá a lán nidhthe bhaineas leis an fadfhulang san gur mhian le duine machtnamh a dhéanamh ortha. Acht bhí éin-nídh amháin go háirighthe bhaineas leis an gcreideamh agus ba mhór an meas a bhí ag na Gaedhealaibh air ar feadh na haimsire sin. B'é an nídh sin an Teagasg Críosdaidhe. Is maith is eol dúinn go léir an t-eolas cruinn atá ag na sean Ghaedhilgeoiríbh ar an dteagasg chéadna. Dá gcuirfeá ceist ar duine acu-san as an dTeagasg Chríosdaidhe is ar éigin a bheadh an chéad dhá fhocal as do bhéal agat nuair a thiocfadh an freagra chughat láithreach go cruinn blasta. Cad do- bheir an Teagasg Críosdaidhe bheith chómh cruinn soiléir ag na sean-Ghaedhilgeoiríbh? Ní deacair an cheist sin a réidhteach. San droch- shaoghal nuair a bhí na daoine tar éis sgara- mhaint le n-a gcuid maoin saoghalta ar son an chreidimh, bhí a n-aigne agus a gcúram go dian daingean ar an gcreideamh agus ar na nidhthibh bhaineas leis. Is beag leabhar ná léigheann do bhí acu. Ní raibh páipéar nuadhachta ná irisleabhar le léigheamh acu. Acht bhí an t-éinnídh amháin acu - eólas thar barr ar an gcreideamh. Bhí an Teagasg Críosdaidhe ó thúis deire do ghlan mheabhair acu go dtí lá a mbáis. An machtnamh a dheinidís an t-am san, machtnamh ar nidhthibh spioradálta ab eadh é. Ní raibh gnothaí an tsaoghail seo ag cur isteach ortha mar is beag de mhaitheas an tsaoghail a bhí idir lámhaibh acu. Is é bhí dá bharr san acu, cuimhne mhaith a bheith acu ar an dTeagasg Chríosdaidhe - cuimhne nár laguigh as nár theip ortha riamh. Is minic a bhuaileann a leithéidí seo le duine fós - na sean-Ghaedhilgeoirí, na daoine go bhfuil an Teagasg Críosdaidhe foghlumtha i nGaedhilg acu. Is minic a bhíonn cuid acu- san i n-áit ná fuil focal Gaedhilge á labhairt ann anois. Theangmhaigh sean-Ghaedhilgeoir den tsórd san orm, tá bliadhain ó shin anois, agus isé dubhairt sé liom ná beadh focal Gaedhilge aige féin mura mbeadh an Teagasg Críosdaidhe. "Má tá Gaedhilg ag teastáil uait," ar seisean, "dein an Teagasg Críosdaidhe dh'fhoghluim." An áit go raibh sé 'na chomhnaidhe, ní labhartar an Ghaedhilg ann anois. Níl sí acht ag na sean-daoine ann. B'fhéidir ná raibh corp an chirt aige sa mhéid sin acht do thuigeas uaidh gurab é an Béarla a labharfadh a chompánaigh leis nuair a bhí sé féin in aosánach ag foghluim an Teagaisg Chríosdaidhe. Acht cuireann an sgéal san rud eile i n-iúil dúinn. Má tá eolas chomh maith san ag an aos chríon ar an dTeagasg Chríosdaidhe, cad 'na thaobh ná raghadh an t-eolas 'san chun tairbhe don Ghaedhilg ar fuaid na hÉireann? Is minic adeirtear go mbíonn na sean-daoine ag asmhuchán ar an nGaedhilg atá ag an aos óg agus á rádh gur mór an deifir idir í agus a nGaedhilg féin. Isé adéarfadh duine acu, b'fhéidir, "ní thuigfinn focal ón mbuachaillín sin acht chomh beag is dá mba "ghabhaim siar" a bheadh 'na bhéal aige." Acht dá mbeadh an leabhairín úd, an Teagasg Críosdaidhe, ag an mbuachaillín sin á fhoghluim, ní bheadh an méid sin le rádh ag an sean- Ghaedhilgeoir. Do bheadh eolas aige sin ar gach aon fhocal den leabhairín agus d'fhéad- fadh sé an buachaillín do chur ar an mbóthar cheart an chuid is lugha dhe. Isé mo thuairim gur mó athair agus máthair a labharfadh an Ghaedhilg le n-a gclainn dá mba i nGaedhilg a mhúinfí an Teagasg Críosdaidhe dhóibh agus iad ag dul ar sgoil. *Páipéar do léigheadh os comhair Cúirt na nGaedheal. <L 82> Ba mhór an maitheas dh'féadfadh sagairt na hÉireann a dhéanamh dá nglacfaidís leis an dTeagasg Chríosdaidhe chun na Gaedhilge do chur ar aghaidh. Ní áirighim na háiteanna go bhfuil an Ghaedhilg ag gach aoinne ionta, ag óg agus críonna, mar b'éagcóir glan ortha-san gan an Teagasg Críosdaidhe do bheith i nGaedhilg acu. Acht tá áiteanna eile ná fuil ionta acht beagán Gaedhilge agus an beagán san féin ag na sean-daoine. Táim ag tagairt dosna háiteannaibh sin anois nuair adeirim gur mhór an tairbhe don Ghaedhilg foghluim an Teagaisg Chríosdaidhe. Tá mórán sagart ar fuaid na hÉireann ar a gcroidhe-ndícheall ag sbriocadh na ndaoine chun ghlacadh leis an nGaedhilg. Measaim ná tuigeann mór-chuid díobh-san an bhrígh agus an neart atá sa Teagasg Chríosdaidhe, má múintear dosna leanbhaíbh é. Is beag áit i nÉirinn ná bíonn feis nó aeridheacht ann uair sa mbliadhain. Is beag feis díobh- san go léir ná bíonn sagart fé n-a bhun ar chuma éigin. Tá seans maith ag an sagart san. D'fhéadfadh sé duaiseanna do chur ar lár a théigheadh don sgoláire cailín nó buachalla is mearr a mhíneóchadh an Teagasg Críosdaidhe agus a fhreagróchadh na ceisteanna atá le fagháil ann. Do dhéanfadh an méid sin na sgoláirí agus a n-aithreacha agus a máith- reacha a sbriocadh chun ghlacadh leis an nGaedhilg, mar is mór an meas atá ag na sean-daoinibh fós ar an dTeagasg Chríos- daidhe. Beimíd go léir 'nár sagairt i gceann tamaill agus beimíd ag féachaint le súil as go n-imtheóchaidh ár gcuid de'n Ghaedhilg chun tairbhe don chreideamh. B'fhéidir go mbeadh sé d'fhiachaibh ar chuid mhaith againn seanmóin a thabhairt uainn i nGaedhilg do phobal éigin ar ball. Má 'seadh, cad é an t-ulmhú is fearr chun seanmóna a thabhairt i nGaedhilg ná an Teagasg Críosdaidhe do bheith do ghlan mheabhair ag an sagart féin? Is ceart dúinn, dá bhrígh sin, gan faillighe a thabhairt sa leabhairín úd an fhaid is atáimíd annso. Do bhí sé de mhí-ádh ar an gcuid is mó dhínn annso an Teagasg Críos- daidhe dh'fhoghluim agus a lán nidhthe eile dh'fhoghluim tríd an teanga nár dhual sinnsir dúinn. Beidh sé mar chúram orainn gan