Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.</title><author><persName>Féach ainm cleite</persName></author><author><addName type="alias">Fiachra Éilgeach</addName></author><editor><name type="main">Ó Donnchadha, Tadhg</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG18-11516</note>
		 <note type="L">3</note>
		 <note type="B">1908</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Eanair, 1908</date><idno>IG18-11516</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">18</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Féach ainm cleite</author><title>Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Eanair, 1908</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Saoghal-Ré Sheathrún Céitinn.</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>"Searc na suadh an chrobhaing chumhra</span>
<lb n="3"/><span>De chraoibh Gheal-Ghall Ínse Fáil</span>
<lb n="4"/><span>Nach tug cúl le béim a bíodhbha,</span>
<lb n="5"/><span>Géill a nglún gur díoladh dáibh.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>"Seathrún Céitinn, cnú den mhogall,</span>
<lb n="8"/><span>Maoidhfe mise ar chách a chóid;</span>
<lb n="9"/><span>Tug a Fhorus dleacht a diamhraibh</span>
<lb n="10"/><span>Solus ceart a riaghail róid."</span></p>
<lb n="11"/>
<lb n="12"/><p><span>- Daithí Ó Bruadair.</span></p>
<lb n="13"/>
<lb n="14"/><p><span>I.</span></p>
<lb n="15"/>
<lb n="16"/><p><span>Ar an mBuirgéisigh, baile fearainn atá geall </span>
<lb n="17"/><span>le cheithre míle slighe i dtaobh theas de </span>
<lb n="18"/><span>Chathair Dúin Iascaigh, i gCo. Thiobrad </span>
<lb n="19"/><span>Árann iseadh rugadh Seathrún Céitinn tim-</span>
<lb n="20"/><span>cheall na bliadhna 1570.  Níl éan chruinn-</span>
<lb n="21"/><span>tuairisc againn i dtaobh na bliadhna, acht ní dócha go bhfagham </span>
<lb n="22"/><span>teist níos cruinne uirthi ioná scéal Iarla Chlainnriocaird, le</span>
<lb n="23"/><span>n-a dtáinig Uilliam Ó hArgadáin ar éan-fhocal.  Caithfeam bheith </span>
<lb n="24"/><span>sásta go fóill leis an méid sin, maidir le n-a bhreith, go dtí go </span>
<lb n="25"/><span>bhfagham faill ar chunntaisibh Nathscol Bhordó agus Toulús do </span>
<lb n="26"/><span>scrúdadh, agus ar thuairiscíbh sean-Cholláistidhthe na nGaedhal </span>
<lb n="27"/><span>san bhFrainnc is i gcoigcríochaibh eile ar mhór-roinn na hEórpa. </span>
<lb n="28"/></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="29"/><p><span>"Mé féin de Shean-Ghallaibh," arsa Seathrún Céitinn san </span>
<lb n="30"/><span>"bhForus Feasa."  An chéad luadhchant atá le fagháil againn ar </span>
<lb n="31"/><span>an sloinne sin i stair na hÉireann, tá sé chomh fada ó bhaile </span>
<lb n="32"/><span>leis an mbliadhain 1179 — fear darbh ainm is sloinne Halis </span>
<lb n="33"/><span>Keting.  Bhí sé mar fhinné le cairt a fuair manaigh na mainis-</span>
<lb n="34"/><span>treach san Dúnbradaigh i gCo. Loch gCarman.  Chun Halis Keting </span>
<lb n="35"/><span>do fríth ceannus Bhaile an Bhaildínigh san gceanntar úd; agus </span>
<lb n="36"/><span>den treibh chéadna, de réir dheallraimh, do b'eadh Céitinn, </span>
<lb n="37"/><span>Barún Chill Mhananáin, sa chontae réamhráidhte, an fear do </span>
<lb n="38"/><span>fuair gairm chun na Seanaide i mbl. a 1360.  Bhí go leor den </span>
<lb n="39"/><span>tsloinne ar fuaid na conntae, ag Cill Chaomháin is ag Tulach </span>
<lb n="40"/><span>Bháirdigh, agus mar an gcéadna i gCo. Cheatharlaigh — ar an </span>
<lb n="41"/><span>gCluaineach is i mBaile Uí Mhaoláin — agus i n-a lán áiteanna </span>
<lb n="42"/><span>eile i gCúige Laighean; agus gach duine de chine na gCéitinn-</span>
<lb n="43"/><span>each a bhí i gCeatharlach i mbl. a 1591 do chuir reacht Eilíse</span>
<lb n="44"/><span>Shasana fé attainder é.  Ní beag linn de chomhartha an méid sin </span>
