Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain
Title
An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain
Author(s)
Ó Cathain, Giollabríghde,
Composition Date
1908
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1908_10_17_06> <L 06> <B 1908> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Giollabríghde Ó Cathain> <F An Claidheamh Soluis> An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain. III. (Beathaidheolas) Tuigfear as an chunntas so ar an nGléas Téadraigh riocht oibrighthe (sa cholainn) ár ngnáithfheasa meanmnaigh ar fad. Éirigheann céadfaidheacht éigin ins an intinn — ag tagairt do'n cholainn; is ionann sin agus a rádh go gcorruighthear *foircheann théideoge éigin (is cuma téideog léargusach, mothálach, no téideog bhlais rml.). Iomchuirthear an corrughadh so mar shaghas srutha aibhlidheachta go dtí céid-chillín ins an intinn. Bíonn athrughadh éigin ar a dhéanamh annsoin — ní feasach caidé an saghas — acht creidthear, agus is an-deallrathach an tuairim í gur athrughadh CÉIMICEACH éigin é. An corrughadh ceimiceach so ins na téid-chillíníbh, 'sé siúd riocht corpardha an chóimhfheasa; uair ar bith go mbíonn aon aireachtáil nó gluaiseacht meanman againn, tarluigheann chóimhchéimiceacht áirithe fisiceach nó corpardha i gcóimhréir leis agus i n-éinfheacht leis, .i. an t-athrughadh céimiceach so i “ndéanmhus liath” na hinchinne. Díreach nuair dúisighthear an t-athrughadh céimiceach (i gcanamhain an chuirp) nó “nóimeat an chóimh- fheasa” (i gcanamhain na hintinne) ar an láthair cuirtear amach “fonnmhaireacht” a ritheann siar thar gluais-théideog go dtí iosgán nó iosgáin éigin, agus tagann gluaiseacht nó gníomh éigin cuirp de bhárr. Uaireannta bíonn an “fhonnmhaireacht” so fá riaghlughadh na hintinne agus na tola. Cuir i gcás go bhfaghann duine palltóg ó fhear eile i seomra. Glacann fonn é ar an láthair an fear eile a thachtadh; acht ní chromann chuige díreach ar áit na mbonn. Iarrann sé air teacht amach ins an ngarrdha mar a bhfuil slighe a ndóthain dóibh, agus gabhann sé air annsin. B'í an fonnmhaireacht freagarthach sa chás so (a) an cosg a chuir sé air féin le tamaillín (b) agus an athchuinge a rinne sé ar an bhfear eile an ceist do réidhteach lasmuich. Uaireannta bíonn cóimhfeas roimh an ngníomh freagarthach acht cé gur tolughadh (VOLITIO) an gníomhughadh so ní de lán-toil é. Má shaltarann duine ar mo chois, tarraingim siar í im' aimhdheoin féin nó gan toil leis mar adéarfá. Le labhairt go beacht gníomh tola is eadh é seo acht toil gan comhairliughadh. Tá an tríomhadh saghas gníomhachta ann fós. Uaireannta téidheann an téad chorrughadh úd ar an dtéideog mothalaigh go dtí téad an dromlaigh; agus ní théidheann níos fuide ar an aistear go dtí an inchinn — gabhann an corrughadh nó an tiomáint seo ar leath-thaoibh go gluais-téideoig éigin, ar chuma go dtagann freagra ar an “stimulus” nó an corrughadh tosaigh gan bacaint leis an inchinn. Nuair atá cnámh an dromlaigh briste ar chuma nach bhfuil aon chómhnaisg leis an inchinn, má cigiltear bonn na coise tarraingthear suas í de gheit, cé nach mothuigheann an duine tada, toisg an leath íochtarach de bheith marbh; maidir le cóimh- fheas, pé scéal é. 