an sgéal céadna a bheith ag an aos óg sna háit- eannaibh go bhfuil an Ghaedhilg le cloisint i mbéal duine fós. Má's mór an urraim atá ag na daoine don chreideamh, ba mhór an tairbhe don Ghaedhilg fírinne an chreidimh a mhíniú tríd an nGaedhilg dosna leanbhaíbh ar fuaid na tíre. Agus is maith is eol díbhse, má's tairbheach an rud é don Ghaedhilg, gur seacht n-uaire níos tairbhighe é don chreideamh féin. Is maith is eol díbh an ceangal atá idir an Ghaedhilg agus an creideamh fíor- Ghaedhealach. Isé an t-eolas san a bheir cuid mhaith agaibh glacadh leis an nGaedhilg ar dtúis agus leanmhaint ar ghnó na Gaedhilge go dian seasmhach. Isé an t-eolas san a sbriocfaidh sibh chun leanmhaint air go deire - le congnamh Dé na bhfeart. Seo cúis eile dhúinn annso gan faillighe thabhairt sa Teagasg Chríosdaidhe. Is é rud is mó a chuireann muintir Choluim Cille rómpa anois, an Ghaedhilg do bheith ag na macaibh léighinn go léir á labhairt i ngach aon bhall. Táimíd d'iarraidh é sin a dhéanamh chóm maith as is féidir dúinn é. Tá buidheanta labhartha na Gaedhilge againn agus iad ag gabháil mór-dtimcheall na páirce gach aon lá sa tseachtmhain. An chuid is mó desna buidheantaibh sin aon mhúinteoir amháin agus beirt nó triúr lucht foghlumtha atá ionta. Múintear an Ghaedhilg do réir an mhodha dhírigh sa chuid is mó dhíobh. Acht bíonn leabhráin acu á léigheamh leis. Ní foláir don lucht foghlumtha leabhar éigin a bheith acu chun na Gaedhilge mar sgríobhtar í a léigheamh as a thuisgint. Níl leabhar is fearr a dhéanfadh an nídh sin dúinne ná an Teagasg Críosdaidhe. Tá Gaedhilg chliste le fagháil ann, Gaedhilg atá go bríoghmhar blasta mar a bheadh as béalaibh na sean-chainteoirí féin. Sgríobhtar é do réir ceist agus freagra, agus dá dheas- gaibh sin, tá sé go han-oireamhnach dosna buidheantaibh seo againne. Is mór an tairbhe leabhar den tsórd san. Ní gádh don mhúinteoir focal Béarla a labhairt agus é á mhúineadh mar tá brígh agus tuisgint an leabhráin ag na macaibh léighinn cheana. Ba mhaith an rud, dá bhrígh sin, dá ndeinimís úsáid de nuair a bhímíd ag múineadh na mbuidhean insa Choláisde seo. Ní beag liom a bhfuil ráidhte agam i dtaobh an Teagaisg Chríosdaidhe an turas so, acht tá súil agam go dtuigeann sibh cad do-bheir mé trácht do dhéanamh air anocht. Ar shon ná tagann liom é dhéanamh sa cheart, do dheineas iarracht ar a chur i n-iúil díbh cad é an bhrígh agus an tairbhe atá sa Teagasg Chríosdaidhe chun na Gaedhilge a leathadh insa choláisde seo agus í leathadh ar ball i gcúig chúigíbh na hÉireann. D. Ó B. <L 83> Gartán <Páipear do leigheadh os comhair Cúirt na nGaedheal> Atá cumann aca i nDún na nGall a dtabharann siad Crann Eithne air agus ní fhuil ar lucht an chumainn sin acht riaghail amháin, eadhon, Gaedhealg do labhairt uair amháin isan lá. Do-gheibheann gach duine bhaineas dó cárda ar a bhfuil scríobhta: Do labhair Eithne <.i. mathair Chuilm Cille> Gaedhealg le n-a cloinn, agus faoi seo atá scríobhta: Ní labhartar isan teach seo acht Gaedhealg ó - go dtí - do chloig. Do cuireadh an cumann sin ar bun leis an Ghaedhilg do mheudughadh, agus ma thigeann duine ar bith isteach i dteach uair na Gaedhilge caithfidh sé Gaedhealg do labhairt nó bheith i n-a thost go raibh an uair caithte. Sin cumann amháin bhaineas le Colm Cille. Atá cumann eile i Muigh Nuadhad annso againn a dtabharann siad Cuallacht Chuilm Cille air. Cumann leis an Ghaedhilg do mheudughadh atá i sin fós. Atá buaidh éigin ar Cholm bheith ar tús nó ar deireadh gach rud Ghaedhealaigh. Ar an adhbhar sin ba cheart dúinn cineal aithne ar a laighead do bheith againn ar an naomh mhór so. Ní fhuilim-se ag gabhail do innsin díbh mórán fa n-a thaobh, acht innséochaidh mé díbh fa an áit a rugadh é, fa an tobar do bheannaigh sé isan áit sin, agus fa an teampall do thóg sé ann. Rugadh Colm Cille i lár cnoc Tíre Chonaill i ngleann bheag is deise ó so go dtí sin. Atá an gleann so ar taobh cnoc agus síos faoi i lag atá ceithre locha agus is é an t-ainm atá ar an triúr is fuide siar locha Gartáin agus ar an cheann is fuide soir loch Cuilm Cille mar is ar an loch so d'iomchar sé anall an meud cloch do bhí do dhíth air leis an séipeal do chur suas. I lár an ghleanna so atá an séipeal acht ní fhuil i n-a sheasamh de anois acht na ballaidhe. Do chaith an naomh tamall fada ag cur so suas mar nach raibh cloch ar bith ar an taobh i bhfus do na lochaibh agus b'éigean dó iad uilidh do iomchar anall. Leis an obair do chur ar aghaidh níos guiste do chuir Colm clochán ar an loch agus do chros sé ar dhuine ar bith dul ar an chlochán acht fear do bheadh ag obair aige féin. Do smaoinigh fear lá amháin nach raibh ag obair ag an seipeal go dtiocfadh leis-sean fós dul treasna, agus amach leis ar an chlochán; acht ma chuaidh d'éirigh dó mar d'éirigh i bfad o shoin do lucht leanamhaint na Isreal, do báidheadh é. Taobh siar don seipeal so istigh i gcoirneal cuibhrinn atá leac mhór agus adeirtear gur ar an leac so rugadh Colm Cille. Do bhí mé aice go min agus go minic agus sílim go bhfuil sí an-iongantach ar fad. Atá lorg sáil coise i gcupla áit oirthe, lorg mar do- chífeá páistí ag deunamh i gclábar bog. Atá fós lorg troighe coise innti agus adeirtear gurab é Colm dorighne na lorgacha so; síleann na daoine sin agus creideann siad é. Fúithi atá creafóg deas mín mar do bheadh plúr ann nach dtig le duine ar bith a fagháil acht amháin teaghlach amháin as Fánad, eadhon, áit atá ar an taobh thoir don loch tuairim fíche míle, a dtug