Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Algéber i nGaedhilg.</title><author><persName>Féach ainm cleite</persName></author><author><addName type="alias">Tighearnach</addName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG19-11678</note>
		 <note type="L">196</note>
		 <note type="B">1909</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Bealtaine, 1909</date><idno>IG19-11678</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">19</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Féach ainm cleite</author><title>Algéber i nGaedhilg.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Algéber i nGaedhilg.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Bealtaine, 1909</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Algéber i nGaedhilg.</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>B'fhéidir gur contabhartach an rud damh-sa tús a chur leis an </span>
<lb n="3"/><span>obair seo: is é an tosach is cruaidhe agus is aimhréidhe i gcomh-</span>
<lb n="4"/><span>naidhe.  Nuair bhíos focal nó téarma ceaptha, bíonn sé réidh go </span>
<lb n="5"/><span>leor leas a chur air; acht cia ar bith é, ó thárla nár thosaigh aon-</span>
<lb n="6"/><span>duine eile (de réir mar chualas-sa), is go bhfuil an ealadha so </span>
<lb n="7"/><span>ag teastáil feasta ins na sgoileannaibh, so chugat beagán de,</span>
<lb n="8"/><span>chomh maith agus d'fhéad mise a chur le chéile; agus, má thaithn-</span>
<lb n="9"/><span>eann sé leat, béidh tuilleadh dhe le fagháil agat.</span></p>
<lb n="10"/>
<lb n="11"/><p><span>Nílim féin sásta le cuid de na téarmaibh, agus tá súil </span>
<lb n="12"/><span>agam go gcuirfidh cuid de do léightheóiríbh leas ortha.  Acht, chun </span>
<lb n="13"/><span>go ndéanfar sin i gceart, ní fuláir eólas maith ar an mínughadh</span>
<lb n="14"/><span>agus an bhrígh a cuirtear leis an bhfocal nó leis an téarma i </span>
<lb n="15"/><span>Ríomhghaois amháin; agus, 'na theannta sin, ní mór dhó eólas maith </span>
<lb n="16"/><span>cruinn bheith aige ar bhrígh an fhocail a ceapthar dhó san nGaedhilg.</span></p>
<lb n="17"/>
<lb n="18"/><p><span>Tá beagán de na téarmaíbh sa n-aiste seo le fagháil i </span>
<lb n="19"/><span>bhFoclóir Uí Raghallaigh; beagán i "nEólas ar Áireamh", a </span>
<lb n="20"/><span>sgríobh an tAthair Peadar Ó Laoghaire.  Fuaireas cupla téarma </span>
<lb n="21"/><span>nó trí eile i "Leabhar ar Áireamh," a sgríobh Mícheál Ó Máille; </span>
<lb n="22"/><span>an chuid eile, cheapas féin iad le haghaidh na hoibre - beagán </span>
<lb n="23"/><span>aca comhshuidhighthe le chéile.</span></p>
<lb n="24"/>
<lb n="25"/><p><span>Bhí eólas ag na seanGhaedhealaibh ar Chéimseata, acht níor</span>
<lb n="26"/><span>chualas ariamh go raibh aon Algéber sgríobhtha i nGaedhilg.  Má tá </span>
<lb n="27"/><span>a leithéid le fagháil i n-ár seansgríbhinní, bhéinn buidheach do </span>
<lb n="28"/><span>dhuine ar bith a bhéarfadh tuairisg dhom air.  Má's rud é go </span>
<lb n="29"/><span>bhfuil sgríbhinní againn ar an ealadhain seo, níor mhór na focla</span>
<lb n="30"/><span>atá riachtanach dhúinn a chuartughadh ionnta, leis an ughaim a chur</span>
