Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Íosagán
Title
Íosagán
Author(s)
Mac Piarais, Pádraig,
Pen Name
Colm Ó Conaire
Composition Date
1906
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1906_12_22_03> <L 03> <B 1906> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Colm Ó Conaire> <F An Claidheamh Soluis> Íosagán. Bhí sean-Mhaitias i n-a shuidhe le hais a dhorais. An té gheobhadh an bealach, shílfeadh sé gur dealbh chloiche nó mharmair a bhí ann — sin nó duine marbh — mar ní chreidfeadh sé go bhféadfadh fear beo fanacht chomh socair sin. Bhí a cheann cromtha aige is cluas air ag éisteacht. Is iomdha fuaim cheolmhar bhí le cloisteál, an té bheadh áird aca ortha. Chuala sean- Mhaitias sgréach an chuirr éisg ó'n dúirling, is géimneadh na mbó ó'n mbuaile, is geal-gháire na bpáistí ó'n bhfaithche. Acht ní le ceachtar aca so bhí sé ag éisteacht chomh aireach sin — cé gur bhinn leis iad go léir — acht le glór glé glinn cluig an Aifrinn a tháinig chuige le gaoith aniar i gciúin- eadas na maidne. Bhí na daoine ar fad bailighthe leo chum an Aifrinn. Chonnaic sean- Mhaitias ag gabháil thairis iad, i n-a nduine 's i n-a nduine nó i n-a mion- sgataibh. Bhí na buachaillí ag rith 's ag léimnigh. Bhí na cailíní ag siosgadh cainnte go meidhreach. Bhí na mná ag comhrádh os íseal. Bhí na fir i n-a dtost. Mar sin thriallaidís an bóthar gach Domhnach. Mar sin shuidheadh sean-Mhaitias ar a chathaoir ag breathnughadh ortha nó go dtéidhidís as amharc. Thriall siad thairis an mhaidin áirithe seo mar ba ghnáth. D'fhan an sean-fhear ag féachaint ortha go dtí go raibh críoch leis an ngleo is leis an bhfothram, go dtí gur ghlan an sgata deireannach barr árdáin na cille, go dtí nach raibh le feiceál acht bóthar fada díreach ag síneadh amach is é bán, go dtí nach raibh fágtha ar an mbaile acht corr-shean-duine i n-a leabaidh, na páistí ag cleasaidheacht ar an bhfaithche, is é féin i n-a shuidhe le hais a dhorais. Ní théidheadh sean-Mhaitias chuig teach an phobail. Níor éist sé “an tAifreann binn” le tuilleadh is trí sgór bliadhian. Bhí sé i n-a ógánach luath láidir an uair dheireannach a choisrigh sé é féin i láthair an phobail, is anois bhí sé i n-a shean-fhear chríon chaithte, a chuid gruaige liath-bhán, ruic i n-a éadan agus a shlinneáin cromtha. Níor fheac sé a ghlún i bhfiadhnaise Dé ar feadh na dtrí sgór bliadhain sin; níor chuir sé paidir chum a Chruithuightheora; níor ghabh sé buidheachas le n-a Shlánuightheoir. Fear leis féin a b'eadh sean-Mhaitias. Ní raibh a fhios ag éinne go cé an fáth nach dtéidheadh sé ar Aifreann. Dubhairt daoine nár chreid sé go raibh aon Dia ann. Dubhairt daoine eile go ndearna sé peacadh uathbhásach éigin i dtús a óige, is nuair nach dtiubhradh an sagart absolóid dó ar faoistin, go dtáinig cuthach feirge air gur mhionnuigh sé nach dtaobhóchadh sé sagart ná séipéal le n-a bheo arís. Dubhairt daoine eile — acht ní deirtí é seo acht i gcogar cois teineadh nuair bhíodh na sean-daoine ag seanchus leo féin tar éis dul a chodladh do na páistíbh — dubhairt daoine eile gur