Historical Irish Corpus
1600 - 1926
Historical Dictionary of Irish
Search the corpus
Browse the Text Archive 1600-1926
Tarbh Mór an Ghleanna Uaignigh.
Title
Tarbh Mór an Ghleanna Uaignigh.
Author(s)
Ó Máille, Micheál,
Composition Date
1902
Publisher
An Claidheamh Soluis
Téacs
Comhad TEI
Gnáth-Théacs
Comhad ePub
Search Texts
Enter word/phrase
Search Type
Headword
Standardised
Exact match
Phrase
Word Type
All
Adjective
Noun
Preposition
Pronoun
Verb
Verbal Noun
Poetry/Prose
Both
Prose
Poetry
Set Dates
1600
1926
<N CS1902_12_13_670> <L 670> <B 1902> <C Prós> <M 8> <T An Claidheamh Soluis> <U Mícheál Ó Máille> <F An Claidheamh Soluis> Tarbh Mór an Ghleanna Uaignigh. Lá dá ndeacha mé suas chum an chnuic — i dtús an fhoghmhair thimcheall fiche bliadhain ó shoin — thug mé fá deara go raibh péire de mo chuid caorach imthighthe uaim. Bhí mé chomh cruadhógach an t-am céadna agus nach bhféadfainn a dhul dá dtóruigheacht gur chaith- eadar cupla lá imthighthe uaim, agus annsin d'fhan mé leis an Domhnach go bhfaghainn a dtuairisg ó na maorthaíbh eile; acht ní raibh tuairisg an dá chaoirigh ag duine ar bith aca. “Tá sé chomh maith agam a dhul dá dtóruigheacht go moch i mbáireach,” a dubhairt mé liom féin, “cibé rud dhéanas gnótha ar bith eile.” Ghléas mé orm annsin go moch ar maidin Dia Luain go dtéighinn ag tóruigheacht an dá chaoirigh. Bhí madadh maith agam an t-am céadna, &, nuair a chonnaic sé mé ag breith ar an maide & do mo fheisdiughadh féin le haghaidh an tsiubhail, léim sé amach an doras romham. Bhog mé suas ar thaobh na leargan os cionn an tighe, & bhí mé thuas ag barr an chnuic sul dá raibh deatach ag teach ar bith sa mbaile. Bhí baramhail mhaith agam cia'n áit ar thóig an dá chaoirigh, mar ceannuigheadh iad, i n-a n-uasgáin, ar an gCoill Ghlais an bhliadhain roimhe sin. Bhí an Choill Ghlas tuairim is chúig mhíle dhéag beal- aigh uaim treasna na gcnoc, & bhí nimh curtha ins 'ach uile áit thart, i riocht is go mb'éigin dom an musal a chur ar an madadh, ar fhaitchíos go n-imtheóchadh sé ó mo chois i n-am ar bith & go dtóigfeadh só an nimh. Bhuail mé liom thar ísleán & árdán, thar cnoc agus gleann. Ní raibh mórán eólais agam ar na bealaighibh an uair sin; acht dá bhfeicinn an dá chaoirigh uaim, d'aithneóchainn iad, cibé achar a mbeidís uaim. Bhí sgathamh maith do'n lá caithte nuair a d'ísligh mé 'sa' nGleann Uaigneach — & níor bhréag gleann uaig- neach a thabhairt air, mar ní raibh teach nó árus 'sa' ngleann. Bhí baile beag toiniúntaí ann fadó; acht bháinigheadh é i n-aimsir an droch-shaoghail, agus bhí na sean-bhallaí féin ionann a's a bheith leaghta. “Nach mór,” a dubhairt mé liom féin, “atá na Gaedhil bhochta dhá n-ídiughadh ó am go ham leis na ciantaibh!” agus tháinic brón & duibhthin croidhe orm nuair a chuimhnigh mé air. D'ísligh mé anuas tuilleadh ar an talamh réidh, i n-áit a raibh beithigh ar cimín. Shuidh mé síos & d'ith