Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI><teiHeader type="text">
	 
<fileDesc>
<titleStmt>
<title type="main">Toist agus Taist.</title><author><persName>Féach bailitheoir</persName></author><editor><name type="main">Mac Néill, Eoin</name></editor><respStmt>
	<resp>Electronic edition compiled by</resp>
	<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
	</respStmt>
	</titleStmt>
<editionStmt>
	 <edition>
		 <note type="N">IG08-10459</note>
		 <note type="L">206</note>
		 <note type="B">1898</note>
		 <note type="C"/>
		 <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
	 </edition>
</editionStmt>
<publicationStmt>
		<publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher>
		<pubPlace>24 Upper O'Connell Street, Dublin</pubPlace><date>Iúl, 1898</date><idno>IG08-10459</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
</publicationStmt>
<seriesStmt>
<title level="s">Irisleabhar na Gaedhilge</title><biblScope unit="vol">8</biblScope>
</seriesStmt>
<sourceDesc>
<biblStruct>
<analytic><author>Féach bailitheoir</author><title>Toist agus Taist.</title></analytic>
<monogr>
<title level="j">Toist agus Taist.</title><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>Iúl, 1898</date></imprint>
</monogr> 
</biblStruct>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<langUsage><language ident="ga">Irish</language></langUsage>
</profileDesc>
</teiHeader>
<text><body><div><p><span>Toist agus Taist</span></p>
<lb n="1"/>
<lb n="2"/><p><span>Nó Fios Fátha anma na sléibhte ar a dtugh-</span>
<lb n="3"/><span>tar “Cruacha Dubha Mac Giolla i</span>
<lb n="4"/><span>mbun coda.”</span></p>
<lb n="5"/>
<lb n="6"/><p><span>Sceul ar n-a sgríobhadh síos díreach fá</span>
<lb n="7"/><span>mar thug an sgeulaidhe uaidh é.  Muiris</span>
<lb n="8"/><span>'Ac Conraoi is ainm do'n sgeulaidh sin</span>
<lb n="9"/><span>agus rugadh agus beathuigheadh é i gCondae</span>
<lb n="10"/><span>Chiarraighe.</span></p>
<lb n="11"/>
<lb n="12"/><p><span>La de'n tsean-aimsir, 'nuair nach</span>
<lb n="13"/><span>raibh dligheadh na tíre cómh geur</span>
<lb n="14"/><span>a's atá 'san aimsir-seo, do</span>
<lb n="15"/><span>chómhnuigh beirt dearbhráthar</span>
<lb n="16"/><span>de mhuinntir Shúileabháin i</span>
<lb n="17"/><span>mbarúntacht Dhúin na Ciarráin ar cheanntar</span>
<lb n="18"/><span>Neidín nó Chinn Mhara i gContae Chiarraighe.</span>
<lb n="19"/><span>Do bhí saidhbhreacht aca go leor agus mórán“</span>
<lb n="20"/><span>rachmuis agus eastáid, agus do cheap</span>
<lb n="21"/><span>duine aca — an fear budh shine dhíbh — ar</span>
<lb n="22"/><span>chaisleán dá dtiubhfadh sí cungnamh do.</span>
<lb n="23"/><span>“Tiubhraidh mise cungnamh duit 'nuair a </span>
<lb n="24"/><span>theastóchaidh uait caisleán do dheunamh ach'</span>
<lb n="25"/><span>tabhair-se cungnamh damhsa ar dtúis.”  Do</span>
<lb n="26"/><span>thosnuigh an dearbhráthair críonn agus do</span>
<lb n="27"/><span>chuir sé an obair ar bun agus do lean sé</span>
<lb n="28"/><span>dhe nó gur chríochnuigh sé an caisleán.</span>
<lb n="29"/><span>Annsain do thosnuigh an dearbhráthair óg</span>
