Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Gaethe Gréine — II</title><author><name type="main">Údair éagsúla</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">NL883</note>
                         <note type="L">5</note>
                         <note type="B">1920</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>NL883</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Gaethe Gréine — II</title><author>Údair éagsúla</author><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>1920</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>OIREACHTAS 1920</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>Sidiad na hughdair do bhuaidh na duaiseanna:</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>Com. 8. (1) “Tír an Áir”</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>.i. Pádraig Ó Modhráin, i gCathair</span>
<lb n="8"/><span>na Mart;</span></p>
<lb n="9"/>
<lb n="10"/><p><span>(2) “Dál gCas”</span></p>
<lb n="11"/>
<lb n="12"/><p><span>.i. Pádraig Ághas, sa Dún Bheag.</span></p>
<lb n="13"/>
<lb n="14"/><p><span>Com. 9. (1) “Sean-Dún na nGall”</span></p>
<lb n="15"/>
<lb n="16"/><p><span>.i. An Bráthair Benedict, O.D.C.,</span>
<lb n="17"/><span>Áth Cliath;</span></p>
<lb n="18"/>
<lb n="19"/><p><span>(2) “Moling”</span></p>
<lb n="20"/>
<lb n="21"/><p><span>.i. Micheál Ó Murchadha, Brosna;</span></p>
<lb n="22"/>
<lb n="23"/><p><span>Com. 15. (1) “Gaol na nGaedheal”</span></p>
<lb n="24"/>
<lb n="25"/><p><span>.i. Pádraig Ó Cruadhlaoich, i Magh</span>
<lb n="26"/><span>Cromtha;</span></p>
<lb n="27"/>
<lb n="28"/><p><span>(2) “File Fuar”</span></p>
<lb n="29"/>
<lb n="30"/><p><span>.i. Pádraig Ághas, insa Dún Bheag.</span></p>
<lb n="31"/>
<lb n="32"/><p><span>Roinnt aistí eile dár bhuaidh duais do sciob</span>
<lb n="33"/><span>an namhaid leis as an oifig iad.</span></p>
<lb n="34"/>
<lb n="35"/><p><span>FIACHRA ÉILGEACH.</span>
<lb n="36"/></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="37"/><p><span>AN FHIANN.</span></p>
<lb n="38"/>
<lb n="39"/><p><span>“Eol damh seanchus Féine Finn</span>
<lb n="40"/><span>Re ré toigheachta in Tailginn</span>
<lb n="41"/><span>Ó ré Fergusa neartmhoir</span>
<lb n="42"/><span>Go ré Oissín ilreachtaigh.”</span></p>
<lb n="43"/>
<lb n="44"/><p><span>— Duanaire Fhinn.</span></p>
<lb n="45"/>
<lb n="46"/><p><span>Ins an tseanaimsir, na céadta bliadhain ó shoin,</span>
<lb n="47"/><span>sul mar tháinig Pádraig go hÉirinn do mhair san tír</span>
<lb n="48"/><span>seo an dream gaisceamhail sin ar a dtugthar an Fhiann.</span>
<lb n="49"/><span>Is iomdha dream gaisceamhail do bhí i nÉirinn ó shoin</span>
<lb n="50"/><span>anuas, is iomdha laoch a throid go calma agus a fuair</span>
<lb n="51"/><span>bás go neamhfhaitchíosach ar son saoirse a thírín dúthchais,</span>
<lb n="52"/><span>is iomdha saoi foghlumtha a chaith a bheatha ag scrúdadh</span>
<lb n="53"/><span>léighinn go dúthrachtach ar feadh an ama sin, is iomdha</span>
<lb n="54"/><span>file agus bárd a chum agus a sheinn a dhánta d'uaislibh</span>
<lb n="55"/><span>agus d'anuaislibh na tíre; acht laoich níos calma, nó</span>
<lb n="56"/><span>saoithe níos foghlumtha, nó filidhe níos cliste, ní</span>
<lb n="57"/><span>rabhadar le fagháil san tír seo, ná i dtír ar bith</span>
<lb n="58"/><span>eile ó bhás Oisin mac Fhinn an duine deireannach dhen</span>
<lb n="59"/><span>Fhéinn.</span></p>
<lb n="60"/>
<lb n="61"/><p><span>O's inár dtír féin do mhair na daoine árdaigeanta</span>
<lb n="62"/><span>so, séard is lugha is cóir dhúinn fios a dtréithe agus a</span>
<lb n="63"/><span>n-imtheachta a bheith againn.  Agus duine ar bith a léigheas</span>
<lb n="64"/><span>na scéalta agus na laoithe Fiannaidheachta atá chomh</span>
<lb n="65"/><span>fairsing sin, ní hé amháin ins na láimhscríbhnibh atá i</span>
<lb n="66"/><span>dtaisce annso agus annsúd, acht ins gach ball den</span>
<lb n="67"/><span>tír a bhfuil seanchaidhe le fagháil ann, ní bhéidh sé gan</span>
<lb n="68"/><span>eólas ar chuid éigin de stair na hÉireann.  Beidh adhbhar</span>
<lb n="69"/><span>smaointe aige, agus adhbhar bróid agus áthais freisin,</span>
<lb n="70"/><span>nuair a chuimhnigheas sé nach raibh de mhisneach ins an</span>
<lb n="71"/><span>Rómhánach sanntach, an ríoghacht ba mhó comhacht da</span>
<lb n="72"/><span>bhfacthas riamh san saoghal, aon chur isteach a dhéanamh</span>
<lb n="73"/><span>ar an dtír seo le n-a cur fá n-a smacht, agus nuair</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="74"/><p><span>a thuigfeas sé gur bh'é an Fhiann an t-aon rud amháin</span>
<lb n="75"/><span>a bhí ag ríoghthaibh Éireann leis an tír a chosaint ar</span>
<lb n="76"/><span>fhóirneart eachtrann.</span></p>
<lb n="77"/>
<lb n="78"/><p><span>Ní furas eólas cruinn dfhagháil ar go leór rudaí</span>
<lb n="79"/><span>a bhaineas leis an bhFéinn.  Cia chuir ar bun iad?  Cia</span>
<lb n="80"/><span>an t-am ar cuireadh ar bun iad?  Ní abraim nach bhfuil</span>
<lb n="81"/><span>fuascailt an dá cheist sin le fagháil insna seanleabhraibh</span>
<lb n="82"/><span>agus dá n-abrainn, níor bhfhíor dham é.  Tá eólas, acht</span>
<lb n="83"/><span>ní heólas cruinn é, mar is minic leabhar nó scéal ag</span>
<lb n="84"/><span>bréagnughadh leabhair nó scéil eile.  Agus ní i dtaobh na</span>
<lb n="85"/><span>gceist sin amháin atá an locht sin ar na seanleabhraibh.</span>
<lb n="86"/><span>Nuair chuimhnigheas tú i gceart air, ní hiongnadh ar bith é.</span>
<lb n="87"/><span>Tá tíortha eile ann, agus níor crádhadh is níor réabadh iad</span>
<lb n="88"/><span>mar do crádhadh Éire bhocht, agus níl acht fírbheagán</span>
<lb n="89"/><span>le n'innsint ag cuid aca ar a dtárla ionnta ón gcéad</span>
<lb n="90"/><span>aois go dtí an treas aois.  Ní mór scrúdughadh dian</span>
<lb n="91"/><span>agus léirmheas iomlán a dhéanamh ar na téacsannaibh</span>
<lb n="92"/><span>seo go léir ionnus go bhféadfar an bhréag agus an</span>
<lb n="93"/><span>fhírinne a dheighilt ó chéile.  Sin é an uair bheifar i ndan</span>
<lb n="94"/><span>an dá cheist seo a réidhteach.</span></p>
<lb n="95"/>
<lb n="96"/><p><span>Acht deirthar, nuair nach féidir linn a innsint cia</span>
<lb n="97"/><span>an t-am a cuireadh ar bun iad, gur féidir nach raibh</span>
<lb n="98"/><span>a leithéid ann ar chor ar bith.  Deirthar a thuilleadh, nach</span>
<lb n="99"/><span>bhfuil ins na scéaltaibh a bhaineas leo acht seanscéalta</span>
<lb n="100"/><span>ag trácht ar na déithibh bréige a bhíodh dhá n-adhradh ins</span>
<lb n="101"/><span>an tír seo roimh theacht Phádraic innti, agus gur b'amhlaidh</span>
<lb n="102"/><span>a chuir na manaigh an cruth nuadh ortha so leis an sean-</span>
<lb n="103"/><span>chreideamh a chur as cuimhne na ndaoine.  Is féidir go</span>
<lb n="104"/><span>bhfuil cuid den fhírinne ins an tuairim sin.  Is dóigh</span>
<lb n="105"/><span>go ndéanfadh na manaigh a ndícheall leis an sean-</span>
<lb n="106"/><span>sheafóideacht a chur ar gcúl.  Is dóigh go raibh go leór</span>
<lb n="107"/><span>seanscéalta den chineál sin thuas i nÉirinn fadó.</span>
<lb n="108"/><span>Acht an gcruthuigheann an méid sin nach mbéadh cuimhne</span>
<lb n="109"/><span>ar bith ar shaothar daoine saoghalta?  An gcruthuigheann</span>
<lb n="110"/><span>sé nach n-innseochaidhe scéalta ina dtaobh?  An</span>
<lb n="111"/><span>gcruthuigheann sé nach raibh gaiscidhigh thréanmhara i</span>
<lb n="112"/><span>nÉirinn le linn Cormac mac Airt a bheith ina Árdrí?</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="113"/><p><span>Le scéal gearr a dhéanamh den scéal fhada, an</span>
<lb n="114"/><span>gcruthuigheann sé nár mhair an Fhiann?</span></p>
<lb n="115"/>
<lb n="116"/><p><span>Má's mian linn an cheist sin a réidhteach ní mór dhúinn</span>
<lb n="117"/><span>cuimhniughadh ar an gcaoi a raibh mórhthír na hEórpa i</span>
<lb n="118"/><span>dtosach an chéad aoise.  Béidh a thuilleadh le rádh againn</span>
<lb n="119"/><span>amach annso ar na déithibh bréige agus ar an mbaint atá</span>
<lb n="120"/><span>aca leis na scéaltaibh Fiannaidheachta.</span></p>
<lb n="121"/>
<lb n="122"/><p><span>I dtosach an chéad aoise bhí impireacht mhór ag an</span>
<lb n="123"/><span>Rómhánach.  Bhí an Iodáil, an Spáinn agus an Ghréig</span>
<lb n="124"/><span>aige.  Bhí cuid mhaith de iarthar na hÁsia fá chois aige.</span>
<lb n="125"/><span>Bhí tuaisceart na hAifrice fá n-a smacht.  Throid</span>
<lb n="126"/><span>muintir na Gaille go calma ina aghaidh, acht b'éigean</span>
<lb n="127"/><span>dóibh géilleadh fa dheireadh.  Rinne sé amus ar an</span>
<lb n="128"/><span>mBreatain agus chuir sé faoi n-a smacht í.  Annsin</span>
<lb n="129"/><span>do stad sé.  Cad chuige?</span></p>
<lb n="130"/>
<lb n="131"/><p><span>An amhlaidh nár bhfhiu leis Alba agus Éire a chur fá</span>
<lb n="132"/><span>n-a smacht?  Nó an amhlaidh do bhí arm ar bun insna</span>
<lb n="133"/><span>tíorthaibh sin, an Fhiann cuir i gcás, le hiad a chosaint</span>
<lb n="134"/><span>ar an námhaid, arm a bhí déanta ar throid, arm a raibh</span>
<lb n="135"/><span>taoisigh chliste air, arm a bhí i ndán an fód a sheasamh</span>
<lb n="136"/><span>i n-aghaidh an Rómhánaigh chumasaigh féin?  Is dóigh go</span>
<lb n="137"/><span>raibh arm den chineál sin ann; muna mbéadh go raibh,</span>
<lb n="138"/><span>níor bhfada go mbéadh na tíortha sin go léir fá n-a</span>
<lb n="139"/><span>smacht, go mórmhór nuair do bhíodh na Picti (Albanaigh)</span>
<lb n="140"/><span>agus na Scoti (Éireannaigh) dá bhuaidhreadh.  Is iomdha</span>
<lb n="141"/><span>cath fuilteach a tugadh idir na Rómhánaigh ar taobh agus</span>
<lb n="142"/><span>na Cruithnigh agus na hÉireannaigh ar an dtaobh eile,</span>
<lb n="143"/><span>agus an duine a léigh stair na haimsire úd, tá a fhios</span>
<lb n="144"/><span>aige nach ag na Rómhánachaibh do bhíodh an bhuaidh i gcomh-</span>
<lb n="145"/><span>nuidhe.  Rinneadh balla mór idir Alba agus an</span>
<lb n="146"/><span>Bhreatain ó mhuir go muir, leis na daoine fiadháine a</span>
<lb n="147"/><span>choinneál amach, agus cuireadh arm mór á fhaire.  Ní</span>
<lb n="148"/><span>raibh aon mhaith ann.  Léimeadh thar an gclaidhe, agus do</span>
<lb n="149"/><span>hairgeadh agus do creachadh an chríoch arís.  Is dóigh go</span>
<lb n="150"/><span>ndearnadh bearna san mballa.  Ar chuma ar bith, do</span>
<lb n="151"/><span>rinneadh balla eile i gceann tamaill agus chruthuigh</span>
<lb n="152"/><span>sé go díreach chomh úsáideach leis an gcéad cheann.</span>
<lb n="153"/></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="154"/><p><span>A té a déarfadh nach raibh arm ar an dtaobh eile</span>
<lb n="155"/><span>den chlaidhe sin, nach raibh cleachtadh maith ar chogadh ag</span>
<lb n="156"/><span>an arm sin, nach raibh taoisigh chliste, déanta ina bhun,</span>
<lb n="157"/><span>nach raibh órdughadh maith air agus ar an dtír a dtáinig</span>
<lb n="158"/><span>sé as, ba duine gan chiall, gan tuigsint é.  Tá sé</span>
<lb n="159"/><span>chom soiléir le bos do láimhe go raibh gach uile nidh dar</span>
<lb n="160"/><span>áirmigh mé ann, agus munar bh'é an Fhiann an t-ainm</span>
<lb n="161"/><span>a bhí ar an arm sin cia an t-ainm a bhí air?</span></p>
<lb n="162"/>
<lb n="163"/><p><span>Acht nílmíd taobh le buille fa thuairim den chineál</span>
<lb n="164"/><span>sin.  Tá againn, mar dubhradh cheana, go leór sean-</span>
<lb n="165"/><span>leabhar ag trácht thar an bhFéinn, agus cé nach furas</span>
<lb n="166"/><span>eólas cruinn a bhaint asta, is féidir a fheicsint ó na</span>
<lb n="167"/><span>hannálachaibh agus ó leabhraibh eile gur chreid scríbhneóirí</span>
<lb n="168"/><span>na leabhar sin san bhFéinn.  Is fíor nár scríobhadh na</span>
<lb n="169"/><span>leabhra sin le linn na Féinne.  Níor scríobhadh iad go</span>
<lb n="170"/><span>ceann na gcéadta bliadhain ina dhiaidh sin.  Acht an</span>
<lb n="171"/><span>méid a bhaineas leis an bhFéinn ionnta, tarraingeadh</span>
<lb n="172"/><span>as leabhraibh níos sine fós é, nó scríobhadh leis na filidhibh</span>
<lb n="173"/><span>nó leis na hollamhnaibh é, agus bhí sé aca sin, ní ó leabhraibh</span>
<lb n="174"/><span>acht ó mheabhair a gcinn.  Ins an am sin, bfhearr go mór</span>
<lb n="175"/><span>an mheabhair do bhíodh ag na daoinibh 'ná mar atá anois,</span>
<lb n="176"/><span>agus an chuid aca a chuaidh le filidheacht nó le stair nó</span>
<lb n="177"/><span>le dlighe, b'éigean dóibh dhá bhliadhain déag nó níos mó</span>
<lb n="178"/><span>a chaitheamh ag foghluim agus ag síorfhoghluim, nó go</span>
<lb n="179"/><span>mbéadh seaneólas na sean de ghlainmheabhair aca.</span></p>
<lb n="180"/>
<lb n="181"/><p><span>Atá againn fós scaipthe ar fud na tíre áiteacha a</span>
<lb n="182"/><span>hainmnigheadh ón bhFéinn nó ó thaoiseachaibh na Féinne.</span>
<lb n="183"/><span>Do bfhéidir liom a lán aca a chur síos, acht níl slighe</span>
<lb n="184"/><span>agam annso.  Tá siad ann agus is leór liom sin.  Muna</span>
<lb n="185"/><span>an Fhiann ann cia uaidh ar ainmnigheadh na háiteacha</span>
<lb n="186"/><span>sin?</span></p>
<lb n="187"/>
<lb n="188"/><p><span>Maidir leis an litridheacht Fhiannaidheachta: is fíor</span>
<lb n="189"/><span>go bhfuil go leór innti nach cóir a chreideamhaint.  Acht</span>
<lb n="190"/><span>deir an Dochtúir Céitinn ins an bhForas Feasa “ní</span>
<lb n="191"/><span>raibh ríoghacht san bhith is nach scríobhthaidhe ré linn na</span>
<lb n="192"/><span>Págántachta sceoil dá ngairthí fabulae (finnscéalta).”</span>
<lb n="193"/><span>Is fíor sin, agus is fíor, freisin, cé nach é aimsir na</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="194"/><p><span>Págántachta atá ann anois, go gcumthar agus go</span>
<lb n="195"/><span>scríobhthar scéalta ar scáth na fírinne, agus nach bhfuil</span>
<lb n="196"/><span>san gcuid is mó aca acht finnscéalta.  Ar an adhbhar</span>
<lb n="197"/><span>sin, má léighimid cunntais faoi Fhionn nó Oisín</span>
<lb n="198"/><span>nó Oscar, ag tracht ar dhraoidheacht nó ar ghníomhraibh</span>
<lb n="199"/><span>móra nach bhféadfadh duine saoghalta a dhéanamh, ní</span>
<lb n="200"/><span>gábha dhúinn gach rud dá léighimid a chreideamhaint, agus</span>
<lb n="201"/><span>ní gábha dhúinn, acht an oiread, a rádh nár mhair Fionn</span>
<lb n="202"/><span>nó Oisín nó Oscar.  Do bfhuras duine a chur ar neimh-</span>
<lb n="203"/><span>nidh, dá ndéanadh bréag nó áidhbhéil den tsórt sin é.</span></p>
<lb n="204"/>
<lb n="205"/><p><span>Tuigimíd uime sin go raibh i nÉirinn fadó dream</span>
<lb n="206"/><span>a bhí i ndan an fód a sheasam i n-aghaidh an Rómhánaigh,</span>
<lb n="207"/><span>agus tuigimíd ó na seanleabhraibh gur b'é an t-ainm</span>
<lb n="208"/><span>do bhí ar an dream sin an Fhiann, go bhfuil go leór</span>
<lb n="209"/><span>scéalta agus laoithe agus dánta le fagháil ina dtaobh,</span>
<lb n="210"/><span>go bhfuil cuid de na scéalta fíor, agus an chuid eile</span>
<lb n="211"/><span>dhíobh bréagach, nó budh chóra a rádh go bhfuil na bréaga</span>
<lb n="212"/><span>agus an fhírinne chomh measctha sin nach furas iomlán</span>
<lb n="213"/><span>na fírinne a bhaint amach.</span></p>
<lb n="214"/>
<lb n="215"/><p><span>RIAGHLACHA NA FÉINNE.</span></p>
<lb n="216"/>
<lb n="217"/><p><span>Is follus ón méad sin, rómham nach daoine gan</span>
<lb n="218"/><span>mhisneach do bhí san bhFéinn.  Agus feicfar ó na</span>
<lb n="219"/><span>riaghlachaibh seo 'mo dhiaidh, go scrúduighthí a misneach</span>
<lb n="220"/><span>go dian sul ma nglacthaoi iad san sluagh deaghchliútach</span>
<lb n="221"/><span>sin.  Bhí deich gcoinghill le comhlíonadh ag an iarratóir,</span>
<lb n="222"/><span>agus go dtí go gcomhlíonadh sé iad ní ghlacfaidhe é.</span>
<lb n="223"/><span>Seo iad:</span></p>
<lb n="224"/>
<lb n="225"/><p><span>1. B'éigean dá athair is dá mháthair is dá threibh</span>
<lb n="226"/><span>is dá ghaoltaibh slánadh a thabhairt uatha nach n-iarrfadh</span>
<lb n="227"/><span>siad sásamh ina bhás, dá marbhthaoi é.</span></p>
<lb n="228"/>
<lb n="229"/><p><span>2. B'éigean dó bheith ina fhile, agus dhá leabhar</span>
<lb n="230"/><span>déag na filidheachta a bheith déanta aige.</span></p>
<lb n="231"/>
<lb n="232"/><p><span>3. B'éigean dó seasamh go dtí a ghlúna i gclais,</span>
<lb n="233"/><span>agus sciath agus maide gearr ina lámhaibh aige, agus</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="234"/><p><span>bhíodh naonbhar fear naoi n-iomaire uaidh agus naoi</span>
<lb n="235"/><span>sleagha i láimh gach fir aca, agus chaithidís na sleagha</span>
<lb n="236"/><span>leis i n-éinfheacht, agus b'éigean dó é féin a chosaint</span>
<lb n="237"/><span>leis an sciath agus an maide.</span></p>
<lb n="238"/>
<lb n="239"/><p><span>4. Cuirthí tríd an gcoill é agus a fholt fighte, agus</span>
<lb n="240"/><span>cuirthí an Fhiann uile ar a thóir, gan acht an t-aon</span>
<lb n="241"/><span>chrann amháin idir eisean agus iad i dtosach; dá</span>
<lb n="242"/><span>mbeirthí air ghoinfidhe é agus ní ghlacfaidhe san</span>
<lb n="243"/><span>bhFéinn é.</span></p>
<lb n="244"/>
<lb n="245"/><p><span>5. B'eigean dó a chuid arm a choinneál socair</span>
<lb n="246"/><span>gan crathadh ina láimh.</span></p>
<lb n="247"/>
<lb n="248"/><p><span>6. Ní ghlacfaidhe é dá scaoiltí dlaoi dhá fholt san</span>
<lb n="249"/><span>gcoill.</span></p>
<lb n="250"/>
<lb n="251"/><p><span>7. B'eigean dó rith ar mhaide chríon gan a bhriseadh.</span></p>
<lb n="252"/>
<lb n="253"/><p><span>8. B'eigean dó léimneach thar an gcraoibh a bhéadh</span>
<lb n="254"/><span>chomh hárd le n-a éadan, agus cromadh fá'n gcraoibh a</span>
<lb n="255"/><span>bhéadh chomh híseal le n-a ghlúin agus é sin a dhéanamh</span>
<lb n="256"/><span>ar a thréinrith.</span></p>
<lb n="257"/>
<lb n="258"/><p><span>9. B'éigean dó, agus é ag rith, dealg a tharraing</span>
<lb n="259"/><span>as a chois le n-a láimh gan stad a dhéanamh ina rith.</span></p>
<lb n="260"/>
<lb n="261"/><p><span>10. B'éigean dó a mhionna a thabhairt go mbéadh sé</span>
<lb n="262"/><span>díleas do thaoiseach na Féinne.</span></p>
<lb n="263"/>
<lb n="264"/><p><span>Ní hiongna ar bith na Fianna a bheith lúthmhar, láidir,</span>
<lb n="265"/><span>misneamhail, árdaigeanta foghlumtha, cliste, agus</span>
<lb n="266"/><span>na coinghill sin ortha.  Bhí siad saor ó gach rud a bhain</span>
<lb n="267"/><span>leis an dtreibh ar shíolruigh siad uaithi, agus ar an</span>
<lb n="268"/><span>adhbhar sin is ortha féin agus ar a gcompánachaibh do</span>
<lb n="269"/><span>bhíodh a seasamh.  Bhí siad foghlumtha, gach fear aca ina</span>
<lb n="270"/><span>fhile.  Bhíodh lámha lúthmhara láidre aca, nuair chois-</span>
<lb n="271"/><span>neochaidís iad féin ar na sleaghaibh.  Bhíodh na cosa</span>
<lb n="272"/><span>comh lúthmhar leis na lámhaibh, nó ní bhéadh ionnta na</span>
<lb n="273"/><span>sealgairí a shárughadh.  Ní bhéadh scoilteacha ar an bhfear</span>
<lb n="274"/><span>a chromfadh fá'n gcraoibh, agus ba éadtrom shiubhalfadh</span>
<lb n="275"/><span>fear an mhaide chrín.  Is cosmhail nach nglacfaidhe mórán</span>
<lb n="276"/><span>de lucht na haimsire seo insan bhFéinn.</span></p>
<lb n="277"/>
<lb n="278"/><p><span>Acht tá a thuilleadh ann.  Bhí cheithre nósanna dá</span>
<lb n="279"/><span>gcleachtadh insan bhFéinn, agus b'éigean do gach duine</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="280"/><p><span>aca geallamhaint a thabhairt uaidh go leanfadh sé de na</span>
<lb n="281"/><span>nósannaibh sin.  Seo iad.</span></p>
<lb n="282"/>
<lb n="283"/><p><span>1. Gan aon spré a iarraidh le mnaoi, acht í a thoghadh</span>
<lb n="284"/><span>ar a deaghbhéasaibh.</span></p>
<lb n="285"/>
<lb n="286"/><p><span>2. Gan bhean do shárughadh.</span></p>
<lb n="287"/>
<lb n="288"/><p><span>3. Gan duine d'eiteach fá bhiadh ná fá mhaoin.</span></p>
<lb n="289"/>
<lb n="290"/><p><span>4. Gan teicheadh ó naonbhar laoch.</span></p>
<lb n="291"/>
<lb n="292"/><p><span>Bhíodh nósa ionmholta eile aca.  An té a léigh na</span>
<lb n="293"/><span>scéalta Fiannaidheachta, is eól do a lán aca.  Ní haon</span>
<lb n="294"/><span>dochar iad a chur i gcomórtas le nósannaibh tíre ar bith</span>
<lb n="295"/><span>eile insan am chéadna.  Is fíor go raibh drochnósanna</span>
<lb n="296"/><span>aca, acht ní raibh an Creideamh aca, agus is fíor, freisin,</span>
<lb n="297"/><span>gurbh' iongantach an tsibhialtacht a bhí insna deagh-</span>
<lb n="298"/><span>nósaibh; bhí siad níos goire don críostamhlacht ar go</span>
<lb n="299"/><span>leór bealach 'ná daoine áirithe a bheireann críostaidhthe</span>
<lb n="300"/><span>ortha féin.</span></p>
<lb n="301"/>
<lb n="302"/><p><span>GEARRCHUNNTAS AS AN STAIR.</span></p>
<lb n="303"/>
<lb n="304"/><p><span>Bhí Árdrí i nÉirinn san gcéad aois dárbh ainm</span>
<lb n="305"/><span>Fearadhach Feachtnach.  Bhí beirt mhac aige, agus an</span>
<lb n="306"/><span>mac do b'óige, bhí sé rud beag fiadháin.  Dfhág sé teach</span>
<lb n="307"/><span>a athar, agus chuaidh sé go dtí an Fhiann agus do glacadh</span>
<lb n="308"/><span>isteach innti é.  Ní raibh cáil mhaith amuigh ar an bhFéinn</span>
<lb n="309"/><span>an uair sin.  Níor bhain siad leis an Árdrígh.  Robál-</span>
<lb n="310"/><span>aidhthe nó ceithearnaigh choille do bhí ionnta.  I gceann</span>
<lb n="311"/><span>tamaill fuair Fearadhach bás.  Fuair an mac ba shine</span>
<lb n="312"/><span>bás tamall ina dhiaidh sin agus toghadh Fiachaidh, an</span>
<lb n="313"/><span>mac fiadháin, ina Árdrígh.  Nuair ríoghadh é níor</span>
<lb n="314"/><span>dhearmaid sé an Fhiann.  Chuimhnigh sé ar a ndearnadar</span>
<lb n="315"/><span>air agus é ina cheithearnach coille.  Thogh sé iad mar</span>
<lb n="316"/><span>shluagh teallaigh aige féin le stad a chur le gach eagcóir</span>
<lb n="317"/><span>san tír gus leis an tír a chosaint ar fhóirneart each-</span>
<lb n="318"/><span>trann.  Chuir sé Mórna mar thaoiseach ortha.  Ba as</span>
<lb n="319"/><span>Connacht do Mhórna.  Nuair fuair Mórna bás do</span>
<lb n="320"/><span>mhair an taoiseacht ag a threibh.  Bhí ceathrar taoiseach</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="321"/><p><span>díobh i ndiaidh a chéile ann.  Annsin fuair Fiann Uladh</span>
<lb n="322"/><span>an lámh i n-uachtar, agus bhí cúpla príomhthaoiseach as</span>
<lb n="323"/><span>Cúige Uladh ortha.  Ina dhiaidh sin bhí an taoiseacht ag</span>
<lb n="324"/><span>beirt nó triur Muimhneach i ndiaidh a chéile.</span></p>