mé greim aráin a bhí in mo phóca agam, agus d'ól mé deoch fíor-uisge as sean-tobar a bhí ag muinntir an bhaile fadó; & shuidh mé síos aríst & dhearg mé mo phíopa, & thosuigh mé ag cuimhniughadh cia'n bhail a chuaidh ar na Gaedhil bhochta a bhí 'n-a gcomhnaidhe annsin 'sa' tsean-aimsir. Níor airigh mé riamh go bhfaca mé chugam tarbh mór millteach adharcach dubh, agus é ag rith go dtí mé ar dearg-bhuile. Ní raibh claidhe nó fál comhgarach dhom le go bhféadfainn imtheacht uaidh, nó mórán ama le cuimhniughadh féin air, nuair a bhí sé in mo mhullach. Cheap mé dhá bhféadfainn greim polláire fhagháil air go mbeinn i ndán é a cheannsughadh, mar bhí mé <L 671> sgafánta go maith an t-am céadna. Léim mé uaidh beagán de leath-taoibh, agus thug mé iarracht greim polláire fhagháil air; acht chraith sé a chloigeann 'sa' n-aer go fiadháin, & níor éirigh liom. Chas sé chugam go tobann, & ní raibh mé i ndan tadaí a dhéanamh acht breith ar dhá adhairc air. Chuir mé leath-ghlún suas i n-aghaidh a pholláirí, acht bhí sé do mo theannadh i ndiaidh mo chúil, & ba mhinic a thóigeadh sé suas glan ó'n talamh mé. Chas sé mé fá dheireadh do leath-taobh, & leag sé ar mo dhruim ar an talamh mé. Bhí sé ag brath ar a adharca do chur tríom agus mé sínte; acht thug mé iarraidh faoi n-a shróin le mo dhá sháil, & d'éirigh liom buille trom go maith a thabhairt dó, gur leig mé fuil tsrónach leis, & gur chuir mé beagán siar uaim é. Bhí mé ag gabháil 'sa' tsróin air le mo shálaibh, gach le cois, gur chongbhuigh mé annsin é, & gan goir aige mé a lot. Fhad is bhí an méid sin ar siubhal, níor fhéad an madadh bocht aon chongnamh a thabhairt dom, mar bhí an musal air. Bhí sé ag tafan & ag rith thart timcheall, acht níor fhéad sé i n-am ar bith aghaidh an tairbh a bhaint díom. Thosnuigh sé ag síonaighil annsin, agus ag iarraidh an musal a bhaint de le n-a chosaibh agus ag cuimilt a chloiginn do'n talamh. Bhí mé ag congbháil an tairbh dhíom maith go leor nó go raibh mé chomh tuirseach fá dheireadh & go raibh sé ag dul rithte liom mórán bríghe a chur ins na buillibh. Acht bhí an tarbh freisin i ngar a bheith sáruighthe, & bhí an tsrón ag éirighe go han-nimhneach leis & bhí go leór fola ag teacht aiste. Sheas sé os mo chionn fá dheireadh ag dearcadh orm go réidh socair, & thug sé sin beagán sgíthe dhom agus é ag teasdáil uaim go géar. D'fhan sé mar sin tamall fada, agus bhí súil agam go dtiocfadh duine éicin an bealach a thiubharfadh congnamh dhom, acht ní raibh éanduine ag tigheacht. Bhí an madadh bocht ag síonaighil go truaighmhéileach, nuair a chonnaic sé sínte annsin mé os a chomhair & gan goir aige aon mhaith a dhéanamh dhom. Nuair a chonnaic mé nach raibh an tarbh ag cur cor de, ghlaoidh mé chugam an madadh go sgaoilinn an snaidhm buaic a bhí air; acht chomh luath & chonnaic an tarbh ag coruigh' me, thug sé iarraidh fúm; acht bhí mé 'sa' n-aithreachas air, agus thug