dhíol sé a anam le Fear Mór áirithe a casadh dhó uair ar mhullach Chnuic an Daimh is nach leigfeadh an té seo dhó an tAifreann a chleachtadh. Níl a fhios agam cia aca fírinneach nó bréagach na sgéalta so, acht tá a fhios agam nach facthas sean-Mhaitias ar Aifreann Dé le cuimhne cinn an duine ba shine ar an mbaile. Dubhairt Colm O Niadh, a fuair bás cúpla bliadhain roimhe seo, i n-aois a chéad bliadhain, go bhfaca sé féin ann é nuair bhí sé i n-a stócach. Ná síltear gur droch-dhuine sean- Mhaitias. Bhí sé i n-a fhear chomh macánta, chomh simplidhe, chomh nádúrtha is a casfaidhe ort i do shiubhal lae. Níor cluineadh as a bhéal riamh acht an deagh-fhocal. Ní raibh dúil aige i n-ól ná i gcómhluadar, i n-ór ná i maoin. Bhí sé bocht, acht is minic thugadh sé uaidh <L 04> do dhaoinibh ba bhoichte 'ná é. Bhí truagh aige do'n easlán is taise aige do'n truaghán. Bhí meas ag fearaibh air. Bhí báidh ag mnáibh, ag páistíbh, is ag ainmhidhthibh leis. Agus bhí báidh aige- sean leo-san is le gach nídh atá grádh- amhail croidhe-ghlan. B'fhearr le sean-Mhaitias comhrádh ban 'ná comhrádh fear. Acht b'fhearr leis comhrádh malrach is girrseach 'ná comhrádh fear ná ban. Deireadh sé gur tuigseanaighe na mná 'ná na fir is gur tuigseanaighe na páistí 'ná ceachtar aca. Is i bhfochair an dreama óig chaitheadh sé an chuid is mó dá aimsir uaine. Shuidheadh sé leo i gcúinne tighe ag innseacht sgéalta dhóibh nó ag baint sgéalta asta. B'iongantach iad a chuid sgéalta. Bhí Eachtra an Ghearráin Ghlais ar dheiseacht an domhain aige. B'é an t-aon sean-duine ar an mbaile é a raibh sgéal Phréacháin na gCearc 's an Dreoilín i n-a cheart aige. Nach é chuireadh sgannradh ar na páistíbh ag déanamh aithrise ar “fud fad féasóg” Fathaigh an Dá Cheann, is nach é bhaineadh an gáire asta ag cur síos ar imtheach- taibh an Fhidiléara i gCaisleán na Seilmide! Agus na hamhráin a bhí aige! B'fhéidir leis leanbh breoidhte a bhréagadh chum suain le n-a — “Seoithín seó, is codail, a pheata, Tá an sluagh sidhe amuigh ag siubhal an ghleanna!” Nó thioscfadh leis líon tighe de páistíbh a chur i dtríthibh gáire le n-a — “Haidh didil dum, a cat is a máthair, D'imthigh go Gaillimh ag marcaidheacht ar bhárdal!” Agus nach aige bhí na sean-ranna greannmhara; is na cruaidh-cheist- eanna; is na tomhaiseanna breaghtha! Maidir le cluichthíbh, cá raibh fear nó bean nó páiste d'fhéadfadh “Lurabóg, lárabóg,” nó “An Bhuidhean Bhalbh” chongbháil ar siubhal leis? San aimsir bhreagh is ar thaoibh an chnuic d'fheicfeá sean-Mhaitias is a chompánaigh bheaga, é ag míniughadh sligheadh beathadh na siogán is na míol gcríonna dóibh, nó ag ríomhadh sgéalta i dtaoibh na gráineoige is an iorraidh ruaidh. Tamall eile dóibh ag bádóir- eacht, maide rámha ag Sean-Mhaitias, ceann eile ag buachaillín beag éigin, agus b'fhéidir girrseacháin ag stiúradh. Is minic chluineadh na daoine a bhíodh ag obair i n-aice na trágha gártha áthais na bpáistí ag teacht chuca ó bhéal an chuain, nó b'fhéidir glór shean-Mhaitiais is amhrán crochta aige — “Óró! mo churaichín Ó! Is óró! mo bháidín!” — nó rud éigin mar é. Amannta thagadh faitcheas ar chuid de na máithreachaibh is deiridís le chéile nár cheart dóibh leigean dá gclainn an oiread sin aimsire a chaitheamh i bhfochair shean-Mhaitiais — “fear nach dtaithigheann Aifreann ná faoistin.” Uair amháin nocht bean aca na smaointe seo do'n Athair Rónán. 