<lb n="45"/><span>indiu go rabhadar Céitinnigh na haimsire sin daingean diong-</span>
<lb n="46"/><span>mhálta ar thaobh creidimh is dúthchuis na nGaedheal.                           </span></p>
<lb n="47"/>
<lb n="48"/><p><span>Acht níor líonmhaire na Céitinnigh i n-éan-áit ioná i gCo. </span>
<lb n="49"/><span>Thiobrad Árann, mar a bhfuilid go dtí an lá atá indiu againn. </span>
<lb n="50"/><span>B'iad na n-áitreabha ná Baile Niocláis, Cathair Dúin Iascaigh, an </span>
<lb n="51"/><span>Sean-Bhaile, Cloichín an Mhargaidh, Clochárdain, Baile Múine, &c. </span>
<lb n="52"/><span>I mBaile Niocláis iseadh do phréamhuigh ceap sinnsir Céitinneach </span>
<lb n="53"/><span>na gceanntar san, agus tá mórán dá sheana-chaisleán i n-a </span>
<lb n="54"/><span>sheasamh fós, cé gur thuit roinn de sna fallaibh Oidhche na Gaoithe </span>
<lb n="55"/><span>Móire (26° Feabhra, 1903).  Den treibh seo is dóichighe Seathrún, </span>
<lb n="56"/><span>acht ní fios dúinn fós cad do b'ainm dá athair ná dá mháthair. </span>
<lb n="57"/><span>Agus ní mó ár bhfios ar a óige is ar a scoluidheacht, acht go </span>
<lb n="58"/><span>n-abrann na Clannriocaird Memoirs go ndeachaidh sé ar dtúis </span>
<lb n="59"/><span>chun na scoileanna Gaedhlacha do bhí i n-a cheanntar dúthchuis .i. </span>
<lb n="60"/><span>Chathair Dúin Iascaigh, agus as san ar fuaid na Mumhan is tré </span>
<lb n="61"/><span>Chúige Laighean, ag tabhairt cuarda ar gach scoil chlúmhail i sna </span>
<lb n="62"/><span>dúithchíbh sin, go dtí gur fhéad sé dian-scrúdadh do sheasamh i </span>
<lb n="63"/><span>léigheann ós comhair an easpoig, agus gur seoladh annsan é fí </span>
<lb n="64"/><span>dhéin Nathscoile ar roinn mhóir na hEórpa, le haghaidh na </span>
<lb n="65"/><span>sagartóireachta. </span></p>
<lb n="66"/>
<lb n="67"/><p><span>Ins an Rémhrádh do cuireadh leis an bhfiollsiughadh úd i </span>
<lb n="68"/><span>mbliadhain a 1809 den aistriughadh a rinn Diarmuid Ó Conn-</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="69"/><p><span>chubhair ar an "bhForus Feasa," dubhradh gur chaith an Céitinneach </span>
<lb n="70"/><span>tréimhse éigin i Nathscoil Salamanca san Spáinn; acht dhearbh-</span>
<lb n="71"/><span>uigh Liam Ó hArgadáin ná raibh sa chainnt sin acht scaothaireacht </span>
<lb n="72"/><span>shean-fhánuidhe darbh ainm Donnchadh Mag Craith ó Cho. Thiobrad </span>
<lb n="73"/><span>Árann.  D'fhiafruigh cara de cháirdibh Uí Argadáin den gCrathach </span>
<lb n="74"/><span>cad é an cruthughadh a bhí aige leis an gcainnt sin, agus fuair </span>
<lb n="75"/><span>de fhreagra ná raibh ann acht "dubhairt bean liom go ndubhairt </span>
<lb n="76"/><span>bean léi!"  I n-a inead san, 'sé gnáth-chuimhne na cos-mhuinntire </span>
<lb n="77"/><span>gur insan bhFrainnc a tugadh múine do Chéitinn, agus tá dhá </span>
<lb n="78"/><span>dheimhin againn gurbh eadh, agus gur chaith sé téarma éigin, fada </span>
<lb n="79"/><span>nó gairid, i gColláiste na nGaedhal sa chathair sin Bordó — </span>
<lb n="80"/><span>colláiste do thionnscain an tAthair Diarmuid Mac Carrthaigh ó </span>
<lb n="81"/><span>Mhuscraighe i gConntae is i bhFairche Chorcaighe, i mbl. a 1603. </span></p>
<lb n="82"/>
<lb n="83"/><p><span>An Diarmuid Mac Carrthaigh so do ghluais sé ó Éirinn i </span>
<lb n="84"/><span>bhfíor-dheire an sémhadh aois déag, agus timcheall dá fhichid duine </span>
<lb n="85"/><span>eile dá shórt i n-a theannta — b'fhéidir go raibh Seathrún Céitinn </span>
<lb n="86"/><span>féin ortha, acht ní'l a dheimhin againn — chun foghluim is múine </span>
<lb n="87"/><span>d'fhagháil ar mhór-roinn na hEórpa, rud nár cheaduigh Gall-smacht </span>
<lb n="88"/><span>dóibh abhfus.  Thugadar aghaidh ar an bhFrainnc, agus fuaireadar </span>
<lb n="89"/><span>feisteas is aoidheacht ar feadh tamaill ag Douai i dtuaisceart </span>