<lb n="325"/>
<lb n="326"/><p><span>Fá dheireadh do ghlac Tréanmhór Ó Baoiscne an righ-</span>
<lb n="327"/><span>féinnidheacht.  Ba as Cúige Laighean dó-san: is maith a</span>
<lb n="328"/><span>thuill sé a ainm, mar bhí sé mór, agus tréan ar gach</span>
<lb n="329"/><span>bealach.  Acht níor thaithnigh seisean ná a threabh le</span>
<lb n="330"/><span>Clainn Mhórna, agus ón am sin amach ba mhinic easaonta</span>
<lb n="331"/><span>idir Clann Mhórna agus Clann Bhaoiscne.  Tháinig</span>
<lb n="332"/><span>Cumhall i ndiaidh Threanmhóir, agus bhí an Fhiann uile</span>
<lb n="333"/><span>fá n-a chúram ar feadh seacht mbliadhna déag.  Conn</span>
<lb n="334"/><span>Céadchathach a bhí ina Árdrígh ag an am sin, agus d'éirigh</span>
<lb n="335"/><span>imreasán éigin idir é féin agus Cumhall.  Thaobhuigh</span>
<lb n="336"/><span>Clann Mhórna le Conn agus tugadh cath fuilteach ag</span>
<lb n="337"/><span>Cnucha i gContae Átha Cliath.  Do marbhadh Cumhall</span>
<lb n="338"/><span>san gcath.  Do ghabh Goll mac Mórna an ardfhiann-</span>
<lb n="339"/><span>aidheacht ann sin go ceann deich mbliadhna nuair do</span>
<lb n="340"/><span>b'éigean dó í a thabhairt suas do Fhionn mac Cumhaill.</span>
<lb n="341"/><span>Do lean an easaonta idir an dá chlainn sin, agus i</span>
<lb n="342"/><span>ndeireadh na scríbe, do b'é an easaonta agus an</span>
<lb n="343"/><span>t-imreasán sin ba chionn tsiocair le Cath Gabhra inar</span>
<lb n="344"/><span>marbhadh cuid mhaith den Fhéinn agus inar scaipeadh an</span>
<lb n="345"/><span>chuid eile dhíobh go deó.</span></p>
<lb n="346"/>
<lb n="347"/><p><span>Bhíodh an Fhiann mar arm ag an Árdrí leis an tír a</span>
<lb n="348"/><span>chosaint ar náimhdibh agus ar allmhurachaibh, le cosc a</span>
<lb n="349"/><span>chur le gach éagcóir, agus le cóir agus cothrom a</span>
<lb n="350"/><span>sheasamh do gach éinne, agus bhíodh tuarastal maith aca.</span>
<lb n="351"/><span>Ó Shamhain go Bealltaine do bhídís ar ceathramhain ar</span>
<lb n="352"/><span>fhearaibh Éireann.  Bhídís scaipthe ar fud na tíre, agus é</span>
<lb n="353"/><span>d'ualach ar mhuinntir an tighe ina mbíodh siad biadh agus</span>
<lb n="354"/><span>deoch agus gach rud eile dá dteastuigheadh uatha a</span>
<lb n="355"/><span>sholáthar dóibh.  Ó Bhealltaine go Samhain, ní bhídís mar</span>
<lb n="356"/><span>sin.  Do bhídís taobh le toradh a seilge mar pháigh.  Bhíodh</span>
<lb n="357"/><span>an fheóil mar bhiadh aca, agus dhíolaidís na croicne.</span>
<lb n="358"/><span>Is iomdha scéal greannmhar atá ann i dtaobh na sealg</span>
<lb n="359"/><span>gcéadna.</span>
<lb n="360"/></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="361"/><p><span>Maidir le biadh, níor dheacair iad a shásamh, mar ní</span>
<lb n="362"/><span>ithidís acht an t-aon phroinn amháin i rith an lae, agus</span>
<lb n="363"/><span>is san tráthnóna d'ithidís í.  Nuair a bhídís ag seilg</span>
<lb n="364"/><span>chuiridís an biadh, feóil na mbeithidheach, le na searbh-</span>
<lb n="365"/><span>fhoghantaíbh go dtí tulach áirithe, a mbíodh coill agus</span>
<lb n="366"/><span>uisce agus portach i n-aice léi.  Bhíodh ar na giollaibh</span>
<lb n="367"/><span>an phroinn d'ullmhughadh.  Mar seo do dhéanaidís é.</span></p>
<lb n="368"/>
<lb n="369"/><p><span>Chuirtí síos teine mhór.  Chuirtí go leór cloch isteach</span>
<lb n="370"/><span>san teinidh.  Déantaoi cuid den fheóil a bhruith ar</span>
<lb n="371"/><span>bhearaibh os comhair na teineadh.  Déantaoi dá pholl</span>
<lb n="372"/><span>mhóra san talamh agus líontaoi le huisce iad.  Chuirtí</span>
<lb n="373"/><span>an chuid eile den fheóil isteach i bpoll aca so.  Annsin</span>
<lb n="374"/><span>do chaithtí isteach na clocha dearga as an teinidh insan</span>
<lb n="375"/><span>bpoll céadna, agus leantaoi den obair seo go mbíodh</span>
<lb n="376"/><span>an fheóil bruithte.  Ní beag linn mar theist ar na neithibh</span>
<lb n="377"/><span>sin na puill dubhloiscthe atá le feicsint i n-áiteachaibh</span>
<lb n="378"/><span>go fóill.</span></p>
<lb n="379"/>
<lb n="380"/><p><span>Thigeadh na laochraidh annsin agus bhainidís a gcuid</span>
<lb n="381"/><span>éadaigh díobh.  Do nighdís iad féin ó bhonn go baithis</span>
<lb n="382"/><span>san dara poll.</span></p>
<lb n="383"/>
<lb n="384"/><p><span>Do thiormuighdís agus chuimlídís iad féin i gcaoi</span>
<lb n="385"/><span>nach maireadh pioc de thuirse na seilge ortha.  Do</span>
<lb n="386"/><span>shuidhidís annsin agus chaithidís an béile.  Nuair bhídís</span>
<lb n="387"/><span>réidh do thógadh siad fianbhotha doibh féin agus chóruighdís</span>
<lb n="388"/><span>a leabthacha.  B'iongantach iad na leabthacha céadna,</span>
<lb n="389"/><span>sraith de bharraghlach crann ar an dtalamh, caonach</span>
<lb n="390"/><span>os a chionn sin, agus úrluachair i n-uachtar.  I ndomhnach,</span>
<lb n="391"/><span>má fuair siad sámhchodladh annsin, bhí sé saothruighthe</span>
<lb n="392"/><span>aca.</span></p>
<lb n="393"/>
<lb n="394"/><p><span>Nuair do bhíodh gach rud go suaimhneasach, ní bhíodh acht</span>
<lb n="395"/><span>trí catha san bhFeinn, agus trí míle fear san gcath.</span>
<lb n="396"/><span>Acht, nuair bhíodh cogadh ar siubhal, nó rud ar bith eile</span>
<lb n="397"/><span>ag cur as don Árdrígh nó do mhuinntir na hÉireann,</span>
<lb n="398"/><span>do bhíodh seacht gcatha ag an ríghfhéinnidh, agus ní bhíodh</span>
<lb n="399"/><span>aon teóra leis an uimhir do bhíodh san gcath.</span>
<lb n="400"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="401"/><p><span>NA TAOISEACHA BA MHÓ CÁIL.</span></p>
<lb n="402"/>
<lb n="403"/><p><span>Is iomdha taoiseach agus oifigeach do bhíodh fa'n rígh-</span>
<lb n="404"/><span>fhéinnidh ón gcaithmhíleadh do bhíodh os cionn catha go dtí an</span>
<lb n="405"/><span>taoiseach naonbhair.  Agus nuair a chítar insna scéal-</span>
<lb n="406"/><span>taibh é dá luadh le duine go mba fear comhlainn céad</span>
<lb n="407"/><span>nó naonbhair é, ní hé is iontuigthe as sin gur le n-a</span>
<lb n="408"/><span>láimh féin a mharbhóchadh sé céad nó naonbhar, acht is é is</span>
<lb n="409"/><span>iontuigthe as go raibh céad nó naonbhar faoi.</span></p>
<lb n="410"/>
<lb n="411"/><p><span>Do b'e Fionn mac Cumhaill an taoiseach ba mhó cliú</span>
<lb n="412"/><span>dá raibh riamh os cionn na Féinne.  Ní raibh sé acht ina</span>
<lb n="413"/><span>bhuachaill óg nuair marbhuigheadh a athair, agus b'éigean</span>
<lb n="414"/><span>dá mháthair na coillte a thabhairt uirthi féin d'eagla go</span>
<lb n="415"/><span>marbhóchthaoi an gasúr beag.  Is iomdha sin gábha a</span>
<lb n="416"/><span>ndeachaidh sé thríd agus é ar a choimhéad ameasc na</span>
<lb n="417"/><span>gcoilleadh.  Na beithidhigh fiadháine thart timcheall air,</span>
<lb n="418"/><span>easbhaidh bídh agus dighe air go minic, agus a náimhde</span>
<lb n="419"/><span>i gcomhnuidhe ar a lorg.  Acht bean ghlic a bhí ina mháthair.</span>
<lb n="420"/><span>Chuir sí d'ualach ar shiúinéir árus a dhéanamh dhí féin</span>
<lb n="421"/><span>agus dá mac i lár crainn mhóir.  Rinne seisean an</span>
<lb n="422"/><span>obair go cliste dhí.  Rinne sé é chomh mhaith sin is nach</span>
<lb n="423"/><span>n-aithneochadh an tsúil ba ghéire rud ar bith ar cearr</span>
<lb n="424"/><span>leis an gcrann sin thar aon chrann eile dá raibh san</span>
<lb n="425"/><span>gcoill.  Annsin nuair a bhí gach uile rud réidh aige,</span>
<lb n="426"/><span>d'iarr an bhean an tuagh air, gur theastuigh uaithi buille</span>
<lb n="427"/><span>beag eile do bhualadh.  Ba mhó é a mhuinighin sin aiste</span>
<lb n="428"/><span>'ná a muinighin sin as an siúinéir, mar fheicfar.  Thug</span>
<lb n="429"/><span>sé an tuagh dhi, agus nuair a thug, do bhuail sí an buille</span>
<lb n="430"/><span>beag air-sean, agus bhain sí an ceann de.  “Ba hin</span>
<lb n="431"/><span>é an tuagh as láimh an tsaoir, agus is mairg a thaobhuigheas</span>
<lb n="432"/><span>leis na mná.”</span></p>
<lb n="433"/>
<lb n="434"/><p><span>Fá dheireadh fuair an mháthair bás.  Deirthar gur</span>
<lb n="435"/><span>b'amhlaidh do bhí na náimhde ar a lorg.  Bhí an bheirt</span>
<lb n="436"/><span>bhocht ag déanamh rómpa ar a ndícheall.  I gceann</span>
<lb n="437"/><span>tamaill bhí sé ag teacht go róchruaidh ar an mnaoi bhoicht</span>
<lb n="438"/><span>agus chuir Fionn ar a dhruim í.  As go bráth leis, thar</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="439"/><p><span>cnocaibh agus gleanntaibh agus tríd na coilltibh, agus</span>
<lb n="440"/><span>má fuair an tseanmháthair drochúsáid ó na dealgaibh</span>
<lb n="441"/><span>agus ó na sceachaibh agus ó rudaíbh neimhneacha eile níor</span>
<lb n="442"/><span>mhothuigh Fionn é.  Bhí rud eile ag cur as dó.  Acht i</span>
<lb n="443"/><span>ndeireadh na scríbe nuair a bhí sé imthighthe glan as</span>
<lb n="444"/><span>amharc a námhad, d'éirigh sé tuirseach agus do stad sé.</span>
<lb n="445"/><span>Agus nuair a shíl sé an mháthair a chur ar an dtalamh</span>
<lb n="446"/><span>arís ní raibh acht a dhá lorgain le fagháil aige, agus do</span>
<lb n="447"/><span>chaith sé isteach i loch iad.  Tá loch den ainm sin ann</span>
<lb n="448"/><span>agus bfhéidir gur mar siúd fuair sé an t-ainm.</span></p>
<lb n="449"/>
<lb n="450"/><p><span>Rinne mé dearmad beag.  Ní Fionn a bhí air i dtosach,</span>
<lb n="451"/><span>acht Deimhne.  Bhíodh buachaillí eile ina chuideachta agus</span>
<lb n="452"/><span>chuir siad Fionn air de bhrigh é bheith fionn.</span></p>
<lb n="453"/>
<lb n="454"/><p><span>Chaith sé tamall maith ina dhiaidh sin ina ghiolla ag file</span>
<lb n="455"/><span>a bhí ina chomhnuidhe ar bhruach na Bóinne.  Bhí bradán</span>
<lb n="456"/><span>san abhainn sin, Bradán an Fheasa, agus bhí Finnéigeas</span>
<lb n="457"/><span>— b'é sin ainm an fhile, — ag iarraidh é do ghabháil.</span>
<lb n="458"/><span>An chéad fhear d'íosadh greim den bhradán seo, bhéadh</span>
<lb n="459"/><span>an fios aige, agus bhí sé i dtairngireacht gur fear a</span>
<lb n="460"/><span>mbéadh Fionn mar ainm air a d'íosadh é, agus a mbéadh</span>
<lb n="461"/><span>an fios aige.  Shíl an file seo gur dó féin do bhí an</span>
<lb n="462"/><span>fios i dtairngireacht.</span></p>
<lb n="463"/>
<lb n="464"/><p><span>Sa deireadh thiar thall do gabhadh an bradán, agus</span>
<lb n="465"/><span>do horduigheadh do Dheimhne é a bhruith, acht gan greim</span>
<lb n="466"/><span>dhe a ithe.  Rinne Deimhne mar dubhradh leis, acht nuair</span>
<lb n="467"/><span>bhí sé ag tógáil an bhradáin do dhóigh sé a mhéar agus,</span>
<lb n="468"/><span>ar ndóigh, chuir sé ina bhéal í.  Dfhiafruigh Finnéigeas</span>
<lb n="469"/><span>dhe ar ith sé aon ghreim dhe agus mhínigh Fionn an scéal</span>
<lb n="470"/><span>uile go léir dó.  Thuig Finnéigeas ar an móiméad</span>
<lb n="471"/><span>gur bh'é an Fionn ceart a bhí aige annsin, agus thug sé</span>
<lb n="472"/><span>an bradán uile dhó.  Ina dhiaidh sin chuaidh sé go Teamhair</span>
<lb n="473"/><span>agus thug an tÁrdrí an ríghféinnidheacht dó, agus bhí</span>
<lb n="474"/><span>sé ar sheol na bracha go ceann abhfad.</span></p>
<lb n="475"/>
<lb n="476"/><p><span>Do réir na seanleabhar, níor chaith Fionn a bheatha</span>
<lb n="477"/><span>uile i nÉirinn.  Chuaidh sé go tíorthaibh eile.  Rinne sé</span>
<lb n="478"/><span>príosúnach de Righ na Sacsan, throid sé i n-aghaidh Ríogh</span>
<lb n="479"/><span>na Gréige, chuaidh sé chomh fada leis na hIndiachaibh</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="480"/><p><span>san Domhan Toir agus chuir sé an Dania fá chíos.  Is</span>
<lb n="481"/><span>furas a aithniughadh nach bhfuil san méid seo acht</span>
<lb n="482"/><span>cumadóireacht.</span></p>
<lb n="483"/>
<lb n="484"/><p><span>Is deacair tuairim chruinn a bhaint amach i dtaobh</span>
<lb n="485"/><span>meanman Fhinn.  Gan amhras do bhí deaghthréithe ann.</span>
<lb n="486"/><span>Bhí sé fial flaitheamhail.  Bhí teach breagh ornáideach</span>
<lb n="487"/><span>aige agus bhíodh fáilte roimh an deóraidhe ann.  Bhí sé</span>
<lb n="488"/><span>misneamhail cródha, deaghbhéasach.  Ba mhaith an sealgaire</span>
<lb n="489"/><span>é.  Bhí fios agus foghluim aige.  Bhí gliocas agus</span>
<lb n="490"/><span>críonnacht ann.  Acht ina dhéidh sin is uile bhí tréithe</span>
<lb n="491"/><span>eile ann.  Bí sé díoghaltach.  Bhí sé gangaideach.  Bhí sé</span>
<lb n="492"/><span>gan truagh.  Ní dhéanadh sé an cothrom i gcomhnuidhe.</span>
<lb n="493"/><span>Dá mhéad a fhéile is a fhlaitheamhlacht, a chródhacht agus a</span>
<lb n="494"/><span>dheaghbhéasa, ní féidir linn gan cuimhniughadh ar bhás</span>
<lb n="495"/><span>Dhiarmuda, agus caithfimíd a admháil gur cladhaire</span>
<lb n="496"/><span>críochnuighthe an duine a dhéanfadh an cleas a rinne</span>
<lb n="497"/><span>Fionn an oidhche roimh Cath Cruinnmhóna.</span></p>
<lb n="498"/>
<lb n="499"/><p><span>Seisear mac a bhí aige.  Bhí Oisín agus Fearghus</span>
<lb n="500"/><span>Fírbhéil ar bheirt den seisear.  Ba file Oisín agus</span>
<lb n="501"/><span>deirthar nó deirthí gurbh'é a chum urmhór na laoithe</span>
<lb n="502"/><span>Fiannaidheachta.  Ní féidir sin bheith amhlaidh, ámhthach.</span>
<lb n="503"/><span>Dá ndéantaoi an uair sin iad, ní thuigfidhe anois iad.</span>
<lb n="504"/><span>Seo cúpla líne as dán atá curtha i leith Fhinn:</span></p>
<lb n="505"/>
<lb n="506"/><p><span>Tá dánta againn a cumadh suas le míle bliadhain</span>
<lb n="507"/><span>ó shoin, agus is deacra go mór cuid aca a thuigsint 'ná</span>
<lb n="508"/><span>an dán sin tuas.  Is é an fear léighinn a thuigeas leath-</span>
<lb n="509"/><span>fhocal an t-aon fhear amháin atá i ndán ciall a bhaint</span>
<lb n="510"/><span>asta, agus ní annamh a sháruigheas siad an fear léighinn</span>
<lb n="511"/><span>féin.  Acht na laoithe Fiannaidheachta, thuigfeadh</span>
<lb n="512"/><span>Gaedhilgeóir ar bith iad acht amháin fíorchorrfhocal.</span>
<lb n="513"/><span>Is follus as an méid sin nach é Oisín a scríobh na laoithe.</span>
<lb n="514"/><span>Gan amhras, bhí sé ina fhile, acht nach raibh gach Fiannaidhe</span>
<lb n="515"/><span>eile ina fhile chomh maith?</span></p>
<lb n="516"/>
<lb n="517"/><p><span>Bhí sé ina fhear mhór, láidir, thréan.  Ba mhaith an</span></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="518"/><p><span>reathaidhe é.  Bheireadh sé ar an bhfiadh allta, agus is</span>
<lb n="519"/><span>uime sin a fuair sé a ainm, óir is ionann “os” agus</span>
<lb n="520"/><span>“laogh fiaidh.”</span></p>
<lb n="521"/>
<lb n="522"/><p><span>Tá laoi dheas ann i dtaobh a thurais go Tír na nÓg.</span>
<lb n="523"/><span>Bhí an Fhiann, lá, ag seilg ar bhruach Locha Léin, nuair</span>
<lb n="524"/><span>casadh óigbhean ortha.  Bhí sí ag marcaidheacht ar each</span>
<lb n="525"/><span>bhán.  Niamh Chinnóir a bhí mar ainm uirthi, agus ba mhaith</span>
<lb n="526"/><span>dfheil an t-ainm sin dí.</span></p>
<lb n="527"/>
<lb n="528"/><p><span>“Ba dheirge a gruadh 'ná an rós</span>
<lb n="529"/><span>Ba ghile a snódh 'ná eala ar tuinn.”</span></p>
<lb n="530"/>
<lb n="531"/><p><span>Do fiafruigheadh di fáth a turais.  Dfhreagair sí go</span>
<lb n="532"/><span>dtug sí searc is grádh a croidhe d'Oisín agus gur fá</span>
<lb n="533"/><span>n-a dhéin do tháinic sí.</span></p>
<lb n="534"/>
<lb n="535"/><p><span>Leis an scéal a ghiorrughadh d'imthigh Oisín léi go</span>
<lb n="536"/><span>Tír na nÓg.  Chaith sé cúpla céad bliadhain ann sin,</span>
<lb n="537"/><span>acht i-ndeireadh na dála, tháinic cathughadh air.  Ba mhaith</span>
<lb n="538"/><span>leis an Fhiann a fheicsint arís agus d'iarr sé ar Niamh</span>
<lb n="539"/><span>é leigeann abhaile.  Thug sí an cead sin dó.  Gléasadh</span>
<lb n="540"/><span>an t-each bán dó, agus dubhradh leis gan a chos a chur ar</span>
<lb n="541"/><span>thalamh na hÉireann.  Dá ndéanadh sé sin chaithfeadh</span>
<lb n="542"/><span>sé fanacht innti agus ní thiocfadh leis teacht ar ais go</span>
<lb n="543"/><span>Tír na nÓg go bráth.</span></p>
<lb n="544"/>
<lb n="545"/><p><span>Tháinic Oisín abhaile go hÉirinn, acht, da mhéad a</span>
<lb n="546"/><span>chuartughadh, ní raibh trácht ná tuairisc na Féinne le</span>
<lb n="547"/><span>fagháil aige.  Casadh leis gasra fear i n-áit éigin agus</span>
<lb n="548"/><span>iad ag iarraidh leac mhór a thógáil.  Bhí sí róthromh dóibh,</span>
<lb n="549"/><span>agus nuair a chonnaic Oisín an dream gan mhaith, do</span>
<lb n="550"/><span>ghlac truagh dhóibh é, agus chrom sé anuas ón diallaidh</span>
<lb n="551"/><span>leis an leic a thógáil.  Ba bheag uaidh an leac mhór sin</span>
<lb n="552"/><span>a chaitheamh “seacht bpéirse ón áit,” acht monuar! do</span>
<lb n="553"/><span>bhris an giorta, do thuit Oisín ó mhuin an eich bháin, agus</span>
<lb n="554"/><span>do fágadh ar an talamh é ina sheanóir “go lag tláith.”</span>
<lb n="555"/><span>Is mar sin do réir na n-ughdar, do casadh le Pádraic</span>
<lb n="556"/><span>é, agus d'innis sé don Naomh na scéalta agus na dánta,</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="557"/><p><span>agus chuir Brógán, an scríobhuidhe do bhí ag Pádraic</span>
<lb n="558"/><span>síos i leabhraibh iad.</span></p>
<lb n="559"/>
<lb n="560"/><p><span>Ní gábha dhuinn a chreideamhaint gur mhair Oisín dhá</span>
<lb n="561"/><span>chéad bliadhain i dTír na nÓg ná i dtír ar bith eile,</span>
<lb n="562"/><span>chum brigh an scéil seo a bhaint amach.  Tá sé cinnte</span>
<lb n="563"/><span>go raibh críostaidhthe i nÉirinn roimh theacht Phádraig</span>
<lb n="564"/><span>innti, cé nach raibh mórán díobh ann.  Is dóigh go raibh</span>
<lb n="565"/><span>manaigh agus sagairt ann nuair a bhí críostaidhthe ann.</span>
<lb n="566"/><span>Is dóigh gurb amhlaidh do casadh Oisín nó Caoilte nó</span>
<lb n="567"/><span>duine éigin eile de iarmhar na Féinne le sagart nó</span>
<lb n="568"/><span>manach díobh so, agus gur scríobhadh na scéalta</span>
<lb n="569"/><span>mar sin.</span></p>
<lb n="570"/>
<lb n="571"/><p><span>Maidir le Fearghus Fírbhéil nó Fínnbhéalach, níl an</span>
<lb n="572"/><span>oiread céadna le rádh ina thaobh agus do bhí i dtaobh</span>
<lb n="573"/><span>Oisín agus Fhinn.  Acht ba file maith é.  Deirthar go</span>
<lb n="574"/><span>raibh sé níos fearr 'ná Fionn agus ná Oisín féin.</span>
<lb n="575"/><span>Nuair a bhí Fionn ar tí Goll mac Mórna a mharbhadh</span>
<lb n="576"/><span>go fealltach agus Goll ina chodladh, dubhairt Fearghus</span>
<lb n="577"/><span>nar cheart agus narbh fheileamhnach dó sin a dhéanamh,</span>
<lb n="578"/><span>agus chuir sé i gcuimhne dhó gur “buaine bladh ná</span>
<lb n="579"/><span>saoghal.”</span></p>
<lb n="580"/>
<lb n="581"/><p><span>Bhí mac ag Oisín darbh ainm Oscar.  Do b'in é an</span>
<lb n="582"/><span>laoch gan áidhbéil ná bréag.  Ní raibh aon mhaith i bhFionn</span>
<lb n="583"/><span>féin i gcomórtas leis.  Chuaidh Oscar go hAlbain, go</span>
<lb n="584"/><span>Sacsain, don Fhraingc agus do go leór tíortha eile,</span>
<lb n="585"/><span>agus chuir sé smacht ortha uile go léir.  Is cosmhail</span>
<lb n="586"/><span>nach fíor an méid sin.  Gan amhras ba chródha an laoch</span>
<lb n="587"/><span>é, agus is iomdha gníomh gaiscidh do rinne sé i nÉirinn.</span>
<lb n="588"/><span>Is minic do sáruighthí laoich thréanmhara eile acht níor</span>
<lb n="589"/><span>sáruigheadh ar Oscar ariamh.  Marbhuigheadh é fá dheireadh</span>
<lb n="590"/><span>i gCath Gabhra agus is annsin rinne Oisín an laoi</span>
<lb n="591"/><span>bhrónach sin “mór anocht mo chumha féin,” mar a</span>
<lb n="592"/><span>n-innseann sé dhúinn nár chuir sé féin suim san saoghal</span>
<lb n="593"/><span>ón lá sin amach.</span></p>
<lb n="594"/>
<lb n="595"/><p><span>Ba de Chlainn Bhaoiscne do na taoiseachaibh seo rómham.</span>
<lb n="596"/><span>Acht bhí clann chliútach eile ann, Clann Mhórna, agus</span>
<lb n="597"/><span>ba den chlainn sin do bheirt taoiseach eile .i. Goll glan-</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="598"/><p><span>bhéimeannach mac Mórna agus Conán maol mallachtach</span>
<lb n="599"/><span>mac Mórna.</span></p>
<lb n="600"/>
<lb n="601"/><p><span>Níl sárughadh Ghoill le fagháil.  Teasbáineann an</span>
<lb n="602"/><span>leasainm sin nár chladhaire é san gcath.  Déanann sé</span>
<lb n="603"/><span>rud eile freisin.  Cuireann sé i n-iúl dúinn go raibh</span>
<lb n="604"/><span>sé glan ins gach bealach.  Ní raibh aon fheall ann.  An</span>
<lb n="605"/><span>oidhche úd a tháinic Fionn chuige le n-a mharbhadh agus é</span>
<lb n="606"/><span>na chodladh, nuair dhúisigh sé dfhuagair Fionn comhrac</span>
<lb n="607"/><span>air.  Acht nuair dfhéach sé thart, chonnaic sé go raibh</span>
<lb n="608"/><span>sé i sáinn ag sluagh Ghoill.  B'éigean dó coimirce</span>
<lb n="609"/><span>Ghoill a iarraidh agus céard do rinne an laoch árd-</span>
<lb n="610"/><span>mheanmnach sin acht é a thiodhlacadh go dtí ceartlár</span>
<lb n="611"/><span>sluaigh Fhéinne Laighean, i n-áit a mharbhtha, rud a thuill</span>
<lb n="612"/><span>sé go maith.</span></p>
<lb n="613"/>
<lb n="614"/><p><span>Ní hé Goll an t-ainm do bhí air i dtosach acht Aodh.</span>
<lb n="615"/><span>Goineadh san tsúil i gcath Cnucha é, agus bhí sé ar leath-</span>
<lb n="616"/><span>shúil as sin amach.  Ar an adhbhar sin, cuireadh Goll</span>
<lb n="617"/><span>(ionann goll agus caoch) mar leasainm air.</span></p>
<lb n="618"/>
<lb n="619"/><p><span>Is dubhach dobrónach an rud é cuimhniughadh ar scéal</span>
<lb n="620"/><span>a bháis.  Bhí Fionn agus Clann Baoiscne i gcomhnuidhe</span>
<lb n="621"/><span>ar a lorg, agus fá dheireadh, do fágadh é gan sluagh,</span>
<lb n="622"/><span>gan bhuidhin ar taobh cairrge cruaidhe.  Ní raibh greim</span>
<lb n="623"/><span>le n'ithe aige, agus maidir le deoch ní raibh aige acht</span>
<lb n="624"/><span>uisce guirt.  Bhí a bhean i gcuideacht leis, agus mhol</span>
<lb n="625"/><span>sé dhí imtheacht.  Ní imtheochadh.  Dubhairt sí nach scarfadh</span>
<lb n="626"/><span>sí leis go deo.  Bhí a naimhde ag teannadh isteach air,</span>
<lb n="627"/><span>acht ní raibh maith dhóibh ann, cé go raibh sé gan bhiadh gan</span>
<lb n="628"/><span>deoch ar feadh tríochad lá.  Chomh fada agus mhair a neart,</span>
<lb n="629"/><span>thug sé an mhallacht agus an buille uaidh i n-éinfheacht</span>