'Sé an t-ainm tugtar ar gníomhacht de'n tsaghas so 'ná Gníomhughadh Aithfhiar. Cloistear mórán tráchta ar an gconnspóid so faoi láthair; agus luaidhfear liom níos déidheannaighe san aiste seo an bhrígh baintear as an rud so leis an mbuidhin is nuaidhe d'fheallsamhnaibh an Oileáin Úir. Ní dhéarfad tuilleadh 'n-a thaoibh annso acht amháin go bhfuil sé de thuairim ag na healadhanthóiríbh is mó eolas againn, go bhfuil mór-chuid de ghníomhughadh an duine, ag teacht ins an roinn seo, níos mó eolas againn 'ná fá mar ceapadh tá tamaillín ó shoin; agus creidtear ag cuid aca, agus níl aon deallramh go bhfuildid go mór amugha, gur Gníomhughadh Aithfhiar (nó REFLEX ACTION) de shaghas éigin gníomhughadh uile an duine. (Ins an chás sin de, ní féidir an t-ainm a choimeád de theorainn na roinne so againn thuas caithfidhe a mhalairt de chur síos a thabhairt ar an oibriughadh corpardha, toisg go mbéadh gníomhughadh na hinchinne tugtha isteach sa cheist). An chorrughadh so a ritheann ar an dtéideóig mothálaigh isteach ag tógáil céadfaidheachta, nó ar an ngluais-téideoig amach 'n-a trúig gníomha, ní feasach go beacht a shaghas nó a bhunadhas acht gur cosmhail ar slighe éigin leis an aibhlidheacht é. Ní tugtar a mhalairt d'ainm air fós acht “fuinneamh téideóigeach.” D'éirigh le healadhantóiríbh áirithe luas an fhuinnimh a thómhas, agus d'fhoghluim siúd de bhárr a ghnáth-oibreacha go dtriallann thar na gluais- * termination <L 07> téideoga naoi dtroighthe sa móimeint (Hirsh, Bacst 's Helmholz), agus ar na téideogaibh mothálacha 140 troighthe sa móimeint (Rutherford agus von Wittisch). Iomthúsa reachta chorpardha na haigne an fhaid so, máiseadh. Tá tusa ann, tá mise ann; tá a lán eile ann mar sinne. I ndeireadh na dála ní fuláir do chách a rádh: “Ní aithnighim acht Mé féin.” Acht seachas an “Mé” is aithnid do dhaoinibh eile. Eolas ar an “Mé” atá uainn, acht mar réamh-obair ní fánach na saothar é cóimhdhéanamh agus cóiriughadh an “reachta chorpardha” so a sgrúdughadh; mar ámhduighthear anois ar gach uile thaobh nach mbíonn aon tsaghas teagmhais nó “tarluigheacht” meanman againn gan teagmhas ionntsamhail i riocht corpardha an “Mé” (nó physical side) de'n Égo. Uaireannta mheasfá sagart nó rí do réir a oifige, uaireannta eile mar FHEAR. Tá buaidh neamh-earraidheachta ag an bPápa, do réir na hEaglaise, mar Phápa; acht tá sé mar aon duine eile sa ngnó céadna mar fhear. Uaireannta tá orainn an “Mé” a mheas mar “Mé,” (agus mar Ara nó subject), uaireannta mar innleán mór beo, mar chorp. Ní dhá nídhe fá leith iad, acht an rud céadna ar a bhreathnughadh againn fá dhá riocht neamh- chosamhla. B'fhéidir nár misde cunntas éigin a thabhairt ar chuid de na tearmaíbh so agam thuas. Ní “tactual” mothálach: is ionann é agus “céad- faidheach” (deudoig) acht is fuiriste mothálach a rádh — rud gur chóir aire thabhairt dó ag tóghadh téarmaí úra. Is fearr liom teangmhaim ar an Laidin, “tango” (I touch), agus teang- mhálach ar “tactualis.” Is an-deacair focal maith a thoghadh ar “subject” nó “sujet” i bhFrainncis. An friotal is tábhachtaighe i bhfeallsamhnas na haoise seo is eadh é. I bhfoclóir an Athar Uí Duinnín chímid “Ara” — “the agent of an action, one given to a certain line of action, as ara na bpóg, ara an óil.” Níor bhféidir brígh a b'fhearr do chur ar “Subject” 'ná é siúd. Is é bun-bhrígh an fhocail an gníomhaireacht — is ughdar nó “ara” na ngníomh é, ní “cuspóir” na dteagmhas é acht ughdar nó “Ara” na ngníomh. (Tuilleadh) GIOLLABRÍGHDE Ó CATHAIN
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