<lb n="90"/><span>na tíre sin, áit a bhí an tráth úd fé riar na Spáinne.  Do bhog </span>
<lb n="91"/><span>an Carrthach is a cháirde chun na Romha, mar a bhfuaireadar </span>
<lb n="92"/><span>fáilte ó Chlement, an t-ochtmhadh Pápa den ainm sin.  Chuireadar </span>
<lb n="93"/><span>aithne annsúd ar an Abbé Alastar de la Rochefocauld (fear go </span>
<lb n="94"/><span>raibh dearbhráthair leis i n-a Chardinal), agus do chuir súd i </span>
<lb n="95"/><span>n-iúl dóibh go bhfaighdís feisteas, foithin, is fóirithin fé scéith </span>
<lb n="96"/><span>Árd-Easpoig Bhordó, .i. an Cardinal Proinséas de Sourdis. </span>
<lb n="97"/><span>Ní léir dúinn cad do rinneadh ar an láthair i dtaobh an scéil </span>
<lb n="98"/><span>seo, acht go bhfuair an Carrthach Grádh Coisreagtha agus gur thug </span>
<lb n="99"/><span>sé a aghaidh ar Éirinn; acht do ruaigeadh as san thar sáile arís </span>
<lb n="100"/><span>é, agus annsan do ghluais sé féin is roinnt chompánach chun </span>
<lb n="101"/><span>Bordó, áit a shroiseadar i mí na Samhna, 1603.  Bhí fáilte ag an </span>
<lb n="102"/><span>Árd-easpog rómpa: chuir sé ar bun scóil i gcomhair múinte na </span>
<lb n="103"/><span>Diadhachta Béasachtaighe fé cheannus an Athar Diarmuid Mac </span>
<lb n="104"/><span>Carrthaigh, agus do chuir paróiste Eutropius Naomhtha i gcúram </span></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="105"/><p><span>na foirne, ionnus go mbeadh a shochar aca chun a gcongbháil is a </span>
<lb n="106"/><span>gcothuighthe.  Do sheasaimh an Colláiste sin na nGaedhal ar feadh </span>
<lb n="107"/><span>dha chéad bliadhain agus is líonmhar an t-áireamh de mhacaibh </span>
<lb n="108"/><span>léighinn a fuair foghluim ann.  I mbl. a 1619 do cuireadh i gcló </span>
<lb n="109"/><span>ag Bordó ainmneacha dhá chéad is chúig dhuine dhéag a fuair </span>
<lb n="110"/><span>oideachus sa Cholláiste go dtí san, agus "An Athar Seathrún </span>
<lb n="111"/><span>Céitinn, Dochtúir sa Diadhacht, ó Fhairche Phortláirge", an seacht-</span>
<lb n="112"/><span>mhadh ainm déag san réim úd.  Dá réir sin, ní mór ná gur </span>
<lb n="113"/><span>deimhin go raibh Céitinn ar an gcéad mheithil a bhrúghaidh isteach i </span>
<lb n="114"/><span>gColláiste Bhordó. </span></p>
<lb n="115"/>
<lb n="116"/><p><span>An tarna deimhniughadh gur sa bhFrainnc a fuair Céitinn </span>
<lb n="117"/><span>oideachus, sidé é: Do cuireadh leabhar i gcló i mbliadhain a </span>
<lb n="118"/><span>1621-2 i gcathair Antuerp i dtír na bPléimeann — .i. le linn ré </span>
<lb n="119"/><span>an Chéitinnigh féin — chun faisnéise na fírinne i dtaobh na brad-</span>
<lb n="120"/><span>ghaile a bhí 'á dhéanamh ag Tomás Dempster, an tUachtarán a bhí </span>
<lb n="121"/><span>an uair sin ar Cholláiste Gaedhal Alban i bPáris — fear a bhí </span>
<lb n="122"/><span>ag áiteamh agus a d'iarraidh a chur 'n-a luighe ar an saoghal gur </span>
<lb n="123"/><span>de dhuthaigh Alban a lán de naoimh na hÉireann!  Acht an </span>
<lb n="124"/><span>freagra a fuair sé san leabhar úd, chuir sé an tAlbanach i n-a </span>
<lb n="125"/><span>chomhnuidhe.  Tá trácht san leabhar ar Sheathrún Céitinn, féibh mar </span>
<lb n="126"/><span>a luadhfam gan mhoill.  Agus b'fhéidir nár mhiste dham beagán </span>
<lb n="127"/><span>do rádh annso i dtaobh an tí do scríbh an leabhar tábhachtach úd. </span>
<lb n="128"/><span>Deir an tAthair Seán Ó Luingsigh, Áird-dheacán Thuama i. ughdar </span>
<lb n="129"/><span>"Cambrensis Ebhersus", gur scríbh an tAthair Seán de Róiste </span>
<lb n="130"/><span>(a bhí i n-a dhiaidh san i n-a easpog ar Fearna, Co. Loch gCarman, </span>
<lb n="131"/><span>&rl.), agus é ag gabháil tré chathair Pháris, i gcoinne na hiarr-</span>
<lb n="132"/><span>achta úd ó láimh Thomáis Dempster, uachtarán Cholláiste na </span>