<lb n="630"/><span>acht monuar, “téigheann caitheamh ann gach nídh,” agus</span>
<lb n="631"/><span>sáruigheadh air fá dheireadh.  Bfhearr liom é 'ná Oscar</span>
<lb n="632"/><span>féin.  Dfhulaing sé pianta, cruadhtan agus díth cháirde,</span>
<lb n="633"/><span>acht níor ghéill sé ariamh d'aon rud.</span></p>
<lb n="634"/>
<lb n="635"/><p><span>Maidir le Conán ní raibh ann acht amadán agus</span>
<lb n="636"/><span>cladhaire do réir scéalta áirithe.  Acht ní mar sin do</span>
<lb n="637"/><span>bhíodh na scéalta i gcomhnuidhe, agus tá cruth eile le</span>
<lb n="638"/><span>fagháil ar thuairisc Chonáin san gcuid is sine aca.  Bhí</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="639"/><p><span>sé maol gan bhréag, do réir maoile chinn agus maoile</span>
<lb n="640"/><span>aigne, acht ní raibh sé gan mhisneach, agus leis an</span>
<lb n="641"/><span>fhírinne a rádh, is follus ó na nuascéaltaibh féin go</span>
<lb n="642"/><span>raibh tréithe ann nár réidhtigh le bollscaireacht nó le</span>
<lb n="643"/><span>leibideacht.</span></p>
<lb n="644"/>
<lb n="645"/><p><span>CATH CNUCHA.</span></p>
<lb n="646"/>
<lb n="647"/><p><span>Conn Céadchathach a bhí ina Árdrígh nuair tugadh</span>
<lb n="648"/><span>cath Chnucha.  Budh mhaith le Cumhall, Muirn Munchaomh,</span>
<lb n="649"/><span>inghean Thaidhg mac Nuadhat, a phósadh agus d'iarr</span>
<lb n="650"/><span>sé ar a hathair í acht do heitigheadh é.  Dfhuadaigh</span>
<lb n="651"/><span>sé leis annsin í i n-aimhdheóin a gaolta.  D'orduigh an</span>
<lb n="652"/><span>[an] tÁrdrí a tabhairt suas, agus nuair nach ndéanfad</span>
<lb n="653"/><span>Cumhall an rud sin air do chruinnigh sé a shluaighte ina</span>
<lb n="654"/><span>aghaidh.  Tugadh an cath annsin, agus marbhuigheadh</span>
<lb n="655"/><span>Cumhall.  Tráchtann an chuid eile den scéal ar</span>
<lb n="656"/><span>imtheachta Dheimhne óig.</span></p>
<lb n="657"/>
<lb n="658"/><p><span>CATH GABHRA.</span></p>
<lb n="659"/>
<lb n="660"/><p><span>Is i n-aimsir Chairbre mac Cormaic mac Airt</span>
<lb n="661"/><span>do tugadh cath Gabhra.  Bhí inghean áluinn ag Cairbre</span>
<lb n="662"/><span>dárbh ainm Sciamhsholuis, agus bhí sí le pósadh le</span>
<lb n="663"/><span>Righ na Déise.  Acht níor thaithnigh sin leis an bhFéinn;</span>
<lb n="664"/><span>bfhearr leó go mór í a bheith ina mnaoi ag duine aca</span>
<lb n="665"/><span>féin, agus bhí de dhánacht ionnta go dtug siad a rogha</span>
<lb n="666"/><span>don rígh, Sciamhsholuis a thabhairt dhóibh féin, nó fiche</span>
<lb n="667"/><span>uinge d'ór bhuidhe a thabhairt ina héiric.  Do ghlac fearg</span>
<lb n="668"/><span>mhór Cairbre, agus chruinnigh sé sluagh mór leis an</span>
<lb n="669"/><span>Fhiann a mhilleadh go deó.  Casadh an dá shluagh ar a</span>
<lb n="670"/><span>chéile ag Gabhair i n-aice le Baile Átha Cliath.  Is</span>
<lb n="671"/><span>annsúd do bhí an leadradh agus an leónadh.  Do</span>
<lb n="672"/><span>marbhuigheadh Cairbre agus Oscar, an bheirt cheannphort,</span>
<lb n="673"/><span>agus a lán eile maille leó, agus an beagán den Fhéinn</span>
<lb n="674"/><span>do mhair i ndiaidh an chatha sin, ní raibh cumhacht ar bith aca</span>
<lb n="675"/><span>san tír ón lá sin amach.</span>
<lb n="676"/></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="677"/><p><span>AGALLAMH NA SEANÓRACH.</span></p>
<lb n="678"/>
<lb n="679"/><p><span>Ní scéal é acht cnuasach scéalta agus dánta, a d'innis</span>
<lb n="680"/><span>Oisin nó Caoilte do Phádraic Naomhtha agus dá chom-</span>
<lb n="681"/><span>pánachaibh.</span></p>
<lb n="682"/>
<lb n="683"/><p><span>CATH FIONNTRÁGHA.</span></p>
<lb n="684"/>
<lb n="685"/><p><span>Finnscéal é seo.  Bhí rí ann uair dárbh' ainm</span>
<lb n="686"/><span>Dáire Donn agus bhí an domhan uile fá smacht</span>
<lb n="687"/><span>aige acht Éire amháin.  Rinne Fionn mac Chumhaill</span>
<lb n="688"/><span>rud éigin as bealach ar Bholcán, Rí na Fraingce, agus</span>
<lb n="689"/><span>tháinic Dáire Donn go hÉirinn le sásamh a bhaint amach</span>
<lb n="690"/><span>as Fionn.  Mhair an troid go ceann lae agus bliadhna</span>
<lb n="691"/><span>agus do b'iongantach an troid í.  Gach arm faobhair</span>
<lb n="692"/><span>níos iongantaighe agus níos nimhnighe 'ná a chéile, bhí</span>
<lb n="693"/><span>sé ag na hallmhuraighibh, agus cé gur chuidigh an sluagh</span>
<lb n="694"/><span>sidhe leis an bhFéinn, agus go dtug Tuatha De Danann</span>
<lb n="695"/><span>a gcongnamh comhachtach dóibh, do fágadh ina gcosair</span>
<lb n="696"/><span>chró iad.</span></p>
<lb n="697"/>
<lb n="698"/><p><span>TÓRAIDHEACHT DHIARMUDA AGUS GRÁINNE.</span></p>
<lb n="699"/>
<lb n="700"/><p><span>Tá an scéal so ar na scéaltaibh is faide agus is</span>
<lb n="701"/><span>breaghtha dá bhfuil le fagháil i dtaobh na Féinne.  Thárla</span>
<lb n="702"/><span>go bhfuair bean Fhinn bás.  Budh mhaith leis posadh arís</span>
<lb n="703"/><span>agus budh mhaith leis Gráinne inghean Chormaic a bheith ina</span>
<lb n="704"/><span>mnaoi aige.  Níor mhaith le Gráinne eisean, ámhthach,</span>
<lb n="705"/><span>agus chuir sé geasa ar Dhiarmuid í dfhuadach leis.  Rinne</span>
<lb n="706"/><span>Diarmuid sin.  An cuid eile den scéal tráchtann sé</span>
<lb n="707"/><span>ar an seachrán a rinneadar ar fud na tíre agus Fionn</span>
<lb n="708"/><span>i gcomhnuidhe ar a lorg.</span></p>
<lb n="709"/>
<lb n="710"/><p><span>Níor mhór le rádh í Gráinne.  Is iomdha dócamhal a</span>
<lb n="711"/><span>ndeachaidh Diarmuid tríd ar a son.  Cibé rud suarach</span>
<lb n="712"/><span>a gcuireadh sí suim ann níor mhór a fhagháil dí.  Gheall</span>
<lb n="713"/><span>sí i dtosach go bpósfadh sí Fionn.  Ní fhaca sí roimhe</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="714"/><p><span>sin é.  Acht nuair a chonnaic sí é níor thaitnigh sé léi</span>
<lb n="715"/><span>agus ba bheag léi a focal a briseadh.  Annsin chuir sí</span>
<lb n="716"/><span>Diarmuid fá gheasaibh go bpósfadh sé í.  Níor thug sí</span>
<lb n="717"/><span>grádh a croidhe dhó is dóigh; ní raibh uaithi acht Fionn a</span>
<lb n="718"/><span>sheachaint.  Agus i ndeireadh na scríbe nuair marbhuigheadh</span>
<lb n="719"/><span>Diarmuid go cealgach níor bhris sí a croidhe ag gol</span>
<lb n="720"/><span>is ag caoidh, acht do phós sí an cealgaire.</span></p>
<lb n="721"/>
<lb n="722"/><p><span>TEACHT AGUS IMTHEACHT AN GHIOLLA DHEACAIR:</span>
<lb n="723"/><span>EACHTRA LOMNOCHTÁIN AN tSLÉIBHE RIFFE.</span></p>
<lb n="724"/>
<lb n="725"/><p><span>Scéalta greannmhara iad so.  Mealladh cuid dhen</span>
<lb n="726"/><span>Fhéinn ar dhruim seaneich nó i luing Lomnochtháin agus</span>
<lb n="727"/><span>a mbreith go tír choigchríochaigh agus a gcur faoi</span>
<lb n="728"/><span>dhraoidheacht annsin.</span></p>
<lb n="729"/>
<lb n="730"/><p><span>Is duine gruamdha é an té nach ndéanfadh gáire fá</span>
<lb n="731"/><span>Chonán agus a chaipín, nó fá na “cúig fir déag” ar</span>
<lb n="732"/><span>mhuin eich an Ghiolla Dheacair.</span></p>
<lb n="733"/>
<lb n="734"/><p><span>BODACH AN CHÓTA LACHTNA.</span></p>
<lb n="735"/>
<lb n="736"/><p><span>Scéal gearr é seo, acht má tá sé gearr féin, tá sé</span>
<lb n="737"/><span>deas agus is fiú é a léigheamh.  Caol an Iarainn, mac</span>
<lb n="738"/><span>Ríogh na Teasáille a tháinic go hÉirinn le n-a cur fá</span>
<lb n="739"/><span>chíos.  Chaithfeadh Fionn géilleadh dhó, nó bheadh ár sluagh</span>
<lb n="740"/><span>ann.  Acht dá bhfághthaoi aon laoch amháin a bhainfeadh</span>
<lb n="741"/><span>an bhuaidh dhe le luas reatha, bhéadh sé sásta agus</span>
<lb n="742"/><span>dfhillfeadh sé ar ais dá thír féin gan aon trioblóid</span>
<lb n="743"/><span>eile do chur ortha.</span></p>
<lb n="744"/>
<lb n="745"/><p><span>Mar chonnacthas, bhí rith maith ins na Fiannaibh.  Acht</span>
<lb n="746"/><span>bhí cuid aca níos fearr 'ná chéile.  Tá a fhios againn go</span>
<lb n="747"/><span>raibh Oisín ina reathaidhe mhaith, acht do b'é Caoilte mac</span>
<lb n="748"/><span>Rónáin an reathaidhe do bfhearr dá raibh ins an bhFéinn.</span>
<lb n="749"/><span>Ní raibh Caoilte san mbaile an lá sin agus d'iarr</span>
<lb n="750"/><span>Fionn cáirde ar Chaol an Iarainn go dtagadh sé.  Tugadh</span>
<lb n="751"/><span>sin dó agus d'imthigh Fionn ag iarraidh Chaoilte.</span>
<lb n="752"/></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="753"/><p><span>Ní dheachaidh sé abhfad gur casadh air an fathach ba</span>
<lb n="754"/><span>ghráinne dá bhfaca sé ariamh.  Dfhiafruigh an fathach</span>
<lb n="755"/><span>dFhionn fáth a thurais.  Leis an scéal a ghiorrughadh thairg</span>
<lb n="756"/><span>an fathach é féin i n-áit Chaoilte agus glacadh é; agus</span>
<lb n="757"/><span>nuair tháinic lá an reatha fuair sé buaidh go réidh ar</span>
<lb n="758"/><span>Chaol an Iarainn.</span></p>
<lb n="759"/>
<lb n="760"/><p><span>FILIDHEACHT NA FÉINNE.</span></p>
<lb n="761"/>
<lb n="762"/><p><span>Tá go leór laoithe agus dánta le fagháil i dtaobh</span>
<lb n="763"/><span>na Féinne, cuid aca i nGaedhilg na haimsire seo,</span>
<lb n="764"/><span>agus cuid aca i nGaedhilg na n-aois meadhónach.</span>
<lb n="765"/><span>Ortha sin atá sealga, eachtraí catha, caointe agus</span>
<lb n="766"/><span>a lán eile, agus is deacair a sárughadh a fhagháil</span>
<lb n="767"/><span>i litridheacht ar bith ar bhinneas nó ar fhuinneamh.</span>
<lb n="768"/><span>Feileann an focal don smaoineadh i gcomhnuidhe.  Tá</span>
<lb n="769"/><span>caint chruinn ionnta.  Ar a léigheadh dhúinn feicimíd</span>
<lb n="770"/><span>nach mbíodh a shúile nó a chluasa dúnta ag an bhfile</span>
<lb n="771"/><span>ar fhuamannaibh ceólmhara nó ar radharcaibh aoibhne áilne</span>
<lb n="772"/><span>na tíre.  Feách an rann deas seo:—</span></p>
<lb n="773"/>
<lb n="774"/><p><span>“Do ghluaiseamair chum tulcha ós cionn gleanna</span>
<lb n="775"/><span>Mar ar bh'aoibhinn duilleabhar na gcrann ag fás</span>
<lb n="776"/><span>Bhí éanlaith ann ag ceileabhar linn</span>
<lb n="777"/><span>'S an chuach go ceóilbhinn i ngach árd.”</span></p>
<lb n="778"/>
<lb n="779"/><p><span>nó na ceathramhna seo eile ag trácht ar mhéinn Fhinn:—</span></p>
<lb n="780"/>
<lb n="781"/><p><span>“Scaltarnach loin Leitreach Laoi</span>
<lb n="782"/><span>Tonn Rughraidhe ag buain re tráigh</span>
<lb n="783"/><span>Dordán an daimh ó Mhaigh Mhaoin</span>
<lb n="784"/><span>Búithre an laoigh o Ghleann dá Mháil.</span></p>
<lb n="785"/>
<lb n="786"/><p><span>“Foghar seilge Sléibhe gCrot</span>
<lb n="787"/><span>Fuaim na n-os um Shliabh gCua</span>
<lb n="788"/><span>Mongar faoileann Iorruis tall</span>
<lb n="789"/><span>Gáir na mbadhbh ós ceann na sluagh.”</span>
<lb n="790"/></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="791"/><p><span>Ba bhreagh uaidh an Fhiann a mholadh:—</span></p>
<lb n="792"/>
<lb n="793"/><p><span>“Ní chanaimísne, an Fhiann, gó;</span>
<lb n="794"/><span>Bréag leó níor samhladh riamh,</span>
<lb n="795"/><span>Acht le fíre is neart ár lámh</span>
<lb n="796"/><span>Thigmís slán as gach gliaidh.”</span></p>
<lb n="797"/>
<lb n="798"/><p><span>Nach breagh an saoghal do bhíodh aca fadó:—</span></p>
<lb n="799"/>
<lb n="800"/><p><span>“Do fáiltigheadh romhainn ag bantracht Ghréag</span>
<lb n="801"/><span>Suidhtar búird is gléastar biadh.</span>
<lb n="802"/><span>Cuireadh ortha fíon is beóir</span>
<lb n="803"/><span>Mar budh chóir do righ is do thriath.”</span></p>
<lb n="804"/>
<lb n="805"/><p><span>Acht ní ar rudaibh deasa den chineál sin do bhíodh</span>
<lb n="806"/><span>cuimhne an fhile i gcomhnuidhe.  Do b'iomdha dólás agus</span>
<lb n="807"/><span>amhgar a ndeachaidh sé tríd, agus ar ndóigh tá lomchlár</span>
<lb n="808"/><span>na fírinne aige nuair adeir sé</span></p>
<lb n="809"/>
<lb n="810"/><p><span>“… croidhe cloiche</span>
<lb n="811"/><span>Nach glacann doladh trém chrích.”</span></p>
<lb n="812"/>
<lb n="813"/><p><span>Ba díol truaighe é gan bhréag.  Canann sé:—</span></p>
<lb n="814"/>
<lb n="815"/><p><span>“O'n ló sin catha Gabhra</span>
<lb n="816"/><span>Ní dhearnamair teannlabhradh</span>
<lb n="817"/><span>Ní rabhamair oidhche nó ló</span>
<lb n="818"/><span>Nach leigmís osna lánmhór.”</span></p>
<lb n="819"/>
<lb n="820"/><p><span>Acht cé gur chaoin sé na Fianna mar sin, bhí rud eile</span>
<lb n="821"/><span>ag cur as do chomh maith.  Bhí goile maith aige.  Ní</span>
<lb n="822"/><span>chleachtadh sé “íota, tart, is troscadh fada” nuair</span>
<lb n="823"/><span>do mhair an Fhiann.  Níor mhaith leis biadh na manach.</span>
<lb n="824"/><span>Chuir sé i gcuimhne dó gurbh é Fionn</span></p>
<lb n="825"/>
<lb n="826"/><p><span>“… do choiscfeadh a thart</span>
<lb n="827"/><span>Ní hionann is prais na cléire.”</span></p>
<lb n="828"/>
<lb n="829"/><p><span>Agus cé gur bhocht an biadh agus an deoch, níor bh'é</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="830"/><p><span>sin an chuid ba mheasa de.  Níor mhaith leis bheith, mar</span>
<lb n="831"/><span>deir sé:—</span></p>
<lb n="832"/>
<lb n="833"/><p><span>“Gan fonn gan ghnaoi ag cóimhreamh cloch</span>
<lb n="834"/><span>Gibé uair do-gheibhinn an greim</span>
<lb n="835"/><span>Is fada arís go bhfághainn an deoch.”</span></p>
<lb n="836"/>
<lb n="837"/><p><span>Táthar á rádh anois nach bhfuil acht cumadóireacht</span>
<lb n="838"/><span>ins an méid a bhaineas leis an aighneas idir Phádraig</span>
<lb n="839"/><span>agus Oisín, agus dar liom, is ceart é.  Níl aon tagairt</span>
<lb n="840"/><span>dó insna dántaibh is sine, an chuid is lugha dhe.</span></p>
<lb n="841"/>
<lb n="842"/><p><span>Mar dubhradh cheana, tá daoine ann nach creideann</span>
<lb n="843"/><span>go mba daoine saoghalta an Fhiann, ar chor ar bith.</span>
<lb n="844"/><span>Déithe bréige do bhí ionnta, dar leis an dream so, agus</span>
<lb n="845"/><span>d'éirigh na scéalta so na céadta bliadhain roimh theacht</span>
<lb n="846"/><span>Phádraic i nÉirinn.  Ní i nÉirinn amháin d'éirigh scéalta</span>
<lb n="847"/><span>den chineáíl so.  Níl le déanamh agat acht cuimhniughadh</span>
<lb n="848"/><span>ar sheanscéaltaibh na Rómha is na Gréige, ar scrios na</span>
<lb n="849"/><span>Traoi, agus ar scéaltaibh Ódin agus a chompánach i</span>
<lb n="850"/><span>dTuaisceart na hEórpa.  Feicfidh tú go bhfuil an</span>
<lb n="851"/><span>déanamh céadna ar na scéaltaibh seo uile — daoine</span>
<lb n="852"/><span>a bhfuil comhacht neamhshaoghalta aca — draoidheacht dhá</span>
<lb n="853"/><span>imirt go síor — pisreoga agus geasa chomh tiugh</span>
<lb n="854"/><span>flúirseach agus do bhéadh sméara dubha ar na driseógaibh</span>
<lb n="855"/><span>lá breagh gréine san bhFoghmhar — an neamhchoitcheanntacht</span>
<lb n="856"/><span>ag baint le gach duine aca agus le gach gníomh dá</span>
<lb n="857"/><span>ndearnadar.</span></p>
<lb n="858"/>
<lb n="859"/><p><span>Is fíor an méid seo.  Is fíor go bhfuil cosmhalacht</span>
<lb n="860"/><span>idir litridheacht na Féinne agus litridheacht na Rómha</span>
<lb n="861"/><span>agus na Gréige.  Is fíor go bhfuil trácht ar dhéithibh</span>
<lb n="862"/><span>san Ilias agus san Aenéis go díreach mar atá ins an</span>
<lb n="863"/><span>litridheacht Fhiannaidheachta, acht an gcruthuigheann sin</span>
<lb n="864"/><span>dhúinn nár mhair Acail nó Aeneas nó Hector nó Priam?</span>
<lb n="865"/><span>Ba ghnás le hollamhnaibh agus le saoithibh gan taobh do</span>
<lb n="866"/><span>thabhairt do churaidhibh catha na Traoi.  Ní raibh aon Traoi</span>
<lb n="867"/><span>ann riamh, dar leo; nó má bhí, ní raibh sí saidhbhir</span>
<lb n="868"/><span>nó comhachtach.  Acht dfhág saothar an Ghearmánaigh</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="869"/><p><span>fhoghlumtha sin, an Dochtúir Schliemann, a mhalairt de</span>
<lb n="870"/><span>scéal aca.</span></p>
<lb n="871"/>
<lb n="872"/><p><span>Ar an gcuma céadna, an laoi bhreagh Ghearmánach</span>
<lb n="873"/><span>sin, an Nibelungenlied, a bhfuil go leór rudaí innti</span>
<lb n="874"/><span>chomh hiongantach le rud ar bith dá bhfuil i litridheacht</span>
<lb n="875"/><span>na Féinne, ní chruthuigheann sí dhúinn nár mhair Dietrich</span>
<lb n="876"/><span>(Theodoric) nó Hildebrand, mar innseann stair na</span>
<lb n="877"/><span>hEórpa dhúinn go raibh Theodoric ina righ ar an</span>
<lb n="878"/><span>Iodáil.</span></p>
<lb n="879"/>
<lb n="880"/><p><span>Léighimíd i seanscéal go ndeachaidh Cormac mac</span>
<lb n="881"/><span>Airt, Árdrí Éireann, go Tír na nÓg, acht má léighimíd</span>
<lb n="882"/><span>féin ní gábha dhúinn a chreideamhaint nár mhair Cormac.</span></p>
<lb n="883"/>
<lb n="884"/><p><span>Is iomdha cur síos atá le fagháil i dtaobh na sidheóg</span>
<lb n="885"/><span>insna seanleabhraibh.  I gCogadh Gaedheal le Gaill</span>
<lb n="886"/><span>mar shompla, léighimíd go raibh taithighe ag Murchadh</span>
<lb n="887"/><span>agus ag Brian ar an sidhe.  Acht ní cruthughadh é sin</span>
<lb n="888"/><span>nár mhair Brian nó Murchadh.</span></p>
<lb n="889"/>
<lb n="890"/><p><span>Seo é a bhfuil mé chuige.  Má's fíor gur mhair Brian</span>
<lb n="891"/><span>agus Murchadh thar cheann go gcuirthar cáirdeas na</span>
<lb n="892"/><span>sidheóg ina leith, má's fíor gur mhair Cormac thar cheann</span>
<lb n="893"/><span>a n-abruighthar ar a imtheacht go Tír na nÓg, má mhair</span>
<lb n="894"/><span>Theodoric thar cheann go n-abruighthar go raibh airm</span>
<lb n="895"/><span>iongantacha aige, agus go dtroideadh sé le habhacaibh</span>
<lb n="896"/><span>agus le fathachaibh, cionnus is féidir a rádh nár mhair</span>
<lb n="897"/><span>Fionn nó an Fhiann, cé go gcuirthar iongantais mhóra ina</span>
<lb n="898"/><span>leith?</span></p>
<lb n="899"/>
<lb n="900"/><p><span>“A chómhairle féin do gach aon.”  Béidh a dtuairim</span>
<lb n="901"/><span>féin ag lucht na naomhshamhluigheachta agus na ndéithe</span>
<lb n="902"/><span>bréige.  Tá rudaí ar neimh agus ar talamh nach</span>
<lb n="903"/><span>dtaidhbhrighthar dóibh.  Agus béidh ár gcomhairle féin</span>
<lb n="904"/><span>againn-ne.  Chítar dhúinn gur críonna agus gur</span>
<lb n="905"/><span>ciallmhaire an duine a chreideas do sheanchas na ndaoine</span>
<lb n="906"/><span>agus do stair na tíre.</span></p>
<lb n="907"/>
<lb n="908"/><p><span>“An scéal seo do innsim daoibh</span>
<lb n="909"/><span>Iomdha duine do chualaidh.”</span></p>
<lb n="910"/>
<lb n="911"/><p><span>TÍR AN ÁIR.</span>
<lb n="912"/></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="913"/><p><span>ÓGLÁIG NA BLIADHNA 1782</span>
<lb n="914"/></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="915"/><p><span>ÓGLÁIG NA BLIADHNA 1782.</span></p>
<lb n="916"/>
<lb n="917"/><p><span>I — STÁID NA TÍRE RÓMPA.</span></p>
<lb n="918"/>
<lb n="919"/><p><span>Níl ré eile i stair na hÉireann, ó chéadchuir an Sasanach</span>
<lb n="920"/><span>a chrúb mhillteach ar mhuinéal Bhanban chómh gléineach</span>
<lb n="921"/><span>glórmhar le ré Óglách na Bliadhna 1782.  Ní airmhighim</span>
<lb n="922"/><span>ná go ndeineadh go minic gníomhra móra cródha a chuaidh</span>
<lb n="923"/><span>i ngoireacht dubh iongan dÉirinn do shaoradh ó dhaor-</span>
<lb n="924"/><span>smacht gall.  Muna mbeadh an míádh do bhain do Bhrúce</span>
<lb n="925"/><span>is cosmhail go gcuirfeadh sé féin is Gaedhil Éireann</span>
<lb n="926"/><span>ruaig ar na Sasanaigh.  Agus an Niallach leis, muna</span>
<lb n="927"/><span>mbeadh an botún a bhain do i gCionn tSáile d'athchuirfeadh</span>
<lb n="928"/><span>sé ar bun an náisiún Gaedhlach in Éirinn arís.  Maidir</span>
<lb n="929"/><span>le gníomhra gaile is gaisce an tSáirséalaigh, cuirid at</span>
<lb n="930"/><span>le bród fós ar chroidhe gach Gaedhil.  Do bhí “muna</span>
<lb n="931"/><span>mbeadh” i ré an tSáirséalaigh leis, fóiríor.</span></p>
<lb n="932"/>
<lb n="933"/><p><span>Acht do thóg na hógláig Éire as umar na haimléise,</span>
<lb n="934"/><span>agus do dheineadar náisiún uasal eólgaiseach, saidhbhir,</span>
<lb n="935"/><span>bródmhar, bríghmhar, cródha dhi.  Chum méid oibre na</span>
<lb n="936"/><span>n-óglach do mheas i gceart ámh, ní leór féachain ar thoradh</span>
<lb n="937"/><span>na hoibre.  Budh cheart an t-adhbhar as ar cumadh an</span>
<lb n="938"/><span>náisiún do bhreithniughadh.</span></p>
<lb n="939"/>
<lb n="940"/><p><span>Do bhí Éire briste brúighte ar lár fe fhóirnibh is cham-</span>
<lb n="941"/><span>dhlighthibh Shasana.  Do chuir Poyning's Law Éire i spleádh-</span>
<lb n="942"/><span>chas le Riaghaltas Shasana.  Ní raibh de chead ag</span>
<lb n="943"/><span>Parlaiméid na hÉireann nuadhdhlighe do dhéanamh gan</span>
<lb n="944"/><span>cead ón Riaghaltas san.  Do rinn Seóirse I na</span>
<lb n="945"/><span>greamanna níos cruadha.  Do dhein sé dlighe do chrap</span>
<lb n="946"/><span>ar fad cómhacht Feise na hÉireann.</span></p>
<lb n="947"/>
<lb n="948"/><p><span>Do bhí a gcúis féin ag na Sasanaigh le sna dlighthibh</span>
<lb n="949"/><span>seo.  Do bhíodh ceannuidhthe is lucht tionnscal na hÉireann</span>
<lb n="950"/><span>ag dul i gcomórtas le ceannuidhthibh Shasana.  Ní raibh</span></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="951"/><p><span>bac ar Shasanaigh annsan gach constaice do chur roimh</span>
<lb n="952"/><span>na hÉireannaigh i bhfuirm dlighthe, agus a n-earraidhe</span>
<lb n="953"/><span>féin do chosaint.  Ní raibh neart ag Éire cur ina</span>
<lb n="954"/><span>gcoinnibh.  Dfhág so Éire go bocht, a ceannuidhthe go</span>
<lb n="955"/><span>lagbheartach agus a cearduidhthe go díomhaoin.  Ní raibh</span>
<lb n="956"/><span>de thrádáil ag Éirinn le tíorthaibh iasachta acht an méid</span>
<lb n="957"/><span>do cheaduig Sasana, agus ba bheag san.</span></p>
<lb n="958"/>
<lb n="959"/><p><span>I dtaobh oideachais, ní raibh ag an gnáthÉireannach</span>
<lb n="960"/><span>acht an méid a fuair sé cois teine nó cois scairte ó</span>
<lb n="961"/><span>sna scoláirí bochta.  Filidheacht is stair is litridheacht</span>
<lb n="962"/><span>na hadhbhair go raibh suim aca ionnta.  Ní raibh puinn</span>
<lb n="963"/><span>tuigsiona aca i mionchúrsaíbh náisiúnta is tionnscail.</span></p>
<lb n="964"/>
<lb n="965"/><p><span>Do bhí na Caitliocaigh fós fé bhráca phiandlighthe</span>
<lb n="966"/><span>gan cead aca lámhistig a bheith aca in aon ghnó phoiblidhe,</span>
<lb n="967"/><span>agus ba mhór an cur chum deiridh san ar an náisiún.</span></p>
<lb n="968"/>
<lb n="969"/><p><span>Do bhí spioraid an tsaighdiurachta i gcroidhthibh Gaedhal</span>
