Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Scéalta, Filíocht
Title
Scéalta, Filíocht
Author(s)
Údair éagsúla,
Composition Date
1915
Publisher
Na Caipisínigh
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N Fr.Mt.R._1915> <L 11> <B 1915> <C Prós> <M 8> <T The Father Mathew Record> <U Údair éagsúla> <F Na Caipisínigh> TIG A' T-SOLUIS. Ná bí ag ceapadh, a léigtheóir, gur tigh mór ar bruach faraige nó ar oileán uaigneach an tigh seo agam sa. Ní headh i n-aon chor. Níl ann ach tigh beag ag bun cnocáinín is dóigh liom a measg na bportach i n-iarthar Chiar- aighe. Is iongantach an sgéal é ná feaca an tigh seo riamh le solas lae nó má chonnac féin níor aithnigheas. Ach is minic minic a chonac an solus a bhíodh ann san oidhche. An chéad oidhche a chonac an solus san thaithn sé liom thar bárr ach ní thuigim i gceart fós cad 'na thaobh gur thaithn. Ní raibh aon t-solus eile 'na aice a's cheapas gur deas go léir do dhuine mar me fhéin bheith na chómhnaidhe in áit mar sin a bhfad ó gach aoin'ne ag bun cnuic. Bhíos tar éis teacht ó Chairbre andeas an lá san. Bhí cheithre fichid míle curtha dhíom ar a luighead agus bhíos go tuirseach agus go brónach 's mé am aonar. CEISTEANNA. Thánag anuas dem rothar agus do shuidheas ar a gclaidhe agus d'fhanas ag féachaint ar an solus ar feadh tamaill. “Táir chómh mór at aon arliom féin, a sholuisín,” adubhart “a's tá meas agam ort dá bhárr san mar is breágh an rud do dhuine bheith ina aonar uaireanta toisg bheith i gcuideachtain ná taithnfeadh leis, agus bfhéidir gur fearr leat- sa bheith ansan at aonar ar thaobh cnuic ná bheith ró-chómhgarach do shoill- sibh eile. Ní fheadar anois cad é an sórd tighe n-a bhfuilir? An tigh beag, cumhang, neamh-chompórdach é, nó an tig fada fairsing fíor-ghlan é? An daoine deasa meidhreacha atá na gcomhnaidhe ann nó an daoine dúra dána iad? An maith leo bheith ann nó a mbfhearr leo bheith as? A bhfuil éin'ne dhíobh imhthighthe thar sáile, agus má tá, a mbíonn sé ag cuimhneamh ar an mball iar-gcúlach so 'na rugadh é agus arbh mhaith leis bheith thar n-ais arís ann? Ní fheadar dá mb'ann a tógfaí mise an é an meon céadna bheadh agam a's tá anois, nó an fásta do bheinn ná már atáim. SMAOINTE. Nárbh dheas an ball é do chailín bheith agus fear óg ag tabhairt grádha dhi agus é ag ceapadh sgéala mar gheall ar an soluisín sin thall agus mar gheall ar an gcnoicín os a chionn, agur bfhéidir go dtiocfadh sé mar a bhfuilim uaireanta agus go suidhfeadh sé anso agus go dtosnóchadh sé ag machtnamh ar na nidhthibh seo abhfuilim ag machtnamh anois ortha; agus dá mbeadh filidheacht sa bhfear san ní fuláir nó dhéanfadh sé amhráin mar gheall ar an gcailín & mar gheall ar a h-áit cómhnaighthe. Agus is minic a raghadh sé suas fé dhéin an n-soluis sin agus é go spleodrach & is minic a thiocfadh sé anuas agus é trí chéile toisg ná féadfadh sé bheit deimhnigh- theach go raibh an cailín chómh ceanamhail air a's bhí sé féin uirthe. Is deacair cúrsaí ban do thuigsint, am basa. AIT AN SAOGAL É. Cá bhfios dom ná go bhfuil an cailín ann a's go mbíonn an fear óg ag déanamh fé mar mheasaim a dhéanfadh sé? nó cá bhfios dom ná gur me féin an fear a bheidh amhlaidh fós? Ba bhreágh liom é dá mb' ann a bheadh an cailín a bheidh mar mhnaoi agam lá éigin. Nárbh bhreagh an saoghal agam é, dá mba mar sin do bheadh. Ach níl ann ach tuairim. Bfhéidir ná fuil sa tígh sin ach seana-lánamha ná raibh aon chlann riamh acu. Is ait an saoghal é, agus is ait an críosdaige mise anso am shuidhe ar bharra chlaidhe agus gan de ghnó agam ann ach ag féachaint ar sholuisín thall ansan ar thaobh an chnuic, agus ad iaraidh a thuigsint cia h-iad atá na gcomhnaidhe sa tigh 'na bhfuil sé. Go dtugaidh Dia ciall dom, agus ba ghádh, san. CUIMHNE AN tSOLUIS. Do thréigeas an áit agus do chuadhas soir go Cathair Saidhbhín, agus chuadhas do chodladh ach ní dhearnas dearmhad ar an solus mbeag san. Is minic ó shoin do chonac é, agus is minic do chuir sé ag machtnamh me. Chínn é agus me fuair fliuch tnáidhte oidh- cheanta sa Gheimhreadh; agus chínn é oithcheanta breaghtha sa bhFoghmhar agus me go meisneamhail meanmneach. Níl aon uair a chonac é ná gur thaithn sé liom. Ní sheadar a dtugad éin'ne eile fé ndearr é i n-aon chor, agus is cuma liom. Ní fheadar fós abhfuil aon chailín óg sa tigh, agus is baogh- alach go bhfanfad mar sin anois, mar ní bhím ag