<lb n="133"/><span>nAlbanach, i bPáris, an tráth san.  Agus is léir dam go deimhin </span>
<lb n="134"/><span>go ndeachaidh an Athair Seán de Róiste reamhráidhte go dtí an </span>
<lb n="135"/><span>Róimh mar theachta i mbl. a 1622 ag triall ar Ghreagóir, an </span>
<lb n="136"/><span>sémhadh Pápa déag den ainm sin. </span></p>
<lb n="137"/>
<lb n="138"/><p><span>Ag cur síos don Róisteach i san leabhar úd an Bhindicia, ar </span>
<lb n="139"/><span>leathanach a 35, ar Ghaedhal-scoláirí na haimsire sin, seo aistri-</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="140"/><p><span>ughadh ón Laidin ar an méid adeir i dtaobh Sheathrún Céitinn: —</span></p>
<lb n="141"/>
<lb n="142"/><p><span>"Éireannaigh eile atáid ann thar comhaireamh, atá ionluaidhte </span>
<lb n="143"/><span>ar na scoláiríbh is aoirde cáil de bharr a sár-léighinn.  Ní righim </span>
<lb n="144"/><span>a leas d'ainmniughadh annso acht Ribeárd de Barra, Seathrún </span>
<lb n="145"/><span>Céitinn, Muiris Ó Dubhlaoich, Peadar de Buitléir, Séamus </span>
<lb n="146"/><span>Foiréast, Pádraig Ó hAnrachtaigh, .i. dochtúirí de Nathscolaibh </span>
<lb n="147"/><span>Bhordó is Toulús." </span></p>
<lb n="148"/>
<lb n="149"/><p><span>Do b'é an Dochtúir Roibeárd de Barra so an Bhiocaire </span>
<lb n="150"/><span>Aspaldha (fear inid easpoig) ar Fhairche Ruis i nIarthar Chorc-</span>
<lb n="151"/><span>aighe, agus bhí sé i n-a easpog ar Fhairche Chorcaighe fhéinidh i n-a </span>
<lb n="152"/><span>dhiaidh san.  Ó Fhairche an Chlochair i dtuaiscirt Éireann do b'eadh </span>
<lb n="153"/><span>an Dochtúir Pádraig Ó hAnnrachtaigh — bhí seisean i n-a Bhiocaire </span>
<lb n="154"/><span>Aspaldha ar Fhairche an Dúin. </span></p>
<lb n="155"/>
<lb n="156"/><p><span>Is ró-léir as a bhfuil ráidhte agam gur i gcathair Bhordó do </span>
<lb n="157"/><span>fuair Céitinn Grádh Coisreachta is a chéim mar Dhochtúir san </span>
<lb n="158"/><span>nDiadhacht, cé go ndubhairt an tAthair Dáithí Ó hÉanacháin go </span>
<lb n="159"/><span>raibh Céitinn i n-a shagart sar ar dh'fhág sé Éire, rud ná creid-</span>
<lb n="160"/><span>im-se, agus tá muinighin agam go bhfagham cruthughadh ar mo </span>
<lb n="161"/><span>thuairim. </span></p>
<lb n="162"/>
<lb n="163"/><p><span>Le linn a bheith ag Bordó, de réir dheallraimh, is eadh do chúm </span>
<lb n="164"/><span>sé "Mo Bheannacht Leat, a Scríbhinn," &c. — dhá líne dhéag ar </span>
<lb n="165"/><span>fhichid d'fhilidheacht a shuighmheann dúinn méid a ghrádha dá dhuthaigh </span>
<lb n="166"/><span>bhoicht agus dá fóirnibh Gaedhal. </span></p>
<lb n="167"/>
<lb n="168"/><p><span>II.</span></p>
<lb n="169"/>
<lb n="170"/><p><span>Timcheall na bliadhna san 1610 d'fhill Céitinn abhaile ar </span>
<lb n="171"/><span>a cheanntar féin, agus do bhí ag tréaduidheacht i bParóiste </span>
<lb n="172"/><span>Uachtar Achadh tamaillín i dtaobh thuaidh de Chathair Dúin Iascaigh. </span>
<lb n="173"/><span>An fhaid is bhí sé sa pharóiste sin do chuir sé deire le droch-</span>
<lb n="174"/><span>bhéas a bhí ag maithibh na háite — mar do dheintí, go dtí san, </span>
<lb n="175"/><span>moill ar an Aifreann do rádh mura mbeidís siúd de láthair. </span>
<lb n="176"/><span>Ní heól dúinn cad é an fhaid d'fhan sé ann ag tréaduidheacht, </span>
<lb n="177"/><span>acht tá a fhios againn go maith go raibh sé fós i gCo. Thiobrad </span>
<lb n="178"/><span>Árann i mí na Samhna, 1613, mar do chuir físeóir éigin an </span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="179"/><p><span>scéal i n-iúil do lucht cheannuis Shasana an uair sin.  I gcionn </span>
<lb n="180"/><span>dhá bhliadhain i n-a dhiaidh san (1615) do rinn spiadóir eile fís-</span>
<lb n="181"/><span>eóireacht arís air, dá innsint go raibh: </span></p>
<lb n="182"/>
<lb n="183"/><p><span>"… i bhFairche Leasa Mhóir an tAthair Seathrún </span>