<lb n="970"/><span>is Gallghaedhal i gcomhnuidhe ámh, agus do sheas san don</span>
<lb n="971"/><span>náisiún.  Do bhí na Gallghaedhil tuirseach de thromualach</span>
<lb n="972"/><span>na Sasanach, na ceannuidhthe ciapaithe ag á ndlighthibh,</span>
<lb n="973"/><span>agus an tuath Caitliocach ar sciobaidh chum buile do</span>
<lb n="974"/><span>bhualadh ar a seannamhaidh, cé go raibh na cléir á gcomhair-</span>
<lb n="975"/><span>liughadh a bheith dílis don rí agus umhal don riaghaltas.</span></p>
<lb n="976"/>
<lb n="977"/><p><span>Níor bh'iongnadh mar sin go raibh gach Éireannach ina</span>
<lb n="978"/><span>choilgsheasamh ag faire ar an gcomhrac nuair a phleangc</span>
<lb n="979"/><span>na Méarcánaigh na Sasanaigh insna Státaibh.  Troid</span>
<lb n="980"/><span>an tsaoirfhir in aghaidh an tíoránaigh a b'eadh an troid</span>
<lb n="981"/><span>agus ba leór san do chroidhthibh na nGaedhal aon tráth.</span></p>
<lb n="982"/>
<lb n="983"/><p><span>Do chuir an cogadh thall corruighe ar anam na hÉireann.</span>
<lb n="984"/><span>Do cromadh abhfus ar bheith ag trácht ar shaoirse is</span>
<lb n="985"/><span>ar neamhspleadhchas.  Do tosnuigheadh annso is annsúd</span>
<lb n="986"/><span>ar chleachtadh do dhéanamh ar arm is ar armáil.  Acht</span>
<lb n="987"/><span>níor deineadh aon nidh dhen tréan nó gur bhagair na</span>
<lb n="988"/><span>Frangcaigh Éire do ghabháil.</span></p>
<lb n="989"/>
<lb n="990"/><p><span>Do chuir an bhagairt na Sasanaigh ar crith agus i</span>
<lb n="991"/><span>gcruadhchás.  Dá gcuireadh an Fhraingc roimpi Éire</span>
<lb n="992"/><span>do ghabháil ní raibh sé do neart i Sasana cosc do chur léi,</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="993"/><p><span>mar do bhí cómhachtaí Shasana scaipithe ar fuaid an</span>
<lb n="994"/><span>domhain.</span></p>
<lb n="995"/>
<lb n="996"/><p><span>Do thug san caoi is leathscéal do mhuinntir na</span>
<lb n="997"/><span>hÉireann na hóglaig do chur ar bun agus arm dfhághail</span>
<lb n="998"/><span>chum iad féin do chosaint.  Ní raibh acht gaoth an fhocail</span>
<lb n="999"/><span>ó ógánachaibh na hÉireann.  Do chuir a ndíogras crith-</span>
<lb n="1000"/><span>eagla ar Shasana, acht ní raibh leigheas aici ar an scéal</span>
<lb n="1001"/><span>acht a bheith cráidhte, agus scaoileadh leó, nó go mbeadh</span>
<lb n="1002"/><span>an gad a bhí á tachtadh reidhtighthe.</span></p>
<lb n="1003"/>
<lb n="1004"/><p><span>Fé cheann míosa do bhí sé scór míle fear i gcumannaibh</span>
<lb n="1005"/><span>na n-óglach ag cleachtadh saighdiúrachta agus ag cur</span>
<lb n="1006"/><span>eólais ar ghnóthaíbh chogaidh.  Níor dhóigh le haoinne indiu</span>
<lb n="1007"/><span>gurbh aon chúis maoidhmhte an nidh sin, nó go bhféachtaí</span>
<lb n="1008"/><span>isteach sa scéal.  Chum méid is éifeacht na hoibre do</span>
<lb n="1009"/><span>mheas i gceart nior mhór “aigne” an náisiúin do thuigsint</span>
<lb n="1010"/><span>agus éirim is comhacht is líon gach dreama do mheadhadh.</span></p>
<lb n="1011"/>
<lb n="1012"/><p><span>Ní raibh cead ag na Caitliocaigh a bheith insna cumannaibh</span>
<lb n="1013"/><span>ar dtúis, agus Caitliocaigh a b'eadh triúr as an gceathrar</span>
<lb n="1014"/><span>de mhuinntir na hÉireann.  Do chuir Caitliocaigh shaidhbhre</span>
<lb n="1015"/><span>cumainn ar ban ina dhiaidh san do na Caitliocaigh agus</span>
<lb n="1016"/><span>do ghlac Protastúnaigh leó annso is annsúd ina</span>
<lb n="1017"/><span>gcumannaibh féin.  Acht má bhí dlíghe ag cosc na</span>
<lb n="1018"/><span>gCaitliocach ar arm do ghlacadh ní raibh aon dlighe á gcosc</span>
<lb n="1019"/><span>ar arm do cheannach dá gcomhursanaibh agus gach cabhair</span>
<lb n="1020"/><span>eile do thabhairt do sna Protastúnaigh.  Ní raibh sé de</span>
<lb n="1021"/><span>chomhacht acht chomh beag ag aon dlighe phianamhail grádh</span>
<lb n="1022"/><span>dá dtír a ruagadh as a gcroidhthibh.  Do bhí trí chéad</span>
<lb n="1023"/><span>míle duine dhíobh ullamh lánfhonnmhar ar sheasamh i</span>
<lb n="1024"/><span>mbearnain an bhaoghail, nuair a thiocfadh lá an chruadhtain</span>
<lb n="1025"/><span>— lá go mbeadh fáilte rómpa.</span></p>
<lb n="1026"/>
<lb n="1027"/><p><span>Do b'í Éire cliabhán na chródhachta riamh agus b'í Banba</span>
<lb n="1028"/><span>banaltra na ngaiscidheach ó thúis aimsire.  Níor réidhe</span>
<lb n="1029"/><span>nádúraighe lacha ar uisce 'ná an tÉireannach ag</span>
<lb n="1030"/><span>saighdiúracht.  Ina theannta san, grádh fé ndear dhóibh</span>
<lb n="1031"/><span>an fuadar fuinneamhail a tháinig fútha .i. grádh dá</span>
<lb n="1032"/><span>dtír, agus is treise de chomhacht grádh ná smacht, amhail</span>
<lb n="1033"/><span>is mire ar an mbóthar coirce 'ná spuir.</span>
<lb n="1034"/></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1035"/><p><span>Na Protastúnaigh shaidhbhre i ngach áit a thóg ortha</span>
<lb n="1036"/><span>féin na cumanin a chur ar bun agus a gcur i bhfearas.</span>
<lb n="1037"/><span>Dream soilbhir suaimhneach sámh a b'eadh an dream san,</span>
<lb n="1038"/><span>gan puinn caitheamh aca i ndiaidh ollmhaitheas an tsaoghail.</span>
<lb n="1039"/><span>Ní gnáth le n-a leithéidí bheith drochmhaitheasach ná leithleach,</span>
<lb n="1040"/><span>agus nuair a cuirid rómpa iad féin is a gcuid do</span>
<lb n="1041"/><span>thoirbhirt ar son a dtíre ní dheinid aon dá leith dá</span>
<lb n="1042"/><span>ndícheall.</span></p>
<lb n="1043"/>
<lb n="1044"/><p><span>Do thug na hóglaig omós dóibh nár bh'omós fallsa,</span>
<lb n="1045"/><span>acht omós nádúrtha nár bhorr ó smacht acht ó shéimhe is ó</span>
<lb n="1046"/><span>charadas na n-oifigeach agus ó n-a gcáil is ó n-a gclú.</span>
<lb n="1047"/><span>Bfhearr an t-omós san mar úirlis troda 'ná gunnaí</span>
<lb n="1048"/><span>móra, agus níor ghábha timthirí.</span></p>
<lb n="1049"/>
<lb n="1050"/><p><span>Níor bh'iongnadh mar sin gur scuab an nuaghluaiseacht</span>
<lb n="1051"/><span>ar fuaid an oileáin nós sidh gaoithe, agus gur bhailig</span>
<lb n="1052"/><span>sé na ceart imeall uaisleacht agus inntleacht an</span>
<lb n="1053"/><span>náisiúin agus gur thairrig sé isteach ina chuilithe neart</span>
<lb n="1054"/><span>is cródhacht na tíre, agus gur ag dul i dtreise is i</span>
<lb n="1055"/><span>mboirbe do bhí méid na stoirmeach san.</span></p>
<lb n="1056"/>
<lb n="1057"/><p><span>II — AN tATHARRUGHADH.</span></p>
<lb n="1058"/>
<lb n="1059"/><p><span>Do cuireadh na hógláig ar bun agus do chuir Éire</span>
<lb n="1060"/><span>eólas ar a neart féin.  An fathach ciapaithe a thugann</span>
<lb n="1061"/><span>fé ndeara de phreib a fhéithleóga láidre teanna, is a</span>
<lb n="1062"/><span>ghéaga troma cnámhacha, agus a bhraitheann an chruadhfheóil</span>
<lb n="1063"/><span>thoirteamhail ar na géagaibh sin, agus a chuireann a</span>
<lb n="1064"/><span>mhuinghín as a stuaim féin, ba bhaoghal dá namhaid é.</span>
<lb n="1065"/><span>B'shin é mar bhí ag Éirinn agus is mairg a rachadh i ngleic</span>
<lb n="1066"/><span>léi feasta.  Do tháinig atharrughadh mór uirthi i suim</span>
<lb n="1067"/><span>ghairid aimsire, agus ní hamháin atharrughadh corpordha</span>
<lb n="1068"/><span>acht atharrughadh intinne agus atharrughadh spioraide</span>
<lb n="1069"/><span>chomh maith.</span></p>
<lb n="1070"/>
<lb n="1071"/><p><span>D'imthigh an tromshuan is an neamhshuim de inntleacht</span>
<lb n="1072"/><span>na coitchiantachta.  Scoil a b'eadh gach cumann dá</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1073"/><p><span>gcómhdhaltaibh.  Do pléidheadh insna scoileannaibh sin</span>
<lb n="1074"/><span>gach ceist a bhain le poilitidheacht is le tionnscal an</span>
<lb n="1075"/><span>náisiúin agus le n-a saoirse.  Do múscladh inchinn an</span>
<lb n="1076"/><span>ghnáthdhuine agus do méaduigheadh a chuid eólais.  Tháinig</span>
<lb n="1077"/><span>muinghín ag na daoinibh asta féin.  Do chuireadar</span>
<lb n="1078"/><span>rómpa nídh áirighthe do dhéanamh .i. a dtír dhúthchais do</span>
<lb n="1079"/><span>shaoradh ó dhaorsmacht gall.  Bhíodar beartuighthe ar é</span>
<lb n="1080"/><span>dhéanamh.  Do bhraitheadar an neart ionnta féin, agus</span>
<lb n="1081"/><span>bás amháin a choiscfeadh iad.</span></p>
<lb n="1082"/>
<lb n="1083"/><p><span>Níor bh'iongantaighe an t-atharrughadh aigne 'ná an</span>
<lb n="1084"/><span>t-atharrughadh corpordha.  Tháinig breis fearamhlacht</span>
<lb n="1085"/><span>do sna hóglaigh ó bheith ag laimhsiughadh arm.  Do dhírig</span>
<lb n="1086"/><span>an cleachtadh iad.  Tháinig módhmhaireacht ina ngluaiseacht.</span>
<lb n="1087"/><span>An misneach a bhí ina gcroidhthibh do las sé solas ina</span>
<lb n="1088"/><span>súilibh is ina ngnúisibh.  Seadh, agus ina mbalcaisí —</span>
<lb n="1089"/><span>do ghléasadar iad féin go triopalach is go feistighthe</span>
<lb n="1090"/><span>is go fáiscithe.  Do dhein náisiún beó cródha dÉirinn</span>
<lb n="1091"/><span>in aon bhliadhain amháin.</span></p>
<lb n="1092"/>
<lb n="1093"/><p><span>Thug an ghluaiseacht na Protastúnaigh is na Caitliocaigh</span>
<lb n="1094"/><span>i gcomhluadar a chéile.  Ba mhóide a meas ar a chéile</span>
<lb n="1095"/><span>an caidreabh.  Do nochtadh deaghthréighthibh na gCaitliocach.</span>
<lb n="1096"/><span>In inead éad is formad a bheith aca le Protastúnaigh</span>
<lb n="1097"/><span>is amhlaidh a bhíodar ar sciobaidh chum cabhrughadh leó i</span>
<lb n="1098"/><span>ngach slighe, cé go raibh coiscithe ortha féin dul isna</span>
<lb n="1099"/><span>cumannaibh ar dtúis.  D'imthigh an fuacht is an</span>
<lb n="1100"/><span>t-eascáirdeas creidimh.  Do leaghaidh teas an charadais</span>
<lb n="1101"/><span>is an chaidribh é.  Do bhí muinntir na hÉireann ar aon</span>
<lb n="1102"/><span>intinn, agus do chuir san tromluighe ar Riaghaltas</span>
<lb n="1103"/><span>Shasana, nidh nárbh iongna.</span></p>
<lb n="1104"/>
<lb n="1105"/><p><span>Ní puinn mhaith neart dothreóruighthe — neart marbh.</span>
<lb n="1106"/><span>Ní puinn maith neart an fhathaig muna bhfuil sé oilte</span>
<lb n="1107"/><span>ar feidhm a baint as.  Ina choinne sin, ní mór é comhacht</span>
<lb n="1108"/><span>abhaic gan neart cuirp, dá mhéid a inntleacht.  I dteannta</span>
<lb n="1109"/><span>a chéile is fearr iad, neart cuirp is neart inntleachta.</span>
<lb n="1110"/><span>B'amhlaidh dÉirinn é.  Do bhí go leór daoine sár-</span>
<lb n="1111"/><span>léigheanta in Éirinn le linn na n-óglach.  Ba bheag</span>
<lb n="1112"/><span>an chabhair dóibh an léigheann go dtí san, mar bhata</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1113"/><p><span>bagartha ar Shasana.  Thug Sasana cluas bhodhar dá</span>
<lb n="1114"/><span>n-óráidí iomadshiollacha binnbhriatharacha.  Do bhí sí</span>
<lb n="1115"/><span>beagbheann ar léirintinn feisirí na hÉireann.</span></p>
<lb n="1116"/>
<lb n="1117"/><p><span>Tháinig neart corpordha don inchinn a bhí i gcloigeann</span>
<lb n="1118"/><span>na tíre, ámh, mar géaga ag borradh chuichi a b'eadh cumainn</span>
<lb n="1119"/><span>na n-óglach.</span></p>
<lb n="1120"/>
<lb n="1121"/><p><span>Agus do bhí dlúthcheangal idir an neart corpordha</span>
<lb n="1122"/><span>is an neart inntleachta, agus iad araon fé smacht</span>
<lb n="1123"/><span>na toile céadna — toil na tíre.  An cumann so a</span>
<lb n="1124"/><span>bhí idir an dá chomhacht in Éirinn is eadh a thug an neart</span>
<lb n="1125"/><span>tar mheadhon don náisiún.</span></p>
<lb n="1126"/>
<lb n="1127"/><p><span>Do bhí tíortha san Eóraip ba líonmhaire fé dhaoine</span>
<lb n="1128"/><span>'ná Éire — 5,000,000 pearsa líon a daoine an uair sin,</span>
<lb n="1129"/><span>acht ní raibh tír díobh ba líonmhaire sluagh fé arm 'ná</span>
<lb n="1130"/><span>í.  Ní raibh náisiún ann ba threise i gcomhrac 'ná í.</span>
<lb n="1131"/><span>Do bhí cuisle croidhe na tíre ag preabadh le neart, a</span>
<lb n="1132"/><span>géaga ag teannadh le faghairt, a hintinn aibidh</span>
<lb n="1133"/><span>eólghaiseach, ar mire le díogras, agus aon smaoine</span>
<lb n="1134"/><span>amháin mar réalt eólais dá muinntir uile .i. saoirse</span>
<lb n="1135"/><span>a dtíre dhúthchais.  Agus nuair is mian le náisiún beódha</span>
<lb n="1136"/><span>láidir a bheith saor agus nuair is eól di cionnas feidhm</span>
<lb n="1137"/><span>a bhaint as a neart is deacair í do stop, agus mairg</span>
<lb n="1138"/><span>don dream a chuirfeadh isteach ar Éirinn um an dtaca</span>
<lb n="1139"/><span>san.</span></p>
<lb n="1140"/>
<lb n="1141"/><p><span>B'iad na Feisirí inchinn aibidh léir an náisiúin, agus</span>
<lb n="1142"/><span>b'iad na hógláig a géaga corpordha.  Níorbh aon neart</span>
<lb n="1143"/><span>aindeis neart na gcumann.  Dó bhí comhcheangal idir</span>
<lb n="1144"/><span>na cumannaibh i ngach cúige, agus gach cúige fé riagh-</span>
<lb n="1145"/><span>lughadh chinn airm, agus an ceathrar san freagrach d'aon</span>
<lb n="1146"/><span>cheann airm choitcheann amháin.</span></p>
<lb n="1147"/>
<lb n="1148"/><p><span>Ní raibh san aondacht acht an ceart.  Do chuir sé deise</span>
<lb n="1149"/><span>is fuinneamh isna hóglaig mar ghléas cogaidh.  Do chuir</span>
<lb n="1150"/><span>sé ina gcumas comhghníomh do dhéanamh go hobann ar</span>
<lb n="1151"/><span>fuaid an oileáin go léir pé aca ag cosaint nó ag cur</span>
<lb n="1152"/><span>catha é.</span>
<lb n="1153"/></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1154"/><p><span>III — NA hÓGLÁIG AG OBAIR.</span></p>
<lb n="1155"/>
<lb n="1156"/><p><span>Do chuir an náisiún nuadhbhiortha aithne ar a neart</span>
<lb n="1157"/><span>agus ba a ghearr gur chuir sí in úil an t-atharrughadh</span>
<lb n="1158"/><span>a bhí tar éis teacht ar a hanam is ar a haigne.</span></p>
<lb n="1159"/>
<lb n="1160"/><p><span>Do bhí coiscithe ag dlighthib ar cheannuidhthibh na</span>
<lb n="1161"/><span>hÉireann earraidhe do chur go thíorthaibh iasachta.  Ní</span>
<lb n="1162"/><span>raibh cead ag Éirinn margadh trádála do dhéanamh le</span>
<lb n="1163"/><span>haon tír san Eóraip acht mar thoiltheóchadh Sasana é,</span>
<lb n="1164"/><span>agus b'í Sasana an leasmháthair i gceart.</span></p>
<lb n="1165"/>
<lb n="1166"/><p><span>“Díng den leamhán a scoilteann í féin,” agus do</span>
<lb n="1167"/><span>thuig na hógláig san.  Do ghlacadar chucha focail Swift</span>
<lb n="1168"/><span>agus do dheineadar rún daingean láidir díobh .i. gach</span>
<lb n="1169"/><span>earradh ó Shasana do dhóghadh acht an gual.  Do cuireadh</span>
<lb n="1170"/><span>an rún i bhfeidhm i ngach cumann in Éirinn agus do dhein</span>
<lb n="1171"/><span>an náisiún beart dá réir.</span></p>
<lb n="1172"/>
<lb n="1173"/><p><span>Do ghéill Sasana.  Do cheaduig sí dÉirinn cáirdeas</span>
<lb n="1174"/><span>ceannuidheachta do déanamh le náisiúin eile agus gnó</span>
<lb n="1175"/><span>do dhéanamh leó.  Ní raibh sa méid sin acht plámás ámh,</span>
<lb n="1176"/><span>mar do dhein sí uisce fé thalamh chum cosc do chur</span>
<lb n="1177"/><span>aganfhios le gnó na hÉireann amuigh.  Do chuir ceann-</span>
<lb n="1178"/><span>uidhthe na hÉireann earraidhe go dtí an Phóirtingéil.</span>
<lb n="1179"/><span>Do bhí an tír sin cáirdeamhail le Sasana agus do dhein</span>
<lb n="1180"/><span>sí foghail ar na hearraíbh.  Do cheantáil sí le lámh láidir</span>
<lb n="1181"/><span>iad, agus níor chuir reachtaire Shasana ina gcoinnibh,</span>
<lb n="1182"/><span>cé go raibh sé ceart aige san do dhéanamh.  D'iarr na</span>
<lb n="1183"/><span>hÉireannaigh ar Rí Shasana cogadh dfhógairt ar an</span>
<lb n="1184"/><span>bPóirtingéil, acht ní dhéanfadh.  Annsan d'iarradh</span>
<lb n="1185"/><span>air cogadh dfhógairt ar son na hÉireann agus do chuir</span>
<lb n="1186"/><span>san cosc leis an gcalaois.</span></p>
<lb n="1187"/>
<lb n="1188"/><p><span>Do theasbáin san nárbh ionann cúis na hÉireann is</span>
<lb n="1189"/><span>cúis Shasana, agus do cuireadh na daoine ag machtnamh</span>
<lb n="1190"/><span>is ag caint.  Bheadh ar Éireannaigh feasta seasamh ar a</span>
<lb n="1191"/><span>mbonnaibh féin dá mbudh mhaith leó dul chum cinn.  Do</span>
<lb n="1192"/><span>bheartuigheadar cur in úil do Shasana ná cuirfidís suas</span>
<lb n="1193"/><span>le tuille sraoileála uaithi, agus do chuireadar chuige</span>
<lb n="1194"/><span>sin gan rómhoill.  Na hógláig a dhein é.</span>
<lb n="1195"/></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1196"/><p><span>Is minic a thagadh teachtairí o chomplachtaí na n-óglach</span>
<lb n="1197"/><span>le chéile chum ceisteanna náisiúnta do pléidh dfhonn is</span>
<lb n="1198"/><span>go gcuirfidís dus is tathac ina gcuid oibre.  Comhairlí</span>
<lb n="1199"/><span>ceanntair is comhairlí conndaethe ba mhó bhíodh aca,</span>
<lb n="1200"/><span>acht tar éis tamaill do commórthaí comhdháileanna cúigí</span>
<lb n="1201"/><span>is comhdáileanna náisiúnta.  Comhdháil Dhún Geanainn</span>
<lb n="1202"/><span>i mí Feabhra 1782, an chomhdháil ba thábhachtaighe dár</span>
<lb n="1203"/><span>commóradh le sna hógláig.  Do bhí trí chéad duine ag</span>
<lb n="1204"/><span>an gcomhdháil mar theachtairí ó 25,000 óglach.  Iad gléasta</span>
<lb n="1205"/><span>go huasal, agus gluaiseacht nósmhar, shocair, stuamdha</span>
<lb n="1206"/><span>fútha.  Do dheineadar gach ceist do phléidh go heólgaiseach</span>
<lb n="1207"/><span>is go fadaradhnach is go léir, sa tslighe go raibh fuaimeant</span>
<lb n="1208"/><span>is stuaim le gach comhairle ar ar chinneadar.</span></p>
<lb n="1209"/>
<lb n="1210"/><p><span>Do cuireadh rún áirithe i bhfeidhm ag an dáil éachtach</span>
<lb n="1211"/><span>san .i. go raibh sé mídhleaghthach d'aon dream acht amháin,</span>
<lb n="1212"/><span>do'n Rí, do thighearnaibh is do ghnáthfheis na hÉireann</span>
<lb n="1213"/><span>dlighthe do dhéanamh dÉireannaigh.  Do glacadh leis an</span>
<lb n="1214"/><span>rún d'aonghuth ar fuaid na tíre.  Ní raibh aon ‘má's</span>
<lb n="1215"/><span>é do thoil é’ ag baint le héileamh na hÉireann annsan.</span>
<lb n="1216"/><span>Nior chall dí é.  Ag éileamh a cirt a bhí sí, agus bhí a clann</span>
<lb n="1217"/><span>ullamh láncheapaithe ar troid agus ar bhás dfhagháil dá</span>
<lb n="1218"/><span>mbudh ghábha é ag baint amach a cirt dí.</span></p>
<lb n="1219"/>
<lb n="1220"/><p><span>Do bhraith na feisirí go raibh cabhair le na n-ais, agus</span>
<lb n="1221"/><span>do chuir Parliméid na hÉireann sraoth mhisnig as.</span>
<lb n="1222"/><span>Mar adubhradh thuas, do bhí dream sároilte árdléigheanta</span>
<lb n="1223"/><span>sa Pharliméid um an dtaca san.  Do bhí dream díobh</span>
<lb n="1224"/><span>chomh dílis glanchroidheach is dfhéadfaidhe dhfhagháil.</span></p>
<lb n="1225"/>
<lb n="1226"/><p><span>Grattan an chainteóir ba líomhtha binnbhriathraighe</span>
<lb n="1227"/><span>ortha.  Fear séimh uasal a b'eadh é, go raibh meas ag</span>
<lb n="1228"/><span>cách air.  B'é an fear ba mhó cháil ann é, agus ba threise</span>
<lb n="1229"/><span>lucht leanamhna.  Fear macánta simplidhe gan cham gan</span>
<lb n="1230"/><span>chlaon do b'eadh é, agus gan uaidh acht saoirse a thíre.</span></p>
<lb n="1231"/>
<lb n="1232"/><p><span>Nuair do nochtadh aigne an náisiúin ag Dún Geanainn</span>
<lb n="1233"/><span>níor bh'é dearmhad Grattan faillighe do dhéanamh.  Do</span>
<lb n="1234"/><span>cheap sé gur mhithid don Pharliméid a chomhmhaith de ghníomh</span>
<lb n="1235"/><span>a dhéanamh.  Dá bhrígh sin do thairg sé malairt ar</span>
<lb n="1236"/><span>dhíleagra don rí agus b'é rún comhdhála Dhun Geanainn</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1237"/><p><span>croidhe is cnámha na malairte.  Do mhúscail sé spleódar</span>
<lb n="1238"/><span>is mórtas is comhmholadh comhmhaoidheamh ar fuaid</span>
<lb n="1239"/><span>Éireann uile.  Ní raibh cumann óglach sa tír nár</span>
<lb n="1240"/><span>ghaibh a bhuidheachas le Grattan.</span></p>
<lb n="1241"/>
<lb n="1242"/><p><span>B'éigean don Rí is dá riaghaltas géilleadh arís,</span>
<lb n="1243"/><span>agus ‘Bille na gCeart’ .i. Bill of Rights a thairrig</span>
<lb n="1244"/><span>Grattan, d'admháil.</span></p>
<lb n="1245"/>
<lb n="1246"/><p><span>Nuair d'admhuigh fear inid an Ríogh an Bille do bhí</span>
<lb n="1247"/><span>áthas ar gach aoinne.  Is baoghlach go raibh an iomarca</span>
<lb n="1248"/><span>áthais ar chuid aca.  Bhí Grattan go sásta is go buidheach,</span>
<lb n="1249"/><span>agus adubhairt gur chuir san deire le clampar idir</span>
<lb n="1250"/><span>Éirinn is Sasana.</span></p>
<lb n="1251"/>
<lb n="1252"/><p><span>Do bhí Flood is a cháirde go míshásta le caint</span>
<lb n="1253"/><span>Ghrattan agus adubhradar nár leór san, go gcaithfeadh</span>
<lb n="1254"/><span>Sasana a claonghabháil ar Éirinn d'admháil is do</span>
<lb n="1255"/><span>thréigint.</span></p>
<lb n="1256"/>
<lb n="1257"/><p><span>Dfhreagair Grattan agus adubhairt gur bh'aimideach</span>
<lb n="1258"/><span>is gur leanbhaidhe an gnó a chur dfhiachaib ar aon náisiún</span>
<lb n="1259"/><span>admháil aithiseach mar sin do dhéanamh, agus gur leór</span>
<lb n="1260"/><span>an admháil bhí déanta.</span></p>
<lb n="1261"/>
<lb n="1262"/><p><span>Ba mhaith an scéalaidhe an aimsir, agus do bhí an ceart</span>
<lb n="1263"/><span>ag Flood.  Ní raibh fear ar an dáil sároilte sin chomh</span>
<lb n="1264"/><span>géarchúiseach ná chomhfhadaradhnach leis.</span></p>
<lb n="1265"/>
<lb n="1266"/><p><span>Bá ghairid ina dhiaidh san gur theastuig ó Shasana feidhm</span>
<lb n="1267"/><span>a dlighe i dtaobh ceannuidheachta siúicre do chur ar Éirinn,</span>
<lb n="1268"/><span>agus ba bheag an mhaith do Ghrattan “Bille na gCeart”</span>
<lb n="1269"/><span>muna mbeadh na hógláig.  Do séideadh adharca is do</span>
<lb n="1270"/><span>buaileadh drumanna, is do láimhseáladh arm ar fuaid</span>
<lb n="1271"/><span>na hÉireann.  D'éirig a gcochall ar na hógláig agus</span>
<lb n="1272"/><span>do bhaineadar searradh asta féin a chuir scannradh ar</span>
<lb n="1273"/><span>an bhfear inid.  Ba mhaith an mhaise do Shasana é do</span>
<lb n="1274"/><span>ghéill sí arís.  Do chuir a riaghaltas rún i bhfeidhm ag</span>
<lb n="1275"/><span>adhmháil nách raibh aon cháll aici chum aon dlighe léi do</span>
<lb n="1276"/><span>chur i bhfeidhm i nÉirinn.  Ní raibh riamh, ná níl fós, aon</span>
<lb n="1277"/><span>mheas ag Sasana ar aon chaint acht amháin ar triostram</span>