'Sé dubhairt an sagart — “Ná bac leis na páistíbh bochta,” ar seisean. “Ní fhéadfaidís bheith i gcomhluadar ní b'fhearr.” “Acht deirtear liom nach gcreid- eann sé i nDia, a Athair.” “Is iomdha naomh 'sna Flaithis indiu nár chreid i nDia tráth dá shaoghal. Agus cogar mé seo. Muna bhfuil grádh ag sean-Mhaitias do Dhia — rud nach feasach duit-se nó dom-sa — is iongan- tach an grádh atá aige do'n nídh is áilne 's is glaine dár chruthuigh Dia — anam gléigeal an pháiste. Bhí an grádh céadna ag ar Slánuightheoir féin agus ag na naomhaibh is glórmhaire ar neamh dóibh. Cá bhfios dúinn nach dtarraingeochadh na páistí sean- Mhaitias go glún ar Slánuightheora fós?” Agus fágadh an sgéal mar sin. An mhaidin Domhnaigh seo d'fhan an sean-fhear ag éisteacht nó gur stad clog an Aifrinn dá bhualadh. Nuair bhí deireadh leis, leig sé osnadh as, mar leigfeadh an té a mbeadh cumha is tuirse air, is thug sé a aghaidh ar an mbuidhin malrach a bhí ag súgradh dóibh féin ar an ngiodán féir — an “fhaithche” bheireadh sean-Mhaitias air — ag an gcros-bhóthar. Bhí aithne ag sean-Mhaitias ar gach pataire ceann- chatach cos-nochtuighthe aca. Níor bhfearr leis caitheamh aimsire ar bith 'ná bheith i n-a shuidhe annsin ag breathnughadh ortha is ag éisteacht leo. Bhí sé 'gá gcomhaireamh, ag féachaint cia aca dá cháirdibh bhí ann is cia aca bhí imthighthe ar an Aifreann leis na daoinibh fásta, nuair a thug sé fá deara i n-a measg páiste nach bhfaca sé riamh roimhe. Gasúr beag donn, a raibh cóta bán air mar bhí ar gach malrach eile, agus é gan brógaibh gan caipín, mar is gnáthach le páistíbh an Iarthair. Bhí éadan an mhalraigh seo chomh soillseach leis an ngréin, agus facthas do shean- Mhaitias go raibh gaethe soluis ag teacht ó n-a cheann. An ghrian ag lonnradh ar a chuid gruaige, b'fhéidir. Bhí iongnadh ar an sean-fhear fá an bpáiste seo fheiceál, mar níor chuala sé go raibh aon strainséaraí tar éis teacht ar an mbaile. Bhí sé ar tí dul anonn is duine de na buachaillíbh a cheistniughadh, nuair chuala sé gleo is gliadar na ndaoine ag teacht a bhaile ó'n Aifreann. Níor airigh sé an uair ag sleamhnughadh de fhad is bhí a áird ar chleasaibh na ngasúr. Bheannuigh cuid de na daoinibh dó ar a ngabháil amar dóibh is bheannuigh seisean dóibh-sean. Nuair thug sé súil ar an sgata malrach arís, ní raibh an páiste deorata i n-a measg. An Domhnach i n-a dhiaidh sin bhí sean-Mhaitias i n-a shuidhe le hais a dhorais, mar ba ghnáth. Bhí an pobal bailighthe siar chuig an Aifreann. Bhí an dream óg ag súgradh ar an bhfaithche agus — rud thug an sean-fhear fá deara le mór-áthas — bhí an leanbh deor- ata i n-a bhfochair arís. D'fhéach sean- Mhaitias air ar feadh i bhfad, agus sa deireadh ghlaoidh sé anall ar dhuine de na buachaillíbh beaga. “Cia hé