cuimhneamh ar a leithéidí le tamall maith. Ghá cuimhneamh a bhím anois go mbeidh an solus beag san le seiscint nuair ná beidh neart am láimh chun peann a chasadh ná brigh am mheamhair chun a shamhail seo no cheapadh. Agus, dar ndóigh, go raibh. LURGA LIATH-BHÁN. <L 26> AN MAIDRÍN RUADH. Air: “The girl I left behind me.” I. You muses nine with me combine, And help me make an oration, Until I relate poor Reynard's fate, And where the hunters chased him. Níl Bhéarla bhinn agam, fairíor! Ná teanga mhilis Ghaedhilge, Ach dá bhfaghainnse cúntas ós na húgh- dair Do 'neósainn fios mo sgéil díbh. II. In sweet Doneraile, seadh chaitheas mo shaoghal, And all my generations, Gan buairt gan baoghal, till the Mal- low Rakes Disturbed my habitation; Thro' Carker Pike I took a strike, Do bhí uaisle an dá chonntae ann, When I heard horns sound and the cry of hounds, Agus é roimh eirghe gréine. III. 'Tis then I knew I'd no time to lose Nuair a dhearcas iad na dtáintibh, Thro' Shanballymore I took a stroll, Is amach tre bhóthar siar Seánach, Out thro' Rockmill and Funcheon Glen, Nó gur shroiseas Baile Mhistéala, Where I saw the court and all con- fused. Is an áit go léir tré chéile. IV. I viewed the pride of Castle Hyde, Nuair a shíleas dul i gcré ann, To my grief and woe the earth was closed, Agus chaitheas cur chun sléibhe as, Thro' Kilworth Hill, tho' hunted still, Do sgiobas gé breágh mhéith liom, O Molly Moore from near the door, Amach as lár a tréada. V. Then Molly Moore unlocked the door, Do liúigh sí is do bhéic sí, She clapped her hands and called the dogs, Is dúbhairt gur chreacas féin í. Hulla! Hulla! Finder! Lily, agus Grinder! Sgríb na gadhair 'na cheile, Hark! Hark! Trueman! ar fhleasc a cúma! Is ba mhaith an fear cúil é Bateman. VI. I answered her, “ná bí go holc, I'll make you mince for Easter, Ded' lachainn bheaga bhuidhe is ded' chearca beaga mísle, If you sit down and taste it.” She answered thus “ní bhlaisfead pioc, I'll report you to the neighbours, Ach má mhairim-se beo, go seachtmhain ó indiu, You'll pay for what you're 'ating.” VII. The cáilín fair did me complain, Is sé gile an uain do chráidh mé, Thro' Marshalstown I took my round, Agus siar go cnoc Árd Phádraig, Thro' Russell's Court I ran very mute, Agus síos go Sráid na Blárnan. Where I cried, “Repale,” and “Granuaile,” Is Tallyho lem' shálaibh. VIII. Thro' Mulberry Lane I took my way, Agus síos go Gleann na Óithig, Where the huntsmen sounded horns loud. And called the hounds around me. Saying “Fiddler! Fifer! Silver! Dia- mond! Jumper! Juno! Danger! Within Padmill, they did me pin, I own I was a schamer. CORMAC Ó CADHLAIGH. <L 43> For St. Patrick's Day. DO PHÁDRAIG NAOMHTHA. Dóchas linn, Naomh Pádraig, Aspal mór na hÉireann, Ainm oirdhearc gléigeal, Solus feadh na saoghal é. Sé do chlaoidh na Draoidhthe — Croidhthe dúr' gan aon mhaith — D'ísligh drong an díomais, Tré neart Dé ár dtreun-fhlaith, Sléibhte, gleannta, maighe, 'S bailte mór' na hÉireann, Ghlan sé iad go deo dúinn — Míle glór d'ár naomh dhil Iarr'maoid ort, a Phadraig, Guidhe orrainn na Gaedheala — Dia linn lá 'gus oidhche, 'S Pádraig aspal Éireann! <L 46> AN CAITÍN IS AN LUICHÍN. Do bhí cat agus luch lá Domhnaigh fad ó shoin a' damhas dóibh féin air fuaid a' tighe. Ann sa ghráscar dóibh do sciob an cat an t-iarball de'n luich. “A chaitín, tabhair dhom m'iarball,” arsa an luch, “go raghaidh mé go dtí an t-Aifrionn.” “Ní thabharfaidh mé,” ars' an cat,” go dtabharfaidh tú braon bainne ó'n mbuin chúgham.” Chuaidh sí go dtí an mbuin. “A bhó! tabhair dhom braon, go dtabharfaidh mé braon do'n chaitín, go dtabharfaidh an caitín m'iarbaillín dom, & go raghaidh mé go dtí an t-Aifrionn.” “Ní thabharfad,” ars' an bhó, “go dta- bharfaidh tú sop ó'n scioból chúgham.” Chuaidh sí go dtí an scioból. “A sciobóil! tabhair dhom sop, go dta- bharfaidh mé sop do'n bhuin, go dta- bharfaidh an bhó braon dom, go dta- bharfaidh mé braon do'n chaitín, go dtabharfaidh, an caitín m'iarbaillín dom, agus go raghaidh mé go dtí an t-Aifrionn.” “Ní thabharfad,” ars' an scioból, “go dtabharfaidh tú eochair ó'n nghabha chúgham.” Chuaidh sí go dtí an gabha. “A ghabha! tabhair dhom eochair, go dta- bharfaidh mé eochair do'n scioból, go dtabharfaidh an sciobhól sop dom, go dtabharfaídh mé sop do'n bhuin, go dtabharfaidh an bhó braon dom, go dtabharfaidh mé braon