<lb n="31"/><span>ortha arís i n-úrlitirdheacht na nGaedheal; mar ní cóir téarma </span>
<lb n="32"/><span>a cheapadh, má tá ceann againn cheana, úr nó sean.</span></p>
<lb n="33"/>
<lb n="34"/><p><span>SONNRUIGHTHE IS COMHARTHAIDHE.</span></p>
<lb n="35"/>
<lb n="36"/><p><span>(1.) Tugtar Algéber ar an ealadhain go dtaisbeántar léi </span>
<lb n="37"/><span>cionnus áireamh a dhéanamh tré litreachaibh na haibghitreach.</span></p>
<lb n="38"/>
<lb n="39"/><p><span>(2.) Is "diorna" nídh ar bith is féidir a thomhas, agus an </span></p>
</div>
<pb n="197"/>
<div><lb n="40"/><p><span>tomhas (nó an miosúr a thaisbeánadh le litir, nó uimhir, nó comh-</span>
<lb n="41"/><span>artha ar bith 'na ionad).</span></p>
<lb n="42"/>
<lb n="43"/><p><span>I nAlgéber, is féidir litir nó comhartha eile a chur i n-ionad </span>
<lb n="44"/><span>diorna, bíodh sé "móide" nó "lughaide".</span></p>
<lb n="45"/>
<lb n="46"/><p><span>(3.) Taisbeántar diornaí cinnteacha tré litreachaidh tosaigh </span>
<lb n="47"/><span>na haibghitreach, a, b, c, etc.; agus diornaí mí-chinnteacha tré na </span>
<lb n="48"/><span>litreachaibh deiridh x, y, z.</span></p>
<lb n="49"/>
<lb n="50"/><p><span>Déantar úsáid de chomharthaibh áirithe le taisbeánadh an </span>
<lb n="51"/><span>tslighe ar chóir na huimhreacha a seasann na litreacha dhóibh a chur</span>
<lb n="52"/><span>ag obair, nó leis an ngaol-chomórtas atá aca le chéile a thais-</span>
<lb n="53"/><span>beáint.</span></p>
<lb n="54"/>
<lb n="55"/><p><span>(4.) Is é + ("móide") comhartha na "biseachta," agus tá gach</span>
<lb n="56"/><span>uile litir nó uimhir dá bhfuil sé roimhe le breisiughadh (nó suim-</span>
<lb n="57"/><span>iughadh); 'sé sin le rádh, táid le tiomsughadh i gceann a chéile.</span></p>
<lb n="58"/>
<lb n="59"/><p><span>Cuir i gcás: Taisbeánann a+b go bhfuil a agus b le tiom-</span>
<lb n="60"/><span>sughadhle chéile cia'r bith méad, toirt, nó uimhir a bhfuilid ar </span>
<lb n="61"/><span>éin-mhéid leis.</span></p>
<lb n="62"/>
<lb n="63"/><p><span>'Nuair nach bhfuil comhartha ar bith roimh litir, tá + 'na nod</span>
<lb n="64"/><span>ann; 'sé sin le rádh, is ionann a agus +a.</span></p>
<lb n="65"/>
<lb n="66"/><p><span>(5.) Is é - ("lughaide") comhartha an "dealuighthe"; 'sé sin </span>
<lb n="67"/><span>le rádh, tá gach litir nó uimhir dá bhfuil "lughaide" roimhe le </span>
<lb n="68"/><span>dealughadh (nó laghdughadh), .i. is í brigh a-b go bhfuil b le baint </span>
<lb n="69"/><span>as a.</span></p>
<lb n="70"/>
<lb n="71"/><p><span>(6.) Is é x ("fó") comhartha an "mhéadaighthe" (nó an iomad-</span>
<lb n="72"/><span>aighthe), agus tá gach uile litir nó uimhir dá bhfuil sé eatortha le </span>
<lb n="73"/><span>méadughadh fá ("fó") n-a chéile.</span></p>
<lb n="74"/>
<lb n="75"/><p><span>Is ionann axb agus ab nó a.b.  'Sé sin le rádh, is ionann </span>
<lb n="76"/><span>litreacha nó uimhreacha ar bith a chur le chéile mar so, abc, </span>
<lb n="77"/><span>nó a.b.c, agus an comhartha x a cur eatorra mar seo: axbxc.</span></p>
<lb n="78"/>
<lb n="79"/><p><span>(7.) Is é ÷ ("deighil") comhartha na "deighilte," agus tais-</span>
<lb n="80"/><span>beánann sé gurab ionann a÷b agus a bheith díosgaoilte nó </span>