Colm Cille cumhacht dó í do thógbháil. Atá miorbhailte móra isan chreufóg mar nach ndóighfear teach ar bith choidhche a bhfuil cuid dí ann. Ar an adhbhar so atá an chreafóg so i mórán tighthe i nDún na nGall. Faoi an seipeal atá tobar beannaighthe agus is é Colm do bheannaigh é. Téighid mórán daoine annso gach aon bhliadhain leis an turus do dheunamh, agus adeirtear gur leusughadh mórán do chuaidh ann tinn nó ar dóigh ar bith gortaighthe. Atá rud amháin fíor nach maith leis na deóraidhí imtheacht as Dún na nGall gan an turns do deunamh agus is é an cheud rud do-gníos siad i ndiaidh teachta ar ais dul ann. Ar an adhbhar so téighid cuid <L 84> do uisge an tobair seo go dtí an domhan thoir agus an domhan thiar cibé an áit faoi an righ a bhfuil deóraidhe as Dún na nGall mar is é an gheallamhain deireannach chaithfeas na deoraidhí seo do thabairt dá gcáirdibh sul a bhfágann siad iad i dtíorthaibh eile go raghfaidh siad go tobar Gartáin nuair thiocfaidh siad 'n-a' bhaile <chum an bhaile> agus go dtógfaidh siad braon don uisge bheas ar ais léo. Atá turus an tobair an-fhada agus maireann ó lá Naomh Peadair agus Póil go lá fhéile Mhuire na Lughnusa. Atá cúig deichneabhair deag do pháidrín le rádh agat agus mórán urnuighthe eile. Ata agat le deireadh do chur leis an turus istigh isan teampall, agus is sin an áit le d'athchuinge d'iarraidh. Agus atá agat le gabhail costarnocht agus ceanntárnocht. Gidh nach bhfuil morán Albannaigh isan áit is le Albannach an talamh i n-a bhfuil an tobar agus an teampall. Atá rud amháin maith fa dtaobh de na h-Albannachaibh, ní chaitheann siad oiread ama f'an teinidh leis na Gaedhil. Atá siad uilidh an-tabhachtach agus ní maith leó dadaidh do chailleadh ma thig leó ar dóigh ar bith é. Sílim dá mbeadh na Gaedhil leath comh tabhachtach féin leó go mbeadh dóigh i bhfad níos fearr orra i nEirinn. Biónn na Gaedhil i n-a suidhe ag an teinidh isan gheimhreadh nuair bhíos an t-Albannach amuigh ag treabhadh agus ag tiormughadh an talaimh. Do bhí an t-Albannach so cosmhail leis an chuid eile aca. Do smaoinigh sé gur mór an truaighe a chuid talaimh do bheith ag dul amugha, duine ag teacht anois agus arís aga thrampal; adeir leis féin, ní bhéidh an chúis amhlaidh níos mó, agus d'fheuch sé leis an tobar do thiormughadh agus do sháruigh air. Cé ar bith dheunfadh sé leis an tobar indiu do bheadh sé mar d'fhág Colm é ar maidin lá ar n-a márach. Níor fhéach aon duine baint leis an tobar ó shoin gidh go bhfuil an talamh ag Albannach go fóill. Agus rud eile ma théigh tú annsin choidhche agus gan fios agat ar an turas ní fhuil agat acht fiafraighe do dhuine ar bith do theaghlach an Albannaigh seo agus innseochaidh an duine sin duit é. Atá sceul beag eile iongantach le innsin díbh go fóill. Is cuimhne libh uilidh bliadhain an tsiocáin mhóir. Ní raibh uisge ar bith le fagháil acht ní tháinig sioc ar bith ar thobar naoimh Chuilm agus do smaoinigh an t-Albannach nach raibh dochar úsáid do dheunamh de. Dochuaidh sé amach fa n-a choinne agus do chuir síos ar an teinidh é, acht dá mbeadh sé thíos o shoin ní théithfeadh sé. Do scanraigh so é agus níor fhéach aon duine don teaghlach riamh ó shoin úsaid do dheunamh de ná baint dó ar dóigh ar bith eile. Sin a bhfuil le rádh agam fa dtaobh de Ghartán agus is é mo chomhairle do dhuine ar bith agaibh bheas ag dul an bealach go bráth dul go bhfeiceadh sibh tobar Gartáin, an seipeal agus an tír fíor-áluinn atá i n-a dtimcheall. Ní fhuil sé i bhfad as Cloich Chinn Fhaoilidh agus ní chuirfidh sé mórán corr- bealaigh ort ma bheidh tú ag dul annsin agus geallaim duit go mbeidh tú an-bhuidheach damh-sa ar shon thú do stiúradh ann. SEAGHAN MAG FHLOINN Tómhas Ceathrar, cúigear codruimí Seisear Mín a' bhailre 'S iad uilig a' léir ag caint Gan súil, gan beul, gan teangaidh. Ceithre téid fidil, cúig meura ciotóige an fhidileóra agus cúig meura a dheiseóige agus an bógha. An glóir nach mbillean <?> sa' chionn is cuma a bheith ann nó as. - Sean-fhocal ó Tír Chonaill. <L 85> Sgoil Gaedhilge Thíre Eóghain Atá daoine ann adeir go bhfuil an Ghaedhealg ag fagháil bháis insan Ghaedhealtacht. Ní fhuil a fhios agamsa an bhfuil an ceart aca no nach bhfuil, acht tá a fhios agam áit amháin ins an Ghaedhealtacht i n-a bhfuil an Ghaedhealg níos láidre anois ná do bhí sí le fada riamh. Atá an áit sin ins an taobh theas de thír Eóghain agus dobheirtear an Caisleán glas mar ainm air. Atá sé fá deich míle ó Ómaigh agus dhá mhíle dheug ó an Bhaile Nuadh. Do chuir lucht cosanta na Gaedhilge Pilip Ó Bhaldrona d'ionnsuidhe ar an Chaisleán Ghlas, atá bliadhain ó shoin, chum na Gaedhilge do chosain agus do athnuadhadh annsin; agus dorighne sé sin. Do bhí cuid de mhuintir na h-áite a raibh an Ghaedhealg aca do cheilfeadh le treun náire é, agus ní labharfaidís focal dí. Tug sé ar na daoinibh sin áird do bheith aca ar an Ghaedhilg agus í do labhairt gach aon lá is oidhche agus tug sé ar na maighistribh scoile agus ar na sean-daoinibh Gaedhealg do fhoghluim do na páistibh. Má leanfaidh siad ar an dóigh sin is gearr go raibh an Ghaedhealg ag sean agus óg agus nuair bheas an Ghaedhealg aca go léir atá súil agam nach leigfid uatha arís í acht gurb í an Ghaedhealg labharfid i gcomnuidhe. Do bhí scoil Gaedhilge ag Pilip ag an Chaisleán Ghlas an Samhradh so thart agus do bhí deich gcloiginn agus trí fhichid de scolairibh ar fad aige, acht ní bhídis go léir ar sgoil gach lá. Ba daoine coimhightheacha an chuid is mó aca agus do chuadar