<lb n="1278"/><span>binn na gclaidheamh agus ar torann tréan na ngunnaí.</span>
<lb n="1279"/></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1280"/><p><span>IV — MEATH NA nÓGLÁCH.</span></p>
<lb n="1281"/>
<lb n="1282"/><p><span>B'shin céim eile ar aghaidh agus ar na hógláig a</span>
<lb n="1283"/><span>bhuidheachas.  Ba mhór an teacht aniar ag an dtír é i</span>
<lb n="1284"/><span>gcúpla bliadhain.  Ní i gcúrsaibh poilitidheachta ná i</span>
<lb n="1285"/><span>gcúrsaíbh saoirse amháin do tháinig feabhas ar an náisiún.</span>
<lb n="1286"/><span>Do cuireadh déantúisí is monarclainn ar bun.  Do bhí</span>
<lb n="1287"/><span>neart ag muinntir na hÉireann cosaint ó dhlighe do chur</span>
<lb n="1288"/><span>ar a n-earraíbh.  Níorbh eagal dóibh a gcuid airgid do chur</span>
<lb n="1289"/><span>ag obair agus do chuireadar.  Do bhí strus gnótha agus</span>
<lb n="1290"/><span>cuma na hoibre ar an náisiún ag baile agus meas is</span>
<lb n="1291"/><span>cáil ar Éirinn amuigh.  Na hógláig ba bhun leis an</span>
<lb n="1292"/><span>obair.</span></p>
<lb n="1293"/>
<lb n="1294"/><p><span>Ní raibh acht aon chonthabhairt amháin sa scéal annsan</span>
<lb n="1295"/><span>.i. go scaipfeadh na hógláig agus go mbreabfadh Sasana</span>
<lb n="1296"/><span>na feisirí.  Teachtairí priomháideacha a b'eadh triúr</span>
<lb n="1297"/><span>as gach ceathrar.  Ní raibh smacht acht ar an méid do</span>
<lb n="1298"/><span>thoigh na daoine .i. an cheathramha aonair.</span></p>
<lb n="1299"/>
<lb n="1300"/><p><span>Do thuig Flood agus daoine eile go raibh dlúthbhaint</span>
<lb n="1301"/><span>aca le na hógláig chomh contabhartach is bhí an scéal agus</span>
<lb n="1302"/><span>do cheapadar é chur o bhaoghal.</span></p>
<lb n="1303"/>
<lb n="1304"/><p><span>Do commóradh comhdháil náisiúnta na n-óglach insa</span>
<lb n="1305"/><span>Rótunda i bpríomhchathair na hÉireann.  Do bhí trí chéad</span>
<lb n="1306"/><span>teachtaire i láthair agus bhí cuid aca ina bhfeisirí chomh</span>
<lb n="1307"/><span>maith.  Ba breágh is ba mhór an radharc gan amhras</span>
<lb n="1308"/><span>Baile Átha Cliath le linn na comhdhála.  Bhí an chathair</span>
<lb n="1309"/><span>lán d'ógláig, iad ag gluaiseacht go huasal is go</span>
<lb n="1310"/><span>bródhmhar, a gcéimeanna ag freagairt do bhéimeannaibh</span>
<lb n="1311"/><span>ceóil na bhfóirní ceóil, ag tionnlacan a dtaoiseach.  Do</span>
<lb n="1312"/><span>bhí bratacha is ribíní is dathanna gléineacha mar órnáid</span>
<lb n="1313"/><span>ar gach tig.  Do bhí an chathair go léir ag preabadh le</span>
<lb n="1314"/><span>hanam is le dúiseacht.  Ba mhór an radharc Baile Átha</span>
<lb n="1315"/><span>Cliath, an chathair áluinn uasal, na laethanta san.</span></p>
<lb n="1316"/>
<lb n="1317"/><p><span>Do bhí beirt ag an gcomhdháil san sa Rótunda agus</span>
<lb n="1318"/><span>is ortha do bhí bás nó beatha a dtíre ag braith, Iarla</span>
<lb n="1319"/><span>Charlemont, is Easpog Protastúnach Dhoire Cholm</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1320"/><p><span>Cille.  Do bhíodar araon istig ar uachtránacht na</span>
<lb n="1321"/><span>n-óglach.  Do toghadh Charlemont agus bhí an lá caillte.</span></p>
<lb n="1322"/>
<lb n="1323"/><p><span>Pleidhce léigheanta, galánta, uasal séimh, bog, socair</span>
<lb n="1324"/><span>leanbaidhe do b'eadh Charlemont.  Do bhí iomchar uasal</span>
<lb n="1325"/><span>fé, agus anamheas air, agus a lán cáirde aige.  Ní</span>
<lb n="1326"/><span>raibh aon taithneamh aige do chogadh ná do throid.  Árd-</span>
<lb n="1327"/><span>fhear a b'eadh é i gcomhair na síothchána.  Ba dheacair a</span>
<lb n="1328"/><span>sharughadh dfhagháil i gceannas mórshiúbhail scrúdaighthe.</span>
<lb n="1329"/><span>Ní raibh ann aon ghníomh dána misneamhail do dhéanamh.</span></p>
<lb n="1330"/>
<lb n="1331"/><p><span>A mhalairt san ar fad a b'eadh easpog Dhoire.  Fear</span>
<lb n="1332"/><span>géarchúiseach dána uaibhreach a b'eadh é.  Fear misnig</span>
<lb n="1333"/><span>is gnímh a b'eadh é, nách raibh puinn meas aige ar comharthaí</span>
<lb n="1334"/><span>sóirt ná ar bhualadh sciath.  Sasanach do b'eadh é a tháinig</span>
<lb n="1335"/><span>in Éirinn, acht do bhí sé ar thaobh na hÉireann go díreach</span>
<lb n="1336"/><span>is go macánta, agus nách greannmhar an scéal é gur</span>
<lb n="1337"/><span>dóichighe ná beadh Éire fé smacht ag Sasana indiu dá</span>
<lb n="1338"/><span>dtoghtaí é in inead Charlemont?  Do bhí Flood ar</span>
<lb n="1339"/><span>buile.  Do thuig sé féin is a cháirde dá mbudh ghábha</span>
<lb n="1340"/><span>troid go mbeadh an troid gan déanamh, agus do chuireadar</span>
<lb n="1341"/><span>in iúl do chách go rabhadar go míshásta le Charlemont.</span>
<lb n="1342"/><span>Ní raibh le déanamh annsan acht an Parliméid do</span>
<lb n="1343"/><span>leasughadh is do cheartughadh.  Do cuireadh rún chum</span>
<lb n="1344"/><span>a dhéanta ón dáil suas go dtí an feis, acht do buadhadh</span>
<lb n="1345"/><span>ar an rún ag an bhfeis, cé gur adhmhuig Grattan go</span>
<lb n="1346"/><span>raibh gábha le deisiughadh, acht gur do lucht na feise</span>
<lb n="1347"/><span>féin budh cheart an deisiughadh do dhéanamh.</span></p>
<lb n="1348"/>
<lb n="1349"/><p><span>Do bhí na hógláig i bpongc.  Do bhéadh ortha scur,</span>
<lb n="1350"/><span>nó an Parliméid do throid, agus do bhí a fhios ag na</span>
<lb n="1351"/><span>feisirí gur b'shin rud ná déanfadh Charlemont go deó.</span>
<lb n="1352"/><span>B'shin é fé ndeár dhóibh bheith chomh dána.</span></p>
<lb n="1353"/>
<lb n="1354"/><p><span>Bhí Flood is an t-easpog ag fógairt chogaidh, ag an</span>
<lb n="1355"/><span>gcomhdháil.  Do bhí diospóireacht is argóin is teasaidheacht</span>
<lb n="1356"/><span>i dtaobh na ceiste.  Tháinig eagla ar Charlemont,</span>
<lb n="1357"/><span>agus do chuir sé an chómhdháil ar athlá go maidin lae</span>
<lb n="1358"/><span>ar n-a bháirigh.</span></p>
<lb n="1359"/>
<lb n="1360"/><p><span>Do tionóladh an chomhdháil arís maidin lae ar n-a</span>
<lb n="1361"/><span>bháirigh roimh an am ceart.  Ní raibh thar cúpla duine i</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1362"/><p><span>lathair far Charlemont is a cháirde.  Níor cheaduig</span>
<lb n="1363"/><span>sé aon ghnó do dhéanamh, acht do scaip sé is do scur sé</span>
<lb n="1364"/><span>an chómhdháil go bráth na breithe.  Nuair a tháinig na</span>
<lb n="1365"/><span>teachtairí eile bhí na doirse dúnta agus b'éigean dóibh</span>
<lb n="1366"/><span>dul abhaile.</span></p>
<lb n="1367"/>
<lb n="1368"/><p><span>Ón lá san amach do tháinig meath ar na hógláig.  Ní</span>
<lb n="1369"/><span>raibh a fhios aca cad budh cheart dóibh a dhéanamh.  Do</span>
<lb n="1370"/><span>thuit a lug ar a lag aca.  Do chleachtaidís arm anois</span>
<lb n="1371"/><span>is arís, acht ní raibh aon tsuim aca sa ghnó.  Do thángadar</span>
<lb n="1372"/><span>cúpla uair i mórshiubhal scrúduighthe os comhair</span>
<lb n="1373"/><span>Charlemont.  Do ghlacadh sé umhladh uatha agus do</span>
<lb n="1374"/><span>chomhairligheadh dhóibh bheith ina mbuachaillíbh maithe agus</span>
<lb n="1375"/><span>fanamhaint ciúin macánta.  Do scaipeadh sé annsan</span>
<lb n="1376"/><span>iad agus é go lántsásta leis féin.</span></p>
<lb n="1377"/>
<lb n="1378"/><p><span>Dá ndéintí comhairle Flood is an easpoig agus cóir-</span>
<lb n="1379"/><span>thoghtha na bhfeisirí do leasughadh ní bheadh an scéal mar</span>
<lb n="1380"/><span>do bhí ina dhiaidh san.  Dá ndéintí an gniómh misneamhail,</span>
<lb n="1381"/><span>agus smacht do chur ar na feisiribh le faobhar claidhimh</span>
<lb n="1382"/><span>dá mbudh ghábha san ní bhéadh feisirí i bParliméid</span>
<lb n="1383"/><span>achth teachtairí a bhéad ann le toil na ndaoine,</span>
<lb n="1384"/><span>toghtha le guthanna na ndaoine.  Do chaithfidís san bheith</span>
<lb n="1385"/><span>freagarthach don náisiún.  Ní bhéadh sé i gcumas do</span>
<lb n="1386"/><span>riaghaltas Shasana a leithéidí a bhreabadh ná do cheannach</span>
<lb n="1387"/><span>agus ní sciobfaí a bParliméid ó mhuinntir na hÉireann</span>
<lb n="1388"/><span>mar deineadh, mar is iad na feisirí “ainmnighthe” do</span>
<lb n="1389"/><span>dhíol an náisiún.  Dá leasuightí an modh toghtha, ámh,</span>
<lb n="1390"/><span>agus dá gcoimeádtaí le chéile na hógláig ní leigfeadh</span>
<lb n="1391"/><span>eagla do Shasana cur isteach ar Éirinn.</span></p>
<lb n="1392"/>
<lb n="1393"/><p><span>DÁL gCAS.</span>
<lb n="1394"/></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1395"/><p><span>SCRÚDADH AR THEAGASC DHESCARTES.</span>
<lb n="1396"/></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1397"/><p><span>SCRÚDADH AR THEAGASC DHESCARTES.</span></p>
<lb n="1398"/>
<lb n="1399"/><p><span>Má ghníthar smaointe is teagasc na Seanscol</span>
<lb n="1400"/><span>feallsa, a bhí ann anallód, do léigheamh agus do</span>
<lb n="1401"/><span>scrúdadh go cruinn beacht, agus an teagasc sin do</span>
<lb n="1402"/><span>chur i gcómhmheas le teagasc agus le smaointe na</span>
<lb n="1403"/><span>Nuadhscol a bhí ann le trí chéad bliadhain anuas, tabharfar</span>
<lb n="1404"/><span>faoi ndeara agus tuigfar go bhfuil deifir agus eidir-</span>
<lb n="1405"/><span>dhealughadh rómhór eatortha.  Agus cad fé ndeára an</span>
<lb n="1406"/><span>t-eidirdhealughadh san?  “Ins na neithe a bhaineann le</span>
<lb n="1407"/><span>feallsa, an bhfuil aigne an duine ag brath ar an</span>
<lb n="1408"/><span>Ughdarás, nó nach bhfuil?”  Sin ceist, agus an freagra</span>
<lb n="1409"/><span>a tugadh ar an gceist sin ba é fé ndeara an t-eidirdheal-</span>
<lb n="1410"/><span>ughadh úd a bheith ann — daoine á rádh go bhfuil aigne</span>
<lb n="1411"/><span>an duine ag brath ar an Ughdarás ins na neithibh sin,</span>
<lb n="1412"/><span>agus daoine eile á radh nach bhfuil.  Is é San Tomás</span>
<lb n="1413"/><span>Acuin is fearr a thuig is a mhínigh teagasc na Seanscol</span>
<lb n="1414"/><span>úd, agus deir seisean go bhfuil gábha ag an aigne leis</span>
<lb n="1415"/><span>an Ughdarás le linn eólais na feallsa do lorg is do</span>
<lb n="1416"/><span>sholáthar di; mar go bhfuil aigne an duine lag agus</span>
<lb n="1417"/><span>gur rofhurusta di dul amugha go mór agus ar seachrán</span>
<lb n="1418"/><span>ar bhóithribh fada achrannacha aimhréidhe na Metaphysics,</span>
<lb n="1419"/><span>agus, ó tá sí chómh lag sin, nach mór di treóruidhe a</span>
<lb n="1420"/><span>bheith aici, agus gurab é treóruidhe a tugtar di ná</span>
<lb n="1421"/><span>“An tUghdarás.”  B'shin é tuairim is teagasc na</span>
<lb n="1422"/><span>sean.  Acht ina choinnibh sin thall, deir “athair na</span>
<lb n="1423"/><span>nuadh fheallsa” .i. Descartes go bhfuil aigne an duine</span>
<lb n="1424"/><span>in-ann imtheacht aisti féin, is é sin, mar adéarfaí,</span>
<lb n="1425"/><span>go bhfuil ar chumas na haigne as a gustal féin, agus</span>
<lb n="1426"/><span>as a neart féin, agus as méid a tuigsiona féin, gan</span>
<lb n="1427"/><span>cabhair gan congnamh ón dtaobh amuigh, feallsa a cheapadh</span>
<lb n="1428"/><span>is a chumadh is a chur i n-eagar i dtaobh Dé agus i</span>
<lb n="1429"/><span>dtaobh gach a mbaineann le Dia agus le moráltacht.</span>
<lb n="1430"/><span>Ní hamhlaidh ba mhian leis a rádh go bhfuil an t-eólas</span>
<lb n="1431"/><span>a gheibheann an aigne ar an gcuma sin di féin, bunos-</span>
<lb n="1432"/><span>cionn leis an eólas a thugann an tUghdarás di: ní</span></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1433"/><p><span>lugha 'ná mar ba mhian leis an fheallsa is an tUghdarás</span>
<lb n="1434"/><span>a dheighilt óna chéile ar fad .i. go mbéadh an dá chineál</span>
<lb n="1435"/><span>eólais ann, an t-eólas a gheibhtar ón bhfeallsa</span>
<lb n="1436"/><span>agus an t-eólas a gheibhtar ón Ughdarás, acht gan aon</span>
<lb n="1437"/><span>cheangal nó baint a bheith aca le n-a chéile.  Ní headh,</span>
<lb n="1438"/><span>níor bh'sin é an rud a bhí uaidh, acht a mhalairt.  Is é</span>
<lb n="1439"/><span>rud a theastuigh uaidh ná a thaisbeáint go raibh an t-eólas,</span>
<lb n="1440"/><span>a bhí fáighte aige féin leis an bhfeallsa, ag teacht isteach</span>
<lb n="1441"/><span>go díreach leis an eólas a thugann an tUghdarás dúinn,</span>
<lb n="1442"/><span>agush freisin, go dtugann an fheallsa deimhne dhúinn</span>
<lb n="1443"/><span>ar na neithibh a bhaineann leis an Ughdarás, ag cruthughadh</span>
<lb n="1444"/><span>eólais an Ughdaráis níos soiléire dhúinn.</span></p>
<lb n="1445"/>
<lb n="1446"/><p><span>Bhí an deaghrún sin aige, acht má bhí féin, níor fhág</span>
<lb n="1447"/><span>sin é gan díoghbháil agus dochar mór a dhéanamh don</span>
<lb n="1448"/><span>fheallsa leis an dteagasc a thug sé uaidh.  Na daoine</span>
<lb n="1449"/><span>a ghlac leis an dteagasc sin, ní móide gur thuigeadar</span>
<lb n="1450"/><span>i gceart é, agus bfhéidir, leis, nach raibh uatha acht</span>
<lb n="1451"/><span>deis a fhagháil ar an Ughdarás a chaitheamh i leathtaoibh</span>
<lb n="1452"/><span>agus a chur uatha ar fad, dá mb'fhéidir é.  Ar aon nós,</span>
<lb n="1453"/><span>is é rud a tháinic as go ndearnadar an fheallsa a dheighilt</span>
<lb n="1454"/><span>ón Ughdarás agus ón bhfoillsiughadh amhail is dá</span>
<lb n="1455"/><span>mbeidís gan aon bhaint aca le n-a chéile ar aon chor.</span>
<lb n="1456"/><span>Dar le dream áirithe de lucht na fheallsa is é an deighilt</span>
<lb n="1457"/><span>sin an rud ba mhó le rádh dá ndearna Descartes i</span>
<lb n="1458"/><span>gcaitheamh a shaoghail, agus dá bhárr sin, freisin, is eadh</span>
<lb n="1459"/><span>do thug Cousin “athair na nuadh fheallsa” air.</span></p>
<lb n="1460"/>
<lb n="1461"/><p><span>Acht táthar ag cromadh ar cheist na Dearbhthachta</span>
<lb n="1462"/><span>do scrúdadh arís fá láthair, agus táthar ag meas nach</span>
<lb n="1463"/><span>teagasc fóghanta tairbheach an teagasc úd Descartes,</span>
<lb n="1464"/><span>.i. go bhfuil ar chumas na haigne í féin a threórughadh</span>
<lb n="1465"/><span>i gceart ar bhóthar na fírinne ag tóruidheacht eólais,</span>
<lb n="1466"/><span>agus í féin a choimeád gan imtheacht ar fuaidreamh</span>
<lb n="1467"/><span>insna ceisteannaibh dubha dorcha atá ins an bhfeallsa.</span>
<lb n="1468"/><span>Is deacair le daoine an teagasc sin a chreideamhaint</span>
<lb n="1469"/><span>nó a ghlacadh chucha, agus ar ndóigh, an iongna ar bith</span>
<lb n="1470"/><span>é sin?</span>
<lb n="1471"/></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1472"/><p><span>Ag La Haye, sráidbhaile atá i n-aice le Tours na</span>
<lb n="1473"/><span>Frainnce do Rugadh René Descartes i mbliadhain ar</span>
<lb n="1474"/><span>dTighearna 1596.  I mbliadhain 1650 a fuair sé bás.</span>
<lb n="1475"/><span>Ní raibh sé acht ocht mbliadhna d'aois nuair a cuireadh</span>
<lb n="1476"/><span>go Coláiste a bhí ag Cumann Íosa ag La Fiche é.</span>
<lb n="1477"/><span>Do gheall Dia éirim aigne, gastacht, agus meabhair</span>
<lb n="1478"/><span>thar bárr dhó, agus bhí a rian air, chuaidh sé ar aghaidh go</span>
<lb n="1479"/><span>tréan i n-eólas, go mórmhór, insna teangthachaibh, i</span>
<lb n="1480"/><span>n-Áirimheacht,  agus i Réalteólas.  Acht, mar sin féin,</span>
<lb n="1481"/><span>ní raibh sé sásta leis, mar eólas.  An léigheann agus</span>
<lb n="1482"/><span>an fhoghluim a bhí le fágháil le n-a linn féin, ní raibh</span>
<lb n="1483"/><span>ionnta, dar leis, acht an oiread sin argóintí, tuairimí,</span>
<lb n="1484"/><span>ceisteanna agus freagraí do bhailiughadh le chéile agus</span>
<lb n="1485"/><span>iad a bheith de ghlanmheabhair ag duine, agus nach dtuig-</span>
<lb n="1486"/><span>feadh an duine sin i gceart iad ar chor ar bith, agus</span>
<lb n="1487"/><span>nach mbeadh ar a chumas aon cheist aca a scrúdadh ná</span>
<lb n="1488"/><span>a fhuascailt dó féin: foghluim gan bhrígh gan éifeacht</span>
<lb n="1489"/><span>a bhí ann, shíl sé.  Níor thaitn Modh Oideachais na Scol</span>
<lb n="1490"/><span>leis, mar bhí sé daingean ina aigne gurbh'é an Modh</span>
<lb n="1491"/><span>Oideachais ba chionn tsiocair leis an donas go léir.</span>
<lb n="1492"/><span>Ar an adhbhar sin, buaileadh isteach ina aigne gur cheart</span>
<lb n="1493"/><span>dó féin a dhícheall do dhéanamh ar an modh sin do dhíbirt</span>
<lb n="1494"/><span>glan amach as na scoileannaibh, agus modh nuadh do chur</span>
<lb n="1495"/><span>ina ionad.  Ní raibh Descartes acht ina stócach an uair</span>
<lb n="1496"/><span>sin, agus é ag fógairt do chách aigne an duine do bheith</span>
<lb n="1497"/><span>in-ann gach uile chineál eólais a bhaint amach di féin,</span>
<lb n="1498"/><span>agus gach uile cheist mhór chruaidh dá bhfuil ann a réidhteach,</span>
<lb n="1499"/><span>gan congnamh gan solus ón dtaobh amuigh.  Agus mórán</span>
<lb n="1500"/><span>bliadhnta ina dhiaidh sin b'é an teagasc a bhí aige dá</span>
<lb n="1501"/><span>thabhairt uaidh: — “Ní fíoreolus go tuigsint,” arsa</span>
<lb n="1502"/><span>eisean, is é sin nach leór do dhuine mórán rudaí do bheith</span>
<lb n="1503"/><span>ar eólas aige, dar leis féin, muna bhfuil greim láidir</span>
<lb n="1504"/><span>daingean ag an aigne ar na rudaí sin agus a bheith ar</span>
<lb n="1505"/><span>a chumas iad a thuigsint go cruinn beacht, i dtreó go</span>
<lb n="1506"/><span>dtig leis iad a mhíniughadh go soiléir uaidh féin: agus</span>
<lb n="1507"/><span>deir sé freisin “Is é is foghluim fhírinneach dáríribh</span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1508"/><p><span>ann, an aigne a bheith in-ann baramhail cheart chiallmhar</span>
<lb n="1509"/><span>a thabhairt i dtaobh gach uile nídh dá gcuirtar ós a</span>
<lb n="1510"/><span>cómhair.”  Ní ó Phláto ná ó Aristotle ná ó dhuine</span>
<lb n="1511"/><span>ar bith eile, dá mhéid a chlú, is ceart dúinn an fhoghluim</span>
<lb n="1512"/><span>sin a fhagháil: ní headh, acht as ár stuaim agus as ár</span>
<lb n="1513"/><span>dtuigsin féin.  Ar an adhbhar sin, do thuig Descartes</span>
<lb n="1514"/><span>go gcaithfeadh sé féin modh nuadh oideachais a cheapadh</span>
<lb n="1515"/><span>chun a thaisbeáint ce'n chaoi a dtiocfadh le daoine an</span>
<lb n="1516"/><span>fíoreólas sin a fhagháil.</span></p>
<lb n="1517"/>
<lb n="1518"/><p><span>An modh nuadh sin do chumadh agus do ríomhadh go</span>
<lb n="1519"/><span>cruinn b'shin í an fhadhb.  Chrom sé ar mhachtnamh, agus</span>
<lb n="1520"/><span>ar rudaí a thabhairt faoi ndeara dhó féin.  An fhaid a</span>
<lb n="1521"/><span>bhí sé ag foghluim na hÁirimheachta agus na Céimseatan,</span>
<lb n="1522"/><span>is iomdha rud a fuair sé amach, a thug congnamh dó ina</span>
<lb n="1523"/><span>dhiaidh sin.  Do scrúduigh sé modh mhúinte lucht na</span>
<lb n="1524"/><span>hÁirimheachta anallód, agus ba léir dó go raibh an</span>
<lb n="1525"/><span>modh sin go rímhaith ann féin, bíodh nár tuigeadh i</span>
<lb n="1526"/><span>n-iomlán ar dtús é.  Ba é rud a deintí an tráth úd</span>
<lb n="1527"/><span>ná gach uile cheist fá leith a bhain leis an Áirimheacht do</span>
<lb n="1528"/><span>scrúdadh is do chur tré chéile, agus do réidhteach léithi</span>
<lb n="1529"/><span>féin, chomh maith agus nach raibh aon dlúthbhaint ag gach</span>
<lb n="1530"/><span>ceist le ceist eile.  Níor tuigeadh an tráth sin go bhfuil</span>
<lb n="1531"/><span>bunfhírinní áithride sofheicse ann, agus gur féidir na</span>
<lb n="1532"/><span>bunfhírinní sin a bhaint amach agus úsáid a dhéanamh díobh</span>
<lb n="1533"/><span>am ar bith a mbíonn gábha leobhtha.  Acht do thuig</span>
<lb n="1534"/><span>Descartes an méid sin go háluinn, agus mar sin de, do</span>
<lb n="1535"/><span>chuir sé roimhe na riaghlacha go léir a bhaineann leis an</span>
<lb n="1536"/><span>Áirimheacht do thiomsughadh is do chur i dtoll a chéile agus</span>
<lb n="1537"/><span>bunriaghlacha móra coitcheanna a bhaint asta.  Ní thrácht-</span>
<lb n="1538"/><span>faimíd ar Áirimheacht Dhescartes annso, acht sa mhéid</span>
<lb n="1539"/><span>go bhfuil baint ag an ealadhain sin le n-a chuid feallsa.</span>
<lb n="1540"/><span>An tairbhe mhór a tháinic don Áirimheacht de bhárr a shaothair,</span>
<lb n="1541"/><span>ní thig linn cur síos anois air.  Is eól dúinn, ámhthach,</span>
<lb n="1542"/><span>gurbh'é an modh (la méthode) do chuir ar a chumas feabhas</span>
<lb n="1543"/><span>chomh mór a chur ar ealadhain na hÁirimheachta; agus</span>
<lb n="1544"/><span>is eól dúinn freisin gurbh'é an modh céadna úd a bhí</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1545"/><p><span>mar thaca agus mar threóruidhe aige, ag cumadh a choda</span>
<lb n="1546"/><span>feallsa dhó.  Má's áil linn feallsa Dhescartes do</span>
<lb n="1547"/><span>thuigsint i gceart, ní mór dúinn an ‘modh’ úd do</span>
<lb n="1548"/><span>thuigsint go maith freisin.</span></p>
<lb n="1549"/>
<lb n="1550"/><p><span>AN MODH (LA MÉTHODE).</span></p>
<lb n="1551"/>
<lb n="1552"/><p><span>“Níl cruaidhcheist dhorcha dhoscaoilte ar bith, dá</span>
<lb n="1553"/><span>dheacracht nó da dhiamhaireacht í, nach bhfuil ar chumas</span>
<lb n="1554"/><span>na haigne í do nochtadh, agus do réidhteach, agus do</span>
<lb n="1555"/><span>mhíniughadh.”  Tá an smaoine céadna sin le fagháil</span>
<lb n="1556"/><span>i ngach uile rud dár scríobh sé, agus ní raibh aon aimhreas</span>
<lb n="1557"/><span>ariamh air nach dtiocfadh leis an nídh sin do chruthughadh.</span>
<lb n="1558"/><span>Dfhéach sé isteach ina aigne féin, agus do thug sé an</span>
<lb n="1559"/><span>méid sin faoi ndeara.  Ag breathnughadh uaidh amach</span>
<lb n="1560"/><span>ar an domhan mór lasmuigh agus ar gach a mbaineann</span>
<lb n="1561"/><span>le heólaidheacht is le feallsa, dubhairt sé annsin:—</span>
<lb n="1562"/><span>“Níl rud ar bith, dá dhearbhthacht agus dá shoiléire é,</span>
<lb n="1563"/><span>nach féidir a bhréagnughadh.”  Is fiú dhúinn smaoineadh</span>
<lb n="1564"/><span>go dlúth is go doimhinn ar an dá abairt sin Dhescartes,</span>
<lb n="1565"/><span>féachaint an bhféadfaimís iad a thabhairt le chéile agus</span>
<lb n="1566"/><span>a thaisbeáint nach bhfuilid bunoscionn le n-a chéile.</span>
<lb n="1567"/><span>Óir deir sé:—</span></p>
<lb n="1568"/>
<lb n="1569"/><p><span>(1) Go bhfuil an aigne in-ann gach uile eólas a</span>
<lb n="1570"/><span>shóláthar uaithi féin, agus</span></p>
<lb n="1571"/>