<lb n="81"/><span>roinnte le b.</span></p>
<lb n="82"/>
<lb n="83"/><p><span>Is minic a scoruighthear diornaí le díosgaoileadh i bhfuirm </span>
<lb n="84"/><span>gnáthchoda; cuir i gcás, is ionann   agus a÷b.</span></p>
<lb n="85"/>
<lb n="86"/><p><span>(8.) Is é = comhartha na "hionamhlachta".  Taisbeánann an </span>
<lb n="87"/><span>comhartha so gurab ionann i méid agus i mbrigh, i dtoirt agus i</span>
<lb n="88"/><span>dtairbhe, na diornaí a bhfuil sé eatortha.  Cuir i gcás: Is ionann </span></p>
</div>
<pb n="198"/>
<div><lb n="89"/><p><span>a agus b 'sa dornán a=b.  [Dhéanfadh "ionann" mar ainm</span>
<lb n="90"/><span>ar =].</span></p>
<lb n="91"/>
<lb n="92"/><p><span>(9.) Is ionann an comhartha   agus "níos mó ná"; 'se sin,</span>
<lb n="93"/><span>taisbeánann a b go bhfuil níos mó de dhiorna (nó de thairbhe)</span>
<lb n="94"/><span>ag a 'ná tá ag b.</span></p>
<lb n="95"/>
<lb n="96"/><p><span>(10.) Is ionann an comhartha   agus "níos lugha 'ná"; 'sé </span>
<lb n="97"/><span>sin, taisbeánann a b go bhfuil níos lugha de dhiorna (nó de </span>
<lb n="98"/><span>thairbhe) ag a 'ná tá ag b.</span></p>
<lb n="99"/>
<lb n="100"/><p><span>(Tabhair fé ndeara go mbíonn béal an chomhartha so   iom-</span>
<lb n="101"/><span>puighthe chun an diorna is mó.)</span></p>
<lb n="102"/>
<lb n="103"/><p><span>(11.) Is ionann an comhartha   agus "dá bhrigh sin"; agus </span>
<lb n="104"/><span>is ionann an comhartha   agus "de bhrígh go".</span></p>
<lb n="105"/>
<lb n="106"/><p><span>(12.) Tugtar "comharthaí Algébre" ar na litreachaibh nó ar </span>
<lb n="107"/><span>chomharthaibh eile a ndéantar úsáid díobh san ealadhain seo.  Agus </span>
<lb n="108"/><span>is "dornán Algébrach," nó "dornán", na comharthaí seo bail-</span>
<lb n="109"/><span>ighthe le chéile; mar shompla: 3a+5b-2c.</span></p>
<lb n="110"/>
<lb n="111"/><p><span>(13.) Is "Roinn" gach giota de dhornán; cuir i gcás, is </span>
<lb n="112"/><span>roinn 3a, nó 5b, nó 2c den dornán 3a+5b-2c.</span></p>
<lb n="113"/>
<lb n="114"/><p><span>Is "dornán simplidhe" ceann nach bhfuil ann acht roinn</span>
<lb n="115"/><span>amháin.</span></p>
<lb n="116"/>
<lb n="117"/><p><span>Is "dornán cómhshuidhighthe" ceann a bhfuil níos mó 'ná roinn</span>
<lb n="118"/><span>amháin ann.</span></p>
<lb n="119"/>
<lb n="120"/><p><span>Is "dornán dhá-ainmneach" ceann a bhfuil dhá roinn ann.</span></p>
<lb n="121"/>
<lb n="122"/><p><span>Is "dornán trí-ainmneach" ceann a bhfuil trí ranna ann.</span></p>
<lb n="123"/>
<lb n="124"/><p><span>Agus is "dornán iolainmneach" ceann a bhfuil níos mó 'ná</span>
<lb n="125"/><span>trí ranna ann.</span></p>
<lb n="126"/>
<lb n="127"/><p><span>(14.) An roinn nó an diorna a bhruil + roimhe, is "diorna </span>
<lb n="128"/><span>breise" é; agus an roinn nó an diorna a bhfuil - roimhe, is </span>
<lb n="129"/><span>"diorna easnaimh" é.</span></p>
<lb n="130"/>
<lb n="131"/><p><span>(15.) Is "cuideóga" de dhiorna ar bith, na diornaí nó na </span>
<lb n="132"/><span>ranna a méaduighthear fá n-a chéile, agus a bhéarfas mar thoradh </span>
<lb n="133"/><span>(nó mar shuim iomlán) an diorna sin.  Cuir i gcás: Is ionann </span>