do'n chaitín, go dtabharfaidh an caitín m'iarbaillín dom, agus go raghaidh mé go dtí an t-Aifrionn.” “N' thabharfad,” ars' an ghabha, “go dtabharfaid tú gual ó'n gclais chúgham.” Chuaidh sí go dtí an chlais. “A chlais! tabhair dhom gual, go dtabhar- faidh mé gual do'n ghaba, go dtabharfaidh an gabha eochair dom, go dtabharfaidh mé eochair do'n scioból, go dtabharfaidh an scioból sop dom, go dtabharfaidh mé sop do'n bhuin, go dtabharfaidh an bhó braon dom, go dtabharfaidh mé braon do'n chaitín, go dtabharfaidh an caitín m'iarbaillín dom' agus go raghaidh mé go dtí an n-Aifrionn.” “Ní thabarfad,” ars' an chlais, “go dtabharfaidh tú criathar uisge ó'n abhainn chugham.” Chuaidh sí gó dtí an abhainn leis an gcriathar. Acht dá mbeadh sí a' sáthadh an chriathair síos go deó ní thógfadh sí aon bhraon de'n uisge leis. Do bhí an sgeul chómh briollach a's bhí sé ar dtúis nuair a sciobadh an t-iarball di, agus bhí piobar a'domhain uirrthi chum ná beadh sí déigheanach o'n Aif- rionn. Mheas sí go mb'fhéidir gur a leigeant uaidh a bhí an criathar, agus dubhairt sí léi féin dá mbéadh sí á shathadh síos a's aníos air feadh tamaill maith go ndúnfadh na poíll. Acht badh mar a chéile dhi é. Fé dheireadh tháinig spriodóigín ós a cionn anáirde, agus nuair a chonnaic sí an draip ann a raibh an luch tháinig árd-thruagh aici dhí, agus dubhairt sí:— “Cré bhuidhe a's bualtach.” Thuig an luch í go féile-bhinn, agus fuair sí cré bhuidhe agus bualtach agus chimil sí dó'n chriathar iad. Ní raidh sé a' leigínt aon bhraon uaidh annsoin agus bhí árd mhustar air an luich. Annsoin thug sí an t-uisge go dtí an chlais, thug an chlais gual di, thug sí gual do'n ghabha, thug an gabha eoch- air di, thug sí éochair do'n scioból, thug an scioból sop di, thug sí sop do'n bhuin, thug an bhó braon di, thug sí braon do'n chaitín, thug an caitín a h-iarbaillín di, agus chuaidh sí go dtí an t-Aifrionn. Acht do bhí sí déigheanach ó'n Aif- rionn!!! Nuair a chualaidh an cat go raibh sí déigheanach dá dheascaibh féin, tháinig ceann-síos agus droch-mheas aige air féin, agus thug sé an leabhar ná bain- feadh sé an t-iarball d'aon luich go bráth arís. Níor bhain leis, mar is ar cheann a bheireann sé ar gach aon luich riamh ó shoin. Sin é mo sgeul is má tá bréag ann, bíodh. PÁDRAIG MAC GEARAILT. <L 68> AN PHAIDIR GHEAL. Gó mbeannuighthear dhuit, a Phaidir Gheal! Go mbeannuighthear dhuit féin! Cár chodluighis aréir? Mar ar chodail Mac Dé Cá gcodlóchair anocht? Mar a gcodlóchaidh na boicht. Cá gcodlóchair ist oidhche mbárach? Mar a gcodlócháidh Pádruig. Cad é sin rómhat amach? Dhá'r dhéag aingeal. Cad é sin it' dhiaidh aniar? Dhá'r dhéag easpol. Cad é sin ar leith do láimh' deise? Uisce coisrigthe thug Muire dhómh-sa, Chun bheith ag déunam eólais Ó'n ndoras so go doras Pharrthais. Eochair Pharrthais atá uaim-se. Annsúd thall 'tá an dabhach óir, Flease óir uime 'n-a cheann. Coinneall ghora i n-a láimh. Coinneall nach féidir a tógbháil, Go dtógad-sa dhá lán mo láimhe Do'n t-shroichtheór láine sruth a's sáile. — Meadhon an Leabhair. Fir an domhain as sileadh deóraibh, Cuirim-se Muire i gcionn a Mac, Brighid i gcionn a brat, Micheal i gcionn a sgiath, Agus dhá láimh fhada gheala Dhia orainn aniar, 'Dir sinn agus gach ciach, Ó 'nocht go bliadhain ó 'nocht, Agus anocht féin amháin le Dia. SGÉILÍN. Bhí buachaill bocht ann aon uair amháin agus bhí sé in aimsir aige máighistir dian a bhíodh ag cur oibre air ó mhaidin go h-oidhche go m-bíodh sé cráidhte gan suan. Lá go raibh fhios ag an m-buachaill an máigistir a bheith ag éisteacht leis do chrom sé ar chainnt leis féin mar seo. Brón ort a ghrian Is maith é do chiall Ní raibh tú riamh in aimsir Dá g-caithfheá ach bliadhain Lé Donnchadh Ó Bríain Do bheidhfeá ag dul siar i n-ganntar. Níor leig an máighistir air gur chlois sé é ach as san amach ní raibh sé chómh dian san ar an mbuachaill. <L 79> AN CORCAIGHEACH A CHUAIDH GO CHICAGO. Cúpla bliadhain ó shoin anois is mé a taisdeal an bhóthair idir Sráid-a' Mhuilinn is Áth Treasna i gCo. Chor- caighe, do thuit amach go ndeaghaidh dealg im' rothar is do polladh é. Ós rud é go raibh soluis an laé a' sleamh- nughadh uaim is néalta na h-oidhche a tuitim, is na theannta san bhí ceóchrán fearthanna ann, bhí orm dul isteach i dtigín ar thaobh an bhothair chun mo chapaillín a ghléasadh chun oibre arís. Bheannuigheas do bhean a