<lb n="30"/><span>[ar] a chaisleán a dheunamh agus níor dhein</span>
<lb n="31"/><span>an dearbhráthair críonn maith d'á fhocal.</span>
<lb n="32"/><span>Do lean an fear óg dá obair nó gur</span>
<lb n="33"/><span>chríochnuigh sé an caisleán ar a shon féi,</span>
<lb n="34"/><span>agus budh bhreághtha é 'ná an caisléan eile.</span>
<lb n="35"/><span>Do bhí eud ar an dearbhráthair críonna</span>
<lb n="36"/><span>i dtaobh an chaisleáin do rinn an fear óg</span>
<lb n="37"/><span>do bheith go mór agus go ró-mhór níos</span>
<lb n="38"/><span>breághtha 'ná a chaisleán féin.  As sain do</span>
<lb n="39"/><span>thosnuigh ag cath, agus a thiníotuighthe 'féin</span>
<lb n="40"/><span>aige 's gach aon neach aca; agus do tháinig</span></p>
</div>
<pb n="207"/>
<div><lb n="41"/><p><span>sé cum caisleáin an fhir óig agus níor fhág</span>
<lb n="42"/><span>sé duine beo sa chaisleán nár aoidigh sé</span>
<lb n="43"/><span>ach amháin bean Uí Shúileabháin óig gur thug</span>
<lb n="44"/><span>sé leis do láimh láidir, agus banartla go</span>
<lb n="45"/><span>raibh leanbh mic Uí Shúileabháin óig fa chúram</span>
<lb n="46"/><span>aice, agus do theith sí sin ó'n gcath agus</span>
<lb n="47"/><span>do thug sí an leanbh léithi, agus le h-eagla,</span>
<lb n="48"/><span>le buadhairt agus le huaigneas níor stad</span>
<lb n="49"/><span>sí, í féin agus an leanbh, no gur dheachadar</span>
<lb n="50"/><span>go Cúig' Uladh.  Do fuair sí obair annsain</span>
<lb n="51"/><span>agus gnó le deunamh agus do bheathuigh</span>
<lb n="52"/><span>sí an leanbh agus do thug sí tabhairt suas do</span>
<lb n="53"/><span>nó sgoluidheacht.  'Nuair bhí sé ag éirghe</span>
<lb n="54"/><span>suas 'na chorránach, do bhí se lá ag teacht</span>
<lb n="55"/><span>ó sgoil le sgoláiridhibh eile agus do thug</span>
<lb n="56"/><span>duine des na sgoláiridhibh do bhí ar an</span>
<lb n="57"/><span>sgoil easonóir do, gur ghlaodhuigh sé as a</span>
<lb n="58"/><span>ainm é.  Níor stad se choidhche nó gur</span>
<lb n="59"/><span>chuaidh é go dtí an bhanaltra.  Do bhí sí</span>
<lb n="60"/><span>ag sníomh 'nuair do tháinig sé ó sgoil agus</span>
<lb n="61"/><span>do fuair sí dinnéir ullamh do.  “Dar go</span>
<lb n="62"/><span>deimhin,”  ar seisean léithi, 'nuair</span>
<lb n="63"/><span>adubhairt sí leis teacht go dtí a dhinnéir,</span>
<lb n="64"/><span>“Ní íosad aon nídh,” ar seisean, “nó go</span>
<lb n="65"/><span>n-inneosair dam cia h-é m'athair.”  “Caidé</span>
<lb n="66"/><span>an bhuadhairt atá ort, a mhic,” ar sise,</span>
<lb n="67"/><span>“go g-cuireann tú an cheist sin chugam.”</span>
<lb n="68"/><span>“Ní gan brón,” ar seisean, “do chuirim</span>
<lb n="69"/><span>an cheist sin chugat; a leithéid-seo do thuit</span>
<lb n="70"/><span>amach idir mé féin agus buachaillidhe eile</span>
<lb n="71"/><span>ag teacht ó sgoil indiumh agus do ghlaodhuigh</span>
<lb n="72"/><span>duine aca a leithéid-seo d'ainm orm.”  “Dá</span>
<lb n="73"/><span>n-innsosainn-se duit cia h-é t'athair, do</span>
<lb n="74"/><span>bheidheadh brón níos mór ort agus an aoide</span>
<lb n="75"/><span>d'imthigh air.”  “Anois, ní íosad ar aon</span>