<lb n="134"/><span>axbxc agus abc; agus is cuideóg den diorna abc, aon roinn </span>
<lb n="135"/><span>de na rannaibh seo a, nó b, nó c.</span></p>
<lb n="136"/>
<lb n="137"/><p><span>(16.) Is "toradh", méad dhá roinn (nó dhá dhiorna) a méad-</span>
<lb n="138"/><span>uighthear fá n-a chéile; cuir i gcás gur diorna ar bith, a nó b,</span>
<lb n="139"/><span>agus go méaduighthear fá n-a chéile iad mar so: axb, bhéarfaidh </span>
<lb n="140"/><span>siad an diorna ab mar thoradh.</span>
<lb n="141"/></p>
</div>
<pb n="199"/>
<div><lb n="142"/><p><span>(17.) Is "toradh ar aghaidh" a bhéas againn de bharr níos mó</span>
<lb n="143"/><span>'ná dhá roinn, dhá dhiorna, nó dhá uimhir a mhéadughadh fá n-a </span>
<lb n="144"/><span>chéile.</span></p>
<lb n="145"/>
<lb n="146"/><p><span>(18.) Is "cumhacht" de dhiorna ar bith, an toradh a faightear </span>
<lb n="147"/><span>de bharr cuideóg a dhéanamh den diorna féin agus annsin a </span>
<lb n="148"/><span>mhéadughadh fá n-a chéile oiread áirithe d'uaireannta; taisbeán-</span>
<lb n="149"/><span>tar méad na "cumhachta" le fioghair a chur le gualainn an </span>
<lb n="150"/><span>diorna, mar so:  .</span></p>
<lb n="151"/>
<lb n="152"/><p><span>Is ionann a4 agus axaxaxa; agus is ionann 23 agus </span>
<lb n="153"/><span>2x2x2.  Tá gach aon a 'na chuideóg de a4; is tá gach aon 2 </span>
<lb n="154"/><span>'na chuideóg de 23.</span></p>
<lb n="155"/>
<lb n="156"/><p><span>Is minic a tugtar "a ar an gceathramhadh cumhacht" ar a4,</span>
<lb n="157"/><span>agus "2 ar an dtríomhadh cumhacht" ar 23, agus mar sin dóibh.</span></p>
<lb n="158"/>
<lb n="159"/><p><span>(19.) Is "follus" an fioghair seo a cuirtear le gualainn</span>
<lb n="160"/><span>diorna nó uimhre mar siúd, ag taisbeánadh méad nó iomlán na </span>
<lb n="161"/><span>cumhachta.  Cuir i gcás, is follus an 4 atá le a, agus is follus </span>
<lb n="162"/><span>an 3 atá le 2 thuas,  18.</span></p>
<lb n="163"/>
<lb n="164"/><p><span>(20.) Is "éifeacht" an méaduightheóir (nó an "t-iomadóir") </span>
<lb n="165"/><span>do cuirtear le roinn ar bith i nAlgéber.  Ins an roinn ab, is </span>
<lb n="166"/><span>éifeacht an t-a.</span></p>
<lb n="167"/>
<lb n="168"/><p><span>(21.) Is "éifeacht uimhreach" an uimhir (nó na huimhreacha) a</span>
<lb n="169"/><span>cuirtear i roinn; sa roinn 9x, is éifeacht uimhreach an 9.</span></p>
<lb n="170"/>
<lb n="171"/><p><span>(22.) Is "frideóg" gsach uile litir i roinn; agus is é uimhir nó </span>
<lb n="172"/><span>céim na bhfrideóg, iomlán na bhfollus.  'Sé sin le rádh, tá sé </span>
<lb n="173"/><span>frideóga sa roinn ab2c3 nó a1b2c3; mar is ionann a agus a1.  Tá </span>
<lb n="174"/><span>seacht bhfrideóga 'sa roinn bc4d2, agus mar sin dóibh.</span></p>
<lb n="175"/>
<lb n="176"/><p><span>'Nuair atá na frideóga in gach roinn i ndornán ar bith d'aon </span>
<lb n="177"/><span>chéim amháin, atá an dornán sin comhghnéitheach.  Cuir i gcás, tá</span>
<lb n="178"/><span>an dornán x2+2xy+y2 "comhghnéitheach," mar is ionann iomlán </span>
<lb n="179"/><span>na bhfollus in gach roinn den dornán.</span></p>
<lb n="180"/>
<lb n="181"/><p><span>(23.) Tá diornaí nó ranna ar bith "cosmhail" nuair atáid ar </span>