tighe is d'inn- seas mo sgeul dí is chuireas a dtuis- gint di gur thastaigh solus uaim chun mo rothar a dheisiughadh. Bhí fáilte romham. Thornuigheas ar mo chuid oibre is taréis tamaillín cé bhuail- feadh isteach an doras ach fear a' tighe. “Got out o' gear, I guess,” ar sé sin, san am céadna a' tabhairt strac-fhéuchaint ar an mála mór lea- thair a bhí ceangailte agam ar mo rothar. “Dealg a chuaidh ann, a dhuine chóir,” arsa mise. “I never went on a blooming wheeler myself and I guess they aint no good.” Thug sé cat-shúil eile ar an mála is dubhairt. “I guess you're a traveller — runners we call them on the other side.” Bhriseas amach ar gháiridhe nuair d'airigheas an runner mar chuimhnigheas laithreach ar chúpla smíste dos na runners so tá chún mór le taobh tighe & gur léor dóibh corraighe le neart feóla is cothuighthe. Geallaim nach runners iad. “Say,” ar sé sin, “what do you travel for — drapery, I suppose. I seen one of your blokes up at yon store yesterday.” “Gaodh- luinn tá dá dhíol agam-sa. A' gceannófá cuid dí.” D'fhéuc sé ar an mála arís, n'fheadar mé an amhlaidh a cheap sé go rabhas ag iompar na Gaodhluinne liom sa mhála. Irish is it — the Irish tongue. I see. You're one of those blokes who spiff about Irish. Good game that. I would not give you sixpence for all the Irish in Ireland.” Do dhearg sé suas le feirg. “Irish! 'Taint no good. If you cross over the pond to Chicago, I'd like to see what use you'd make of your Irish. 'Taint no good. That's all.” “Fóil anois, a chara, an rabhais-se ag Chicago?” “Certainly, sir; and do you know what I had to do there to earn my living? I had to push a handcart before me along the streets of Chicago, and had to stick it for five years. I promise you Irish wasn't troubling me.” “Cúis gáire chugainn,” arsa mise, “taréis do chuid Beurla go léir, ní bfuairis ao' rud le déanamh ach truacaillín a thiomáint rómhat ar fuaid sráid Chathrach Chicago. Go deimhin ní aon iongna go mbeithfá a maoidheamh as do chuid Beurla.” Leig sé cúpla cnead is osna as. “Oh, well — Irish — English. 'Tis all blooming fine.” Níor fheud sé dul níos sia leis an gcaint. Thuig sé anois go raibh caint dithchéille ar siubhal aige gur dhein sé amadán de féin. “Slán agut anois, a chara, ós rud é ná ceannófá roinnt Gaodhluinne uaim.” “Beannacht dé leat, sir, is go n-eirghidh do bhóthar leat. I can understand it alright, and speak some of it, too. I ain't as bad as you think.” “Maith a fear, maith a fear. Béidh an rath ort fós,” arsa mise, is chuireas an bothar díom go Áth Treasna. SEÁGHAN Ó CEARBHAILL. <L 93> AN DÁ RÓN. San aimsir fadó, tá suas le cúpla céad bliadhain ó shoin, thuit an sgéal so amach i dTráigh Fraisce, imBuailé Uí Choill. Aimsir mhór raice ab eadh í. Nuair a bhíodh an ghaoth aniar 's i n-deas bhíodh mórán raice ag teacht isteach sa tráigh. Ní raibh aon tigh soluis an uair sin ann, agus bhíodh mórán loingeas 'á bhriseadh. Tháinig oidhche ghála aniar 's i n-deas, agus bhí súil le mórán raice an oidhche sin. Bhí mór-chuid daoine sa tráigh ag faireadh triblidhe, bácanna, agus bráicíní. Acht i dtosach na h-oidhche ar dteacht ann dóibh, do fuaireadar ceann des na fearaibh rón ar an dtráigh rómpa. Do leath-mharbuigheadar é, agus do thugadar leó isteach go tig Mhichil De Róiste é, agus do chaitheadar síos go h-íochtar a'tighe é. Do bhíodh an tig sin ar fhosgailt i gcómhnuidhe, agus gach aoinne ag ga- bháil isteach sa amach ann, mar b'é an tigh ba ghiorra do'n tráigh é. Fé mar a thagadh na daoine isteach bhídís ag féachaint ar an rón. Amach i lár na h-oidché annsan, do chualadar an duine ar an dtráigh, agus gach aon ghlaodh ar Dhonnchadh aige. D'imthigheádar orta amach mar shí- leadar gur bhé Seághan Léith do bí ag glaodhach ar Dhonnchadh, agus gurbh' amhlaidh a bí mórán raice aige. Acht nuair a chuadar síos ar an dtráigh san áit a shamhluigheadar an duine bheith ann do stad an glaodhach. Do sheasuigeadar annsan, agus iongna ortha, agus ba ghearr gur chua- ladar an glaodhach airís ar a' dtaobh thall de thráigh. D'imthigheadar anonn mar a raibh sé, acht do stad an ghlaodhach. Do tháinig eagla agus uaigneas ortha mar do shíleadar gur duine ó'n saoghal eile a bhí ann, agus do thángadar thar n-ais go tigh Mhichíl De Róiste agus deabhadh ortha. Dá mbeadh an tráigh lán de raic an chuid eile de'n oidhche an deamhan pioc díobh a raghadh fé na