an malrach údan fheicim in bhur measg le coicthighis, a Pháraicín?” ar seisean — “é sin a bhfuil an ghruaig donn air, acht cosmhalacht gruaige fionn-bháine uirthi fá deallramh na gréine?” “Sin é Íosagán,” adeir an sgurach beag. “Íosagán?” “Sin é an t-ainm a thugann Sé air féin.” “Cia dhár dhíobh É?” “Níl a fhios agam, acht deir Sé go bhfuil a Athair i n-a Rígh.” “Cé gcomhnuigheann Sé?” “Níor innis Sé é sin riamh dhúinn, acht deir Sé nach fada uainn A theach.” “An mbíonn Sé i n-éindigh libh go minic?” “Bíonn, nuair a bhímid ag caitheamh aimsire dhúinn féin mar seo. Acht imthigheann sé uainn nuair thagann daoine fásta sa láthair. Féach! tá Sé imthighthe cheana féin!” Bhreathnuigh an sean-fhear, is ní raibh ann acht na malraigh a raibh aithne aige ortha. Bhí an Páiste ar a dtug an gasúirín “Íosagán” ar iarraidh. An móiméad céadna cluineadh fothram is tormán na ndaoine ag filleadh ó'n Aifreann. An chéad Domhnach eile thuit gach nídh amach díreach mar thuit an dá Domhnach roimhe sin. Bhailigh an pobal siar mar ba ghnáthach agus fágadh an sean-fhear is an scata páistí leo féin ar an mbaile. Thug croidhe shean-Mhaitiais léim i n-a lár nuair a chonnaic sé an Páiste Neamhdha i n-a measg arís. D'éirigh sé is chuaidh sé anonn is sheas i n-A aice. Tar éis tamaill i n-a sheasamh dó gan corruighe, shín sé a dhá láimh chuige agus ar seisean: — “A Íosagáin!” Chuala an Leanbh é agus tháinig chuige ar rith. “Tar i leith is suidh ar mo ghlúin go fóillín, a Íosagáin.” Chuir an Páiste A lámh i láimh thanaidh chnapaigh an tsean-fhir is thriall- adar cois a chéile treasna an bhothair. Shuidh sean-Mhaitias ar a chathaoir agus tharraing Íosagán le n-a bhrollach. “Cé gcomhnuigheann tú, a Íosagáin?” ar seisean, ag labhairt ós íseal. “Ní fada as so Mo Theach. Cad chuige nach dtagann tú ar chuirt Chugam?” “Bheadh faitcheas orm i dteach ríoghdha. Innsitear dhom go bhfuil T'Athair i n-a Rígh.” “Is É Árd-Rí an Domhain é. Acht níor ghábhadh dhuit faitcheas a bheith ort Roimhe. Tá Sé lán de thrócaire is de ghrádh.” “Is baoghlach liom nár chongbhuigh mé a Dhlighe.” “Iarr maitheamhnas Air. Déanfad- sa is Mo Mháthair eadarghuidhe ar do shon.” “Is truagh liom nach bhfaca mé roimhe seo Thú, a Íosagáin. Cá raibh Tú uaim?” “Bhíos annso i gcomhnaidhe. Bím ag taisteal na mbóthar is ag siubhal na gcnoc is ag treabhadh na dtonn. Bím i lár an phobail nuair chruinnigh- eann siad isteach i Mo Theach. Bím i measg na bpáistí fhágas siad i n-a ndiaidh ag cleasaidheacht ar an mbóthar.” “Bhí mise ró-eaglach — nó ró-uaibhreach — le dul isteach i Do Theach, a Íosagáin; acht fuair mé i measg na bpáistí Thú.” “Níl aon am ná áit dá mbíonn páistí ag súgradh dóibh féin nach mbím- se i n-a bhfochair. Amannta chíonn siad Mé; amannta eile ní fheiceann.” “Ní fhaca mise riamh Thú go dtí le deireannas.” “Bíonn na daoine fásta dall.” “Agus i n-a dhiaidh sin gealladh dhom Thú fheiceál, a Íosagáin?” “Thug m'Athair cead Dom Mé féin a fhoillsiughadh duit de bhrígh go dtug tú grádh dÁ rudaibh beaga.” Cluineadh glórtha na ndaoine ag filleadh ó'n Aifreann. “Caithfidh