<lb n="182"/><span>aon-litreacha agus na litreacha sin den chumhacht chéadna; agus </span>
<lb n="183"/><span>táid "éagsamhail" nuair nach bhfuil sin amhlaidh.</span></p>
<lb n="184"/>
<lb n="185"/><p><span>Tá x2y, 4x2y, -x2y cosmhail; acht tá a3b2c, a2b3c, -ab2c3</span>
<lb n="186"/><span>éagsamhail.</span></p>
<lb n="187"/>
<lb n="188"/><p><span>Má's móide (+) nó lughaide (-) an comhartha atá idir gach </span>
<lb n="189"/><span>roinn i ndornán ar bith, tá na comharthaí cosmhail; acht, má tá </span>
<lb n="190"/><span>móide is lughaide (+ agus -) eatortha, tá na comhartha éagh-</span>
<lb n="191"/><span>samhail.</span>
<lb n="192"/></p>
</div>
<pb n="200"/>
<div><lb n="193"/><p><span>(24.) Tugtar "lúibíní" ar na comharthaíbh seo: …</span>
<lb n="194"/><span>agus is diorna simplidhe diorna ar bith atá istigh eatortha.  Cuir</span>
<lb n="195"/><span>i gcás, tasbeánann a-(b+c) go bhfuil b+c in a diorna shim-</span>
<lb n="196"/><span>plidhe, agus go bhfuil a iomlán le baint as a.</span></p>
<lb n="197"/>
<lb n="198"/><p><span>Corr uair, i n-áit lúibín, cuirtear "slabhra" os cionn na </span>
<lb n="199"/><span>ndiornaí mar so: a-b+c+d; agus, mar an gcéadna, is </span>
<lb n="200"/><span>diorna simplidhe b+c+d, atá fá'n "slabhra"'agus níl orainn</span>
<lb n="201"/><span>acht a dtiomsughadh le chéile, is a n-iomlán a bhaint as a.</span></p>
<lb n="202"/>
<lb n="203"/><p><span>(25.) Má méaduightear 4 ina chéile fá dhó, mar so 4x4,</span>
<lb n="204"/><span>beidh 16 againn.  Taisbeánann sin gur "fréamh" de 16 an 4, .i.</span>
<lb n="205"/><span>an "fréamh cheathrach".  Agus is é … comhartha na fréimhe sin.  'Sé </span>
<lb n="206"/><span>sin le rádh, is ionann …  (Bhéarfainn "ceathrach" mar </span>
<lb n="207"/><span>ainm ar …).</span></p>
<lb n="208"/>
<lb n="209"/><p><span>(26.) Ar an nós céadna, má méaduighthear 3, abraimís, ina </span>
<lb n="210"/><span>chéile trí huaireannta, mar so : 3x3x3, béidh 27 againn; agus </span>
<lb n="211"/><span>taisbeánann sin gur ab é an 3 an fhréamh chiúbeach de 27; agus </span>
<lb n="212"/><span>is é … comhartha na fréimhe seo.  'Sé sin le rádh, is ionann …</span>
<lb n="213"/><span>agus an 3.  (Bhéarfainn "ciúbach" mar ainm ar …).</span></p>
<lb n="214"/>
<lb n="215"/><p><span>I ndornán mar … nó … cialluigheann an </span>
<lb n="216"/><span>… go bhfuil orainn fréamha cheathrach b2-c2 d'fhagháil amach, do </span>
<lb n="217"/><span>réir na tairbhe áirithe a ceapadh do b agus do c.</span></p>
<lb n="218"/>
<lb n="219"/><p><span>(27.) Is féidir ranna i ndornán ar bith d'athrughadh, gan méad </span>
<lb n="220"/><span>nó laghad a chur ar an mbrígh atá leó, acht amháin gan aon </span>
<lb n="221"/><span>athrughadh a chur ar na comharthaibh atá rompa.  Is ionann </span>
<lb n="222"/><span>… agus … agus …</span></p>
<lb n="223"/>
<lb n="224"/><p><span>(28.) I nAlgéber is féidir le diorna a bhfuil comhartha lugh-</span>
<lb n="225"/><span>aide leis bheith níos mó i dtairbhe nó diorna a bhfuil comhartha </span>
<lb n="226"/><span>móide leis.</span></p>
<lb n="227"/>
<lb n="228"/><p><span>Cuir i gcás: Má tá a=8, agus b=12, is ionann a-b agus </span>