dhéin. Ag déanamh amach ar dheireadh na h-oidhche do tháinig Pádraig Ua Súil- liobhain fé dhéin na trágha. Do chua- laidh sé gach aon ghlaodh ar Dhonnchadh agus é ag teacht. D'imthig sé agus chuaidh sa tráigh mar shíligh sé gurbh' é Seághan Léith a bhí ag glaodac ar Dhonnchadh Beag agus gurbh amhlaid a bhí an tráigh lán de raic. Nuair a chuaidh sé sa tráigh ní raibh aoinne ann. Do chualaidh sé an ghlaodhach i lár na trágha ar a dtaobh thall airís, agus d'imthig sé fé ná déin, acht ní raibh aoinne ann. Do tháinig eagla a dhóthain air ann- san, ar nós gach duine. Do chonnaic se an solus uaidh i dtig Mhichíl Dé Róiste agus tháinig sé isteach ann. D'innis sé a sgéal dóibh nuair a tháinig sé isteach. Dubhairt an muin- tir a bhí istigh leis go rabhdar féin ag éisteacht leis sin le fada. Annsan, níor mhothuigheadhar aon nidh chun gur labhair an rón shíos i n- íochtar an tighe agus ar seisean. “Ó mhaiseadh! mise Donnchadh agus Tadhg atá am lorg-sa.” “Do bheirim-se go deimhin duit,” adubhairt na fir, “más tusa Donn- chadh, agus má sé Tadhg atá ad lorg- sa go ngeóbhair-se amach chuig Tadhg.” Do rugadar na daoine air agus do thógadar leó é go socair agus do leigeadar uatha síos ar an dtráigh é i n-iomall na fairge. D'imthigheadar uaidh suas, agus d'fhágadar annsan é. Ba ghearr gur chualadar ag fead- ghail ar an rón eile é, agus annsan do chualadar é sin ag teacht fé na dhéin ag feadghail. D'imthigheadar araon leo an fhairge amach, agus is dócha nár tháinig an rón san go Tráigh Fraisge atá i mBuaile Uí Choill ó shoin. SÉUMAS Ó CONNAILL. <L 116> SEAGHÁN AGUS AN FILE. Sgathamh fada sul ar rugadh mise bhí Seaghán Mac Aodhagáin ag dul go Gaillimh. Bhí sé ag siubhal leis nó gur casadh fear air. Bheannuigheadar dhá chéile i dteanga bhinn bhlasda na Gae- dhilge, mar ba é sin an t-am sul ar tháinig an Béarla lobhtha, gránnda, go “hOileán na Naomh agus na Saoi.” “An go Gaillimh atá tú ag dul?” adeir Seaghán. “'Seadh muiseadh,” adeir an strain- séar. “Béidhmíd in aoinfheacht,” adeir Seaghán. Nuair a bhíodar ag siubhal le chéile tamall beag d'fhiafruigh an strainséar de Sheaghán abhrán do ghabháil. “Sin rud nach ndearna mé ariamh is nach ndéanfaidh mé choidhche,” adeir Seaghán. “Cad chuige?” adeir an strain- séar. “Mar nach bhfuil a shamhail agam,” adeir Seaghán. “Cuirfidh mé geall leat” ars an strainséar, “nach rachfaidh tú go Gaillimh go ndéanfaidh tú bhéarsa chomh breágh agus chualaidh aoinne ariamh.” “Tá chúig phunnt agam,” adeir Seaghán, “agus cuirfead leat é nach ndéanfad.” “Bíodh sé 'na mhargadh,” adeir an strainséar. Tá sé chomh maith dham innseacht díobh gur file a bhí sa strainséar, acht mo chreach agus mo chradh! ní raibh a fhios sin ag Seaghán. Ní raibh sé i bhfad i ndiaidh na cainnte seo gur thoisigh sé ag báisdigh go trom agus chuadar i bhfasgadh fá thom salóige a bhí ag fás ar thaobh an bhóthair. “Is olc an díon a dhéanfadh an tsail” adeir Seaghán. Smid níor labhair an fear eile acht ag éisteacht. Nuair a bhí an cioth imthighthe, d'imthigh siad-san freisin agus casadh fear ortha a bhí ag cur suas fáil. Bhí crainn úra agus crainn chríona aige. Agus bhí sé ag cur chrainn chríne idir dhá cheann úra. “Ná cur cranna críona i bhfál,” adeir Seaghán. “Oib- righ leat,” adeir an file. D'éirigh an grian suas go breágh agus shiubhladar go bog, réidh. Bhí fear taobh istigh de chlaidhe ag fuirseadh. Gaid do bhíodh aca san am sin ar na cuingibh i n-áit slabhraidhe. Ní raibh an gad díreach ar an gcuing ag an bhfear. “Deasuigh an gad ar cheann na cuinge,” adeir Seaghán. “Is maith thú,” adeir an file i n-a inntinn fhéin. Bhí siad i n-aice le Cathair na dTreabh anois agus d'fhéadadar na loingseacha móra d'fheiceál, na loingseacha do thug sgoth na bhfear agus plúr na mban uainn thar sáile. Bhíodar ag tracht ortha agus dubhairt Sheaghán Nach “fada ó stiúr na luinge a bárr.” “Maiseadh mo ghrádh annsin thú,” adeir an file le Seaghán. “Leag amach do chúig phunnt. Tá sé caillte agat.” “Ha, há,” adeir Seaghán, “cad chuige?” “Is rí-gheárr go mbéidh a fhios sin agat,” adeir an file. “Rachamuid ag giúistís,” adeir Seaghán. “Táim sásta,” ars' an file. Nuair a chuadar as comhair an ghiúistís d'inniseadar an sgéal dó mar d'innis mise dhaoibh-se é. “An bhfuil tú ionann an bhéarsa do chur le chéile?” adeir an giúistís leis an bhfile. “Táim,” adeir an file. “Déan amhlaidh,” adeir an