annsin do fhoghluim na Gaedhilge. Do bhídis ag fagháil fogluma ní amháin ar léigheadh agus ar scríobhadh na Gaedhilge acht ar a labhairt fós. Do fromhadh a n-éolas sul a druideadh an scoil agus fuair gach duine dár bhuaidh ins an fhromhadh sin teistimeireacht i bpáipeur gur bhuaidh. Fuair fá dá fhichid aca teis- timeireacht mar sin. Do bhí an t-Athair Mac Éoin .i. sagart parráiste an Chaislin Ghlais mar Uachtarán os cionn na scoile, agus do bhíodh Solamh Ua Muigheareasa agus a dheirbhshiúr ag cuidiughadh leis an Bhaldrónach ag teagasg na Gaedh- ilge. Dorighneadar go léir a gcuid oibre go maith acht go háirighthe dorighne an Bhaldrónach a chuid oibre mar ba chóir. Fear croidheamhail duthrachtach atá ann, agus dobheuradh sé ort an Ghaedhealg d'fhoghluim do do dhéoin no d'aimhdheóin. Is aige atá blas ceart na Gaedhilge. Ní bheitheá tuirseach ag éisteacht le na chuid ceachta choidhce. Acht má's maith an scoil seo ar a bhfuilim ag trácht mar sgoil fá choinne foghluma na Gaedhilge, is do sna daoinibh atá ag toisniughadh do fhoghluim na Gaedhilge atá sé, óir is dos na daoinibh sin do cuireadh ar bun é. Acht tá scóil eile i n-Ultaibh i n-a bhfeudtar eólas níos doimhne d'fhagháil ar an Ghaedhilg a bhfuil árd-scoil Chuilm Cille air, agus nuair bhíos beagán Gaedhilge foghlumtha ag duine ag an Chaisleán Ghlas, ba chóir dó dul don árd-scoil sin. Anois ba cheart do gach uile Gaedheal as Cúige Uladh a bhfuil seachtmhain le caitheamh aige cuairt do thabhairt ar an áit Gaedhealach so .i. an Caisleán Glas, mar ní fhuil a sáruaghadh le fagháil mar áit fá choinne laethannta saoire do chaitheamh. Is laghach na daoine iad agus atá an Ghaedhealg ar áilneacht aca. Rud eile fós atá na sean ceolta aca go breagh. Tug Carl Hardebeck cuairt orra anuraidh agus adubhairt sé go raibh na ceólta aca níos fearr na do chuala sé i náit ar bith eile i n-Éirinn. Annseo síos tá amrán fuaras ó shean- fhear ata i n-a chomhnuidhe ins an áit sin, Proinsías Ó Tréasaigh is ainm dó. <L 86> SEURLAS ÓG I. A Shéarlais óig mhic riogh Shéamuis Sé mo mhór chreach do thriall as Éirinn Gan aon rúainne bróg ort stócaidhe ná léine Acht ag casgairt leis na bhFranncaigh. Hó ró Sé do bheatha abhaile Hó ró Sé do bheatha abhaile, Hó ró Sé do beatha abhaile, Anois ag teacht an t-samhraidh. II. Sé mo chrádh geur nach bhfeicim, Mar mbéinn beó i-n a dhiaidh acht seachtmhain, Séarlas óg is míle gaisgidheach, Ag casgairt leis na Franncaibh. Hó ró Sé do bheatha abhaile, Hó ró Sé do beatha abhaile, Ho ro Sé do bheatha abhaile, Anois ag teacht an t-samhraidh. III. Atá Séarlas óg ag triall thar sáile, Béidh siad leis-sean cupla gárda, Béidh siad leis-sean Franncaig is Spáinnigh, Agus bainfidh siad rinnce as eiricigh. Hó ró sé do bheatha abhaile, Hó ró sé do bheatha abhaile, Hó ró sé do bheatha abhaile, Anois ag teacht an t-samhraidh. SEAGHAN MAC CANA Dán aithrighe Dhonchaidh Mhóir Is minic bhain oscar do mharcach mhaith Rachadh arís ar mhuin eich Má thug mise cor don tslighe A mhic Dé bí ar mo leith. Tar a Mhíchéil, glac mo láimh, Déan mo síothcháin le mac Dé Má atá an t-ain-spiorad ar mo thaoibh A mhic Dé bí idir mé agus é. A Mhuire Mhóir, mathair an Ríogh, Déan mo síothcháin le do mhac, A ghnúis is deallraighe ná an ghrian Ná fulaing mé i bpian i bhfad. Ifreann na mór-linne Soillsigh romhaim a mhic Dé A Rí ghníos teine de dhrileog Saothruigh tú ar ifreann mé. <Anna Nic Loingsigh, Gleann Finne, Tír Chonaill> <L 90> Is iongnadh an cor 'sa toisg Is iongnadh an cor 'sa toisg i n-a bhfuilim i bpéin, Mo thuighse óm thoil is mo thoil ag druidim óm chéill; Ní thigeann mo thoil gach locht dom thuigse is 1 léir, Is má thuigeann ní toil acht toil a tuigsiona féin. A Bhuime na mbocht ón locht i n-a bhfuilim beir mé, Labhair tuigse dom thoil nó toil dom thuigse is beam 2 reid; Ós imtheacht dom thoil le holc, ná leigse mé léi, Acht cuirse 3 mo thoil red thoil i n-a hionad, a Dhé. 4 MSS. bhus 2 Biam 3 Cuire 4 Murphy MSS. Vol VIII., p. 184 <L 107> Dán an tuir Do-chuaidh fear áirighthe amach oidhche amháin go mall agus ag taisdeal dó le cois claidhe do chuala sé truisneach uathbhásach i dtor a bhí ag fás suas leis an chlaidhe. Thuith sgannradh comh mór sin air gur labhair le cibé rud a bhí ag déanamh an tormáin. Anam do bhí ann a bhí ag cur asteach a bhreitheamhnas- aithrighe fa léan agus leathtrom annsud sul a bhfuigheadh sé na bhflaitheas.1 Ag seo síos an comhradh thárla eidir an fear agus an t-anam 'san tor: - "Tá ceist agam ort ar socht 2 an Ríogh, An duine saoghalta thú no geilt?" 3 "Chan duine saoghalta mé no geilt Acht anam bocht nár fhág an saoghal." "Tá ceist agam ort thar ais aríst - Gan tú díoghbháil ar bith a dhéanamh damh - Cá fad ó dfhág tú an saoghal Nó annsin a chaith tú d'am le fada?" "Fiche bliadhan go Domhnach seo chugainn Sgar an t-anam leis an cholann chumhang, Tá me annseo i n-othras gheur M'aghaidh ar fhearthainn agus ar ghaoth 'S gan mé Aghaidh Dé a fheiceal." "Is doiligh liom sin do chreidbheal uait, Go 4 bhfeicim thú do chual chaithte Go mbéadh anam ar bith a dfhág an saoghal Fiche bliadhan gan dul na bhflaitheas Gan Aghaidh Dé a fheiceal." "Béidh me annseo i gcionn 5 mhíle bliadhan Agus da mbéidhinn i gcionn mhíle bliadhan aríst B'fheárr damh sin no uair amháin Faraor geur i n-Ifrionn na bpian. Nuair a bhí mise ar a' tsaoghal bhocht Shanntach, chlamparach, mhalluighthe, Ba bhreágh mo theach mór agus mo dhóigh. Nuair a rachfainnse 'an Aifrinn Dia Domhnaigh. Agus Corp Chríost ós mo choinne, Chan 6 ag smaoitiughadh 7 ar bhriathraibh an tsagairt a bhéidinn Acht ar an saidhbhreas a bhí mo dhiaidh 'sa' bhaile. Nuair a rachfainnse 'an Aifrinn Dia Domhnaigh Agas Corp Chríost ós mo choinne Chan ag smaoitiughadh ar bhriathraibh an tSagairt a bhéidhinn Acht ag cruinniughadh feusta ar gach taobh díom. A chomráduidhe na dísle, 8 tusa atá ar an tsaoghal udai 9 go fóill, Congbhuigh le do láimh agus na tabhair an toil-shaoghail <?