<lb n="229"/><span>8-12 'sé sin +8-12; 'sis ionann an diorna so agus -4.</span></p>
<lb n="230"/>
<lb n="231"/><p><span>Dá brigh sin, má ceaptar tairbhe uimhreach do dhornán ar bith, </span>
<lb n="232"/><span>is féidir a thoradh d'fhagháil réidh go leor, acht aire a thabhairt do </span>
<lb n="233"/><span>na comharthaibh.</span></p>
<lb n="234"/>
<lb n="235"/><p><span>Cuir i gcás: Má tá … agus …,</span>
<lb n="236"/><span>faigh toradh na ndornán so leanas: -</span>
<lb n="237"/><span>…</span>
<lb n="238"/></p>
</div>
<pb n="201"/>
<div><lb n="239"/><p><span>Do réir na tairbhe uimhreach atá curtha ar na litreachaibh</span>
<lb n="240"/><span>thuas, is ionann an dornán so agus </span></p>
<lb n="241"/>
<lb n="242"/><p><span>agus is ionann iad so agus </span></p>
<lb n="243"/>
<lb n="244"/><p><span>Bailigh le chéile na huimhreacha a bhfuil an comhartha + rompa i </span>
<lb n="245"/><span>ndornán amháin, agus iad so a bhfuil an comhartha - rompa i </span>
<lb n="246"/><span>ndornán eile, mar so:</span></p>
<lb n="247"/>
<lb n="248"/><p><span>'Ghá gcrapadh le chéile tá +55 agus -38 againn.  Agus is </span>
<lb n="249"/><span>ionann 55-38 agus 17, .i. an toradh.</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>Is ionann iad soin, do réir a dtairbhe, agus </span></p>
<lb n="252"/>
<lb n="253"/><p><span>agus is ionann iad soin agus </span></p>
<lb n="254"/>
<lb n="255"/><p><span>Ar bhfagháil na fréimhe ceathrach chun 49 is 25 dhúinn, .i. 7 agus 5,</span>
<lb n="256"/><span>béidh againn … dá bhrígh sin, is é … an </span>
<lb n="257"/><span>toradh.</span></p>
<lb n="258"/>
<lb n="259"/><p><span>(29.) AN BISEACHT.</span></p>
<lb n="260"/>
<lb n="261"/><p><span>Is minic go dtaisbeántar obair an bhisigh i dtrí modh: -</span></p>
<lb n="262"/>
<lb n="263"/><p><span>I - Chum diornaí a bhreisiughadh a bhfuil na comharthaí céadna </span>
<lb n="264"/><span>aca:</span></p>
<lb n="265"/>
<lb n="266"/><p><span>Riaghal: Bisigh (nó "breisigh") na héifeachta a bhaineas le </span>
<lb n="267"/><span>gach diorna le chéile, cur leó na litreacha atá coitcheanta dhóibh,</span>
<lb n="268"/><span>agus an comhartha leó, má tá sé riachtanach.</span></p>
<lb n="269"/>
<lb n="270"/><p><span>Sompla (1) …  Ag tiomsughadh na n-éifeachta</span>
<lb n="271"/><span>le chéile, isé 18a an toradh.</span></p>
<lb n="272"/>
<lb n="273"/><p><span>Sompla (2) …  Ag tiomsughadh na </span>
<lb n="274"/><span>n-éifeachta le chéile, isé -12ab an toradh.</span></p>
<lb n="275"/>
<lb n="276"/><p><span>II - Chum diornaí a bhreisiughadh a bhfuil comharthaí éag-</span>
<lb n="277"/><span>samhla aca:    </span></p>
<lb n="278"/>
<lb n="279"/><p><span>Riaghal: Bisigh le chéile na héifeachta a bhfuil + rompa in </span>
<lb n="280"/><span>aon tsuim amháin, agus na héifeachta a bhfuil - rompa i suim </span></p>
</div>
<pb n="202"/>
<div><lb n="281"/><p><span>eile; faigh an difir atá idir an dá iomlán, is cuir leis (má's </span>
<lb n="282"/><span>riachtanach é) comhartha an tsuim is mó, agus an litir a bhaineas</span>
<lb n="283"/><span>leis.</span></p>
<lb n="284"/>
<lb n="285"/><p><span>Sompla: …  'Ghá dtiomsughadh so le </span>