<lb n="184"/><span>Céitinn, seanmónuidhe, agus coidreabh aige ar gach éán-áird </span>
<lb n="185"/><span>den deóiseas." </span></p>
<lb n="186"/>
<lb n="187"/><p><span>Tugtar fí ndeara go n-abartar go raibh sé i n-a shean-</span>
<lb n="188"/><span>mónuidhe an tráth san, 'sé sin an uair ná raibh sé thar dosaein </span>
<lb n="189"/><span>bliadhan i n-a shagart, agus go raibh aithne air ins gach cúinne </span>
<lb n="190"/><span>den deoiseas úd.  Agus tá an scéal céadna deimhnighthe dhúinn </span>
<lb n="191"/><span>i seanachus Chlainnriocaird, fear dá chomh-aimsir, mar adeir: </span></p>
<lb n="192"/>
<lb n="193"/><p><span>"Bhí a thriall i n-a lán áiteanna, agus, i gcionn tamaillín, </span>
<lb n="194"/><span>fuair sé árd-cháil ionnus go lingeadh mór-shluagh dá éisteacht pé </span>
<lb n="195"/><span>áit a bhíodh ceapaithe chun an aithisc — do chairéaltaí ag gach sean-</span>
<lb n="196"/><span>móin an chéad inead eile." </span></p>
<lb n="197"/>
<lb n="198"/><p><span>Ní hiongnadh linn-na anois go dtigeadh na sluaighte dá </span>
<lb n="199"/><span>éisteacht — thiocfaidís indiu féin chun éisteacht le hughdar is </span>
<lb n="200"/><span>fíor-scoláire dá leithéid, dá mbeadh sé ann — rud ná fuil, </span>
<lb n="201"/><span>foríor!  An fear go raibh stair na tíreach ar bharra a theangan </span>
<lb n="202"/><span>aige, agus gach cur-síos fealltach meabhlach dá ndeárnaidh ár </span>
<lb n="203"/><span>namhaid orainn; fear go raibh céim Dochtúra san nDiadhacht aige; </span>
<lb n="204"/><span>fear go raibh ar a dtarraint aige cúrsaí an tsaoghail chuirpthigh, </span>
<lb n="205"/><span>chealgaigh, mhalartaigh, agus cúrsaí creidimh an domhain uile go </span>
<lb n="206"/><span>dtí san, féibh mar atá léirighthe i san "Eochair-Sciath" is i </span>
<lb n="207"/><span>"dTrí Bior-Ghaoithe an Bháis," ní deacair a mheas go mbíodh súil </span>
<lb n="208"/><span>ag an bpobul leis i gcomhair an Domhnaigh.  Cé go raibh </span>
<lb n="209"/><span>an fhíseóireacht dá déanamh air, níor mhaolaidh ar a ndéine </span>
<lb n="210"/><span>cainte aige — ba chuma le Seathrún Céitinn má íseal má </span>
<lb n="211"/><span>uasal an cionntach sa pheacadh, ba mhar a chéile an sciúrsadh. </span>
<lb n="212"/><span>Acht tá sean-rádh againn mar adeir: "Ní thagann an crúsca </span>
<lb n="213"/><span>slán ón dtobar i gcomhnuidhe," agus b'shin é dálta Sheathrúin </span>
<lb n="214"/><span>Céitinn.  Bhí bean-uasal sa chomhursanacht darbh ainm is </span>
<lb n="215"/><span>sloinne Eilínór Lafán.  Bhí sí pósta le maith mór, Squire </span>
<lb n="216"/><span>Móicléir, ag Baile Mhóicléir, i n-aice Chnuic Rafann.  An </span>
<lb n="217"/><span>leabhar seanchuis seo atá luaidhte agam, deir sé go raibh sí i n-a </span>
<lb n="218"/><span>mnaoi sciamhaigh, agus go raibh sí mórdhálach thar barr ó n-a </span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="219"/><p><span>tréithe bheith dá síor-luadhchant léithi.  Bhí cuirpthigh go leór ar a </span>
<lb n="220"/><span>coidreabh nár dhearmhaid an gliogar is an leamhas do chanadh i </span>
<lb n="221"/><span>n-a cluais ó mhaidin go hoidhche agus ó Luan go Satharn.  Duine </span>
<lb n="222"/><span>ciúin réidh ab eadh a céile pósta, fear a thug cead a cinn féin </span>
<lb n="223"/><span>di, agus níor chian go dtí go raibh a hainm i mbéal na ndaoine </span>
<lb n="224"/><span>tré í bheith chomh mór san le sna buic seo.  Acht thárla go raibh </span>
<lb n="225"/><span>sise lá ag éisteacht le seanmóin ón nDochtúir Seathrún </span>
<lb n="226"/><span>Céitinn, agus, ar adhmharaighe an domhain, cad air a bheadh sé ag </span>
<lb n="227"/><span>trácht 'ná ar shubháilce na banamhlachta agus ar an luach saothair </span>
<lb n="228"/><span>a leanann dá cleachtadh.  Do rinn sé fad-trácht ar chráibhtheacht </span>
<lb n="229"/><span>is ar dheigh-bhéasaibh seochus cuirptheacht is urcóid, i slighe gur </span>