giúistís. Seo é an béarsa mar leanas. “Is olc an díon atá sa tsail, Ná cur cranna críona i bhfál. Deasuigh an gad ar cheann na cuinge. Ní fada a bárr ó stiúr na luinge.” “Tá an geall caillte agat, a Sheagháin” adeir an giúistís, “Tá,” adeir Seaghán. “Ní raibh a fhios agam go dtí anois gur file do bhí ionnam, acht tá a fhios agam anois é agus d'íoc mé go maith ar a shon freisin.” MAIRGHÉAD NÍ BHRIAIN <L 135> TÓMHAISEANNA. Glas ar an abhainn thall 's i bhfus. Freagradh — leac oidhre. Corcán sa chúinne & dhá chéad súil air. Fr. Corcán anbhruith. Bean fhada ghléigeal agus crios dá taobh féin uirthi. Fr. Punann. Sin í annsan í & pus uirthi. Fr. An Chroch. Corcáinín cúmach cámach, a bhéál fé 's a thóin anáirde. Fr. Báirneach. Do gheibheas suas an bóithrín, Do gheibheas anuas an bóithrín, Thugas an bóithrín ar mo dhrom liom. Fr. Dréimre. Chomh h-árd le falla, Chomh geal le bainne, Chomh dubh le daol, Chomh dearg le fuil. Fr. Sgeach drise. Firín beag íseal íseal, Firín níos ísle ná san, Firín a chuirfeadh ruchall fé chaora, Agus firín níos ísle ná san. Fr. Trompalán. Tigh mór annso thiar, Gheobhadh na céadta agus na céádta slighe ann. Is ní bhfaghainn-se ná mo chuid éadaigh slighe ann. Fr. Pruaisneog bheach. Caipín mo shean athar N-a shuidhe ar a thóin, 'S ní stadann sé de'n tsodar san — Go dtéigheann sé'on Róimh. Fr. Cubhrán Bán. Fás bliadhna níos sia ná an caisleán. Fr. Ceirthlín snáith. Ghaibh girrfhiadh beag lomartha, Tré choill dromada dromada, Ní raibh aon tslat i gcoill dromada dromada, Ná raibh ag gabháil ar mo ghirrfhiadh bheag lomartha lomartha. Fr. Spóla Figheadóra. Ubhaillín buidhe bearrtha i lár na tuinne báine. Fr. Im i lár na bláthaighe. Chím n-a suidhe n-a seasamh Chím ar bhláth an aitinn í, Ceo ná drúcht ní leagann í, Is ní stadann sí de shiubhal. Fr. An Ghealach. D'eirigh an bhean n-a seasamh, Ar bhárr an chnuic 's d'fhéach sí siar. Bhuail sí snaidhm ar cheann dá cosaibh Is mairfidh sí na mílte bliadhan. Fr. An Ghrian. <L 152> AGALLAMH IDIR GHAEDHEAL A'S GHALL. Cad fáth go dtaithnean leat teanga na h-Éireann, Cad fáth gur searbh leat teanga an Bhéarla? Cad fáth ná cleachtan tú cleasa as béasa Muinntir Shasana ós acu tá Éire? AN GAEDHEAL. Gheobhair uaim freagrá cneasda ar a méid sin, Ach ná bí ar aigne gur agaibh tá Éire; Ba le n ár n-athardha, idir gharbh is réidh í, 'S ní bhfuair an Sacson sealbh ach sealbh cham chlaon ann. 'Sé fáth go dtaithnean liom teanga na h-Éirean, Ná gur bh'í an teanga san labhair sliocht Gaedhil Ghluis, Ón uair do ghabhadar Banba chraobhach, Don ré seo againn, gidh fada an tréimhse. Fáth eile fairis sin go dtaithnean liom Gaedhilge, Is aisde do breacadh ár seanchus eachtach; Is aisde do theagasg lucht feasa gach léighin-ceacht; Gaedheal mise as leanfad ghá labhairt go n-éagad. Lucht Béarla labhairt do chreachadh fir Éirean; Ba dhíobh san Cromwell as Stafford na n-éitheach; Ba dhíobh gach sladaire d'fág dealbh mo ghaolta; Sin fáth gur searbh liom teanga an Bhéarla. Andaigh! is mairg gan meas ar an mBéarla As ar lucht a labhartha agam-sa, a chaobaigh; Nach sibh an malamas againne i n-Éirinn, Sibh féin as bhúr dteanga ghearbach mhéis- creach. Muintear Shasana na bpeaca as na gclaon-bheart Ag teacht go Banba ár dteagasg i mbéasaibh! Mhuise sgrios as greadadh ortha, 's léir- chreach, As fán fada ortha gan rachmas, na méirlig! (Ní Críoch.) LORGA LIATH-BHÁN. <L 171> AGALLAMH IDIR GHAEDHEAL A'S GHALL (Ar leanamhaint) AN GALL. Fóil, a chara, cuir lagadh at bhréith- ribh; Ná cuir aon mhallacht ar Shasana éighim ort; Tá an lá sin caithte nuair chleachtadh ár dtréinfhir Aon cham nó cealg nó creachadh ar Ghaedhealaibh. Ba mhéin leo ceangal caradach, gaol- mhar, Idir Éire a's Sasana as feasda bheith séimh libh; An dream díobh mairean níor bhfearra leo aon rud Ná leigheas do ghalar an achrainn a dhéanamh. 