> 10 dod' cholann. Nuair a d'amharc mise ar an taobh ó thuaidh díom Chonnaic me an sluagh diabhal ag teacht Agus iad mar chaor-theineadh ós a gcraos: Nuair a d'amharc me ar an taobh eile diom Chonnaic me an Mhuire bhain-tighearna ag teacht Agus dealán na gréine roimpi. Adubhairt an Slánuightheóir liom Faraor! cha n-aithnim thú, D'imthigh tú uam le Iúdas nimhe." D'freagair an Mhaighdean Mhuire: - A Mhic Snabhailce na leig leis an rógaire é Is é an cheud fhear a thóg a lámh leat Agus bhris an tsúil dheas i do cheann." Faraor! is daor a cheannuigh Me é D'imthigh se uam le Iúdas nimhe." Labhair Muire aríst fríd a cómhfhlaitheacht <?> 'S feárr dó míle bliadhan 'sa tor No uair amháin i n-Ifrionn na bpian." Go b'eadh 11 gur chomhairligh an Mhathair a Mac Chá bhéidhimse annseo anocht i n-othras gheur Acht faraor! ameasg na ndeamhan i n-Ifrionn na dhpian. P. Mac G. Ch. 1 Chum na bhflaitheas. 2 "Ar socht." Sin an dóigh a ndeirtear "ós ucht" i dTír-Connaill go minic deirtear a gcomhnuidhe "ar socht" i n-áit "ós ucht" nuair a chialluigheann se "i n-ainm." 3 Gealt = fear mire. Sidheog na púca is ciall leis annseo do réir an duine a thug an dán damh. 4 Mar go bhf., etc. 5 Is ionann brigh do "i gcionn" agus "ar feadh." is é an fuam atá air i. "gionn" no "gan." 6 Chan = ní 7 Smuaineadh 8 Budh é an cainteóir do chongbhuigh an fear le báisdeadh. 9 Deirtear seo go coitchionn fa choinne "úd" i dTír Chonaill. 10 B'fheidir gur toil-chúil no toil-dhúil. Ní fhuil fhios agam cad is brigh leis. 11 Is "go b'eadh" a deirtear i n-áit- eachaibh i n-ionad "munab eadh," na "munab é" <L 118> Rann do chuid Donchaidh Mhóir Ní droichead cloiche ná cruinn righne mé chugat a mhic Dé Acht slighe mhór le mo theangaidh do-bheusas suas gan mealladh mé. <A. nic L.> <L 119> "Tóruigheachd na bhFíreun air lorg Chríosda" Searc-leanmhain Chríost i nGaedilc Uladh Tá láimhsgríbhinn i gColaiste N. Maol- mhaodhóig i mBeul Feirste ann a bhfuil an chéad aistriughadh a rinneadh ariamh de'n tSearc-leanmhain Chríost i nGaedilc na h-Éireann. Rinneadh i 1762 é. (Tá ais- triughadh eile a rinneadh leis an Athair Domhnall Ó Súilliobhán i gCorcaigh i 1822. Tá an leabhar seo i gcló agus le faghail indiu ar leith-choróin, agus is maith is fiú é. "Searc-leanmhain Chríost" an t-ainm air.) "Tóruigheachdh na bhfíreun air lorg Chríosda" an t-ainm atá air an aistriughadh san láimh- sgríbhinn i gColaiste N. Maolmhaodhóig. Cheannuigh an t-Athair Séumas Ó Laimhbheartaigh - go ndéánaidh Dia trócaire air a anam! - i mBaile Átha Chliath leabhar a raibh "Irish Sermons, MS." mar tiodal air ar an chlúdach. Shaoil sé gurbh sheanmoinídhe a bhí aige, ach gan i bhfad fuair sé amach gur "Lorg Chríosda" é. Litreacha Beurla atá ann, ach litriughadh Gaedhealach, e.g., seo an chead rann de. "Ce bé bhearas tóruigheachd damhsa ni chéimnighean sé san dorchadas, eadhon, ni shioblan sé air earróid, a deir an Tighearna." Ag deireadh an treas leabhair tá sgríobhta an rud beag seo: - "Crioch- naighear an so an treas leabhar air chomhshólas inmheadhonaigh an chroidhe an 29 ló do mhith Juin, 1762. I measg na laimhsgríbhinn a thug Dochtúir Ó Bríosáin - nach maireann - do'n "Belfast Museum" tá macsamhail eile de'n aistriughadh cheudna. Sgríobhtar an ceann seo i litreacha Gaedhealacha agus tá beagan de na gior- ruighthibh Gaedhealacha ann. Tá an sgríbh- neoracht go h-iontach snasta slachtmhar. Shaoil an t-Athair Ó Láimhbheartaigh gurbh í an laimhsgríbhinn bhunadhasach a cheann-sa; agus seo an fáth. 'San díonbhrollach deirtear go rinneadh an t-aistriughadh i 1762; agus ag bun an treas leabhair 'san láimhsgríbhinn so agam-sa deirtear gur criochnuigheadh an leabhar sin an 29 ló de'n mhí Juin, 1762. Muna bhfuil ann ach macsamhail is deachair a thuigbheáil caidé mar rinneadh é comh luath 'san bhliadhain cheudna agus rinneadh an t-aistriughadh féin ar toiseach." Cá an áit a rinneadh an t-aistriughadh? I gConndae an Dúin nó i gConndae Doire. 'San mhacsamhail 'san Museum tá an rud beag seo leanas: - "Subscribers' Names - Antonius Garvey, D. ep., Theo. M'Cartan, Dun. ep., Dominick M'Cartan, Clon- bharachan, Esq., John Crowley of Bally- cillbeg, Esq., Terence Linch, of Lochan- island." Ba easbog Droma Móir Antonius Garvey (1747-1766), ba easbog Dúna-da - leathghlas agus Condaire, Theophilus M'Cartan (1761-1778). Tá Clonbharachan agus Baile na Cille Bige agus Lochan oileáin i n-aice a chéile i gCo. an Dúin. Is é Terence Linch an duine céadna agus thug an comhradh fada suimeamhail do Liam Mac Néill (Nelson) .i. Ministear Protastúntach ó Dhún Phádraig, a chuir se ann a Ghramadach Ghaedhealach a cuireadh i gcló i 1804. Oide scoile Terence Linch. As an méid sin shuas shaoil an t-Ar. Ó Láimhbheartaigh gur i gCo. an Dúin a cumadh an t-aistriughadh. Agus is an- chosamhail go rabh an ceart aige. Is feidir gur rinneadh an t-aistriughadh i náit éigin eile i gCúige Uladh agus go dearnadh an macsamhail breagh atá 'san Museum i gCo. an Dúin. I láimhsgríbhinn an Athar Uí Láimhbheartaigh tá rudaí eile sgríobhta i deireadh