Mé imtheacht anois uait.” “Leig dom imeall Do chóta a phógadh, a Íosagáin.” “Déan.” “An bhfeicfidh mé arís Thú?” “Chífidh.” “Cia an uair?” “Anocht.” Leis an bhfocal sin bhí Sé imthighthe. “Feicfidh mé anocht É!” arsa sean- Mhaitias ag dul isteach sa teach. Tháinig an oidhche fliuch stoirmeamhail. Cluineadh na tonntracha móra ag briseadh le fuamán i n-aghaidh an chladaigh. Bhí na crainn thart timcheall ar theach an phobail ag luasgadh is ag lúbadh le neart na gaoithe. (Tá an séipéal ar árdán ag féachaint anuas ar an bhfairrge). Bhí an tAthair Rónán ar tí a leabhar a dhúnadh is a phaidrín a rádh nuair a chuala sé an torann mar a bheadh duine ag bualadh an dorais. D'éist sé ar feadh tamaill. Chuala sé an torann arís. D'éirigh sé ó'n teinidh, chuaidh go dtí an doras, is d'osgail é. Bhí Páiste fir i n-A sheas- amh ar lic an dorais — Páiste nár chuimhneach leis an sagart a fheiceál riamh roimhe. Bhí cóta bán Air agus É gan brógaibh gan caipín. Facthas do'n sagart go raibh gaethe soluis ag lonnradh ó n-A ghnúis is timcheall A chaomh-chinn duinn. “Cia tá annso agam?” ars' an tAthair Rónán. “Cuir ort chomh tapaidh 's is féidir leat é, a Athair, is buail soir go dtí teach shean-Mhaitiais. Tá sé i mbéalaibh báis.” Níor theastuigh an dara focal ó'n sagart. “Suidh annso go mbídh mé réidh,” ar seisean. Nuair a tháinig sé thar ais bhí an Teachtaire beag imthighthe. Bhuail an tAthair Seaghán bóthar, agus níor bhfada dhó ag dul soir, cé go raibh an ghaoth i n-a aghaidh, agus é ag báistigh go trom. Bhí solus i dteach shean-Maitiais roimhe. Thóg sé an laiste is chuaidh isteach. “Cia hé seo chugam?” ars' an guth ó leabaidh an tsean-fhir. “Mise an sagart.” “Badh mhaith liom labhairt leat, a Athair. Suidh annso lem' ais.” Bhí an guth fann is tháinig na focla go mall uaidh. <L 5> Shuidh an sagart agus chuala sgéal shean-Mhaitiais ó thús go deireadh. Cibé rún bhí i gcroidhe an tsean-duine nochtadh do sheirbhíseach Dé annsin i lár na hoidhche é. Nuair bhí an fhaoistean thart ghlac sean-Mhaitias Corp Chríost is cuireadh an Ola Dhéidheannach air. “Cia dubhairt leat go raibh tú uaim, a Athair?” ar seisean de ghlór íseal, nuair a bhí gach nídh déanta. “Bhí mé ag guidhe Dé go dtiocfá, acht ní raibh aon teachtaire agam le cur fá do dhéin.” “Acht chuir tú teachtaire, ar ndóigh?” adeir an sagart agus iongnadh mór air. “Níor chuireas.” “Ní thuigim an sgéal so chor ar bith. Tháinig gasúirín beag ag bualadh mo dhorais is dubhairt sé liom go raibh mo chongnamh ag teastáil uait.” Dhírigh an sean-fhear i n-a leath- shuidhe. Bhí lasair i n-a shúilibh. “Cia an sórt gasúirín a bhí ann, a Athair?” “Buachaillín beag caoin a raibh cóta bán air.” “Ar thug tú fá deara mar bheadh solus ag lonnradh ó n-A éadan?” “Thug, is chuir sé iongnadh orm.” D'fhéach sean-Mhaitias suas, tháinig smigeadh gáire ar a bhéal, agus ag síneadh amach a dhá láimh, — “Íosagán!” ar seisean. Leis an bhfocal sin thuit sé siar ar an leabaidh. Dhruid an sagart anonn go socair agus dhún a shúile. Colm Ó Conaire.
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
