Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Mongánach, File
Title
An Mongánach, File
Author(s)
Ní Dhonnchadha, Cáit,
Composition Date
1911
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1911_04_22_04> <L 04> <B 1911> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Cáit Ní Dhonnchadha> <F An Claidheamh Soluis> An Mongánach, File. Tá an oiread soin sgríobhtha le déidheanaighe ar na filibh Gaedhealacha gur beag ná go bhfuil sé ceadaithe dhamh-sa trácht a dhéanamh ar an bhfile ordheirc so shuas. Cé gur i mBéarla do shaothruigh sé ní fhágann sain ná go ndeaghaidh mór chuid dá shaothar ar thaobh na Gaedhilge mar d'fhóir sé ar a litridheacht a chraobhscaoileadh i measc na ndaoine a bhí i n-ainbhios ar an dteangain an tráth úd. I dtaobh a bhfuil d'fhilidh- eacht as an nua againn uaidh féin a pór na Gaedhilge a cumadh a lán di. I mBaile Átha Cliath do rugadh an Mongánach i n-áit dar b'ainm Fishamble Street. Um Bealtaine i mbliadhain a hocht gcéad déag is a trí 'seadh cuireadh i dtobar a bhaiste é. Bhí beirt dearbhráthar aige; agus deirbhshiúr d'éag i n-óige a saoghail. Toisg gan puinn de ghustal a tsaoghail le maoidheamh as ag a athair do b'éigin d'uncail an fhile óig an chlann mhac do ghabháil fé n-a chúram. Um an dtaca soin, do cuireadh ionad léighinn ar bun i n-athchomaireacht dóibh. Athair naomhtha d'Órd Íosa dar b'ainm dó Austin do chuaidh dá riaradh; is nuair a bhí an Mongánach éirighthe suas do cuireadh ann é ag foghlaim fé scáth an tsagairt sin, agus is ann do chaith an chéad tréimhse dá scolaidheacht. Ar fhuirinn mhúinte an ionaid seo do bhí duine ainléigheannta dar b'ainm an tAthair Ó Gormáin agus is leis sin do dhein sé tosach ag cur eolais na Laidne, na Frainncise, na hIodáilise, agus na Spáinnise. Do réir na tuairime is cruinne atá fanta againn uaidh ní raibh sé i n-ainbhfios ar an Ghaedhilg. Is léir soin ón scríbhinn gheibhtear na dhiaidh, cé ná raibh an fhaghail chéadna ar eolas na Gaedhilge an tráth úd i gcathair Bhaile Átha Cliath agus indiu. Do bhítí ag éirighe neamh- shuimeach n-a taobh. Níor óir sí, dar leó, acht amháin ar an dtuathach aineolach. Chítear dhúinn nár fhóir sí ar an sprid Ghaedhealach a chimeád ar mairstin i gcroidhe na ndaoine uaithi féin. Is d'fhág soin an Mongánach agus a chomh bhráithre áis an Béarla dá tharrac chuca aca. Fiú indiu féin tá filí óga ag aithris ar an nós soin. Pé beag mór Gaedhilg bhí ag an Mongánach is deimhin go ndeintí amhráin Gaedhilge do chur go Béarla dhó agus go ndéanadh seisean a n-athchasadh i bhfilidheacht Bhéarla. Ar na daoine ba mhó do chabhruigh leis ar an gcuma so do bhí Seán Ó Donnabháin, Eoin Ó Cabhraidhe, agus Seán Ó Dálaigh. Do tharla dhó féin agus Petrie a bheith go muinteardha le n-a chéile agus an túisce do cuireadh cló ar an bpáipéir úd an “Nation” do chuaidh an Mongánach n-a chabhair. I measg a chomhsgríobhnóirí do bhí Tomás Dáibhis agus Mac Uí Dhubhthaigh. Ós rud é ná fuilim ar intinn trácht a dhéanamh sa bhfaithche seo ar réim bheathadh an Mhongánaigh