<lb n="76"/><span>bhórd agus chodaileochad ar aon leabaidh go</span>
<lb n="77"/><span>n-inneasaidh tú dhamh,” ar sé, agus bhí</span>
<lb n="78"/><span>sé ag gabháil di gur innis séi do mar a</span>
<lb n="79"/><span>thuit na h-aon nidh amach, mar a d'innseas</span>
<lb n="80"/><span>suas, agus 'nuair a fuair sé faisnéis air,</span>
<lb n="81"/><span>adubhairt sé léithi,”Beidh an dinnéir agam</span>
<lb n="82"/><span>anois agus beimid ag triall a bhaile </span>
<lb n="83"/><span>i mbárach.”  Do thosnuigheadar an mhaidin lá </span>
<lb n="84"/><span>ar na bhárach agus do thrialladar ins an</span>
<lb n="85"/><span>tsiubhal na h-aon lá ó d'fhágadar Cúig'</span>
<lb n="86"/><span>Uladh nó gur dheachadar go Cúige Mumhan</span>
<lb n="87"/><span>agus do chuadar go Conntae Chiarraighe agus níor</span>
<lb n="88"/><span>stadadar no go dtángadar go bun cnuic</span>
<lb n="89"/><span>na gcruacha dubha, ar thaobh seana-bhóthair</span>
<lb n="90"/><span>mar a raibh bothán ins an aimsir-sin.  Do</span>
<lb n="91"/><span>chuaidh an bhanartla isteach 'sa bhothán agus</span>
<lb n="92"/><span>do luirg sí ósduiigeacht na hoidhche.  Do</span>
<lb n="93"/><span>bhí beirt daoine aosda istigh, fear agus bean.</span>
<lb n="94"/><span>”Is minic,” ars an bhean, 'nuair iarr</span>
<lb n="95"/><span>an bhanartla lóstuidheacht, “is minic do</span>
<lb n="96"/><span>bhíomar, agus budh mhaith linn bhur leithéid</span>
<lb n="97"/><span>do ghabháil chugainn i gcuim na h-oidhche, ach</span>
<lb n="98"/><span>us furaiste é sin do shéanadh indiumh, 'ar-</span>
<lb n="99"/><span>sain féin tiubhramaoid lóistidheacht duit</span>
<lb n="100"/><span>comh maith agus do fheudfamaoid é, agus</span>
<lb n="101"/><span>suidh síos.” 'Nuair a shuidheadar síos do</span>
<lb n="102"/><span>fuair an tseana-bhean suipéir ullamh dóibh</span>
<lb n="103"/><span>cómh maith a's dob' fhéidir léi do dheunamh.</span>
<lb n="104"/><span>Taréis a'tsuipéir do bhíodar ag comhrádh</span>
<lb n="105"/><span>agus ag caint agaus d'fhiafruigh an corr-</span>
<lb n="106"/><span>ánach, “Cia h-é tighearna an talmhan?”</span>
<lb n="107"/><span>agus dubhairt an seanduine leis gurbh' é</span>
<lb n="108"/><span>Uaithne O Súileabháin.  Do chonnaic an corr-</span>
<lb n="109"/><span>ánach trí muca reamhra ag teacht chum an</span>
<lb n="110"/><span>bhotháin agus d'fhiafruigh sé de'n tseanduine</span>
<lb n="111"/><span>a ndílfadh sé iad.  Dubhairt an seanfhear</span>
<lb n="112"/><span>gurbh' é sin a chíos do bhí ag teacht go dtí</span>
<lb n="113"/><span>an tigh agus go mbeidheadh diománaigh ó</span>
<lb n="114"/><span>thighearna an talmhan chum iad do thabhairt</span>
<lb n="115"/><span>leo i mbárach.  Dubhairt an fear óg nó</span>
<lb n="116"/><span>an corránach, “Caidé an t-am do bheidh siad</span>
<lb n="117"/><span>annso?”  “I meadhón a' lae,” arsa an fear</span>
<lb n="118"/><span>críonna.  Le n-a linn-sin d'imthigh an</span>
<lb n="119"/><span>fear óg go dtí na muca nó na hearca</span>
<lb n="120"/><span>agus sgian fhada i n-a láimh, agus do sháithigh</span>