<lb n="230"/><span>cheap gach n-aon san éisteacht gur chúichí siúd a bhí sé, agus bhí </span>
<lb n="231"/><span>súile an phobuil uirthi láithreach bonn, féachaint cionnus a ghlac-</span>
<lb n="232"/><span>fadh sí an greadadh.  Munab di-si a bhí an Dochtúir ag tagairt, </span>
<lb n="233"/><span>is cuma san, mar shaoil sisi gur dhi, agus as go bráth léithi fí </span>
<lb n="234"/><span>dhéin Dhonnchadh Ó Briain, Iarla Thuadhmhumhan, aon dá ciallachaibh, </span>
<lb n="235"/><span>a bhí an uair sin i n-a Uachtarán ar Chúige Mumhan, agus é i n-a </span>
<lb n="236"/><span>chomhnuidhe i gCathair Luimnigh.  Do nocht sí dhó fáth a casaoide, </span>
<lb n="237"/><span>agus ní dócha gurab amhlaidh a bhain sí den scéal — is deall-</span>
<lb n="238"/><span>raighthe go mór gur amhlaidh a chur sí leis; acht, ar éan-chuma, do </span>
<lb n="239"/><span>rinn an tUachtarán foirithin ar an ngearán san, agus gan moill </span>
<lb n="240"/><span>nóimint d'órduigh sé an t-arm, idir mharcra is choisidhthe, ar </span>
<lb n="241"/><span>thóir an tsagairt, agus, san am céadna dhe, do thairgeadh mór-</span>
<lb n="242"/><span>dhuais don té a dhéanfadh é ghabháil nó a dhéanfadh físeóireacht </span>
<lb n="243"/><span>air.  B'éigin don nDochtúir atharrach culaith is ainme do ghabháil </span>
<lb n="244"/><span>agus dul i bhfolach sa cheanntar ar feadh tamaill go dtí gur </span>
<lb n="245"/><span>thréig sé an dútha san ar fad, chun go bhfaghadh sé a raibh de </span>
<lb n="246"/><span>leabhraibh i nÉirinn do scrúdadh chomh fada is bhí baint aca le </span>
<lb n="247"/><span>stair na tíreach.  Timcheall na bliadhna 1618-1619 do thárla </span>
<lb n="248"/><span>na cúrsaí seo, féibh mar a mheasaim; agus b'in é an uair a </span>
<lb n="249"/><span>scríbh sé —</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>"Uch is truagh mó ghuais ón ngleo-bhruid" </span></p>
<lb n="252"/>
<lb n="253"/><p><span>ar bhás Shéamuis Óg Buitléir, mac Iarla Chnuic an Tóchair. </span></p>
<lb n="254"/>
<lb n="255"/><p><span>"Is dona an ghaoth ná séideann do dhuine éigin," agus is </span>
<lb n="256"/><span>maith an scéal d'Éireannaigh i gcoitchinne gur thárla an ghéar-</span>
<lb n="257"/><span>leanmhain seo do Sheathrún Céitinn; mura mbeadh í, ní dócha go </span>
<lb n="258"/><span>mbeadh an leabhar breagh mór-chlú san "Forus Feasa ar Éirinn" </span>
<lb n="259"/><span>againn i n-éan-chor.  Is minic do rinneadh a mhaoidheamh gur i </span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="260"/><p><span>bpluaiseannaibh Ghleanna Eatharlaigh do chuir sé an leabhar san </span>
<lb n="261"/><span>le chéile, acht ní dóigh liom féin gur mar sin a bhí; ní móide gur </span>
<lb n="262"/><span>rinn sin ar feadh i bhfad acht an t-adhmhad do bhailiughadh agus na </span>
<lb n="263"/><span>cúinsí do chruinn-mheas.  Agus ba ró-shuarach é beatha agus </span>
<lb n="264"/><span>saoghal na nGaedhal san dúthaigh seo san ré mhíofhortúnaigh úd </span>
<lb n="265"/><span>— féach an cunntas atá fí chló san teangain Spáinnise ó láimh </span>
<lb n="266"/><span>an Athar Pádraig Comartún, i leabharlainn na mBráthar, ar </span>
<lb n="267"/><span>Chéibh na gCeannuidhe, i mBaile Átha Clilath, fí bhliadhain a 1619. </span>
<lb n="268"/><span>Trí bliadhna i n-a dhiaidh san (1622) ní raibh ar thalamh na </span>
<lb n="269"/><span>hÉireann acht aon easpog amháin den seana-chreideamh .i. an </span>
<lb n="270"/><span>tAthair Dáithí Rothe, Easpog Osraighe, agus b'éigin cead </span>
<lb n="271"/><span>d'fhagháil ón Róimh dó san maille re beirt abb chun beirt </span>
<lb n="272"/><span>easpog do choisreacan. </span></p>
<lb n="273"/>
<lb n="274"/><p><span>Ón méid sin is iontuigthe an íde a bhí ar ár dtír bhoicht le linn </span>
<lb n="275"/><span>na huaire sin, agus an t-easpog aonair sin ní dócha go bhfaghadh </span>