<lb n="1572"/><p><span>(2) Nach bhfuil aon chuid den eólas sin nach féidir a</span>
<lb n="1573"/><span>bhréagnughadh.</span></p>
<lb n="1574"/>
<lb n="1575"/><p><span>Acht cionnus is féidir an dá nídh sin a bheith</span>
<lb n="1576"/><span>fíor i n-éinfheacht?  Tugann Descartes freagra</span>
<lb n="1577"/><span>ar an gceist sin dúinn:  “Cad fé ndeara é,” arsa</span>
<lb n="1578"/><span>eisean, “gur féidir gach uile rud dá bhfuil ar eólas</span>
<lb n="1579"/><span>againn (nó gur dóigh linn go bhfuil sé ar eólas againn)</span>
<lb n="1580"/><span>a bhréagnughadh?  Tá, nach ndéanaimíd aon rud de na</span>
<lb n="1581"/><span>rudaí sin go léir d'infhiúchadh go cruinn agus go</span>
<lb n="1582"/><span>hiomlán mar badh ceart.”</span>
<lb n="1583"/></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1584"/><p><span>Siúd é, dá bhrígh sin, an teagasc budh mhian leis a</span>
<lb n="1585"/><span>chraobhscaoileadh agus a chur ós comhair daoine:— ‘go</span>
<lb n="1586"/><span>bhfuil aigne an duine in-ann gach uile rud do mhion-</span>
<lb n="1587"/><span>scrúdadh agus do thuigsint; acht nach ndéarna an duine</span>
<lb n="1588"/><span>úsáid cheart dá aigne, agus mar gheall air sin, gur</span>
<lb n="1589"/><span>laghduigheadh ar neart, agus ar ghastacht, agus ar</span>
<lb n="1590"/><span>chomhacht na haigne.’  Bhí an modh nuadh ag teastáil go</span>
<lb n="1591"/><span>géar, mar sin, chun na haigne do threórughadh go díreach</span>
<lb n="1592"/><span>ar bhóthar na fírinne ag lorg eólais, agus do cheap</span>
<lb n="1593"/><span>Descartes go gcaithfeadh sé an modh do chumadh agus do</span>
<lb n="1594"/><span>chur i ngníomh gan pioc moille.  Acht cad é an modh é?</span>
<lb n="1595"/><span>“Is é is modh ceart díreach ann,” arsa eisean, “gan</span>
<lb n="1596"/><span>an aigne do ghlacadh le fírinne ar bith go mbídh an fhírinne</span>
<lb n="1597"/><span>sin nochtuighthe go soiléir sofheicse os a comhair amach;</span>
<lb n="1598"/><span>agus ní féidir an fhírinne do nochtadh ar an dóigh sin,</span>
<lb n="1599"/><span>muna ndéantar gach uile nídh do chruthughadh do réir</span>
<lb n="1600"/><span>riaghlacha na hÁirimheachta” (.i. i dtreó go mbeidh an</span>
<lb n="1601"/><span>fhírinne chomh sofheicse le 2+2 = 4, nó a leithéid eile</span>
<lb n="1602"/><span>atá le fagháil ins an Áirimheacht).  “Soiléire na</span>
<lb n="1603"/><span>hÁirimheachta” a thug sé air sin.</span></p>
<lb n="1604"/>
<lb n="1605"/><p><span>Ar an adhbhar sin, níl baoghal ar bith ná go mbeidh</span>
<lb n="1606"/><span>an aigne in-ann gach uile chineál eólais a bhaint amach,</span>
<lb n="1607"/><span>acht an dá nídh atá luaidhte thuas againn a dhéanamh,</span>
<lb n="1608"/><span>(1) gan glacadh le fírinne ar bith go nochtuighthar go</span>
<lb n="1609"/><span>lom díreach don aigne í; (2) ‘Soiléire na hÁirimheachta’</span>
<lb n="1610"/><span>do lorg le haghaidh gach rud, mar ní dearbhthacht go</span>
<lb n="1611"/><span>dearbhthacht na hÁirimheachta, dar le Descartes.  Acht</span>
<lb n="1612"/><span>má's linn teach an eólais do thógáil ar chloich bhuinn</span>
<lb n="1613"/><span>láidir dhoghluaiste, tá dhá nídh a chaithfimíd a sheachaint,</span>
<lb n="1614"/><span>agus gan aon iontaoibh a bheith againn asta.  Is iad dhá</span>
<lb n="1615"/><span>nídh iad sin ná “fiadhnaise na gcéadfadh” agus an</span>
<lb n="1616"/><span>“Chómhargain.”  Is é rud a tuigtar le “fiadhnaise</span>
<lb n="1617"/><span>na gcéadfadh” an méid eólais a gheibhmíd ón dtaobh</span>
<lb n="1618"/><span>amuigh le radharc na súl, le héisteacht na gcluas</span>
<lb n="1619"/><span>&rl.  Is minic a mealltar sinn leis na céadfadha</span>
<lb n="1620"/><span>agus go gcuirid an dubh ina gheal orainn, agus ar an</span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="1621"/><p><span>adhbhar sin, ní hiontaoibh an fhiadhnaise ná an t-eólas</span>
<lb n="1622"/><span>a bheir siad dúinn, de bhrígh go bhfuil gábha aca le solus</span>
<lb n="1623"/><span>agus le treóruidhe nach bhfuil aca ionnta féin.  Ní</span>
<lb n="1624"/><span>ceart dúinn aon úsáid a bhaint as an gCómhargain. </span>
<lb n="1625"/><span>Do mheas Descartes nach dtugann an Chomhargain aon</span>
<lb n="1626"/><span>eólas nuadh dhúinn thar mar a bhí againn cheana féin,</span>
<lb n="1627"/><span>agus mar sin dé nach bhfuil aon mhaith léithi</span></p>
<lb n="1628"/>
<lb n="1629"/><p><span>Acht i n-aindeóin gach a ndubhairt Descartes, baintar</span>
<lb n="1630"/><span>úsáid as an gCómhargain ag baile agus i gcéin ins na</span>
<lb n="1631"/><span>scoileannaibh feallsa, agus ins na leabhraibh feallsa.</span>
<lb n="1632"/><span>Ar an adhbhar sin, is fiú dhúinn an méid sin atá ráidhte</span>
<lb n="1633"/><span>ag Descartes i n-aghaidh na Cómhargaine do scrúdadh go</span>
<lb n="1634"/><span>haireach: óir, má tá an ceart aige-sin, tá dul amugha</span>
<lb n="1635"/><span>ar na scoluidhthibh leis na ciantaibh.  Do mhínigh J. S.</span>
<lb n="1636"/><span>Mill dúinn cad a thuig Descartes leis an gCómhargain.</span>
<lb n="1637"/><span>Is mar seo a ghníthar úsáid di, dar le Descartes:—</span>
<lb n="1638"/><span>“Tá gach uile dhuine somharbhtha; is duine Socrates;</span>
<lb n="1639"/><span>agus dá bhrígh sin, tá Socrates somharbhtha.”  Acht,</span>
<lb n="1640"/><span>níl aon eólas nuadh ins an abairt dheireannach úd ‘tá</span>
<lb n="1641"/><span>Socrates somharbhtha’: níl innti acht ‘glacadh-roimh-ré.’</span>
<lb n="1642"/><span>An fíor é nach mór dúinn a fhios a bheith againn ‘go</span>
<lb n="1643"/><span>bhfuil Socrates somharbhtha,’ sul dá bhféadaimíd a rádh</span>
<lb n="1644"/><span>go bhfuil “gach uile dhuine somharbhthach”?  Deir</span>
<lb n="1645"/><span>Descartes agus Mill nach mór dúinn a fhios sin a bheith</span>
<lb n="1646"/><span>againn roimh ré, acht cé'n fáth a n-abrann siad é?</span></p>
<lb n="1647"/>
<lb n="1648"/><p><span>“Is é an dul-amugha mór a bhí ar Dhescartes, agus ar</span>
<lb n="1649"/><span>Mill agus ar a lucht leanamhna,” arsa an Dochtúir</span>
<lb n="1650"/><span>Ó Cobhthaigh, “gur mheasadar nach dtig linn a rádh le</span>
<lb n="1651"/><span>dearbhthacht go bhfuil an “rádh coitcheann” fíor, gan</span>
<lb n="1652"/><span>a bheith cinnte ar dtús gur fíor gach uile rádh fá leith</span>
<lb n="1653"/><span>dá dtagann as an rádh coitcheann: mar shómpla, ní</span>
<lb n="1654"/><span>féidir linn a dhearbhadh go bhfuil ‘an uile dhuine so-</span>
<lb n="1655"/><span>mharbhthach’ (rádh coitcheann é sin), mura bhfuil a fhios</span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="1656"/><p><span>againn roimh-ré go bhfuil Socrates somharbhtha, go bhfuil</span>
<lb n="1657"/><span>Seán is Séamus, is Tomás somharbhtha, agus mar sin</span>
<lb n="1658"/><span>do gach uile dhuine den chine daona ar fad.  Agus do</span>
<lb n="1659"/><span>cheapadar mar sin go gcaithfidhe an uile dhuine den</span>
<lb n="1660"/><span>chine daona do thabhairt fá ndeara agus d'infhiúchadh,</span>
<lb n="1661"/><span>sul dá bhféadfaidhe a rádh ‘tá gach uile dhuine somharbhtha.’</span>
<lb n="1662"/><span>Acht bhí dearmhad mór ortha insan méid sin.  Níor</span>
<lb n="1663"/><span>thuigeadar an rádh coitcheann i gceart.  Dá dtuigidís,</span>
<lb n="1664"/><span>ár ndóigh, chífidís nach ar an gcuma sin a gheibhtar an</span>
<lb n="1665"/><span>rádh coitcheann ar aon chor, agus nach bhfuil call ar bith</span>
<lb n="1666"/><span>dhúinn an scrúdadh sin atá i gceist aca do dhéanamh,</span>
<lb n="1667"/><span>le n-a fhagháil.  Deirimídne gur féidir linn an rádh</span>
<lb n="1668"/><span>coitcheann do cheapadh is do dhearbhadh, gan a fhios a bheith</span>
<lb n="1669"/><span>againn roimh-ré gur fíor an rádh sonnrach:  agus</span>
<lb n="1670"/><span>dá bhrígh sin, go dtugann an Chómhargain eólas nuadh</span>
<lb n="1671"/><span>dhúinn, nach raibh againn cheana.</span></p>
<lb n="1672"/>
<lb n="1673"/><p><span>Dubhramar thuas gurab é teagasc Dhescartes go</span>
<lb n="1674"/><span>bhfuil ar chumas na haigne gach uile eólas a shóláthar</span>
<lb n="1675"/><span>dí féin, má chuireann an duine roimhe gan glacadh</span>
<lb n="1676"/><span>le fírinne ar bith go nochtuighthar an fhírinne sin</span>
<lb n="1677"/><span>go soiléir don aigne, fé mar a ghníthar fírinní</span>
<lb n="1678"/><span>do chur ós comhair na haigne ins an Áirimheacht</span>
<lb n="1679"/><span>(.i. go mbídh ‘Soiléire na hÁirimheachta’ ag an aigne</span>
<lb n="1680"/><span>i ngach rud).  Acht, ce'n chaoi a dtiocfaimíd suas</span>
<lb n="1681"/><span>leis an Soiléire úd atá i gceist aige?  Tugann</span>
<lb n="1682"/><span>Descartes freagra ar an gceist sin, mar a leanas:—</span>
<lb n="1683"/><span>na rudaí atá le scrúdadh againn chun eólais a fhagháil</span>
<lb n="1684"/><span>ina dtaobh, iad do chur ós comhair súl na haigne, iad</span>
<lb n="1685"/><span>d'infhiúchadh go cruinn is go hiomlán — má ghníthar an</span>
<lb n="1686"/><span>scrúdadh sin i gceart, bhéarfhar fá ndeara an chosmhalacht</span>
<lb n="1687"/><span>atá idir na rudaí sin, agus nochtfar don aigne go bhfuil</span>
<lb n="1688"/><span>cáilidheacht éigin bhunúsach ann, atá le feiceál ionnta</span>
<lb n="1689"/><span>uile go léir, agus i ngach aon rud fá leith aca.  Sin é</span>
<lb n="1690"/><span>‘modh díreach’ na haigne chun eólais do bhaint amach. </span>
<lb n="1691"/><span>Ba é tuairim Dhescartes gurab amhliadh a ghníonn an</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="1692"/><p><span>aigne gach uile smaoine dá mbíonn innti do mhion-</span>
<lb n="1693"/><span>scrúdadh agus roinnt eólais do bhaint as gach aon</span>
<lb n="1694"/><span>smaoine.  Acht déarfaidh duine, bfhéidir, ‘cé'n bhaint</span>
<lb n="1695"/><span>nó an ceangal atá idir na rudaí éagsamhla a cuirtar</span>
<lb n="1696"/><span>ós comhair na haigne, a rádh gur féidir leis an aigne</span>
<lb n="1697"/><span>dul ó smaoine go smaoine á n-infhiúchadh go beacht, agus</span>
<lb n="1698"/><span>eólas iomlán a fhagháil ar an dóigh sin?’  Freagra na</span>
<lb n="1699"/><span>ceiste sin, is é atá mar bhunphréimh ag modh Dhescartes.</span>
<lb n="1700"/><span>Seo é an freagra a bheir sé féin ar an gceist:—  Na</span>
<lb n="1701"/><span>rudaí go léir gur féidir eólas do chur ortha, is féidir</span>
<lb n="1702"/><span>iad do roinnt ina sreathannaibh, agus tá dlúthbhaint</span>
<lb n="1703"/><span>agus cosmhalacht bhunúsach idir na rudaí i ngach aon</span>
<lb n="1704"/><span>tsreith fá leith: agus ó thárla go bhfuil, má gheibhimíd</span>
<lb n="1705"/><span>eólas cruinn ar rud amháin ins an tsreith, nochtann</span>
<lb n="1706"/><span>an rud sin an chéad rud eile dhúinn, agus mar sin do</span>
<lb n="1707"/><span>gach uile rud dá bhfuil ins an tsreith sin.  Rud eile</span>
<lb n="1708"/><span>fós, tá cáilidheacht éigin bhunúsach i ngach aon tsreith,</span>
<lb n="1709"/><span>agus tá gach uile rud ins an tsreith ag brath agus</span>
<lb n="1710"/><span>suidhte ar an gcáilidheacht sin: i dtreó, má ghníthar aon</span>
<lb n="1711"/><span>cheann de na rudaí d'infhiúchadh go hiomlán, go nochtfar</span>
<lb n="1712"/><span>an cháilidheacht choitcheann sin.  Is é gnó na haigne</span>
<lb n="1713"/><span>annsin a dhéanamh amach cad í an bhaint nó an ceangal</span>
<lb n="1714"/><span>atá ag gach aon rud dá bhfuil insan tsreith leis an</span>
<lb n="1715"/><span>gcáilidheacht sin, agus a thaisbeáint ar an gcuma sin</span>
<lb n="1716"/><span>cad í an bhaint agus an chosmhalacht atá ag gach aon</span>
<lb n="1717"/><span>rud aca le n-a chéile.  Acht cuirimíd i gcás anois, go</span>
<lb n="1718"/><span>dteastuigheann uainn rud atá abhfad anonn sa tsreith</span>
<lb n="1719"/><span>do chur i gcomhmheas leis an gcéad rud atá innti, cé'n</span>
<lb n="1720"/><span>chaoi a ndéanfar sin?  Seo é an bealach a ndéantar</span>
<lb n="1721"/><span>é:—  Cuireann an aigne an chéad rud i gcomhmheas leis</span>
<lb n="1722"/><span>an dara rud, agus chíonn sí an chosmhalacht atá eatortha;</span>
<lb n="1723"/><span>annsin, cuireann sí an dara rud i gcomhmheas leis an</span>
<lb n="1724"/><span>treas rud, agus chíonn sí an chosmhalacht atá eatortha</span>
<lb n="1725"/><span>siúd freisin: féadann sí an chéad rud do chur i gcomh-</span>
<lb n="1726"/><span>mheas leis an treas rud, annsin, agus nochtann an</span>
<lb n="1727"/><span>comhmheas sin go díreach don aigne an chosmhalacht agus</span>
<lb n="1728"/><span>an cóibhneas atá idir an chéad rud agus an treas rud.</span>
<lb n="1729"/><span>Mar sin do gach uile rud aca i ndhiaidh a chéile: an aigne</span></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="1730"/><p><span>ag obair ar an gcuma sin, go dtí go nochtthar di an</span>
<lb n="1731"/><span>chosmhalacht atá idir an chéad rud sa tsreith, agus rud</span>
<lb n="1732"/><span>ar bith eile níos sia anonn gur mian léithi eólas cruinn</span>
<lb n="1733"/><span>a chur air.  Féadtar a rádh, mar sin, gurab iad na</span>
<lb n="1734"/><span>ceithre neithe seo a leanas, bun agus bárr, lár agus</span>
<lb n="1735"/><span>leithimeall an Mhodha úd Dhescartes.</span></p>
<lb n="1736"/>
<lb n="1737"/><p><span>(1.) Le go mbéadh fírinne cheart ag an aigne, ní</span>
<lb n="1738"/><span>mór di an fhírinne a fheiceál go lom díreach chomh soiléir</span>
<lb n="1739"/><span>sin nach féidir aon dul amugha ná mearbhall a bheith</span>
<lb n="1740"/><span>uirthi ina taobh.</span></p>
<lb n="1741"/>
<lb n="1742"/><p><span>(2.) Na rudaí go léir go dtig linn eólas a chur ortha,</span>
<lb n="1743"/><span>is féidir iad do roinnt ina sreathannaibh.</span></p>
<lb n="1744"/>
<lb n="1745"/><p><span>(3.) Nuair a chromann an aigne ar na rudaí atá i ngach</span>
<lb n="1746"/><span>sreith do scrúdadh, is í an cháilidheacht choitcheann úd</span>
<lb n="1747"/><span>is ceart di do lorg i dtosach.</span></p>
<lb n="1748"/>
<lb n="1749"/><p><span>(4.) Is é is eólas iomlán ann, an aigne do thabhairt</span>
<lb n="1750"/><span>fá ndeara agus do thuigsint an ceangal agus an</span>
<lb n="1751"/><span>chosmhalacht atá idir na rudaí i ngach aon ‘tsreith</span>
<lb n="1752"/><span>eólais,’ agus dá éaghmuis sin, gach a mbaineann le brígh</span>
<lb n="1753"/><span>is le nádúir gach uile rud aca. </span></p>
<lb n="1754"/>
<lb n="1755"/><p><span>2.</span></p>
<lb n="1756"/>
<lb n="1757"/><p><span>Tá scrúdadh déanta againn ar an modh úd, a cheap</span>
<lb n="1758"/><span>is a chum Descartes, agus tá sé chomh maith againn</span>
<lb n="1759"/><span>iarracht a dhéanamh anois ar an gcéad mhír eile dá</span>
<lb n="1760"/><span>theagasc do chur tré chéile agus do nochtadh.  “Níl ceist</span>
<lb n="1761"/><span>ar bith eile is mó is fiú dhúinn a réidhteach 'ná an cheist</span>
<lb n="1762"/><span>seo:— cad é an rud é ‘eólas an duine’ (.i. an t-eólas a</span>
<lb n="1763"/><span>bhíonn ag an nduine), agus cad iad na neithe go dtig</span>
<lb n="1764"/><span>leis eólas a chur ortha?”  Do mhínigh Descartes dúinn</span>
<lb n="1765"/><span>ins an modh cad is fíoreólas ann, agus cuireann sé an</span>
<lb n="1766"/><span>cheist mhór thábhachtach eile seo chugainn, annsin:—  ‘An</span>
<lb n="1767"/><span>fíoreólas é eólas an duine, agus ma's eadh, cad iad na</span>
<lb n="1768"/><span>neithe gur féidir leis an aigne eólas a fhagháil ortha?’</span></p>
<lb n="1769"/>
<lb n="1770"/><p><span>Tá dhá chineál breitheamhnais dhírigh insan aigne,</span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="1771"/><p><span>agus is iad na fréamhacha iad as a bhfásann gach uile</span>
<lb n="1772"/><span>bhreitheamhnas agus gach aon eólas eile dá dtig linn a</span>
<lb n="1773"/><span>bheith againn.  Is iad dhá bhreitheamhnas iad ná:</span></p>
<lb n="1774"/>
<lb n="1775"/><p><span>(1). Breitheamhnas díreach na haigne ar rudaí nach</span>
<lb n="1776"/><span>bhfuil ar bith acht ins an aigne amháin (m. sh. 2 + 2 = 4).</span></p>
<lb n="1777"/>
<lb n="1778"/><p><span>(2). Breitheamhnas díreach na haigne ar rudaí atá</span>
<lb n="1779"/><span>lasmuigh di (m. sh. is leabhar é sin).</span></p>
<lb n="1780"/>
<lb n="1781"/><p><span>Ó's rud é go bhfásann gach uile shaghas eólais as na</span>
<lb n="1782"/><span>breitheamhnaisibh sin, agus nach bhféadfaimíd eólas dfhagháil</span>
<lb n="1783"/><span>ar bhealach ar bith eile; má chailleann siad a mbrígh agus</span>
<lb n="1784"/><span>a mbunús, is é sin le rádh muna nochtaid rudaí dhúinn go</span>
<lb n="1785"/><span>fíor mar atá na rudaí ionnta féin, is follus nach</span>
<lb n="1786"/><span>féidir fíoreólas ar bith, dá laighead, a bheith againn.</span>
<lb n="1787"/><span>Tá, ámhthach, aon chnuasach amháin fírinní nach mbainfeadh</span>
<lb n="1788"/><span>Descartes leobhtha, a bheag nó a mhór, eadhon, na fírinní</span>
<lb n="1789"/><span>atá riachtanach chun dlighe Dé do choimhlíonadh: mar do</span>
<lb n="1790"/><span>cheap sé nach dtiocfadh leis an aigne, gan grásta Dé,</span>
<lb n="1791"/><span>aon scrúdadh ealadhanta do dhéanamh ortha.</span></p>
<lb n="1792"/>
<lb n="1793"/><p><span>Cromann Descartes ar an dá bhreitheamhnas úd na</span>
<lb n="1794"/><span>haigne do scrúdadh, agus is é rud adeir sé nach bhfuil</span>
<lb n="1795"/><span>maitheas ná tairbhe ar bith ionnta chun cólais do thabhairt</span>
<lb n="1796"/><span>dúinn, agus ar an adhbhar sin, gur ceart iad a chaitheamh</span>
<lb n="1797"/><span>i leathtaoibh.</span></p>
<lb n="1798"/>
<lb n="1799"/><p><span>(1.) “Is leabhar é sin”: ‘fiadhnaise na gcéadfadh’</span>
<lb n="1800"/><span>a nochtann an fhírinne sin don aigne, acht is minic do</span>
<lb n="1801"/><span>mheall na céadfadha céadna sin me, agus a chuireadar</span>
<lb n="1802"/><span>an dubh ina gheal orm; agus dá bhrígh sin, ní hiontaoibh</span>
<lb n="1803"/><span>a bhfiadhnaise, “óir, an rud do mheall duine uair amháin,</span>
<lb n="1804"/><span>ní ceart dó aon iontaoibh a bheith aige as an rud go bráth</span>
<lb n="1805"/><span>aríst.”  Dá mbadh í an fhírinne is simplidhe agus</span>
<lb n="1806"/><span>is soiléire í, ní féidir linn a bheith cinnte ina taobh.</span>
<lb n="1807"/><span>“Ca bhfios dam nach gceaduigheann Dia go mbéadh</span>
<lb n="1808"/><span>mearbhall intinne agus dul amugha orm, nuair adeirim</span>
<lb n="1809"/><span>2+2 = 4, nó, nuair áirmhim sleasanna cearnóige, nó rud</span>
<lb n="1810"/><span>ar bith eile dá shórd.”  Acht céard atá fágtha agam</span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="1811"/><p><span>anois, mar sin? tá teach an eólais leagtha ar lár agus</span>
<lb n="1812"/><span>ina smidiríní.  An mbéidh orm anois mo shaoghal do chur</span>
<lb n="1813"/><span>dhíom gan aon fírinne a bheith agam faoi rud ar bith 'sa</span>
<lb n="1814"/><span>domhan? nó, an gcaithfidh mé glacadh le gach uile fhírinne,</span>
<lb n="1815"/><span>dá dheacracht liom a chreideamhaint, agus gan a fhios</span>
<lb n="1816"/><span>agam cad chuige go gcreidim í?  Fan ort go fóill!</span>
<lb n="1817"/><span>“Cogito, ergo sum” (smaoinim, agus dá bhrígh sin,</span>
<lb n="1818"/><span>táim), tá an fhírinne sin chomh soiléir sofheicse nach</span>
<lb n="1819"/><span>féidir a bhréagnughadh.  Féach! sin é an chloch bhuinn go</span>
<lb n="1820"/><span>dtógfar teach nuadh an eólais uirthi.</span></p>
<lb n="1821"/>
<lb n="1822"/><p><span>Sul dá n-abraimíd a thuille, ámhthach, i dtaobh an</span>
<lb n="1823"/><span>“eólais” sin, ní mór beagán a rádh i dtosach ar dhá nídh</span>
<lb n="1824"/><span>go bhfuil dlúthbhaint aca leis an gceist sin.</span></p>
<lb n="1825"/>
<lb n="1826"/><p><span>Déanfaimíd iarracht ar an gcéad nídh aca, do</span>
<lb n="1827"/><span>mhíniughadh ar dtús.  Is eól do chách cad is ‘aimhreas’ ann,</span>
<lb n="1828"/><span>óir deirimíd aríst agus aríst eile ‘níl aon aimhreas</span>
<lb n="1829"/><span>orm nach dtiocfaidh sé’ &rl.  Bíonn aimhreas ar dhuine am</span>
<lb n="1830"/><span>ar bith nach dtig leis a rádh le dearbhthacht an fíor an rud</span>
<lb n="1831"/><span>atá os comhair a aigne nó nach fíor.  Do réir na bhfeallsamh</span>
<lb n="1832"/><span>is é is aimhreas ann, “an chuma ina mbíonn an aigne nuair</span>
<lb n="1833"/><span>a bhíonn breitheamhnas aici dhá dhéanamh, agus nach bhféadann</span>
<lb n="1834"/><span>sí a rádh an fíor é nó nach fíor.”  Bíonn an aigne i</span>
<lb n="1835"/><span>gcás idir dhá chomhairle, nuair a bhíonn fíoraimhreas</span>
<lb n="1836"/><span>uirthi.  Dá bhfiafruigheadh duine dhíot cé aca badh dheise</span>
<lb n="1837"/><span>leat an hata a bhíodh ag ár gcéadathair Ádhamh nó an</span>
<lb n="1838"/><span>hata a bhíodh ag Fionn mac Cumhaill, dhéarfá nach raibh</span>
<lb n="1839"/><span>a fhios agat, nach dtiocfadh leat rogha a dhéanamh, mar</span>
<lb n="1840"/><span>nach raibh cúiseanna ná eólas agat chun t'aigne do</span>
<lb n="1841"/><span>shocrughadh ar aon taobh:  Bhéadh “aimhreas” ort, agus</span>
<lb n="1842"/><span>‘Fíoraimhreas Diúltach’ a thugtar ar an aimhreas sin.</span>
<lb n="1843"/><span>Acht dá bhfiafruigheadh duine díot an mbeidh an Ghaedhilg</span>
<lb n="1844"/><span>dá labhairt ag muinntir na hÉireann go léir fós, céard</span>
<lb n="1845"/><span>adéarfá?  Bhéadh cúiseanna láidre tábhachtacha chun a</span></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="1846"/><p><span>rádh go mbeidh, le congnamh Dé; acht ina gcoinnibh sin</span>
<lb n="1847"/><span>thall, bhéadh cúiseanna eile agat chun gan é do rádh</span>
<lb n="1848"/><span>(faríor go bhfuil!).  Bhéadh cúiseanna láidre ó gach</span>
<lb n="1849"/><span>taobh — bhéadh aimhreas ort — is é ainm a tugtar ar an</span>
<lb n="1850"/><span>aimhreas sin ná ‘Fíoraimhreas Deimhnightheach.’  Acht</span>
<lb n="1851"/><span>tá aimhreas eile ann freisin, ar a dtugtar ‘Aimhreas</span>
<lb n="1852"/><span>Órduighthe.’  Déarfadh duine leis féin, b'fhéidir, mar</span>
<lb n="1853"/><span>seo:—  Tá an méid sin fírinne ar eólas agam anois, agus</span>
<lb n="1854"/><span>creidim go láidir é, acht mar sin féin budh mhaith liom</span>
<lb n="1855"/><span>eólas níos fearr is níos cruinne a fhagháil air, ionnos</span>
<lb n="1856"/><span>go mbead in-ann a mhíniughadh agus a dheimhniughadh go</span>
<lb n="1857"/><span>soiléir do dhuine ar bith a chuirfeas ceist chugam ina</span>
<lb n="1858"/><span>thaobh.”  Agus leis sin, cromann sé ar an bhfírinne úd</span>
<lb n="1859"/><span>do scrúdadh agus do chur tré cheile, mar a dhéanfadh</span>
<lb n="1860"/><span>duine eile nach mbéadh fios ná eólas aige ina taobh.</span>
<lb n="1861"/><span>Creideann sé an fhírinne go fíor, acht ghníonn sé an</span>