<lb n="121"/><span>sé ceann des na mucaibh.  Nuair a chonnaic</span>
<lb n="122"/><span>an bhean aosda an mhuc 'gá sáthadh, do bhéic</span>
<lb n="123"/><span>sí agus do bhuail a dá bhois le sgeilmis</span>
<lb n="124"/><span>agus le h-eagla go ndíbrochaidhe iad</span>
<lb n="125"/><span>ó'n mbothán 'nuair nach raibh a 'cíos aca.</span>
<lb n="126"/><span>“Sgal an huc, cuir ar salanní, agus ith í,”</span>
<lb n="127"/><span>ars an fear óg, “agus a sheana-bhean díol-</span>
<lb n="128"/><span>fadsa an cíos duit-se.”  Timcheall a's dá</span></p>
</div>
<pb n="208"/>
<div><lb n="129"/><p><span>uair an chluig rimh meadhón lae lá ar na</span>
<lb n="130"/><span>bhárach, do bhí na daoine ag bailiughadh ar na</span>
<lb n="131"/><span>bóithribh le h-ainmhíntighthe chum an chíosa do</span>
<lb n="132"/><span>dhíol, nó iad do thabhairt suas do dhuine an</span>
<lb n="133"/><span>chíosa, agus ní fada ina dheabhaigh sin go</span>
<lb n="134"/><span>bhfeacadar an gárda ag teacht agus math-</span>
<lb n="135"/><span>shluagh leo.  Do thángadar an gárda agus</span>
<lb n="136"/><span>bhíodar ag bailiughadh na mbeithidheach le</span>
<lb n="137"/><span>n-a chéile mar thugadh na daoine suas dóibh</span>
<lb n="138"/><span>iad.  Bhíodar ag siubhal nó gur thángadar</span>
<lb n="139"/><span>do dtí an bothán-so agus do bhí an bhean</span>
<lb n="140"/><span>aosta ag gol le h-eagla.  Dubhradar leis na</span>
<lb n="141"/><span>bhfear aosta trí muca reamhra do chur amach</span>
<lb n="142"/><span>agus dubhairt an seanduine leotha nach</span>
<lb n="143"/><span>raibh aige acht dhá cheann, agus an tríomhadh</span>
<lb n="144"/><span>ceann gur mharbh fear óg do ghabh an bóthar</span>
<lb n="145"/><span>an óidhche roimhe sin gur thugadr lóis-</span>
<lb n="146"/><span>didheacht na h-oidhche dho agus dá mháthair.</span>
<lb n="147"/><span>“Ca bhfuil fear óg? arsa duine des</span>
<lb n="148"/><span>na díománaigh do bhí ag marcuigheacht ar</span>
<lb n="149"/><span>chapall.  “Táim annso,” adubhairt an fear</span>
<lb n="150"/><span>óg, “an sásamh atá uait do réir a leithéide</span>
<lb n="151"/><span>seo do dheunamh? má 'is eadh do gheabhaidh tú</span>
<lb n="152"/><span>é,” ag tabhairt iarracht do chloidheamh do'n</span>
<lb n="153"/><span>fhear do bhí ar an gcapall agus do sgiob </span>
<lb n="154"/><span>an ceann de.  'Nuair a bhí an méid-sin</span>
<lb n="155"/><span>aige deunta, d'fheuch sé ar dhuine eile aca</span>
<lb n="156"/><span>agus dubhairt sé leis, “imthigh isteach ins</span>
<lb n="157"/><span>an choill-sin agus tabhair chugam slat mhaith</span>
<lb n="158"/><span>fhada agus dein gad de; mara ndeunaidh</span>
<lb n="159"/><span>tú, tiubhraidh mé an tslighe cheudna ort.”</span>
<lb n="160"/><span>D'imthigh sé le h-eagla agus do dhein sé </span>
<lb n="161"/><span>gad caorthainn agus do thug sé do'n fhear</span>
<lb n="162"/><span>óg é.  Do tharraing seisean trí cluasa an</span>
<lb n="163"/><span>chinn é do'n té do bhí ar an gcapall gur</span>
<lb n="164"/><span>bhuain se a cheann de, agus dubhairt sé leis</span>
<lb n="165"/><span>an bhfear eile, “tabhair é sin a bhaile go</span>