mé na cosa go cruadh láidir dó aríst, & ghortuigh mé go han-mhór é. Chuir sé sin le buile aríst é, & bhí comhrac millteach agam leis an dara huair, nó go mb'éigin dó leigean faoi, & creid mé ann go raibh mise féin spionta amach go maith. Thosuigh an tarbh ag búraighil annsin, acht d'fhan sé i n-a sheasamh os mo chionn i gcomhnaidhe. Bhí mé ag ceapadh go n-imtheóch' sé uaim ag ithe féir dó féin — mar bhí sé i n-am ag an mbeitheamhnach ocras a bheith air — acht níor imthigh. D'fhan sé annsin sgathamh fad eile i n-a sheasamh ag faire orm. Bhí mar sin go raibh sé i n-a dheiradh lae, & dubhairt mé liom féin cibé rud a dhéanadh sé go sgaoilfinn an madadh. Bhlaoidh mé chugam ar an madadh aríst go sgaoilinn é; & nuair a bhí mé dhá sgaoileadh, céard a dhéanadh an tarbh acht féachaint le léim a thabhairt in mo mhullach. D'éirigh mé go tapa as a bhealach; acht tháinic sé le n-a chloigeann fá mo leath-taobh gur chaith sé suas ar a ghuailnibh mé. Acht rug mé ar adharcaibh air, & bhuail mé mo dhá chois treasna ar a dhruim, agus dubhairt mé go ngabhfadh sé sáthach cruadh liom nó chongbhóchainn ag marcaidheacht air. Nuair a fuair an madadh an musal bainte dhe, thosuigh sé ag stialladh & ag strócadh an tairbh, & rith an tarbh thart timcheall na háite; acht, mar sin féin, ní raibh sé i ndan é féin a chosaint ar an madadh. Bhí sé n-oidhche dhubh an uair sin, acht go raibh beagán soluis gealaighe ann; & bhuail an tarbh anonn treasna an ghleanna, & bhí súil agam go ngabhfadh sé i bpoll móna nó i mbogach eicín, le go bhféadfainn imtheacht uaidh, mar bhí mé ag éirighe sáthach tuirseach de'n mharcuidheacht a bhí mé fhagháil. Thug an tarbh amach ar an mbóthar mé ag bhéal an ghleanna, & bhí coill beag le hais an bhóthair & bhuail sé isteach 'sa' gcoill, & mé féin ar a dhruim. B'in é an rud ba mhó a chuaidh orm ó thús, mar ní raibh snáithe éadaigh ar mo chorp nach raibh steallta stróicthe ag na géagáin. Bhí leisg orm sgaradh le mo ghréim, acht chuimhnigh mé ar bheart eile. Nuair a bhí sé ag rith le hais crainn mhóir, lúb mé a chloigeann do leath-taobh, agus tháinic adharc leis suas i n-aghaidh an chrainn, & briseadh dhe í amach glan ó'n gcnáimh. Rinne mé an cleas céadna leis an adhairc eile — ag dul amach as an gcoill — & d'fhág sin i n-a mhaol é; & bhí sé sáthach ceannsuighthe i n-a cheann sin. D'ísligh mé dhe annsin, & níor bhac sé liom nídh ba mhó, & dá mbacadh bhí an choill le m'ais le rith isteach innte. Bhí sé chomh socair le uain annsin, & bhagair mé ar an madadh éisteacht leis. Bhí go leór fola ag teacht as áit na n-adharc, & luigh sé síos ar an talamh & é lag go maith. Nuair a chonnaic mé sin, tháinic truagh agam dó, & chuir mé caonach agus slán-lus le áit na n-adharc gur chuir mé cosg leis an bhfuil, gidh gur thóig sé tamall fada uaim dhá dhéanamh, mar bhí an oidhche ann. D'éirigh sé i n-a sheasamh annsin, agus thiomáin mé amach ar an mbóthar