<lb n="286"/><span>céile, chífear gur 14 iomlán na n-éifeachta a bhfuil + rompa,</span>
<lb n="287"/><span>agus gur 12 iomlán na n-éifeachta a bhfuil - rompa; is 2 an </span>
<lb n="288"/><span>difir atá idir an dá iomlán; agus, ag cur na litire leis, tá </span>
<lb n="289"/><span>2a againn mar thoradh.</span></p>
<lb n="290"/>
<lb n="291"/><p><span>III. - Chum diornaí a bhreisiughadh atá éagsamhail.</span></p>
<lb n="292"/>
<lb n="293"/><p><span>Riaghal: Bisigh le chéile na diornaí éagsamhla, mar aon le I </span>
<lb n="294"/><span>agus II thuas, is cur síos na diornaí eile, leis na comhartha a </span>
<lb n="295"/><span>bhaines leo.</span></p>
<lb n="296"/>
<lb n="297"/><p><span>Sompla: Bisigh le chéile …  Ag tabhairt</span>
<lb n="298"/><span>le chéile na litreach, tá againn …; agus </span>
<lb n="299"/><span>is ionann an méid sin agus 2x+2y.</span></p>
<lb n="300"/>
<lb n="301"/><p><span>GLUAIS.</span></p>
<lb n="302"/>
<lb n="303"/><p><span>Sonnruighthe 's comharthaidhe, definitions and signs.</span>
<lb n="304"/><span>Algéber, Algebra.  The form Algéber, which I adopt at the suggestion of An</span>
<lb n="305"/><span>Laoideach, keeps to the original Arabic.</span>
<lb n="306"/><span>Ríomhghaois, mathematics (O'Reilly).</span>
<lb n="307"/><span>Diorna, quantity (O'Reilly).  "Caindigheacht" has been suggestedd, but I don't</span>
<lb n="308"/><span>like it.</span>
<lb n="309"/><span>"Móide" and "Lughaide" I have used for the words "plus" and "minus".</span>
<lb n="310"/><span>Diornaí cinnteacha, known quantities.</span>
<lb n="311"/><span>Diornaí míchinnteacha, unknown quantities.</span>
<lb n="312"/><span>Gaolchomórtas, relation (gaol, relation, and comórtas, comparison).</span>
<lb n="313"/><span>Biseacht, addition; biseach, amount added (O'Leary).</span>
<lb n="314"/><span>Le breisiughadh, to be added together.</span>
<lb n="315"/><span>Comhartha an dealaighthe, sign of subtraction.</span>
<lb n="316"/><span>Comhartha an mhéadaighthe, sign of multiplication.</span>
<lb n="317"/><span>Uimhir, number; pl., uimhreacha.</span>
<lb n="318"/><span>Comhartha na déighilte, sign of division.</span>
<lb n="319"/><span>Le díosgaoileadh, to be divided.</span>
<lb n="320"/><span>Dío-sgaoilte or roinnte, divided.</span>
<lb n="321"/><span>I bhfuirm gnáthchoda, in form of fractions.</span>
<lb n="322"/><span>Iomamhlacht, similarity, equality.</span>
<lb n="323"/><span>Dornán, an "expression" in algebra." i.e., a collection of terms.</span>
<lb n="324"/><span>Roinn, a "term" in algebra; pl., ronna.</span>
<lb n="325"/><span>"Tairbhe," I have used to ecpress the "value" of any quantity in algebra.</span>
<lb n="326"/><span>Dornán simplidhe, a simple expression.</span>
<lb n="327"/><span>Dornán cómhshuidhighthe, a compound expression.</span>
<lb n="328"/><span>Dornán dhá-ainmneach, a binomial expression.</span>
<lb n="329"/><span>Dornán trí-ainmneach, a trinomial expression.</span>
<lb n="330"/></p>
</div>
<pb n="203"/>
<div><lb n="331"/><p><span>Dornan iolainmneach, a multinomial expression.</span>
<lb n="332"/><span>Le laghadughad, to be subtracted.</span>
<lb n="333"/><span>Diorna breise, a positive quantity.</span>