<lb n="166"/><span>dtí do mháighistir agus innis do, má thagann</span>
<lb n="167"/><span>sé annso ag bailiughadh chíos dho, go ndeun-</span>
<lb n="168"/><span>far an cleas ceudna leis.  D'imthigh Tiast</span>
<lb n="169"/><span>agus ceann Thoist aige ar a ghualainn</span>
<lb n="170"/><span>agus níor stad sé gur chuaidh sé go dtí</span>
<lb n="171"/><span>an mháighistir agus d'innis sé a sgeul mar a</span>
<lb n="172"/><span>thuit na h-aon nídh amach.  D'éist an </span>
<lb n="173"/><span>máighistir leis, agus mar bhí se ag éisteacht</span>
<lb n="174"/><span>leis an sgeul, do bhí se ag smuaineamh agus</span>
<lb n="175"/><span>a bhuadhairt ag teacht air, agus dubhairt sé</span>
<lb n="176"/><span>'nuair a chualaidh se an sgeul, gur imthigh</span>
<lb n="177"/><span>leanbh óg agus a bhanartla ó'n gcaisleán</span>
<lb n="178"/><span>aimsir an chatha do bhí idir é féin agus a</span>
<lb n="179"/><span>dhearbhráthair áitmhighthe bliadhanta roimhe</span>
<lb n="180"/><span>sin, agus má bhí sé beo, gurbh' é bhí ann gan</span>
<lb n="181"/><span>dobhat anois, “agus caithfimíd bheith ar ár</span>
<lb n="182"/><span>n-aireachas nó aire thabhairt ann féinig as</span>
<lb n="183"/><span>sain suas.”  Shar a rabhadar na daoine</span>
<lb n="184"/><span>sgaipighthe a bhaile an tráthnóna sin, do</span>
<lb n="185"/><span>bhíodar i mbun an chnuic-sin mar a raibh an</span>
<lb n="186"/><span>bothán agus dubhairt fear óg leo,</span>
<lb n="187"/><span>“Is dóigh liom,” ar seisean, “na tioffaidh</span>
<lb n="188"/><span>siad súd i mbárach a d'iarraidh a' chíosa</span>
<lb n="189"/><span>arís, agus tugaidh libh a bhaile gach aon nídh</span>
<lb n="190"/><span>atá agaibh ach' amháin beagán d' fhágaint</span>
<lb n="191"/><span>ag an lánamhain aosda so.”  Do bhí aon</span>
<lb n="192"/><span>dearbhráthair amháin ag an mbanartla agus</span>
<lb n="193"/><span>d'imthigh sé bliadhanta roimh sin ag tuil-</span>
<lb n="194"/><span>eamh a phádha nó a thuarasdail tríd an</span>
<lb n="195"/><span>tsaoghal agus do tháinig sé anois go bun</span>
<lb n="196"/><span>na gcruacha dubha ar tuairisg 'athar 'sa</span>
<lb n="197"/><span>mháthar.  Cia h-í an bhanartla ach ' amháin</span>
<lb n="198"/><span>inghean na lánamhan aosda do bheathuigh</span>
<lb n="199"/><span>O Súileabháin óg agus do bhuail an dear-</span>
<lb n="200"/><span>bhráthair agus an deirbhshiúr le chéile ag an</span>
<lb n="201"/><span>mbothán ar thaobh an bhóthair tréimse ghairid</span>
<lb n="202"/><span>i ndiaidh lae an chíosa agus d'fhág an fear</span>
<lb n="203"/><span>óg an bhanartla annsain agus do fuair </span>
<lb n="204"/><span>sé capall maith agus bhí sé ag triall an</span>
<lb n="205"/><span>bóthar ó dheas anois, anois agus arís, agus</span>
<lb n="206"/><span>do fuair faisnéis go dtagadh deartbhráthair</span>
<lb n="207"/><span>a athar gurbh ainm do Uaithne Ó Súileabháin</span>
<lb n="208"/><span>agus a dhá bhuachaill ar marcuigheacht ar trí</span>
<lb n="209"/><span>chapaill na h-aon lá tríd a' dtír ó'n</span>
<lb n="210"/><span>gcaisleán.  Do bhíodh Uaithne ag marcuigh-</span>