<lb n="1862"/><span>scrúdadh, amhail is dá mbéadh amhreas air.  Tugtar</span>
<lb n="1863"/><span>‘Aimhreas Órduighthe’ ar an aimhreas sin (mar</span>
<lb n="1864"/><span>adéarfá, gurab é an duine féin a chuireann an</span>
<lb n="1865"/><span>t-aimhreas ar an aigne, chun a chur dfhiachaibh uirthi tuille</span>
<lb n="1866"/><span>eólais do shóláthar.  Is fearrde eólas an duine an</span>
<lb n="1867"/><span>t-aimhreas sin, má ghníthar úsáid cheart de.  Cé aca fíor-</span>
<lb n="1868"/><span>aimhreas nó aimhreas órduighthe a bhí ar Dhescartes?</span>
<lb n="1869"/><span>Deir Mercier agus an Dochtúir Ó Cobhthaigh gur fíor-</span>
<lb n="1870"/><span>aimhreas deimhnightheach a bhí air:  “Tá aimhreas orm,”</span>
<lb n="1871"/><span>arsa eisean,</span></p>
<lb n="1872"/>
<lb n="1873"/><p><span>Shíl Descartes, mar sin, go raibh an fíoraimhreas</span>
<lb n="1874"/><span>úd riachtanach chun eólais a fhagháil, agus ar an adhbhar</span>
<lb n="1875"/><span>sin, go raibh sé ceaduighthe aige an t-aimhreas sin do</span>
<lb n="1876"/><span>bheith air.  Dá bhrígh sin, má tá an ceart ag</span>
<lb n="1877"/><span>Descartes, tá deire le heólas an duine agus níl brígh</span>
<lb n="1878"/><span>ná éifeacht i n-aon chuid den eólas atá againn.</span>
<lb n="1879"/></p>
</div>
<pb n="58"/>
<div><lb n="1880"/><p><span>3.</span></p>
<lb n="1881"/>
<lb n="1882"/><p><span>Is iad na céadfadha mar aon leis an aigne a thugann</span>
<lb n="1883"/><span>gach eólas dúinn, agus má ghníonn siad-san a ngnó</span>
<lb n="1884"/><span>sa cheart is fíoreólas é an t-eólas a bhíonn againn.</span>
<lb n="1885"/><span>Acht, sul dá ndéanann an duine aon scrúdadh ar ghnó</span>
<lb n="1886"/><span>na haigne ina gcéadfadh, féachaint an ndéanann siad</span>
<lb n="1887"/><span>i gceart é, tá iontaoibh iomlán aige asta roimh ré.</span>
<lb n="1888"/><span>Tuigtar dó, freisin, nach bhféadfaidh sé an scrúdadh</span>
<lb n="1889"/><span>sin do dhéanamh ar a ngnó ar aon bhealach eile acht leis</span>
<lb n="1890"/><span>an aigne amháin (is é sin le rádh, go gcaithfidh an aigne</span>
<lb n="1891"/><span>faire a dhéanamh uirthi féin agus ar na céadfadha, an</span>
<lb n="1892"/><span>fhaid atáid ag obair, agus go bhfeiceann sí annsin an</span>
<lb n="1893"/><span>bhfuilid ag obair i gceart nó nach bhfuilid).  Acht, muna</span>
<lb n="1894"/><span>bhfágtar ar chumas na haigne an scrúdadh is an shaire</span>
<lb n="1895"/><span>sin do dhéanamh, níl aon fhághail againn ar eólas cruinn</span>
<lb n="1896"/><span>ealadhanta.  An fíoraimhreas úd Dhescartes do chuir-</span>
<lb n="1897"/><span>feadh sé as cumas an duine aon scrúdadh ealadhanta</span>
<lb n="1898"/><span>do dhéanamh ar a chuid eólais (mar, do réir Dhescartes,</span>
<lb n="1899"/><span>caithfar a chreideamhaint roimh-ré nach ndéanann an</span>
<lb n="1900"/><span>aigne ná na céadfadha a gcuid oibre i gceart, agus</span>
<lb n="1901"/><span>nach féidir aon iontaoibh a bheith ag duine asta).  Má</span>
<lb n="1902"/><span>tá an ceart ins an méid sin ag Descartes, níl fíor-</span>
<lb n="1903"/><span>eólas le fagháil ag aoinne; acht níl an ceart aige, mar,</span>
<lb n="1904"/><span>níl gnó ar bith aige den bhfíoraimhreas úd, agus mar</span>
<lb n="1905"/><span>sin de níl sé ceaduighthe aige úsáid do bhaint as.</span></p>
<lb n="1906"/>
<lb n="1907"/><p><span>Deir sé féin, ámhthach, go bhfuil cúiseanna láidre</span>
<lb n="1908"/><span>tábhachtacha aige chun úsáid a dhéanamh den bhfíoraimhreas:—</span>
<lb n="1909"/><span>‘eagla na heagla, go mb'fhéidir go bhfuil drochspiorad</span>
<lb n="1910"/><span>éigin do mo mhealladh, is do mo chur amugha — gur</span>
<lb n="1911"/><span>mealladh go minic cheana mé, agus go mealltar go minic</span>
<lb n="1912"/><span>fós mé — &rl.’  Acht, ar chuala aoinne ariamh a leithéid</span>
<lb n="1913"/><span>de scéal i mbarr bhata! an bhfuil duine ar bith sa</span>
<lb n="1914"/><span>domhan mór a bhéadh chomh díthchéillidhe sin, is go dtabharfadh</span>
<lb n="1915"/><span>aon áird ar na cúiseanna amaideacha seafóideacha sin,</span>
<lb n="1916"/><span>nó a chaithfeadh aimhreas is drochmheas ar an aigne, ar an</span>
<lb n="1917"/><span>meabhair cinn, agus ar na céadfadha do gheall Dia dhó,</span></p>
</div>
<pb n="59"/>
<div><lb n="1918"/><p><span>mar gheall ortha — b'fhéidir go gcuirfidís dfhiachaibh air</span>
<lb n="1919"/><span>a chuid eólais do scrúdadh níos fearr, acht sin a</span>
<lb n="1920"/><span>dtiocfadh leobhtha a dhéanamh.  Dá bhrígh sin, níl an fíor-</span>
<lb n="1921"/><span>aimhreas atá i gceist ag Descartes, ceaduighthe ná</span>
<lb n="1922"/><span>dleaghthach, óir ní fhágann sé ar chumas an duine ceist</span>
<lb n="1923"/><span>an eólais do fhuascailt ná do réidhteach ar bhealach ar</span>
<lb n="1924"/><span>bith.  Is é an fáth a ndéantar úsáid de Mhodh, ná chun</span>
<lb n="1925"/><span>na haigne do chur i dtreó agus i n-eagar ionnas go</span>
<lb n="1926"/><span>bhféadfaidh sí breitheamhnas cothrom cóir do thabhairt,</span>
<lb n="1927"/><span>ar gach rud.  Acht, cuireann an fíoraimhreas a bhí beart-</span>
<lb n="1928"/><span>uighthe ag Descartes, dfhiachaibh ar an aigne a súile do</span>
<lb n="1929"/><span>dhúnadh i n-aghaidh na fírinne roimh-ré, gan gábha gan</span>
<lb n="1930"/><span>riachtanas.  An amhlaidh nár fhéad sé úsáid a dhéanamh</span>
<lb n="1931"/><span>den Aimhreas Órduighthe?  Óir tig leis an nduine an</span>
<lb n="1932"/><span>tAimhreas sin a bheith air, agus iontaoibh do bheith aige</span>
<lb n="1933"/><span>as a aigne agus as a chéadfadha ins an am gcéadna:</span>
<lb n="1934"/><span>cuireann an tAimhreas Órduighthe gach claonadh amach</span>
<lb n="1935"/><span>as an aigne, i dtreó go mbéidh ar a cumas breitheamhnas</span>
<lb n="1936"/><span>cothrom a thabhairt ar gach uile nídh dá gcuirtar os a</span>
<lb n="1937"/><span>cómhair.  Chímid, mar sin, nach raibh aon chall leis an</span>
<lb n="1938"/><span>bhfíoraimhreas chun eólais do bhaint amach.</span></p>
<lb n="1939"/>
<lb n="1940"/><p><span>Maidir leis an “Cogito, ergo sum,” deirimíd go</span>
<lb n="1941"/><span>ndéanann Descartes é féin do bhréagnughadh ag</span>
<lb n="1942"/><span>déanamh an bhreitheamhnais sin dó.  “Smaoinim,” arsa</span>
<lb n="1943"/><span>eisean, “agus dá bhrígh sin, táim.”  Nuair adeir sé</span>
<lb n="1944"/><span>‘smaoinim’ is fíor dhó é, gan aimhreas.  Acht cé'n</span>
<lb n="1945"/><span>chaoi a dtig leis a bhaint amach as sin go bhfuil sé féin</span>
<lb n="1946"/><span>ann ar bith?  Caithfar a rádh nach féidir a bhaint amach</span>
<lb n="1947"/><span>as go bhfuil sé féin ar bith, muna bhfuil an breitheamhnas</span>
<lb n="1948"/><span>eile seo na haigne aige roimh-ré, “An té go dtig leis</span>
<lb n="1949"/><span>smaoineadh, tá sé ar bith.”  Acht, nach dtug Deseartes</span>
<lb n="1950"/><span>féin le tuigsint dúinn cheana, nach bhfuil brígh ná éifeacht</span>
<lb n="1951"/><span>le n-a leithéid sin de bhreitheamhnas?  Agus, mar sin</span>
<lb n="1952"/><span>de, chímid go soiléir nach bhfuil insan mbunphréimh úd</span>
<lb n="1953"/><span>‘Cogito, ergo sum,’ ná i n-aon chuid eile dá theagasc</span>
<lb n="1954"/><span>acht ‘glacadh roimh-ré,’ ó bhun go barr agus ó thús deire.</span>
<lb n="1955"/></p>
</div>
<pb n="60"/>
<div><lb n="1956"/><p><span>Is é céad rud a chruthuigheann Descartes dúinn leis</span>
<lb n="1957"/><span>an mbunfhírinne sin ‘Cogito, &rl,’ ná go bhfuil Dia ann.</span>
<lb n="1958"/><span>Is é brígh a bhí ag Descartes le Dia ná ‘spiorad ró-</span>
<lb n="1959"/><span>mhaith, ró-iomlán, síorruidhe.’  Seo é an bealach ina</span>
<lb n="1960"/><span>gcruthuigheann sé go bhfuil a leithéid ann:</span></p>
<lb n="1961"/>
<lb n="1962"/><p><span>I. “Tá smaoine agamsa im aigne,” deir sé, “ar rud</span>
<lb n="1963"/><span>éigin sármhaith, iomlán ann féin, dar dual bheith ar</span>
<lb n="1964"/><span>bith (existere); agus dá bhrígh sin, tá a leithéid .i. Dia</span>
<lb n="1965"/><span>ann.”</span></p>
<lb n="1966"/>
<lb n="1967"/><p><span>II. “Ní fhéadfadh an smaoine sin teacht ó rud nach</span>
<lb n="1968"/><span>bhfuil iomlán gan teóra, ní lugha ná mar a dfhéadfainn</span>
<lb n="1969"/><span>féin é a chur isteach im aigne féin; mar sin de, ní fuláir</span>
<lb n="1970"/><span>nó tá an rud sármhaith iomlán úd ar bith ann, agus</span>
<lb n="1971"/><span>gur bh'é do chuir an smaoine sin isteach im aigne: agus</span>
<lb n="1972"/><span>is é Dia an rud sin.” </span></p>
<lb n="1973"/>
<lb n="1974"/><p><span>III. “Agus, rud eile fós, is eól dam nach bhfuilim</span>
<lb n="1975"/><span>iomlán ná gan teora ionnam féin, agus ó's rud é nach</span>
<lb n="1976"/><span>bhfuilim, ní thiocfadh liom mé féin do chruthughadh ná do</span>
<lb n="1977"/><span>chur ar bith.  Ar an adhbhar sin, caithfar a rádh go bhfuil</span>
<lb n="1978"/><span>Dia ann, agus gur bh'é do chruthuigh is do chuir ar an</span>
<lb n="1979"/><span>saoghal me.” </span></p>
<lb n="1980"/>
<lb n="1981"/><p><span>Dearbhuigheann Descartes annsin go bhfuil an domhan</span>
<lb n="1982"/><span>ann i ndáríribh.  Tá Dia rómhaith ann féin, agus ní</span>
<lb n="1983"/><span>féidir leis aoinne do mhealladh.  Do chruthuigh Dia an</span>
<lb n="1984"/><span>duine agus gach nídh dá bhfuil sa duine — an aigne,</span>
<lb n="1985"/><span>tuigsin, meabhair, radharc na súl, éisteacht na gcluas,</span>
<lb n="1986"/><span>mothughadh, &rl.  Acht, cuireann na céadfadha céadna</span>
<lb n="1987"/><span>sin ina luighe ar aigne an duine go bhfuil an domhan ann</span>
<lb n="1988"/><span>lasmuigh den aigne.  Ar an adhbhar sin, tá an domhan</span>
<lb n="1989"/><span>agus neithe an domhain ann i ndáríribh, óir, dá mbudh</span>
<lb n="1990"/><span>nach mbéadh, bhéadh Dia ag mealladh an duine.  Mar</span>
<lb n="1991"/><span>sin do gach uile fhírinne go raibh aimhreas ar an aigne</span>
<lb n="1992"/><span>ina taobh ó chianaibh; cruthuigheann Descartes ar a</span>
<lb n="1993"/><span>bhealach féin go bhfuil brígh is bunús leobhtha go léir,</span></p>
</div>
<pb n="61"/>
<div><lb n="1994"/><p><span>agus sin é an chaoi a dtógann sé ‘teach an eólais’</span>
<lb n="1995"/><span>an athuair ar an gcloich bhuinn dhoghluaisle dhaingin úd</span>
<lb n="1996"/><span>dar leis “Cogito, ergo sum.”  Acht má ghníthar scrúdadh</span>
<lb n="1997"/><span>ar an gcruthughadh sin a bheir Descartes uaidh go bhfuil</span>
<lb n="1998"/><span>Dia, is an domhan is eile ann, chífar go bhfuil “glacadh-</span>
<lb n="1999"/><span>roimh-ré” (petitio principii) ann ó thús deire.  Mar,</span>
<lb n="2000"/><span>baineann sé úsáid as an mbunfhírinne “ní bhíonn aon</span>
<lb n="2001"/><span>rud ann, gan a chúis a bheith leis.”  Acht, níl aon cheart</span>
<lb n="2002"/><span>aige é sin do dhéanamh, mar ní thig leis an bhunfhírinne</span>
<lb n="2003"/><span>sin do dheimhniughadh go dtí go gcruthuigheann sé go</span>
<lb n="2004"/><span>bhfuil sé féin, Dia, is an domhan ann i dtosach.  Ar an</span>
<lb n="2005"/><span>adhbhar sin, tá an teagasc ar fad gan éifeacht.</span></p>
<lb n="2006"/>
<lb n="2007"/><p><span>Do thug Descartes bunáite a shaoghail ag féachaint</span>
<lb n="2008"/><span>le slacht agus bail do chur ar an dteagasc sin.  Rinne</span>
<lb n="2009"/><span>sé iarracht freisin ar tráchtadh i dtaobh bhéaseólais, </span>
<lb n="2010"/><span>acht ní mó 'ná go maith d'éirigh leis san iarracht sin.  Is</span>
<lb n="2011"/><span>deacair an chuid sin dá theagasc do thuigsint, agus</span>
<lb n="2012"/><span>mar sin de, ní bhacfaimíd leis annso.</span></p>
<lb n="2013"/>
<lb n="2014"/><p><span>Ag féachaint siar dúinn ar bheatha Dhescartes, tig</span>
<lb n="2015"/><span>iongna orainn.  Fear do b'eadh é, a raibh éirim aigne</span>
<lb n="2016"/><span>agus gastacht is meabhair thar barr ann, agus dúil</span>
<lb n="2017"/><span>rómhór i n-eólas agus i léigheann aige.  D'éirigh leis</span>
<lb n="2018"/><span>obair chomh mór chomh tairbheach sin do dhéanamh ar son</span>
<lb n="2019"/><span>ealadhan na hÁirimheachta go bhfuil a cháil leathta ar</span>
<lb n="2020"/><span>fud an domhain dá bhárr, agus a ainm i mbéalaibh lucht</span>
<lb n="2021"/><span>léighinn agus foghluma ó shoin aleith.  Buaileann sé</span>
<lb n="2022"/><span>bóthar na feallsa annsin ar lorg eólais, — misneach</span>
<lb n="2023"/><span>is meanma ann, borradh is fuinneamh na hóige ina</span>
<lb n="2024"/><span>chuisleannaibh, agus iontaoibh iomlán aige as neart a</span>
<lb n="2025"/><span>thuigsiona agus a aigne féin! — é ag ceapadh go</span>
<lb n="2026"/><span>n-éireóchadh leis gach uile chinéal eólais do bhaint amach,</span>
<lb n="2027"/><span>agus gach uile chruaidhcheist do réidhteach as a ghustal,</span>
<lb n="2028"/><span>agus as a stuaim féin.  Acht, féach! annsúd atá sé</span>
<lb n="2029"/><span>anois i n-umar na haimiléise, agus gan ar a chumas an</span>
<lb n="2030"/><span>fhírinne is simplidhe ar bith do dhearbhadh ná do dheimh-</span>
<lb n="2031"/><span>niughadh, acht á chur féin i bpongc, agus i dteannta,</span></p>
</div>
<pb n="62"/>
<div><lb n="2032"/><p><span>agus ‘petitio principii’ mar bhunphréimh aige leis an</span>
<lb n="2033"/><span>gcruthughadh a thugann sé dhúinn.  Céard do bhain dá threóir</span>
<lb n="2034"/><span>é? tá, gur cheap sé an modh úd do chur i ngníomh insan</span>
<lb n="2035"/><span>bhfeallsa, díreach mar do chuir sé i ngníomh 'san</span>
<lb n="2036"/><span>Áirimheacht é.  Sin é an tuathal mór atá déanta aige.</span>
<lb n="2037"/><span>Tá a fhios againn, dá ghéire an scrúdadh a ghníthar</span>
<lb n="2038"/><span>ar fhírinní na hÁirimheachta, agus dá mhéid a cuirtar</span>
<lb n="2039"/><span>ina gcoinnibh, gurab amhlaidh is fearr agus is soiléire</span>
<lb n="2040"/><span>a nochtfar iad i ndeire na dála, toisc go bhfuil na bun-</span>
<lb n="2041"/><span>fhírinní móra fágtha, ar a bhfuil gach uile rud eile ag</span>
<lb n="2042"/><span>braith.  Acht, ní mar sin don fheallsa, óir, má cuirtar na</span>
<lb n="2043"/><span>bunfhírinní féin i leathtaoibh, agus má deirtar nach</span>
<lb n="2044"/><span>bhfuil brígh ná bunús leóbhtha, níl clochbhuinn fágtha</span>
<lb n="2045"/><span>annsin ar a dtógfar teach an eólais.  Níor thuig</span>
<lb n="2046"/><span>Descartes an méid sin.  “Le dúil insan iomarca,</span>
<lb n="2047"/><span>cailltar go minic an t-iomlán,” agus b'é a fhearacht</span>
<lb n="2048"/><span>sin aige siúd é.  Bhí dúil san iomarca aige; chuaidh</span>
<lb n="2049"/><span>sé thar a dhícheall agus thar dícheall a aigne; agus do</span>
<lb n="2050"/><span>loic a aigne air.  Siné an botún mór a rinne sé, agus</span>
<lb n="2051"/><span>níl léigheamh ná innsint scéil ar an méid díoghbhála a</span>
<lb n="2052"/><span>rinne an teagasc úd Dhescartes don fheallsa ó shoin</span>
<lb n="2053"/><span>aleith.  Fear iongantach do b'eadh Descartes, gan</span>
<lb n="2054"/><span>amhras, acht ní móide gur chuimhnigh sé ariamh ar an sean-</span>
<lb n="2055"/><span>rádh:  ‘In medio tutissimus ibis.’</span></p>
<lb n="2056"/>
<lb n="2057"/><p><span>SEAN-DÚN NA nGALL.</span>
<lb n="2058"/></p>
</div>
<pb n="63"/>
<div><lb n="2059"/><p><span>PLATON</span></p>
<lb n="2060"/>
<lb n="2061"/><p><span>Tairgim an Aiste seo</span>
<lb n="2062"/><span>do sna Fearaibh dfhuiling an t-ocras</span>
<lb n="2063"/><span>ar son na hÉireann,</span>
<lb n="2064"/><span>Abrán, 1920.</span>
<lb n="2065"/></p>
</div>
<pb n="65"/>
<div><lb n="2066"/><p><span>PLATON.</span></p>
<lb n="2067"/>
<lb n="2068"/><p><span>Ó's rud é gur fhág feallsa na Gréige a rian go</span>
<lb n="2069"/><span>daingean ar fheallsa na Scol is na hEaglaise, is</span>
<lb n="2070"/><span>tábhachtaighe do dhuine í a léigheamh is a scrúdadh 'ná</span>
<lb n="2071"/><span>aon fheallsa eile den tseanaimsir.  Is ag an nGréig</span>
<lb n="2072"/><span>a bhí an nósmhaireacht is ársa, agus is uaithi a craobh-</span>
<lb n="2073"/><span>scaoileadh léigheann, idir ealadha is eólaidheacht ar fuid</span>
<lb n="2074"/><span>roinn na hEórpa.  Pé nósmhaireacht a chleachtuigh Impire</span>
<lb n="2075"/><span>na Róimhe, is ó shaoithe na Gréige a fuair sé a cheachta.</span>
<lb n="2076"/><span>Is mó feallsamhain a bhí sa Ghréig ó Eraclítus go</span>
<lb n="2077"/><span>hAristotles roimh aimsir ár dTighearna.  Saoithe iad-</span>
<lb n="2078"/><span>san go bhfuil a gclú is a gcáil i stair an domhain.  Acht</span>
<lb n="2079"/><span>amháin Aristotles, níor leig aoinne aca rian chomh mór</span>
<lb n="2080"/><span>le Platon ar chúrsaí na feallsa.  Do dhein Aristotles</span>
<lb n="2081"/><span>obair anathábhachtach, acht mara mbeadh Platon a bheith</span>
<lb n="2082"/><span>ann roimh ré, ní bheadh leithéid Aristotles againn.</span>
<lb n="2083"/><span>Thaisbeáin Platon don sliocht a tháinig ina dhiaidh an</span>
<lb n="2084"/><span>tslighe is fearr chun cathrach na fírinne agus deirtar</span>
<lb n="2085"/><span>mara mbeadh an t-eólas san a fuair Aristotles ó</span>
<lb n="2086"/><span>theagasc Platoin, gur beag de thairbhe a thiocfadh as a</span>
<lb n="2087"/><span>shaothar féin.</span></p>
<lb n="2088"/>
<lb n="2089"/><p><span>CÚNNTAS AR A BHEATHAIDH.</span></p>
<lb n="2090"/>
<lb n="2091"/><p><span>Sar a scrúdóchaimíd an obair a rinne Platon ar</span>
<lb n="2092"/><span>son léighinn an domhain, is ceart dúinn cúpla focal</span>
<lb n="2093"/><span>a rádh i dtaoibh a bheathadh.  I gcathair na hAithne do</span>
<lb n="2094"/><span>rugadh é sa bhliadhain 428 roimh theacht ar dTighearna.  Le</span>
<lb n="2095"/><span>linn é bheith ag éirighe suas chuir sé anashuim i bhfilidheacht,</span>
<lb n="2096"/><span>agus nuair a thosnuigh sé ar stuidéar na feallsa, bhí</span>
<lb n="2097"/><span>rian na filidheachta ar a scríbhinní.  Do chlúduigh sé a</span>
<lb n="2098"/><span>smaointe i dteanga bhreágh, agus mara mbeadh gur leig</span>
<lb n="2099"/><span>sé don bhféith filidheachta a bhí aige féin cur isteach ar</span>
<lb n="2100"/><span>a chuid feallsa, b'fhéidir go bhfaighmís teagasc níos</span></p>
</div>
<pb n="66"/>
<div><lb n="2101"/><p><span>buaine uaidh.  Is beag dá shaoghal a bhí caithte aige nuair</span>
<lb n="2102"/><span>a bhí feallsa a thíre dúthchais foghlumtha aige, agus obair</span>
<lb n="2103"/><span>Eraclítus is mó a léigheadh sé.  Dubhairt an saoi sin</span>
<lb n="2104"/><span>nárbh fhéidir dhúinn aon “fhios” dfhághail, mar bhí gach aon</span>
<lb n="2105"/><span>rud saoghalta, ceadfádhach “ag rith ar nós srutháin.”</span>
<lb n="2106"/><span>D'aontuigh Platon leis an dtuairim sin, acht nuair a</span>
<lb n="2107"/><span>chrom Socratés ar teagasc ar fuid na cathrach, do lean</span>
<lb n="2108"/><span>Platon é.</span></p>
<lb n="2109"/>
<lb n="2110"/><p><span>Is é an tslighe a bhí ag Socratés ná, na daoine a</span>
<lb n="2111"/><span>cheistiughadh chun a theasbáint dóibh ná raibh ag aoinne</span>
<lb n="2112"/><span>acht tuairimí, ná raibh aon “fhios” ceart aige.  Ní</span>
<lb n="2113"/><span>maith le fear aoinne a bheith ghá léiriughadh dhó go bhfuil</span>
<lb n="2114"/><span>sé aineólach, agus d'éirigh lucht na cathrach chun Socratés</span>
<lb n="2115"/><span>is chuireadar chun báis é.  Do b'é tuairim Shocratés</span>
<lb n="2116"/><span>gurb é an t-aon rud amháin a bhí deimhinightheach aca</span>
<lb n="2117"/><span>smaointe a bhaineann le béasa is subháilcí agus ná</span>
<lb n="2118"/><span>raibh acht dath na fírinne ar gach aon saghas feasa eile.</span>
<lb n="2119"/><span>Do chomhairligh sé do gach aoinne “aithne a chur air féin.”</span>
<lb n="2120"/><span>Mar adubhramair cheana, do lean Platon Socratés is</span>
<lb n="2121"/><span>dfhoghluim sé mórán ceachta uaidh.  Tar éis bháis a</span>
<lb n="2122"/><span>mháighistir do chuaidh sé i gcéin ar lorg eólais is oideachais.</span>
<lb n="2123"/><span>In a thaistil i dtíorthaibh thar lear do casadh Euclid air,</span>
<lb n="2124"/><span>agus chuireadar aithne ar a chéile.  D'éirigh caradas</span>
<lb n="2125"/><span>eatortha, agus dfhág an muinteardhas sin rian ar</span>
<lb n="2126"/><span>scríbhinní Phlatoin.  Do chuir sé Aifric, Éigipt, Asia</span>
<lb n="2127"/><span>de, agus is mó léigheann a bhailigh sé ó shaoithibh an Oirthir.</span>
<lb n="2128"/><span>Choimeád sé gach teasgasc aca, ag machtnamh ortha ina</span>
<lb n="2129"/><span>chroidhe.</span></p>
<lb n="2130"/>
<lb n="2131"/><p><span>Tháinig sé abhaile sa bhliadhain 387 agus chuir sé scoil</span>
<lb n="2132"/><span>fheallsa ar bun i nGáirdín an Acadaimh insan Aithin.</span>
<lb n="2133"/><span>Bhailigh na micléighinn chuige ó gach áird.  D'éirigh a cháil</span>
<lb n="2134"/><span>is a chlú, ní hamháin ar fuid na Gréige féin acht ar fuid</span>
<lb n="2135"/><span>na hEórpa, agus ba mhór an chreideamhaint don Aithin</span>
<lb n="2136"/><span>a leithéid de shaoi a bheith ann.  Nós neamhchoitchianta</span>
<lb n="2137"/><span>chun teagaisc a bhí aige.  Is é nós é sin ná siubhal i</span>
<lb n="2138"/><span>measc na macléighinn ag cur is ag freagairt ceisteanna</span>
<lb n="2139"/><span>sa chómhrádh leó.  Ón nós sin do thugadh Peripateticí</span></p>
</div>
<pb n="67"/>
<div><lb n="2140"/><p><span>(.i. daoine a bhíodh ag siubhal mórthimcheall ar scoil</span>
<lb n="2141"/><span>fheallsa an Acadaimh).</span></p>
<lb n="2142"/>
<lb n="2143"/><p><span>Fuair sé cuireadh ó chara dhó, darbh ainm Díon, dul</span>
<lb n="2144"/><span>go Síracús chun an rí óg a thabhairt suas.  Do chuaidh.</span>
<lb n="2145"/><span>Is é céad nídh a dhein sé ná cúrsa céimseata a mhúineadh</span>
<lb n="2146"/><span>do Dhíonísíus, don rígh óg.  Chuir an stuidéar cruaidh</span>
<lb n="2147"/><span>tuirse is fearg ar Dhíonísíus, mar buachaill leisceamhail,</span>
<lb n="2148"/><span>cnámhdhíomhaoin a bhí ann.  Do thug sé druim a lámha dá</span>
<lb n="2149"/><span>mháighistir agus níorbh fholáir do Phlaton imtheacht abhaile.</span>
<lb n="2150"/><span>Do lean sé ar an múineadh le dúthracht san Acadamh go</span>
<lb n="2151"/><span>cionn scathaimh eile.  Do thug sé turas eile go Síracús</span>
<lb n="2152"/><span>d'iarraidh Díonísíus a chur ar a leas acht do theip air</span>
<lb n="2153"/><span>glan.  Ina dhiaidh sin níor chuir sé suim i n-aon rud</span>
<lb n="2154"/><span>acht sa bhFeallsa.  Fuair sé bás sa bhliadhain 346 roimh</span>
<lb n="2155"/><span>aimsir ár dTighearna.</span></p>
<lb n="2156"/>
<lb n="2157"/><p><span>A SCRÍBHINNÍ.</span></p>
<lb n="2158"/>