<lb n="334"/><span>Diorna easnaimh, a negative quantity.</span>
<lb n="335"/><span>Cuideóga, factors - which "help" to form a number.</span>
<lb n="336"/><span>Toradh, a product; also result or "answer".</span>
<lb n="337"/><span>Toradh ar aghaidh, continued product.</span>
<lb n="338"/><span>Cumhacht, "power of a quantity; possibly "cuimseach" would be a better term.</span>
<lb n="339"/><span>Follus, index, exponent (Coney's Dict.).</span>
<lb n="340"/><span>Éifeacht, coefficient, since it gives power and substance, so to speak, to the quan-</span>
<lb n="341"/><span>tity to which it is prefixed.</span>
<lb n="342"/><span>Éifeacht uimhreach, numerical coefficient.</span>
<lb n="343"/><span>Méadaightheóir (or iomadthóir), multiplier.</span>
<lb n="344"/><span>Frideóg, a "dimension," being a small part (i.e., a letter) in an algebraic "term"</span>
<lb n="345"/><span>or roinn.</span>
<lb n="346"/><span>Cómhghnéitheach, homogeneous.</span>
<lb n="347"/><span>Cosmhail, like; éagsamhail, unlike.</span>
<lb n="348"/><span>Lúibíní, brackets; slabhra, vinculum.</span>
<lb n="349"/><span>Fréamh cheathrach, square root.</span>
<lb n="350"/><span>Fréamh chiúbach, cube root.</span>
<lb n="351"/><span>Tairbhe uimhreach, numerical value.</span>
<lb n="352"/><span>Ag tiomsughadh na n-éifeacht, collecting the coefficients.</span>
<lb n="353"/><span>Riaghal, "rule"; sompla, example.</span></p>
<lb n="354"/>
<lb n="355"/><p><span>Do léigh Gaedhilgeóir óg, nach bhfuil eólas ar bith aige ar Algéber, an aiste</span>
<lb n="356"/><span>so thuas, agus dubhairt liom go raibh sé an-tsoiléir dhó.  Thugas annsin leabhar </span>
<lb n="357"/><span>ar an ealadhain chéadna dhó, sgríobhtha i mBéarla; agus, ar a léigheadh dhó, dubh-</span>
<lb n="358"/><span>airt liom (gidh go bhfuil sé 'na sgoláire mhaith i mBéarla) go mba soiléire </span>
<lb n="359"/><span>a bhfad dhó na sonnruighthe 'sa nGaedhilg 'ná 'sa teangain eile.</span></p>
<lb n="360"/>
<lb n="361"/><p><span>I dtaobh na dtéarma thuas, ní dóigh liom go bhfuilid gan locht; acht sílim </span>
<lb n="362"/><span>go bhfuilid so-thuigsionach, agus níl aon cheann aca ró-fhada.</span></p>
<lb n="363"/>
<lb n="364"/><p><span>Má tá eólas cruinn ag duine ar an "úsáid" a déantar de théarma, is é mo </span>
<lb n="365"/><span>bharmahail nach mbeadh aon dul amudha 'na thaobh, gidh go mbeadh an focal </span>
<lb n="366"/><span>céadna i litridheacht nó i gcaint go coitcheann, agus brigh eile leis.  Cuir i </span>
<lb n="367"/><span>gcás: I nAlgéber i mBéarla, tá na téarmaí "dimension, expression," agus </span>
<lb n="368"/><span>eile, i n-úsáid.  Is iomdha brígh atá leis na foclaibh sin thar mar atá i nAl-</span>
<lb n="369"/><span>géber; acht, mar sin féin, nuair atá eólas cruinn ag duine ar a mbrígh 'sa </span>
<lb n="370"/><span>n-ealadhain, ní bhíonn dul amudha air de bhárr ilbhrígh na bhfocal.</span></p>
<lb n="371"/>
<lb n="372"/><p><span>TIGHEARNACH.</span></p>
<lb n="373"/>
<lb n="374"/><p/>
<lb n="375"/>
<lb n="376"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Algéber i nGaedhilg.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Algéber i nGaedhilg.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