'S ba mhór an chabhair, dá dtugadh, dom léir mheas, Chun sinn bheith caradach cneasda le chéile, Gan bheith ghá labhairt ach teanga 'n Bhéarla Ag Gaedhil 's ag Sasanaigh; sin tea- gasg fé chéill duit. AN GAEDHEAL. Mo ghraidhn go daingean do theagasg gan iaraidh! Mar sin é an teagasg mar mhaithe libh féinig; Nach bog a measan tú dalladh as cao- chadh Ar mhuintir leanabach Bhanba dhéanamh? Ba bhreagh libh ceangal maith, carad- ach, gaolmhar, Idir Éire as Sasana as feasda bheith réidh linn! Ba bhreagh gan amhras, cia cheapfadh nárbh méin libh Éire cheangal le Sasana an Bhéarla. Ach chuir Rí na bhFlaitheas an fharaige ghlé-gheal Mar theorainn fharsing 'dir Shasana as Éire, 'S ba mhór an peaca, ba sganail, ba léan-chreach Gnó breágh Athar na bhFlaitheas do réabadh A dhuine ghasta ghlic 'sé an caradas bréagach Is mó do thaithig bhúr n-athardha claona; “Crúb an chapaill, nó drannadh na faolchon, Nó gáire an t-Sasanaig,” deir an sean- fhocal Gaedhilge. <L 172> Comhairle ár leasa ár dteanga do thréigint! Comairle ó Ghallaibh mar mhaithe le Gaedhealaibh! Comhairle, ó namhaid ár gcara do thre- igint Sin cómhairle, a dhalta, ná glacfam i nÉirinn. Bog leat a bhaile a ghamail gan éif- eacht; Tá tuigsint a's meamhair gan sgamall ag Gaedhealaibh; Má bhíomar feadh tamhaill ag aithris bhúr mbéasa, Ná bí-se ag ceapadh go leanfam d'á dhéanamh. Imthig go tapaidh! glan leat tar tréan- mhuir, As let mhuintir-se abair go mairean i nÉirinn Sluaighte a chasas binn-teanga a n- gaolta Sluaighte ná crapfadh a dteangtha le Béarla. (Críoch) LORGA LIATH-BHÁN. <L 191> AMHRÁN NA GAEDHILGE. Fonn:— “Ó Domhnaill Abú!” Saothruighidh le dúthracht a chlú-chlanna Éireann, Chun teanga na Gaedhilge do ghlé-chur chun cínn: Saothruighidh a ughdara múinte gan staonadh. Ag ceapadh go léigheantana sgéala fá chrích: Molaim-se saoghal na bhfear, Molaim-se saoghal na mban A chaitheas a laethe ag saothrughadh dá dtír: Mairfidh a ngnó fá mheas, Mairfidh a gclú i stair, As beidh siad mar réalta do léighean- lucht na gcríoch. Faid mhairfidh an Ghaedhilg ag Gaedhealaibh beidh lóchrann Ag gealadh a mbóthair, 's ghá seoladh chun cínn: Bheidh sgiath maith ghá saoradh ó chlaonta a námhaidibh, Beidh tobar an eolais go ró-ghlan d'á gclainn, Ná leigidh uaibh go bráth A Ghaedheala, bhúr dteanga bhreagh! Ná sgaoilidh ar fán uaibh cainnt áluinn bhúr sean: Ach bíodh sí agaibh fá bhláth: Bíodh sí ghá labhairt gach lá: As deinidh bhúr ndícheall d'á síor-chur fá mheas. Clampar d'fhagh tréith-lag, a Ghaedheala, ár sínnsear, Clampar as baosradh do chaochadh a gclann: Gan clampar i nÉirinn bheadh Gaedhil- shliocht fá shaoirse As dob áilne bheadh Éire ná aon áird de'n domhan. Cuimhnighidh ar sin go deo! Bhígís go dílis cóir! Chuiridh gach claon-spioraid neamh- Ghaedhealach chun fáin. Sgaolidh uaibh bruighean 's brón 'S fillfidh chughaibh brigh 's comhacht — Dia linn 'gár saoradh! sean-Éire go bráth! <L 211> BEIRT PHÁISDÍ SEÁN Ó GRUAGÁIN DO SGRÍOBH. Casadh orm iad lá den t-seachtmhain seo caithte sa Rinn — gearrchaile agus garsúinín beag. Gearrchaile dheas dhonn shúil-aibidh chosnochtuighthe bhreac do b'eadh í gan bhuib gan hata. Amuighag aeridheacht dam féin ar mo rothar do bhíos an lá céudna. Bhí árd ar an mbóthar mar ar casadh orm mo bheirt agus é im choinnibh, agus thug soin mo dhóthain de leath sgéal dam chun bheith anuas de m' chapaillín ag baint cainte as mo ghearrchaile bhig, agus gan an iomad sgátha chur uirri féin ná ar a comrada beag. Ba shine de chúpla bliadhain ísi na é-sin, do réir mar mheasas. Luigheas treasna iallaite mo rothair agus bhíos ag cur eolais an bhóthair uirri — “ag meabhrú mo shlighe” mar adearfá. Fuaireas an t-eolas uaithe go cruinn, cneasta, agus í an- thoileanach ar é thabhairt dam leis. Annsoin bhíomar ag dul indánaidheacht cainte ar a chéile, agus mise ag déanamh mo láin-díchill ar chanamhaint na Rinne thabhairt liom:— “'Dé an ainm athá ort, a bhean bheag?” adeirim-se. “Tá, Máighréad,” ar sise, agus í go sgáthmhar aghá dhéanamh “stríocanna” ar an mbóthar le h-ordóig a coise deise. “Dé an aois anois thú, a Mháigréad?” “Beidh me seacht mbliadhain lá Samhna.” “Agus an bhsuil driféaracha agat?” “Tá, beirt. Tá duine acu i Sasanna Nua agus an drifuír eile — sí sin Máire, bíonn sí sa bhaile — thá sí ag ceangal ag muintir Mhuirgheasa thoir indiu.” “Agus bhsuil aon dritheár agat?” “Thá, beirt, Seán a's Paits.” “An sa bhaile atáid araon?” “Níl ach ceann acu sa bhaile — do liostáil Paits — pé ‘teigh’ thóg é.” “Ar mhaith leat é do liostáil?” “Níor mhaith, bhfhearr liom gho bhfanfadh sí sa bhaile againn. Gheobhfaidhe go léor le déanamh dho. “Agus cé h-é seo ad fhochair — an drea- tháir óg dhuit é?” “Ní h-eadh. Páisde de'n chómharsa é. Billy atá air — nín ao' Ghaedhilg aige.” “Nín,” arsa mise, agus iongnadh orm, “agus cionnas soin?” “MAR SIN, NÍ LABHRANN A MHUINTIR-SIN LEIS Í.” “Agus féach, nach breágh athá sí agat- sa?” “Seadh, MAR