an leabhair. Ar leathanach amháin tá an méid seo "By William McNeill, Derrynoyd, July the 12th, 1810 for Peter Leadon." Mar sgríobhadh sin i 1810 cha leigim a leas a rádh nar abh í an lámh cheudna a sgríobh agus sgríobh an "Lorg Chríosda." Tá Derrynoid i mbaile <L 120> na Scríne i gCo. Doire. Ar leathanach eile tá freastail an aifrinn do réir Úird N. Doiminic. Lámh eile a sgríobh sin, cuideacht. As an dá rud seo shaoil an t-Ár. Ó Láimh- bheartaigh ar dtús gur sagart d'Órd N. Doiminic as Cúl Raithne a sgríobh é óir fá an bhliadhain 1762 bhiodh na manaigh iad sin ann a gcomhnuidhe i mBaile na Scríne go tric. Ach lámh eile a sgríobh na neithe iad sin, mar dhubhairt mé cheana féin; agus char sgríobhadh an méid fá Derrynoid go dtí 1810. Is fada an seal ó 1762 go 1810, agus is cosmhail gurab iomdha cor a cuireadh ar an laimhsgríbhinn bhoicht air feadh an aimsear amhgharach sin. Bhí manaigh de Órd N. Phroinnsís i gClonbharachan anuas go dtí céad bliadhain ó shoin agus nios muille. Bhí an t-Athair Ó Láimhbheartaigh a' cainnt le sean-fhear a d'aithnigh ceann díobhtha. Mar sin b'fheidir gur ceann de na sagairt sin a d'aistrigh an "Lorg Chríosda" i gClonbharachan. Tá seanmóin i nGaedhilc air an bhás ar leathanach eile, agus ba í an lámh cheudna a sgríobh sin agus sgríobh an "Lorg Chríosda." Is maith an t-seanmóin í. Tá ins an leabhar fós dán diadha ar "Íosa, Muire agus Ioseph." Sgríobh mise síos an dán ceudna as béul shean-mhná i gCloic Cheann Fhaolaigh eirfe anuiridh. Ar leathanach eile tá mar leanas: "Scriptum mihi Patricio Murphy in oppido vulgo dicto Stramore die vigesimo Septembris, in Anno Domini milesimo octagesimo decimo - Patrick Murphy,. V.C." Tá Stramore i bhfáirche Doire, chuala mé go rabh sagart éigin oirdhearc darab ainm sin i nDoire timchiollta air an aimsear sin. Tá cnapán de'n "Lorg Críosda" d'easbhaidh air laimhsgríbhinn Uí Láimhbheartaigh. Tá an chéad agus an dara leabhar ann go h-iomlán ach ab é ailt 14, 15 den dara leabhar Tá alt 13 ann, agus tá sgríobhta "14." Ach sin a bhfuil ann. Fágtar leith de'n leathanach sin glan. Tá sin air leathanach 92; agus annsin air leath. 93, tá an 53 Caib. de'n treas leabhar. Tá an méid eile d'easbhaidh. Cha dtuigim caidé mar thachair (= theagmhan) seo. Leanann uimhreacha na leathanach i ndéidh a chéile go ceart, agus mar is fearr darab eól damh, sgríobhadh na h-uimhreacha leis an láimh cheudna agus ar an ám cheudna agus sgríobhadh an leabhar féin. Chan fhuil fhios agam an bhfuil an leabhar uilig 'san láimh- sgríbhinn 'san Museum. Tá súil agam go bhfuil. D'fhiach mé chum í a fheiceáil lá, ach ársuigheadh damh go rabh sí ar íosacht ag duine eile. Is fiú an láimhsgríbhinn a chur i gcló d'easbhaidh na coda seo; ach b'fhearr ar fad dá mbéadh sé iomlan. Muna a bhfuil an chuid eile le fághail, fiachfaidh neoch áiridhe air aistriughadh a dhéanamh de'n chuid sin, agus an chuma cheudna air agus atá ar an mhéid eile de'n "Lorg Chríosda." <L 131> An Modh Díreach Do lucht an Mhódhá Dhírigh agus da leithid agus dóibh sin amháin. Annseo thíos cúntas beag ar chuid de'n obair rinneadh ins an Modh Díreach sa mbliadhain seo caithte. Ba dheacair cur síos ar a ndearnadh ann ar fad agus da bhrigh sin ní iarrfaidh mé acht an oiread. Ní chreidfeadh duine ar bith go mba féidir an oiread sin do dhéanamh go mormhór dá bhfeiceadh se an tosach. "Tús maith leath na h-oibre." Má's fíor do'n seanfhocal ba bheag a mbeadh de mhisneach agat leanamhaint ar an obair i mbliadhna. Ba lag leisgeamhail an tosach thar a bhfaca tú ariamh. Ní raibh neart againn air acht bheith foighideach agus fanacht. "Tigeann gach maith le cáirde." B'amhlaidh a bhí an sgéul. "Tháinic an t-athrughadh mór i ndaríribh." In ionad beirt no triúir tháinigeadar isteach ins na plódtaibh agus ní mé cia an fáth? Is cuimhin libh go maith 'ar ndóigh an clagarnach báistighe do thuit anuas orainn thar éis triomachta an t-samhraidh. Ba mhillteach an bháisteach í gan aimhreas. Ag síor-chur a's ag stealladh ó mhaidin go faoithchinn ar "feadh dhá sheachtmhain" mar adéarfadh Puncán, gan stad gan staonadh. Cé h-iongnadh é dá gceapadh duine gurbh í deireadh an domhain a bhí chúgainn! Agus cé h-iongnadh má bhítheas ag gléasadh i gcoinne díleann eile. Ní mé an fíor bréag é acht dubhairt bean liom go ndubhairt bean léi go rabhthas. Bhí duine de mo chomhursanaibh ag siúinéaracht oidhche agus ló go ndearnaidh sé bosca an chosamhail leis an Airc. Tháinic an bháisteach agus is mór an maitheas do rinne sí don talaimh agus dos na daoinibh da réir. Acht cia an bhaint ag an mbáistigh leis an Modh Díreach? Fan go gcloisidh tu! Rinneadh an talamh go bog tais ar nós nach bhféadfá iománuidheacht ná liathróid a bhualadh amuigh agus taobh istigh bhí an sgeul comh dona. Éirighthear tuirseach de shiubhal suas agus anuas i gcomhnuidhe agus céard atá agat le déanamh annsin? Céard a dhéanfaidís. B'shin í an cheist! Céard a dhéanfaidís acht bualadh isteach chuig an Modh Díreach go bhfeicfidís céard a bhí da dhéanamh ann i mbliadhna. Bhéadh caitheamh aimsire aca ann le linn na báistighe ar aon chor. Tháinigeadar, choinneacadar agus d'fhanadar da bhárr sin Bhíodar lán t-sásta leobhtha féin agus leis an mbuidhin. Thaithnigh an obair go mór leo agus ba léir do chuid aca gur féidir le chuile dhuine feabhasughadh da mhéid a chuid eolais sa teangain. Cuid eile fós agus ghlacadar go h-iongantach leis an nGaedhilg agus rinneadar rún daingean go bhfóghlóchaidís a dteanga féin cuma céard a