<lb n="211"/><span>eacht ar chapall sligeánach riabhach agus</span>
<lb n="212"/><span>a dhá bhuachaill ar dhá chapall donn.  Bhí</span>
<lb n="213"/><span>O Súilleabháin óg ag faire orra gach aon lá</span>
<lb n="214"/><span>agus lá do'n aimsir bhí se ag faire orra</span>
<lb n="215"/><span>ar sgáth crainn ó chioth fearthanna.  Do thán-</span>
<lb n="216"/><span>gadar agus do bhuaileadar thairis agus do</span>
<lb n="217"/><span>mhasluigh sé iad le n-a chloidheamh, agus do</span></p>
</div>
<pb n="209"/>
<div><lb n="218"/><p><span>bhuail sé isteach agus do dhein sé an cleas</span>
<lb n="219"/><span>ceudna leis an h-aon bhall beo do bhí i</span>
<lb n="220"/><span>gcaisleán a athar. Do dhein an cleas ceudna</span>
<lb n="221"/><span>ar a muinntir agus níor stad sé gur chuaidh</span>
<lb n="222"/><span>se go dtí a mháthair agus dúbhairt sé léithi,</span>
<lb n="223"/><span>“Cionnus a thaithneann an obair so leat-</span>
<lb n="224"/><span>sa?” agus dubhairt sí leis, “caitheas fulang</span>
<lb n="225"/><span>le cath budh mhó ná é d'fhág mo chroidhe go</span>
<lb n="226"/><span>dubh agus go fann.”  “Budh mhaith dhuit, a</span>
<lb n="227"/><span>mháthair,” dúbhairt sé léithi, “nó d'imtheochainn</span>
<lb n="228"/><span>an aoide cheadna ort féinig.” “D'imthigh sé </span>
<lb n="229"/><span>ann-sain agus do chuir sé na h-aon nídh i</span>
<lb n="230"/><span>dtaisge agus do shuidh sé síos agus do phás sé,</span>
<lb n="231"/><span>agus d'fhág sé an seanfhear de'n lánamhain</span>
<lb n="232"/><span>aosda 'na “ghiolla i mbun coda,” no ina</span>
<lb n="233"/><span>mhaor agus talamh na gcruacha dubha fá n-a</span>
<lb n="234"/><span>chúram.  Do shocruigh sé an bhanartla agus a</span>
<lb n="235"/><span>mháthair féin i gceann de na caisleánaibh,</span>
<lb n="236"/><span>agus do chomhnuigh sé féin ins an gcaisleán</span>
<lb n="237"/><span>eile.  Tá páirt do'n da chaisleán i n-a</span>
<lb n="238"/><span>seasamh fós le feicsint 'ges gach aon </span>
<lb n="239"/><span>duine do gheobhaidh sa' treo ach' gur leag a'</span>
<lb n="240"/><span>stuirm agus an aimsear cuid díobh.  Cais-</span>
<lb n="241"/><span>leán Dhúin na Ciarráin agus Caisleáin Ceap</span>
<lb n="242"/><span>na Coire tugtar orra.  'Nuair a bhíodh</span>
<lb n="243"/><span>dearbhráthair na banartla ag siubhal an</span>
<lb n="244"/><span>bóthar ag dul chum aifrinn, nó ag teacht</span>
<lb n="245"/><span>uaidh, nó é a bheith imeasg na ndaoine ar aon</span>
<lb n="246"/><span>ócáid eile, is eadh deireadh duine aca, “Ag</span>
<lb n="247"/><span>súd mac giolla i mbun coda.”  Agus </span>
<lb n="248"/><span>'nuair fuair a athair bás agus gur fágadh</span>
<lb n="249"/><span>e féin “i m-bun coda,” tugadh “Cruacha</span>
<lb n="250"/><span>Dubha Mac Giolla i mbun coda” ar na</span>
<lb n="251"/><span>sléibhtibh do bhí fá n-a chúram, agus is é </span>
<lb n="252"/><span>an t-ainm ceudna tugtar orra fós.</span></p>
<lb n="253"/>
<lb n="254"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Toist agus Taist.

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Toist agus Taist.

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