comhairlighim do lucht léighte an Chlaidhimh an leabhar úd “The Poets and Poetry of Munster” do léigheadh. I mbrollach an leabhair sin tá tuairisc uaidh féin ar a bheathaidh, agus 's breagh áluinn fíor- shílis glan-intinneach an fhaoistin bheathadh é. Mothuightear an dílseacht chéadna agus an rith céadna n-a chuid filidheachta:— I dteannta na ndaoine do chuaidh i gcabhair dó agus atá luaidhte agam thuas san obair seo na n-aistriughadh, ní hiongnadh an cháil atá amuigh air de dheascaibh a dheiseacht atá aistriughadh ortha so: “Duan Ní Eoghasa do Mhac Guidhir”; “Cuimhne na n-Iarlaí”; “Machnamh an Duine Dhoillgheasaigh”; — trácht ar chreachadh Mhainistir Thighe Mholaga; — “A Bhean Fuair Faill ar an Bheart”; “A Chinn Choradh”; “Uádhacht Chathair Mhóir”; “Go réidh, a Bhean na dTrí mBó”; agus an t-amhrán “Róisín Dubh.” I dtaobh an méid aistrighthe atá oidhrighthe againn uaidh a saothar filí na hochtmhadh aoise déag is mó do sholáthuigh sé. Do b'eol dó a gcás. Do 'fhíor dó an fáth do bhí leis an réim filidheachta do thairngeadar chuca. Do toghadh an aisling mar inneal filidheachta chun Clanna Gaedheal na haoise úd do ghríosadh chun troda is do anam na hÉireann do chimeád ó bhás. Do bhí a chrochadh dá bhagairt ar an bhfile a thabharfadh fé'n obair seo a dhéanamh ós árd, acht fé sgáth na haislinge d'éirigh le na filibh an dlighe do sheachaint agus a gcomh-Ghaedheala do spreagadh chun neamh-spleadhachas a dhúthchais do bhaint amach. Tá Béarla déanta ag an Mongánach ar bhreis is leath chéad amhrán de shaothar na bhfilí do mhair i n-aimsir an léin is an bhráca soin. B'fhéidir nár mhiste dhamh dul agus sgóip na haislinge a chur síos annso maille le soluid de'n fhilidheacht sain agus an t-athrughadh do dhein an Mongánach uirthi. Go moch ar maidin le labhairt na fuiseóige gabhann an file amach, tá ualach n-a aigne aige agus tocht n-a chroidhe. Áilneacht agus uireacht an nádúir, binneas agus ceól na n-éan, gluiseacht an duilleabhair, meallan siad chun codlata é, agus na chodladh dhó chídheann sé chuige an spéirbhean ba bhreaghtha agus ba dheise do bhfeachthas fós ar an dtalamh so. Dá líomhtha teanga atá aige teipeann air cur síos le cóir ar a háilneacht agus a deiseacht. Gabhann eagla agus urraim é. Sléachtann agus cromann ar labhairt, fiagruigheann a sloinne, a treabh, agus a tír. Is mór is iongnadh leis ainnir mhodhmhail dá samhail do theacht n-a threo. 'Sé shaoileann sé go mb'fhéidir gur b'í Deirdre nó Éileann, nó Aoibheall, nó Clíodhna na Cairrge í, nó fós duine de na ban-déithibh ba chionntach le hár nó le léirscrios éigin den chinneadh daonna. Acht i lár na cainte, seo ar teithe uaidh í, agus siúd an file ar a tóir síos suas ar fuaid na Fódhla. Acht tagann a heolas chuige sa deire. Éire bhí ann. Nochtann sí rún a chroidhe dhó. Ba mhór le rádh í tráth dá raibh sí. Ba mhór ag a cloinn í, acht fóiríor do scaipeadh iad agus do cuireadh í féin chun fuachta agus fáin. Tá an spéir ag glanadh ámh is is gairid uaithe lá a fuascailte. Cá bhfaighfí a