thiocfadh. Ní cúram a radh libh nach seafóid a bhí in a gcainnt. Tosuigheadh ath-uair agus b'é an tosach maith a bhi againn an turas seo. Suas le caoga fear a thigeadh 'chuile oidhche fuar fliuch agus tirim. Ní go mall deidheanach thigidís acht an oiread acht go poncamhail ar an dtoirt ar bhualadh don chlog. Maidir leis an obair is leór liom a radh gur múineadh an Ghramadach go beacht cruinn agus go h-iomlán da réir an Mhodha Dhírigh. Múineadh na fuaimeanna 'chuile oidhche agus cupla ceacht sa bhfoghraidheacht i leith leob féin. Bhí cleachtughadh cainnte i gcomhnuidhemar gheall ar na ceisteanna do cuirtí i ndeireadh gach buidhne. Bhí áireamh da mhunadh ann freisin agus ba mhór an spórt é. Léigheadh agus míniughadh leabhar ann. Bhí léiriughadh agus miondealughadh agus rudaí eile nach iad. D'fhéadfá radh nach é sin an leath. Ní dhéanfainn iongnadh ar bith dhe muna <L 132> gcreidfidhe an cúntas seo mar tá fhios agam go maith gur do-chreidthe an sgéal e. Sé lom chlár ná firinne é. Agus mar adeir an t-amhrán: "Munabh í seo an fhírinne tá mé a rádh Nár éirighead-sa oidhche i mbáireach." Is mór an chreideamhaint atá ag dul dos na buachaillibh a tháinic isteach le linn na mbuidheanta bheith ar siubhal. Molaim go mór iad ó mo chroidhe amach as a ucht sin. Da bhfeicteá ag teacht isteach iad chuirfeadh se glionndar ar do chroidhe. Bhí orra na cluichthe a thréigint agus teacht isteach ag éisteacht le "Céard é seo?" agus "céard é siúd?" Rinneadar go croidheamhail as go dúthrachtach é agus a chonách sin orra. Tá a sliocht orra cheana féin. 'S iomdha sin an duine aca agus dubhairt liom go rabhadar le dhá bhliadhain ag strachailt leis an ngrama- daigh agus ag trocailt ins na leabhra ar thóir eólais nach bhfuighidís le n-a mbeó meireach an Modh Díreach. 'Nois tá siad ar bhealach a leasa agus go soirbhighidh Dia iad. Ba mhór an gar é an Modh Díreach agus ní iongnadh ar bith go bhfuiltear brónach ina dhiaidh mar tá se thart go ceann tamaill eile. "Mo léan géar agus mo lomadh luan nach féidir leanamhaint de. Ní amháin an t-eolas ná an módh múinteachais a chuirfeadh spreacadh ort - acht an greann agus siamsa do dhéanfadh sgléipeach sultmhar thú agus a chuirfeadh an fhuil da coipiughadh i do chuis- leannaibh an fhaid as bhíodh an bhuidhean ar siubhal. Is mór an truagh a chailleamhaint sin agus sinn ag dul ar aghaidh chomh breagh sin." Beidh lá eile ann a mhic ó. Agus deirtear go bhfuiltear ag súil le buidhin amuigh fá na spéarthaibh roimh dul faoi do'n gréin. Cá bhfios dhuit acht go mbeidh. Tá na h-éanacha féin ag súil leis freisin agus tá siad ag tógbháil na nead i bhfogus dos na buidheanta dul thart ionnos go gcloisifidís fuaimeanna ceolmhara na Gaedhilge agus notaí fhoghluim le h-aghaidh a bhfonn féin. MAC UI SHEAGHAIN <L 137> Dán an fhir ghránda Bíonn an oidhche dúbh ciabhach is an lá 'n-a ghréin, Is mío mháiseach an nídh bhíos d'a rádh gan chéill, Bíonn daoine d'a shíor-rádh gur bréagh í an sgéimh, Bíonn suidhe mhaith ar dhaoine dúbh' gránda féin. Is dúbh smeura an chraoibh is is milis í, Is d'a mhéin mhaith breugtar gach uile nídh, Bíonn dáth aoibhinn ar chaora an chuilinn chaoin, Is bíonn sgeimh ar an té ar geineadh dó í. Atá an rotha ar sodar gan comhnaidhe faoi, Níl bhogas nach ar fhogus dó móinín fraoich, Níl loch san domhan nach bhfuil sileadh uaidh síos, 'S níl sochar gan dochar i n-a orlaigh fríd. Ní cháinim fhéin duine san ionad mur gcáintear mé, Má cháintear mise go deimhin ní náir damh é, Níl aoinneach dá bhfeicfinn nach dtuigfinn a cháil is a mhéin, Níl cáil an duine nach duine den cháil sin mé. <Anna Nic Loingsigh, Gleann Finne, Tír Chonaill> <L 138> Muintir Chuilm Cille An t-uachtarán - An Dochtúir Séamas Mac Fhionnlaoich An lucht ceannais i Roinn Mhuire annso - Eumonn Mac Uidhir, Séamas Mac Coitir, Peadar Mac Loingsigh, Tomas de Róiste, Liam Ó Néill .i. an fear le scríobhadh, Donncadha Ua Donncadha, Domhnall Ó Suilleabháin .i. fear an airgid, Conchubhar Mac an Bháird, agus Éamonn Ó Flanagáin. Uimhir Cuallachta Chuilm Cille go léir i Roinn Mhuire, 119. An lucht ceannais i Roinn Iósef annso - Pádraig Mac Cionnaith .i. fear na cathaoireach, Pádraig Ó Néill .i. an fear le scríobhadh, Séamas Mac Consaidín, Maolmhuire Allman, Mícheál Mac Giolla Charthaigh, Míchéal Ó Tréasaigh. Uimhir Cuallachta Chuilm Cille go léir i Roinn Iósef, 107. Ní cuireadh síos ainm duine ar bith i mbliadna mar dhálta do Chuallacht Chuilm Cille i Roinn Mhuire ná i Roinn Iósef manar ghlac sé air féin ceann de na neithibh seo do dhéanamh: (1) é do bheith de bhuidhin Gaedhilge, nó (2) do bheith i láthair ag cruinniughadh Cúirte na Gaedheal gach seachtmhain, nó (3) foghluim do dhéanamh ar an Ghaedhilg nó ar seanchas na hÉireann ar feadh leath-uaire gach seachtmhain, nó (4) Gaedhealg do labhairt le linn chluidhche dá n-imirt aige isan pháirc. Ba é Maitiú Ó Dualáin easbóg na Cúirte agus ba é Mícheál Ó Grógáin fear an Mhodha Dhírigh. An luchtceannais isan tigh íochtarach annso - Seumas Mac Connaill .i. fear na cathaoireach Tadhg Mac Giolla Fionáin .i. fear ionaid fir na cathaoireach, Dáithi Ua Conchubhair, Diarmuid Ó Pigáid, Clás Ua Modhráin, Mícheál Ua Conraoi. Is é an cunntas do chuir Seumas Mac Conaill chugainn ar imtheachtaibh Cuallachta Chuilm isan tigh íochtarach go raibh deich mbuidhne fichead de buidheantaibh Gaedhilge aca agus gur leanadar do labhairt na Gaedhilge níos fuide agus níos fearr ná dorighneadh isan tigh íochtarach riamh roimhe. Annso síos cuid eile