é; mar nár mhaith liom é fágáil 'mo dhiaidh, acht é a sheóladh i n-áit eicín a dtiubhrfaidhe aire dhó. Bhain mé maide coll 'sa gcoill, mar bhí an maide a bhí agam ar maidin caillte agam 'sa' nGleann Uaig- neach. “Ní go dona a dhearcfas sé i n-a tharbh mhaol,” a dubhairt mé, & mé dá thiomáint romham ar an mbóthar. Bhí sé thar éis uaire an mheadhon-oidhche, an t-am sin, & ní raibh teach nó solas le feiceál. Cé d'fheicinn romham ar an mbóthar acht beirt fhear; & nuair a theannadar chugam d'aithin mé gur dhá phóilí a bhí ann, & bhí gunna ag duine aca. D'imthigheadar tharm, acht d'fhilleadar in mo dhiaidh arís. “Cuir dhíot,” arsa duine aca liom go borb. “Tuige?” a dubhairt mise. <L 672> “Sin é tarbh an tighearna talmhana atá agad, goidthe,” ar seisean. “Thor 'íot a sgraiste,” a dubhairt mé féin, “cé leis a ndéarfá go ngoidfeadh sé rud, gan fhios agad cé leis an tarbh.” “Aithnighim tarbh maol an tighearna,” ar seisean, “& níl aon tarbh maol eile sa' tír acht é — Seo,” ar seisean, leis an bhfear eile, “cuir ceangal lámh air.” “'Dar ar a shon?” arsa mé féin. “Dhruid duine anall chugam go mbeireadh sé orm, acht rug an gadhar greim cúil air, & leag sé go talamh é. Bhí an póilí eile ag cur a ghunna suas go gcaitheadh sé an gadhar, acht bhuail mé féin le buille de'n mhaide é gur leag mé ar a ghlúinibh é. D'éirigh sé chugam, & dhírigh sé an gunna chugam le mo chaitheadh; acht sáith mé an maide siar i mbéal an ghunna, & nuair a leig sé an turchar, deárnadh brusgar don ghunna i n-a lámhaibh. Leag mé féin & an madadh ar an da phóilí annsin, & ba ghearr go mb'éigin dóibh rith. Thomáin mé liom an tarbh go dtáinic mé go teach a bhí ar cholbha an bhóthair. Bhuail mé ag an doras & dubhairt mé leobhtha éirghe & rud eicín a thabhairt le n-ithe dhom, go raibh mé sáruighthe. Thugadar sin dom & fáilte, & nuair a d'aithris mé dóibh fa'n tarbh, d'innsigheadar dhom go mba le feiliméaraí san áit é. Chuireamar feisdiughadh ní b'fhearr annsin ar an tarbh le pic agus teara; & thomáin mé liom é go teach an fheilméaraí, & sgaoil mé isteach i gceann do na stáblaibh é. Bhí fáinneadh an lae ann go díreach nuair a bhuail mé ag doras an fheiliméaraí. D'aithris mé dhóibh iomlán an sgéil, “& má faghann an tarbh bás,” ar sa mise leis an bhfeiliméaraí, “bhéarfaidh mé a luach dhuit.” “Ní headh,” ar seisean, “acht luach-saothair ba ceart dom-sa a thabhairt duit as ucht an tarbh sin a cheannsughadh; mar ní raibh goir ag duine ar bith a dhul i n-aice leis le mí.” Chuir sé buachaillí óga an tighe ag tóruigheacht na gcaorach liom, & fuaireamar iad & d'fhill mé abhaile ag mo theach féin leis an dá chaoirigh. Ní raibh tadaí ar an tarbh fá cheann míosa acht feabhas, & ordughadh ní b'fhearr ná bhí riamh roimhe sin, & é chomh socair le uan. Mícheál Ó Máille
19 Dawson Street, Dublin 2
D02 HH58 +353 1 676 2570 info@ria.ie
Cookie Use
Website developed by Niall O'Leary Services