<lb n="276"/><span>sé puinn suaimhnis acht gur dhe Ghallaibh é.  An t-aonmhadh </span>
<lb n="277"/><span>lá fichead de Eanair, 1623, do chuir an Fó-rí is a Chomhairle </span>
<lb n="278"/><span>fuagra amach ag bagairt ar lucht Chumainn Íosa agus ar </span>
<lb n="279"/><span>shagairt eile an tír seo do thréigean, agus an 17 de Shamhain </span>
<lb n="280"/><span>1624, do scríbh Aodh de Búrc leitir i Laidin ag cur síos ar </span>
<lb n="281"/><span>phianadh Chaitlicí Éireann an tráth san. </span></p>
<lb n="282"/>
<lb n="283"/><p><span>Má thrachtaim ar na chúrsaíbh seo, is é is fáth leis sin dam: a </span>
<lb n="284"/><span>thaispeáint go cruinn cionnus mar do bhí an scéal ag ár sean </span>
<lb n="285"/><span>le linn Céitinn a bheith ag taisteal na dtriúch ar lorg eoluis i </span>
<lb n="286"/><span>gcomhair a leabhair, agus níor bhfuiris é dh'fhagháil mar eólus.  Sa </span>
<lb n="287"/><span>chéad dul, b'é cás an tsagairt seo go raibh sé ar gor agus lucht </span>
<lb n="288"/><span>faireacháin ar a thí; sa tarna dul, ba fánach an leabhar a bhí le </span>
<lb n="289"/><span>fagháil i n-éan-chor i ndiaidh an léir-scris; san trímhadh dul, </span>
<lb n="290"/><span>níor bh'áil leo so go rabhadar i n-a seilbh aca scaramhaint le sna </span>
<lb n="291"/><span>leabhraibh, i dtráth is gur bh'éigin don bhfear bocht cóib do scríobh </span>
<lb n="292"/><span>de gach nídh a theastuigh go géar uaidh.  Agus, thairis sin go léir, </span>
<lb n="293"/><span>bhí daoine ann go raibh leabhartha agus eolus aca, ná tabharfadh </span>
<lb n="294"/><span>dó ceachtar aca, mar bhí amhrus aca ar a mhacántacht — rud nár </span>
<lb n="295"/><span>ghábha dhóibh.  Duine den gcineál so do b'eadh Ó Ceallaigh </span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="296"/><p><span>Ghleanna Chonchadhain i gCo. Dhoire Cholm Cille.  D'iarr an fear </span>
<lb n="297"/><span>so ar Sheathrún Céitinn a chuid nótaí do thaispeáint dó; agus, </span>
<lb n="298"/><span>tar éis dó beagán díobh do léigheadh, adubhairt sé leis an </span>
<lb n="299"/><span>nDochtúir: </span></p>
<lb n="300"/>
<lb n="301"/><p><span>"Taoi tar éis na Muimhnigh do mholadh agus stair Chúige </span>
<lb n="302"/><span>Uladh do cheilt — an chúige is táscmhala i nÉirinn." </span></p>
<lb n="303"/>
<lb n="304"/><p><span>Fóríor cráidhte! go bhfuil go leór oighrídhe fós againn ar </span>
<lb n="305"/><span>Mhac Uí Cheallaigh, ná tuigeann go bhfuil "Éire" i n-a ríoghacht ar </span>
<lb n="306"/><span>leith léi féin, amhail domhan mbeag, agus na huaisle is na </span>
<lb n="307"/><span>hollamhain do bhí innti i n-allóid, gur chumadar breitheamhnus, </span>
<lb n="308"/><span>leigheas, filidheacht, is ceól as riaghlachaibh cinnte riu do bheith ar </span>
<lb n="309"/><span>bun i nÉirinn." </span></p>
<lb n="310"/>
<lb n="311"/><p><span>Is fuiris do dhaoine gearán a dhéanamh indiu gur rinn </span>
<lb n="312"/><span>Seathrún Céitinn a leithéid seo nó a leithéid siúd, nó gur fhág </span>
<lb n="313"/><span>sé gan déanamh é.  Im thaobh-sa dhe, aontuighim go dtí fíor-</span>
<lb n="314"/><span>bheagán leis an bhfile insa chur-síos do rinn sé ar chás an </span>
<lb n="315"/><span>Dochtúra i n-am na buadhrtha san, mar adeir: </span></p>
<lb n="316"/>
<lb n="317"/><p><span>"Fearthainn fhliuch is sneachta air is an ghaoth adtuaidh;</span>
<lb n="318"/><span>Scamaill neimhe ag bagairt air 's ag scéidhe anuas;</span>
<lb n="319"/><span>An chlagairneach go spairrneach ag téacht 'n-a chluais</span>
<lb n="320"/><span>Am eadarshuth, gan taise dhó, ná éin-phioc truaigh!</span></p>
<lb n="321"/>
<lb n="322"/><p><span>"Gan fallaing air dhá chasnamh ar shíon ná ar fhuacht,</span>
<lb n="323"/><span>Ná leabaidh ann acht carraig ar a sínfadh suas;</span>
<lb n="324"/><span>Ganna-chuid na maidne agus na hoidhche d'uaidh;</span>