den chunntas do chuir sé chugainn: - An 20adh lá de mhí Deireadh-Foghmhair bhí an chéad tionol againn. B'é an t-Athair Mac Éatuin fear-ceannais an tionóil sin. Bhí sean-bhaint aige-sean le Cuallacht Chuilm Naomhtha agus rinne sé mórán ar a son san am caithte. Labhair sé linn go binn blasta as Gaedhilg agus dubhairt nach raibh nídh san domhan ba mhó a thaithneóchadh leis ná gach cheann againn d'fheicéal ag cur suim i bhfoghluim na Gaedhilge. Dubhairt sé gur chóir do gach duine a chion féin do dhéanamh agus maidir leis féin - go gcuideóchadh sé go dian dúthrachtach le Muinntir Chuilm Cille chun an theanga do chraoibhscaoileadh i dTigh na Sóisear. Bhí fear dúthrachtach eile linn an oidhche sin freisin .i. an tAthair Padruig Mac Suibhne - agus go deimhin chuir sé misneach orainn ar fad leis an deagh- chomhairle a thug sé dhúinn. Bí an t-am gearr agus níor fhéad sé mórán a rádh, acht bhí a chainnt bríoghmhar gonta agus chuaidh sí go croidhe gach duine. Dubhairt sé nach raibh a leitheid d'fhaill ag na daoinibh fiche bliadhain ó shoin chun an Ghaedhilg d'fhoghluim agus tá acu anois, mar nach raibh aon tsuim dhá cur innte ag muinntir na hÉireann annsin, acht anois go bhfuilid go léir ar a tóir agus nach bhfuil leith-sgéal ag aon duine gan í d'fhoghluim. Dubhairt sé go raibh faill fá leith againn i Muigh Nuadhad chun eólas maith d'fhághail ar an nGaedhilg agus go mbadh chóir dúinn tairbhe maith a bhaint as an bhfaill sin. Labhair sé thamaillín annsin i dtaobh béasa ar sinnséar agus i dtaobh Chu Chualainn agus sean-churadh eile na h-Éireann, agus dubhairt gom badh cheart dúinn iarracht a thabhairt fá'n sean-spiorad d'athlasadh agus nach ndéanfar sin go deo go mbeidh a theanga féin ag an Éireannach mar nach <L 139> féidir le h-aon duine gnáis ár sinnséar do thuisgint i gceart gan eolas aige ar an teangain a labhraidís. I ndiaidh na Nodlag sul a gcuireamar na buidheanta ar siubhal bhí páipéar bréagh bríoghmhar againn ó'n Dochtúir Ó Siochtán a thug croidhe dhúinn thosughadh ar an deagh- obair arís. Bhí ciall agus doimhneacht 'n-a chuid cainnte a chuirfeadh d'ualach ar aon duine beó spéis do chur i dteangain a thíre. Má bhí duine de n-a lucht éisteachta i n-aghaidh na Gaedhilge nuair a thosuigh sé agus má shíleadar gur fíor-leibideacht é bheith ag iarraidh ar a aithbheochadhan, bhí inntin eile aige nuair a bhí léigheamh an pháipéir crioch- nuighthe. Dubhairt sé gur fear críonna géar-chúiseach an t-Éireannach i gcómhnuidhe, fear nach gcuireann suim cheart i n-aon nídh acht amháin san rud a bhaineas go dlúth le méadughadh a choda saoghalta féin agus nach gcuirfeadh sé suim i n-aithbheochadhan na Gaedhilge acht chomh beag mara gcuirtear i n-iúl go soiléir dó go mbeadh sin fóghanta seirbhiseach do'n tír. Dubhairt sé gurab orainn atá an dualgas an t-eolas sin do leathnughadh; annsin d'innis sé dhúinn goidé an mhaith a dhéanfadh sé d'Éirinn a teanga fein bheith aici. Dubhairt sé dá mbeadh ár dteanga féin againn go mbeadh ár muinntir fighte ceangailte níos féarr le n-a cheile, go mbeadh níos mó muinghne acu as a chéile, nach mbeadh an oiread bainte acu le Sasana agus tá acu léithi anois, agus annsin go dtiocfadh déantúis Ghaedhealacha faoi mheas mar bhíodar lá de'n tsaoghal, agus go dtiocfadh rath agus slacht ar an tír agus bhí uirri sul a raibh an Béarla briste ar labhairt i measg a gleannta agus sul a raibh aon bhaint ag a muinntir leis an bhfeallsaire. Is iomdha rádh bréagh eile adubhairt sé agus is iomdha deagh-chomhairle a thug sé dhúinn agus is truagh liom gan mé bheith i n-ann chuile fhocal d'á óráid do chur síos. Tá rud eile agam le rádh .i. má d'éirigh go maith linn i dtigh na Sóisear i mbliadhan, ní dhúinne atá an chreideamhaint ag dul acht do'n Ghaedheal is duthrachtaighe da bhfuil beó .i. ar gcara dílis - Éamonn Mac Uidhir. Is eisean ba bhun agus cúis gach mhaith dá ndear- nadh ar son na Gaedhilge san tigh íochtarach i mbliadhna. Bheirim buidheachas dó i n-ainm an choisde faoi gach comhairle agus gach congnamh a thug sé dúinn ar feadh na bliadhna. Is é sin cunntas Shéamais Uí Chonaill ar imtheachtaibh muintire Cuilm Cille isan tighe íochtaraigh. Is mór an moladh dobheireas sé do chuid mhór daoine agus mas fíor ar chualas ní fhuil béal bán ar bith ag Séamas, agus muna bhfuil caithfidh go raibh feara binn- bhriatharach bríoghmhara ag obair agus ag caint ar son na Gaedhilge an bliadhain seo thart. Ní fhuil béal bán againne acht an oiread acht béal searbh chainte. Nuair do ghníos duine dadaidh nach ceart dar linn cainmid go mór é agus nuair do ghníos dhuine obair an-mhaith dúinn ní abhramuid go raibh maith agat leis. Acht gurb é sin an sort duine atá ionaim do chuirfinn síos cuid mhór cainte isan leabhar so do mholadh na ndaoine thug comhairle agus congnamh do mhuintir Chuilm Cille isan tigh uachtarach. Acht ní abrochmuid cé iad féin acht amháin go raibh oidí an choláisde i n-a measg agus Fear an Mhódh Dírigh agus Mac Hardy Flint. CRUACH Is cúmhang cruaidh leaba na roilige Mas cúmhang cruaidh isí an leaba chinnte Is ísiol a ceann-adhairt Agus radharc ní fheicfear innte. A éin bhig atá i mbárr an bhile Nach truag 's nach eagal leat an bás Nach bhfeiceann tú fear na h-uaighe thíos Agus feur uaithne fríd ag fás? Bhfeiceann duilleabhar na bliadhna anuraidh Ag tuitim fa bhun na gcrann Agus an choill ceudna ag suidhe Ag árd-rígh neamha thall? <Anna Nic Loingsigh, Gleann Finne, Tír Chonaill>
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