sháthrughadh ar an gcaint so im' dhiaidh: — “Gile na gile do chonnairc-sa ar shlighe i n-uaigneas Criostal an chriostail a gormrosc rinnuainne; Binneas an bhinnis a friotal nár críonghruama; Deirge is finne ag fionnadh 'na gríosghruadhnaibh.” Seo giota n-ar ghairmtear Móirín Ní Cuilleanáin uirthi: — “Im aonar seal ag róduigheacht, Cé sheólfaí im choinne lá Acht an spéirbhean mhaiseach mhóirmhín Is í Móirín Ní Chuilleanáin! Ba réidh, ba ráthmhar,ró-ghroidhe, ba chóir, cíortha, cliste, cáig; A Chraobh-fholt cas mar ór buidhe 'Na dtóirsighibh go troighthe ag fás.” <L 05> As na hamhránaibh le filibh na hochtmhadh aoise déag d'ar aistrigh sé, im' thuairim-se, buadhann an déantús ar an amhrán so de chuid Eoghain Ruaidh ortha go léir: “Mo chás! mo chaoi! mo cheasna! An fáth thug claoidhte i n-easbaidh fáide, draoithe, sagairt Dáimh agus cléir, Gan dán dá ríomh le haiteas, Gan ráidhte grinn dá n-aithris, Gan sámh-chruit bhinn dá spreagadh, I mbán bhróghaibh réidh; Gach ráib d'fhuil Mhileadh ceannais, Láidir, laochdha, tapa, Ba ghnách rinnceach, reathach, Lán-oilte ar faobhar Gan stáit, gan mhaoin, gan fearann Ár is míle measa Ná Seán Ó Duibhir an Ghleanna Fágtha gan ghreim.” Seo mar a d'aithrigh sé é: — Ní leogfadh cumhghas na slighe dham annso an t-iomlán a chur síos. Do tharla gur éirigh díospóireacht idir Aindréis Mac Craith agus Seán Ó Tuama. Fear tábhairne do b'eadh Seán; is ó tharluigheann gur túisce glaodhach ná díol a lucht leanmhana do cheap sé an t-amhrán gearánach so: — “Is duine mé dhíolas leann lá Is do chuireas mo bhuidhean chum rangcáis Muna mbeadh duine Im chuideachta dhíolfas Mise bheidh shíos leis i n-antráth.” Sid é aistrighadh an Mhongánaigh ar an gceathramhain sin: Do dhein Andréis a fhreagairt mar seo: — “Is duine thú dhíolas steanncán Buisinn gan bhrigh agus branndán Is do chuireas do chuideachta Ar uireasba cuimhne Is a n-inchinn líonta de mheabhrán.” Ar amhráin atá oidhrighthe as an nua uaidh badh leasc liom ceann aca d'ainmniughadh thar a chéile annso. B'fhiú do Ghaedhlaibh eolas na filidheachta atá i ndántaibh an Mhongánaigh a chur. Do dhein D.S. Ó Donnchadha a naith-eagair is geobhfar a chuid filidheachta is gach a ghabhann léi sa leabhar soin. B'ait mar do chaith an file oirdheirc so sealad dá shaoghal. Tamall dhá fé n-a shástacht agus tamall dhó i ndealbhas agus greas óil is ragairne idir dá linn aige. Agus tamall eile ná faighfí a thásc ná a thuairisc is nár bh'fheasach d'éinne a thriall, acht i ndeire an chuardaigh do gheibhtí i bhfothrach iargcúldha agus é i n-anfaithe an tsaothair ag gabhail dá sgíbhinn. Cé go raibh dornlach carad aige i gcomhnaidhe ar a thóir a bhronnfadh a dhóthain air, b'é b'fhearra leis gabhail ar a sheana-nós féin. Acht an lá ba mheasa bhí sé, bhí Dia is a Mhuire Mháthair n-a chuimhne is n-a chroidhe aige. Sid é mar a gheibhtear a thuairisc a scríbhinn duine dá chairde féin: — Go dtugaidh Dia solus na soillse dá anam. Cáit Ní Dhonnchadha.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