<lb n="325"/><span>A gheala-chrobha ar bailli-chrith 's an ghríosach fuar.</span></p>
<lb n="326"/>
<lb n="327"/><p><span>"Ailp charraige cois falla aige mar bhórd chun scríbhe,</span>
<lb n="328"/><span>Canna duibh i n-aice leis, is stól beag fí;</span>
<lb n="329"/><span>Leabhair ann do bhailigh as gach cóige 'en tír,</span>
<lb n="330"/><span>Is Seanchus na Banba aige i bprós dá ríomh."</span></p>
<lb n="331"/>
<lb n="332"/><p><span>Agus cá bhfuil an té úd a dhéanfidh machtnamh ar an scéal </span>
<lb n="333"/><span>ná haontoghaidh leis an méid seo ón bhfear céadna: </span></p>
<lb n="334"/>
<lb n="335"/><p><span>"A lucht taithighthe na leabharlann 'n-a mbíonn eólus,</span>
<lb n="336"/><span>Gur theangamhaidh dhíbh beatha shona ar fíor-chomhghar,</span>
<lb n="337"/><span>Cead labhartha agus acaracht chun scríbhneóireacht,</span>
<lb n="338"/><span>Is scaipeadh agaibh ar leabhraibh gan moill nóimit. —</span>
<lb n="339"/></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="340"/><p><span>"Machtnaidh ar easbhathacht an fhír-leoghain úd</span>
<lb n="341"/><span>I nEatharlach is carraig ghlas ghá dhíon ón sioch;</span>
<lb n="342"/><span>Bhur gcama-bhreith um aindeise nó mí-chóir air</span>
<lb n="343"/><span>Caithidh uaibh — ná labharaidh air níos mó liom."</span></p>
<lb n="344"/>
<lb n="345"/><p><span>Tá dearbhadh againn ó Chéitinn féin i "dTrí Bior-Ghaoithe an </span>
<lb n="346"/><span>Bháis" go ndeachaidh sé go Cúige Chonnacht, mar adeir, ag cur </span>
<lb n="347"/><span>síos dó ar mhodhaibh adhnacail: </span></p>
<lb n="348"/>
<lb n="349"/><p><span>"An naomhadh nós: is eadh do ghnídís na Neviae (?) do réir Alexander ab </span>
<lb n="350"/><span>Alexandro, iii. 7.</span></p>
<lb n="351"/>
<lb n="352"/><p><span>"An marbh d'adhnacal fá úir maille ré hadhmholtaibh is ré comhgháir </span>
<lb n="353"/><span>chaointe is ré píobaireacht do bheith roimhe gus an eagluis.  Agus do-chím an </span>
<lb n="354"/><span>nós so ag a ghnáthughadh i gConnachtaibh; óir, bíd mná timchioll an mhairbh ag </span>
<lb n="355"/><span>tabhairt teasta is formholta air, agus bí píobaire ag seinm rés an gcorp ag </span>
<lb n="356"/><span>triall gus an gcill." </span></p>
<lb n="357"/>
<lb n="358"/><p><span>Atá, fós, deimhin againn go raibh tásc Chéitinn i gCúige </span>
<lb n="359"/><span>Laighean le n-a linn féin.  Seo aistriughadh gus an nGaedhilg </span>
<lb n="360"/><span>ar leitir — ní loitfinn an beag-shaothar so le héin-mhir Shacs-</span>
<lb n="361"/><span>bhéarla do chur ann — do sheól an tAthair Seán de Róiste, </span>
<lb n="362"/><span>Easpog Fearna, ag triall ar an Athair Lúcas Bhadding san </span>
<lb n="363"/><span>Róimh, an 19 de mhí Iúl, 1631, agus an t-easpog an tráth san </span>
<lb n="364"/><span>ar cuaird ag a cháirdibh ag an gCeapaigh, i bParóiste Inis Téog, </span>
<lb n="365"/><span>i gCo. Chill Choinnigh: </span></p>
<lb n="366"/>
<lb n="367"/><p><span>"Dochtúir Céitinn, tá sé ag saothrughadh go dian ag cruinn-</span>
<lb n="368"/><span>iughadh nótaí eoluis i gcomhair Seanchuis san nGaedhilg.  Is </span>
<lb n="369"/><span>léigheanta an duine é; acht, má thagann a chuid oibre chun </span>
<lb n="370"/><span>críche, is eagal liom nach mór don leabhar atharrughadh do </span>
<lb n="371"/><span>dhéanamh ann maidir le scéalta lag-bhunudhais.  Is é d'fhéadfadh </span>
<lb n="372"/><span>do chur it lámh a lán aistí greannamhara is fearr d'oirfeadh </span>
<lb n="373"/><span>duit-se ioná dhó féin.  Ní'l éan-tsuim agam san bhfear: ní </span>
<lb n="374"/><span>fheaca riamh é, mar san Mhumhain iseadh atá comhnuidhe air." </span></p>
<lb n="375"/>
<lb n="376"/><p><span>[A chríoch an mhí seo chughainn].</span></p>
<lb n="377"/>
<lb n="378"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Saoghal-Ré Sheathrúin Céitinn.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