BÍONN M'ATHAIR AS MO MHÁTHAIR GHÁ LABHAIRT LIOM SA BHAILE.” Do mholas Máighréad óg annsoin, agus a h-athair á's a mathair n-a focair sin, <L 212> idtaoibh comh dhílis agus bhíodar dá dteangain féin, “ach,” arsa mise, “nach bocht an cás ag Billy bocht é gan a theanga féin bheith aige? Féac an fhuiseóigín bheag a chloiseann tú in áirde sa spéir nuair eirgheann thú gach maidin, a Mhaighread, feach, tá a theanga bhinn féin aige. “Tá,” adeir sí, “agus ag an spideóigin agus ag an gleóisin agus ag an g-céirsigh in-a focair sin.” “Agus Billy bocht,” adeirim-se airís, ag féachaint ar an ngarsún go truaigh bhéileach, “nach mór on truagh é an t-aindeiseóir gan a theanga féin bheith aige?” “Cogar, a Mháighread,” adeirimse ag bíodhgadh suas, “déanfaidh mé margadh leat: má mhúineann tú an Ghaedilg do Billy bheag go dtagaim-se annso airís ar an mbliadhain seo cughainn, tabharfaidh mé féirín duit. An ndéanfaidh tú?” “Ach cionnast do mhúinfidh mé é — nín fios dada 'ge.” “Seadh, ach is gairid go mbeidh má leanann tú mo chómhairle-se. Cuir ainm ar thrí cinn de rudaí timpeall an tighe do gach lá — cuirim igcás nuair a bheidh sé sa tig seo agat-sa — (an é seo thiar imbéal an bhóthair é? ‘Sé.’). Seadh, nuair bhuailean sé isteach chúghat gach lá — (is dócha go mbíonn sé isteach's amach agaibh? bíonn mhaise, gach lá). Seadh, nín agat ach ainm a chur ar thrí chinn do rudaí timcheall an tighe do — cuirim igcás — an an t-arán, an copán agus an t-ím, agus abair leis na h- ainmneacha soin do rádh id dhiaigh a dhó nó a trí bhabhtaí go mbeidh siad aige, an dtuigeann tu?” “Tuigim, ach bfhéidir ná déarfadh sé dom iad, a dhuine uasail.” “Seadh, abair — se leis, uaim — se mura ndéanann, ná faigheadh sé aon fhéirín uaim nuair a thagaim go dtí an Rinn arís. Gabhaim-se orm gur tapaidh, fonnmhar adéarfaidh sé dhuit annsoin iad. “Agus trí cinn de rudaí nuadha do mhúineadh gach lá do?” Adeir-sí, agus í ag cur na súl trím le suim. “Seadh, agus nuair bheidh a n-aimn soin aige, iarr air iad do thabhairt duit, mar seo féach:— “Tabhair dhom an t-arán, a Liaimín, má sé do thoil é, an cupán, má sé do thoil é, agus mar sin de, a Mhaighréad, a dtuigeann thú? Agus ní dhéanfaidh sé an gnó leigint do dearmhadh do déanamh ar ainmneacha na sean rudaí ach an oiread. Níor mhór do iad soin do rádh gach lá leis ibhfochair na coda eile. Bhsuil tú ábalta ar an nGhaedilg do sgríobhadh?” “Tá mé.” “Seadh, maith a' cailín: gheobhaidh tú ainmneacha na rudaí go léir do sgríobhadh síos i leabhairín — béarfaidh mé cúghat ceann amáireach — agus gheobhaidh tú an leabhairín do theasbáint dam an bhliadhain sheo cughainn nuair a thagaim annso go dtí an Rinn agus an méid rudaí athá múinte agat sgríbhte síos air. Seadh, bhfhuil tú sásta leis an margadh?” “Thá mé, a dhuine uasail: déanfaidh me mo dhicheall pér domhain de.” “Dia leat, a Mhaighréad,” adeirim- se, “ní déanfainn dabhta dhíot.” “Seadh, caithfidh mhé beith ag bogadh bhóthair, anois, a Mháighréad: beidh mé ag fágaint na Rinne maidin amaireach. Ceannóchaidh mé an labhairín úd duit indiu agus glaodhfaidh mé isteach chughat leis nuair bheidh mé ag dul thar brághaid, ar maidin.” “Go raibh maith agat, a dhuine uasail,” arsa-sí, “agus go n-eirghe ádh leat.” Bhí go maith, as ní raibh go h-olc. Maidin lár n-a bháireach, bhíos im shuidhe go doth (= moch) am' chur féin igchóír don bhóthar. Ní raibh sé ach leath-uair tréis a seacht agus mé ag gabháil thar thig Mháighréid, ach mura raibh féin, bhí mo chara beag im choinnibh ann. Thugas an leabhairín agus féirín beag di mar éarnaist ar ár margadh. Dá bhfeicthá cionnas mar ar las an á suílíní beaga glasa aici nuair fuair sí an “féírín.” Thríd an ngeata isteach thugas an leabhar agus an féirín di. “Fan go fóill, a dhuine uasail” arsa-si, ag rith isteach sa gháirdín do bhí le h-ais an tighe — “cottage” do b'eadh é. Amach chúgham ar nóimit arís léi agus rós breágh deasg cúmhra agus drúcht na maidne air 'na doirnín beag dam, “agus seo dhuit, a dhuine uasail” adeir-sí, “seo dhuit chun é chúd” (choimeád), agus thug sí biorán dam. Bail ó Dhia as ó Mhuire ort, a Mháighréad, a mhúinteora bhig! Is ort-sa agus ar do leithéidí atá seasamh na Gaedhilge. Go saoghlaighidh Dia sibh agus go gcuiridh Sé rath ar bhur n-obair agus ar obair gach aoinne atá ag saothar ar son ár máthar Éireann.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