<lb n="2159"/><p><span>Is mó leabhar a scríobh Platon, agus tá nós an fhile</span>
<lb n="2160"/><span>le feicsint i ngach ceann aca.  Mar sin féin, níor</span>
<lb n="2161"/><span>chum sé aon fhilidheacht.  Is iad na hainmneacha a tugadh</span>
<lb n="2162"/><span>ar a chuid leabhar ná — Apologia, Crito, Gorgias,</span>
<lb n="2163"/><span>Simpósium, Phaedó, Poblacht, Critias, Na Dlighthe agus</span>
<lb n="2164"/><span>morán eile aca budh liosta le háireamh.</span></p>
<lb n="2165"/>
<lb n="2166"/><p><span>FEALLSA PHLATOIN.</span></p>
<lb n="2167"/>
<lb n="2168"/><p><span>I — TEÓIR AN FHEASA.</span></p>
<lb n="2169"/>
<lb n="2170"/><p><span>Grádh don eagna a chialluigheann an focal feallsa</span>
<lb n="2171"/><span>sa Ghréigis.  Deireann Platon go bhfuil an t-anam</span>
<lb n="2172"/><span>daonna sa dhoircheacht, agus go ndeineann sí a dhícheall</span>
<lb n="2173"/><span>ar an bhfírinne a dhéanamh amach, agus na ceisteanna</span>
<lb n="2174"/><span>móra a bhaineann leis an saoghal so is leis an</span></p>
</div>
<pb n="68"/>
<div><lb n="2175"/><p><span>saoghal atá le teacht a réidhteach.  Acht de réir</span>
<lb n="2176"/><span>an “Símposium,” ní foláir don anam eólas éigin</span>
<lb n="2177"/><span>a bheith aici ar dtúis mar nách eólaidheacht daoi</span>
<lb n="2178"/><span>an fheallsa.  Caithfimíd bheith ullamh chun na fírinne</span>
<lb n="2179"/><span>a ghlacadh mar ní fhoghluimeóchaidh an fear san dada</span>
<lb n="2180"/><span>gur cuma leis aige nó uaidh í.  Ní heólaidheacht daoine</span>
<lb n="2181"/><span>go bhfuil eagna iomlán aca í acht an oiread, mar is é an</span>
<lb n="2182"/><span>feallsamh an té a loirgean eagna, níl sí aige cheana.</span>
<lb n="2183"/><span>Is ionann an méid sin thuas is a rádh nách é eólaidheacht</span>
<lb n="2184"/><span>Dé an fheallsa, mar taobh amuigh de Dhia níl aoinne eile</span>
<lb n="2185"/><span>a bhfuil eagna iomlán aige.</span></p>
<lb n="2186"/>
<lb n="2187"/><p><span>Tosnuighean an t-anam ag déanamh iongnaidh de</span>
<lb n="2188"/><span>gach rud.  Is mó ceist a bhíonn ag dul sa mhuileann</span>
<lb n="2189"/><span>uirthi go dtí go bhfaghann an fheallsa an scéal a réidhteach.</span>
<lb n="2190"/><span>Rugadh an fheallsa ar iarraidh don anam cráidhte teacht</span>
<lb n="2191"/><span>ón gcruadhchás.  An iarracht so a dheineann an fheallsa</span>
<lb n="2192"/><span>ar na hamhrasaibh a shocarughadh cuireann sé feabhas ar</span>
<lb n="2193"/><span>ár saoghal is ar ár mbéasa go léir.  De réir Phlatoin,</span>
<lb n="2194"/><span>sin toradh eile a gheibhtar as an bhfeallsa.  Dhein</span>
<lb n="2195"/><span>Socratés a dhícheall chun a thaisbeánt do ghach ar casadh</span>
<lb n="2196"/><span>sa tsráid air ná raibh aon rud deimhneach aige, ná raibh</span>
<lb n="2197"/><span>aige acht tuairimíd.  Ar an gcuma gcéadna deireann</span>
<lb n="2198"/><span>Platon go bhfuilimíd go léir aineólach acht nuair a</span>
<lb n="2199"/><span>chuirimíd chun doircheacht ár dtuigsiona a scaipeadh,</span>
<lb n="2200"/><span>gurb é sin tosach na feallsa.</span></p>
<lb n="2201"/>
<lb n="2202"/><p><span>Dá bhrígh sin is é Teóir na nIdea agus teóir fheasa</span>
<lb n="2203"/><span>meadhon a fheallsa go léir.  Ar an mbun so atá a</span>
<lb n="2204"/><span>sheasamh ná, go bhfuil ann a leithéid de rud mar eól-</span>
<lb n="2205"/><span>aidheacht nó Sár-fhios.  Is fíor an fios so i gcomhnuidhe</span>
<lb n="2206"/><span>don té a smaoineann.  Chímíd go bhfuil eólaidheacht</span>
<lb n="2207"/><span>ann, cuir i gcás, árdríomhaireacht.  Tá an eólaidheacht</span>
<lb n="2208"/><span>sin “tógtha ar bhanráidhte áirithe simplidhe atá chomh</span>
<lb n="2209"/><span>soiléir sin agus go nglactar le n-a bhfírinne gan aon</span>
<lb n="2210"/><span>chruthughadh.”  Is féidir eólaidheacht a bheith ann acht</span>
<lb n="2211"/><span>cionnas?  Sin í an cheist atá roimhe agus sa réidhteach</span>
<lb n="2212"/><span>a dheineann sé dhe is eadh geibhmíd a fheallsa.</span>
<lb n="2213"/></p>
</div>
<pb n="69"/>
<div><lb n="2214"/><p><span>Dála Cant, do thug Platon fé ndeara go raibh</span>
<lb n="2215"/><span>difridheacht mhór idir rudaí reatha, an gnátheólas atá</span>
<lb n="2216"/><span>ag an duine choitchianta, agus eólaidheacht.  Is mó</span>
<lb n="2217"/><span>baramhail a chnuasaigheann “fear sa tsráid” ó mhaidin</span>
<lb n="2218"/><span>go hoidhche, acht bíonn a n-urmhór tré n-a chéile.  Fiafruigh</span>
<lb n="2219"/><span>de (ar nós Shocratés) cad chuige gur dóigh leis go bhfuilid</span>
<lb n="2220"/><span>fíor agus ní féidir leis aon dheimhniughadh a thabhairt</span>
<lb n="2221"/><span>duit.  Is minic a thagann plámásaidhe, agus imireann</span>
<lb n="2222"/><span>sé ar mhiana an duine choitchianta, agus leis an mbladar</span>
<lb n="2223"/><span>cuireann sé an dubh ina gheal air.  An taobh eile dhe,</span>
<lb n="2224"/><span>san eólaidheacht chímíd beart fírinne atá fíor “i</span>
<lb n="2225"/><span>gcomhnuidhe is go deó,” cuir i gcás i nÁrdríomhaireacht.</span>
<lb n="2226"/><span>“Neithe atá comhionann leis an nídh céadna tá siad</span>
<lb n="2227"/><span>comhionann le chéile” — soiléirse í seo a bheidh fíor</span>
<lb n="2228"/><span>go bráth.  Is cuma cad a deintar leis an soiléirse sin</span>
<lb n="2229"/><span>nó cad a deirtar ina taobh, beidh sí fíor.  Acht insna</span>
<lb n="2230"/><span>rudaibh reatha má chuirtar atharrughadh ar na rudaí mór-</span>
<lb n="2231"/><span>thimcheall, ní bheidh siad san fíor, sé sin le rádh, go</span>
<lb n="2232"/><span>bhfuilid fíor fé choingheallaibh.  Cuirimíd i gcás an</span>
<lb n="2233"/><span>abairt seo “tá ‘Cloch na síothcána’ i gcathair Luimnigh.”</span>
<lb n="2234"/><span>Le linn na Lochlannach, ní bheadh an abairt sin fíor, agus</span>
<lb n="2235"/><span>dá mbudh rud é nár ghéill Sarsfield do Ghincel, ní bheadh</span>
<lb n="2236"/><span>sé fíor.  Annsan tá sé fíor fé choingheallaibh.  Acht</span>
<lb n="2237"/><span>sa soiléirse thuas, bhí sí fíor, tá sí fíor, agus beidh sí</span>
<lb n="2238"/><span>fíor go deó.</span></p>
<lb n="2239"/>
<lb n="2240"/><p><span>An bhfuil aon cheangal idir an dá thaoibh, idir rudaí</span>
<lb n="2241"/><span>reatha agus Eólaidheacht?  Cad iad na cuspóiridhe a</span>
<lb n="2242"/><span>bhaineann leis na céadfadhaibh, agus cad iad a bhaineann</span>
<lb n="2243"/><span>le hEólaidheacht?  Thug Platon iarracht ar fhreagradh a</span>
<lb n="2244"/><span>thabhairt dúinn 'san aiste tháscamhail úd “Teóir na</span>
<lb n="2245"/><span>nÍdea.”  Seo an argóint a rinne sé:—</span></p>
<lb n="2246"/>
<lb n="2247"/><p><span>1. Mar adubhairt Eraclítus leanann atharrughadh</span>
<lb n="2248"/><span>ar atharrughadh ar gach eólas a bhreathnuigheann ár</span>
<lb n="2249"/><span>gceadfadha, agus dá bhrígh sin ní fhéadfaimís fírinní</span>
<lb n="2250"/><span>iomlána dfhagháil ina dtaobh.  Táid ag síoratharrughadh,</span>
<lb n="2251"/><span>“ag rith ar nós srutháin.”</span></p>
<lb n="2252"/>
<lb n="2253"/><p><span>2. Ó Shocratés (cé ná raibh acht cur síos ar bhéasa</span></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2254"/><p><span>aige-sean) dfhoghluim sé, freisin, nách féidir Eólaidheacht</span>
<lb n="2255"/><span>a bheith ann gan fhírinní iomlána (cuir i gcás soiléirsí).</span></p>
<lb n="2256"/>
<lb n="2257"/><p><span>3. Is léir go bhfuil Eólaidheacht ann, acht mar sin</span>
<lb n="2258"/><span>féin ní fheicimíd a cuspóiridhe i saoghal na gcéadfadh,</span>
<lb n="2259"/><span>mar ní féidir dúinn fírinní iomlán a chur le chéile ó</span>
<lb n="2260"/><span>eólas céadfadhach.  Annsan, nuair nách féidir iad</span>
<lb n="2261"/><span>dfhagháil ó shaoghal na gcéadfadh, agus ó's rud é go</span>
<lb n="2262"/><span>bhfuil cuspóiridhe iomlána, seasamhacha i nEólaidheacht,</span>
<lb n="2263"/><span>ní fuláir nó go bhfuil saoghal eile ann, saoghal ina</span>
<lb n="2264"/><span>mbíonn fíorrudaí “ná ritheann.”  Is ar an saoghal so</span>
<lb n="2265"/><span>a thugann Platon “Saoghal na nÍdea.”</span></p>
<lb n="2266"/>
<lb n="2267"/><p><span>Sin é adubhairt Platon.  Ba léir dó go dtugann ár</span>
<lb n="2268"/><span>gcéadfadha eólas dúinn ar na cuspóiríbh aonaracha,</span>
<lb n="2269"/><span>agus go bhfaighmíd fios iomlánach as an “smaoineadh”</span>
<lb n="2270"/><span>i n-ár n-aigne.  Do thairg sé an tslighe ina bhfuair ár</span>
<lb n="2271"/><span>n-aigne an fios iomlánach a mhíniughadh dhúinn, acht chun</span>
<lb n="2272"/><span>an cruadhchás sin a bhogadh, do chruthuigh sé Saoghal na</span>
<lb n="2273"/><span>nÍdea.  Caithfimíd sómpla a thabhairt chun a theagasc</span>
<lb n="2274"/><span>a fhoillsiughadh.  Do thuig Platon (agus Socrates, leis)</span>
<lb n="2275"/><span>go raibh i n-aigne an duine smaointe dála Maitheas,</span>
<lb n="2276"/><span>Áilneacht, Daonnacht, &rl.  Cionnas a beartóchaidhe</span>
<lb n="2277"/><span>smaointe mar sin san aigne?  Ní fheicfidhe sa</span>
<lb n="2278"/><span>domhan so, sa saoghal amuigh iad.  Do tuigfidhe go raibh</span>
<lb n="2279"/><span>fear “maith,” is capall “maith,” is cailín “áluinn”</span>
<lb n="2280"/><span>acht an Mhaitheas is an Áilneacht, ní raibh siad sin le</span>
<lb n="2281"/><span>feiscint ag imtheacht mórthimcheall.  Istigh i n-aigne an</span>
<lb n="2282"/><span>duine do bhí na smaointe sin, ámhthach.  Ní fuaireadh</span>
<lb n="2283"/><span>tríd na gcéadfadhaibh iad mar ní rabhadar sa</span>
<lb n="2284"/><span>tsaoghal amuigh.  Níor chruthuigh an aigne iad.  (Dubairt</span>
<lb n="2285"/><span>Locke, Bearclaí, Hume le n-ár linn gur chruthuigh).</span>
<lb n="2286"/><span>Annsan, ní foláir nó go raibh tharshaoghal, ina raibh</span>
<lb n="2287"/><span>an aigne uair éigin, agus ina bhfuair sí solus glan</span>
<lb n="2288"/><span>chun na cuspóiridhe úd a thuigsint.  Saoghal na nÍdea</span>
<lb n="2289"/><span>an áit sin.</span></p>
<lb n="2290"/>
<lb n="2291"/><p><span>Aríst, is minic a chailleann duine nó rud a áilneacht,</span>
<lb n="2292"/><span>stadann siad de “chomhpháirtiughadh” leis an “Áilneacht”</span>
<lb n="2293"/><span>(an Ídea).  Acht ní thosnuigheann ná ní imthigheann an</span></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2294"/><p><span>Áilneacht féin, fanann sí mar a gcéadna innti fhéin</span>
<lb n="2295"/><span>choidhche.  I dtosach is dóigh linn go minic gur mar a</span>
<lb n="2296"/><span>chéile dhá rud go beacht acht nuair a bhreathnuighmíd</span>
<lb n="2297"/><span>níos géire iad is follus ná fuilid acht ag féachaint</span>
<lb n="2298"/><span>mar a chéile.  Cuirtar figiúir ar an gclár dubh agus</span>
<lb n="2299"/><span>tugtar triantán air, acht sa bhfigiúir níl gach aon rud</span>
<lb n="2300"/><span>a deirtar sa tairgsint atá ann.  Deirtar, cuir i</span>
<lb n="2301"/><span>gcás, go bhfuil fad gan leithead ina chuid línte, acht i</span>
<lb n="2302"/><span>ngach líne den triantán atá ar an gclár tá leithead,</span>
<lb n="2303"/><span>gan amhras.  Níl ar an gclár acht samhail, pictiúir</span>
<lb n="2304"/><span>den triantán ceart ar a dtráchtar i gCéimseata.  Acht</span>
<lb n="2305"/><span>cá bhfuil an fíorthriantán?  Tá sé i Saoghal na nÍdea.</span>
<lb n="2306"/><span>Cuireann an figiúir atá ar an gclár an triantán</span>
<lb n="2307"/><span>(Ídea) “i gcuimhne” dhúinn.  Is mó figiúir dhe is féidir</span>
<lb n="2308"/><span>linn a dhealbhughadh ar pháipéar nó ar an gclár agus tá</span>
<lb n="2309"/><span>“comhpháirtiughadh” aca le “triantánacht” acht ní</span>
<lb n="2310"/><span>ceart a rádh gur triantáin iad.</span></p>
<lb n="2311"/>
<lb n="2312"/><p><span>Cad é an ceangal atá idir rudaí reatha agus na</span>
<lb n="2313"/><span>hÍdeai?  Sa “Phaedo” léighimíd go bhfuil “comaoin”</span>
<lb n="2314"/><span>eatortha, nó gur “láithreach dóibh” an Ídea.  Cóibeanna</span>
<lb n="2315"/><span>de sna hÍdeaibh, nó aithris ortha, is eadh rudaí.  “Is fear</span>
<lb n="2316"/><span>Socratés.”  Is ionann san is a rádh go bhfuil</span>
<lb n="2317"/><span>“daonnacht” ag Socratés.  Tá “daonnacht” ag</span>
<lb n="2318"/><span>Aristidés is ag Achillés is ag gach fear eile, mar tá</span>
<lb n="2319"/><span>“comhpháirtiughadh” aca go léir leis an Ídea, —</span>
<lb n="2320"/><span>daonnacht.  Ní fear capall, ámhthach, mar níl “comh-</span>
<lb n="2321"/><span>pháirtiughadh” ag an gcapall le “daonnacht” acht le</span>
<lb n="2322"/><span>hÍdea eile ná, le “capallacht.”</span></p>
<lb n="2323"/>
<lb n="2324"/><p><span>Ón méid sin tuigimíd cionnas a cheap Platon a</span>
<lb n="2325"/><span>theagasc go léir.  Ar dtúis, bhí fhios aige go raibh</span>
<lb n="2326"/><span>Eólaidheacht ann is ná fachtar a cuspóiridhe sa tsaoghal</span>
<lb n="2327"/><span>céadfadhach; annsan nách foláir dóibh bheith i n-áit éigin,</span>
<lb n="2328"/><span>gurb é áit é sin ná, Saoghal na nÍdea, go raibh ceangal</span>
<lb n="2329"/><span>idir an dá shaoghal.  Ina dhiaidh san do mhínigh sé dhúinn</span>
<lb n="2330"/><span>cad é an sórt ceangail a bhí eatortha.  Chun feallsa</span>
<lb n="2331"/><span>Phlatoin a thuigsint i gceart, ní foláir dúinn scéal</span>
<lb n="2332"/><span>an duine idir chorp agus anam dfhagháilt.  Is í an tslighe</span></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2333"/><p><span>is fearr chun an stair sin dfhoillsiughadh ná duine</span>
<lb n="2334"/><span>áirighte dfhagháilt agus a iarraidh air a scéal go léir</span>
<lb n="2335"/><span>(fé mar a mhúin Platon dhó é) d'innsint dúinn.  Tabhar-</span>
<lb n="2336"/><span>faimíd Aristidés air — is cuma cad is ainm dó mar</span>
<lb n="2337"/><span>ní theastuigheann acht a stair uainn.  Seo chugainn</span>
<lb n="2338"/><span>anois é:—</span></p>
<lb n="2339"/>
<lb n="2340"/><p><span>Aristeidés:—  “Féach orm, anois, agus chífir corp.</span>
<lb n="2341"/><span>Ní fhéadfá m'anam dfheiscint acht tá sí ionnam gan</span>
<lb n="2342"/><span>dabht.  Uair amháin, ní raibh acht anam ar fad agam,</span>
<lb n="2343"/><span>agus do chomhnuigheas — m'anam atáim do rádh —</span>
<lb n="2344"/><span>ameasc na ndéithe i Sliabh Olimpus.  Is breágh sóghach</span>
<lb n="2345"/><span>lághac an saoghal a chaitheas san áit sin.  Do fuaireas,</span>
<lb n="2346"/><span>chomh maith leis na mílte anam eile, carbad is dá chapall</span>
<lb n="2347"/><span>fé.  Do thiomáin gach anam againn a charbad féin.</span>
<lb n="2348"/><span>Acht anois is aríst, theip ar anam bocht each bríoghmhar</span>
<lb n="2349"/><span>a smachtughadh agus do thuit an carbad comhgarach do</span>
<lb n="2350"/><span>thalamh, don chré.  Shailigh an chré an t-anam agus dfhás</span>
<lb n="2351"/><span>corp daonna nó ainmhidheach uirthi.  Maidir liom féin,</span>
<lb n="2352"/><span>d'éirigh liom go hiongantach go cionn tamaill, acht do</span>
<lb n="2353"/><span>bhíos im chomhnuidhe i Saoghal na nÍdea go sonasach.  Sa</span>
<lb n="2354"/><span>tsaoghal sin is féidir don anam gach rud a thuigsint</span>
<lb n="2355"/><span>díreach.  Is ann atá Maitheas, Áilneacht, Daonnacht,</span>
<lb n="2356"/><span>Triantánacht, gach Ídea ná fuil acht a bhfíoghracha is a</span>
<lb n="2357"/><span>samhalta sa domhan so.  I Saoghal na nÍdea, freisin,</span>
<lb n="2358"/><span>do thuig cuid de sna hanmanaibh na hÍdeaí níos soiléire</span>
<lb n="2359"/><span>'ná cuid eile aca.  Agus nuair a theip ar na hanmanaibh</span>
<lb n="2360"/><span>a bfhearr tuigsint, an carbad a thiomáint, nuair a</span>
<lb n="2361"/><span>thúirlingeadar chun an domhain seo agus do clúduigheadh</span>
<lb n="2362"/><span>i gcorpaibh daonna iad, do deineadh feallsamhain díobh.</span>
<lb n="2363"/><span>Nuair a thúirling anmain eile go raibh an tuigsint</span>
<lb n="2364"/><span>níos lugha aca beagán 'ná mar a bhí ag anamanaibh na</span>
<lb n="2365"/><span>bhfeallsamh, deineadh ríghthe díobh sa tsaoghal so.  Mar</span>
<lb n="2366"/><span>sin do ghach saghas anma de réir a tuigsiona i Saoghal</span>
<lb n="2367"/><span>na nÍdea agus geallaimse gur deineadh cealg-ráidh-</span>
<lb n="2368"/><span>teóridhe sa domhan so de sna hanmanaibh is aineólaighe</span>
<lb n="2369"/><span>a bhí i Saoghal na nÍdea nuair a cuireadh corpa daonna</span>
<lb n="2370"/><span>ortha.  Is minic a tháinig anam ar ais chugainn tar éis</span></p>
</div>
<pb n="73"/>
<div><lb n="2371"/><p><span>tréimhse dona míbhéasach a chaitheamh an fhaid is a bhí sí i</span>
<lb n="2372"/><span>gcorp daonna agus cuireadh ar ais aríst chun an domhain</span>
<lb n="2373"/><span>seo í i bhfuirm gadhair, capaill, nó ainmhidhe éigin do</span>
<lb n="2374"/><span>réir olcais an tsaoghail a chaith sí ar dtúis.</span></p>
<lb n="2375"/>
<lb n="2376"/><p><span>“Tháinigh an lá gur theip orm féin an carbad a thiomáint</span>
<lb n="2377"/><span>go slán agus do deineadh fear díom, nó bfhéidir gurbh</span>
<lb n="2378"/><span>fhearra dham a rádh gur cuireadh clúdach corpordha</span>
<lb n="2379"/><span>umam.  Bhí céadfadha sa chorp, agus is tríotha san a</span>
<lb n="2380"/><span>fuaireas eólas ar an sórt domhain a bhí lasmuigh dhíomh</span>
<lb n="2381"/><span>agus na rudaí a bhí ann, cé nár éirigh sé liom iad a</span>
<lb n="2382"/><span>thuigsint go maith.  Bhí an corp ag coiméad m'anma</span>
<lb n="2383"/><span>i n-aineólas mar a bheadh príosún im thimcheall agus</span>
<lb n="2384"/><span>b'é an t-aon bheart amháin a rinne na céadfadha ná,</span>
<lb n="2385"/><span>m'anam a ghríosadh chun ‘cuimhnighthe’ ar na hÍdeaíbh.</span>
<lb n="2386"/><span>Dá bhrígh sin bhain m'anam úsáid as an gcorp chun na</span>
<lb n="2387"/><span>hÍdeaí a chur i gcuimhne dhi.  Dá bhfeicinn (le céadfadh</span>
<lb n="2388"/><span>féachainte) mórán daoine, cuir i gcás Socratés,</span>
<lb n="2389"/><span>Euripidés, Aristophanés, chuirfeadh an radharc san</span>
<lb n="2390"/><span>i gcuimhne dham Ídea ‘na Daonnachta’ a thuig m'anam</span>
<lb n="2391"/><span>go soiléir i Saoghal na nÍdea.  Mar sin de, do ghach</span>
<lb n="2392"/><span>rud eile agus sin mo scéal agat go nuige seo.”</span></p>
<lb n="2393"/>
<lb n="2394"/><p><span>CIONNAS A CHUAIDH PLATON AMUGHA.</span></p>
<lb n="2395"/>
<lb n="2396"/><p><span>Do scrúduigh Aristotles feallsa Phlatoin agus san</span>
<lb n="2397"/><span>léirmheas thaisbeán sé cionnas a chuaidh Platon amugha.</span>
<lb n="2398"/><span>Ó mhaidin go hoidhche, mar adéarfá, do bhí Platon ag</span>
<lb n="2399"/><span>cur síos ar na tréithibh “bharruightheacha” a bhí ag na</span>
<lb n="2400"/><span>hÍdeaíbh.  Mar seo a fuaireadh ar na tréithe sin go</span>
<lb n="2401"/><span>rabhadar “scartha leis” na rudaíbh a raibh “comh-</span>
<lb n="2402"/><span>pháirtiughadh” aca leó.  Do réir Aristotles, do theagaisc</span>
<lb n="2403"/><span>Platon go raibh na hÍdeaí, cuir i gcás Daonnacht,</span>
<lb n="2404"/><span>Calmacht, Eaganacht, lasmuigh de ghach duine áirighthe,</span>
<lb n="2405"/><span>de Socratés, de Fhionn Mac Cumhaill, d'Éamonn</span>
<lb n="2406"/><span>de Bhaléra.  Acht má's fíor an scéal sin, ní féidir</span>
<lb n="2407"/><span>aon cheangal a bheith idir Saoghal na nÍdea agus an</span>
<lb n="2408"/><span>saoghal céadfadhach.  Dubhairt Platon gur i Saoghal na</span></p>
</div>
<pb n="74"/>
<div><lb n="2409"/><p><span>nÍdea a fuair ár n-aigne smaointe mar “Daonnacht,”</span>
<lb n="2410"/><span>Maitheas, &rl., mar bhí beatha ag na cuspóiridhe iomlána</span>
<lb n="2411"/><span>san ann.  Acht tugann ár gcéadfadha tuairisc dhúinn</span>
<lb n="2412"/><span>ar Socratés, capall maith, cailín áluinn.  Tá nádúir</span>
<lb n="2413"/><span>daonna ag Socratés, mar is fear é do réir ár gcéadfadha.</span>
<lb n="2414"/><span>Acht má tá an nádúir daonna féin i saoghal eile, cionnas</span>
<lb n="2415"/><span>is féidir é bheith ag Socratés?  Má tá sé lasmuigh dhe</span>
<lb n="2416"/><span>i saoghal eile is léir nách féidir é bheith ann sa tsaoghal</span>
<lb n="2417"/><span>so.  Annsan, ón léirmheas so a dhein Aristotles, is</span>
<lb n="2418"/><span>follus go ndeaghaidh Platon amugha agus nách féidir</span>
<lb n="2419"/><span>ceangal a bheith idir an dá shaoghal.</span></p>
<lb n="2420"/>
<lb n="2421"/><p><span>Thosnuigh sé ar eólaidheacht áirighthe — árdríomhaireacht</span>
<lb n="2422"/><span>is béaseóluigheacht, agus ní deachair a thuigsint cionnas</span>
<lb n="2423"/><span>a chuaidh sé amugha ionnta san.  Sa dá eólaidheacht sin,</span>
<lb n="2424"/><span>is mar a chéile an Ídea agus an “Ídeal” — sé sin an</span>
<lb n="2425"/><span>rud budh cheart a bheith ann, Machtnuighmís ar an sómpla</span>
<lb n="2426"/><span>as árdríomhaireacht — an triantán ar an gclár dubh.</span>
<lb n="2427"/><span>Ní féidir linn triantán “ídealach” a tharrac — sé sin</span>
<lb n="2428"/><span>triantán is línte gan leithead ann.  I ngach figiúir a</span>
<lb n="2429"/><span>chuirimíd ar an gclár beidh leithead ina líntibh.  Dubhairt</span>
<lb n="2430"/><span>Platon annsan, ná raibh triantán ar an gclár dubh</span>
<lb n="2431"/><span>agus bhí an ceart aige, ní raibh triantán “ídealach”</span>
<lb n="2432"/><span>air.  Ar an gcuma gcéadna i mbéaseólaidheacht, ní</span>
<lb n="2433"/><span>féidir le duine bheith maith ar fad gan aon locht ann —</span>
<lb n="2434"/><span>sé sin nách féidir leis bheith maith go hídealach.  Tá go</span>
<lb n="2435"/><span>maith.  Acht dubhairt Platon annsan go bhfuil gach aon</span>
<lb n="2436"/><span>eólaidheacht mar an gcéadna, cuir i gcás, ná raibh</span>
<lb n="2437"/><span>daonnacht i bhfear, capallacht i gcapall agus mar sin</span>
<lb n="2438"/><span>de.  Sin é an tslighe ina ndeaghaidh sé amugha.  Do shíl</span>
<lb n="2439"/><span>sé go raibh gach rud eile “ídealach” mar fírinní árd-</span>
<lb n="2440"/><span>ríomhaireachta is bhéaseóluidheachta, agus do thug sé</span>
<lb n="2441"/><span>“Ídeaí” ortha go léir.  Ar nós file do chruthuigh sé</span>
<lb n="2442"/><span>Saoghal eile.</span></p>
<lb n="2443"/>
<lb n="2444"/><p><span>Is tábhachtach an feallsamh Aristotles, mar thaisbeáin</span>
<lb n="2445"/><span>sé go raibh an fhírinne iomlánach, cuir i gcás, daonnacht,</span>
<lb n="2446"/><span>istigh i ngach duine, agus ná raibh sé i Saoghal fé leith.</span>
<lb n="2447"/><span>Actio sequitur esse, ar an dtoradh aithnightar an crann,</span></p>
</div>
<pb n="75"/>
<div><lb n="2448"/><p><span>agus chuir Aristotles an cheist, an féidir leis an rud</span>
<lb n="2449"/><span>so “déanamh” (agere) mar fhear, mar chapall, mar</span>
<lb n="2450"/><span>pheann?  Má's féidir leó, annsan tá daonnacht nó</span>
<lb n="2451"/><span>“capallacht” nó “peannacht” ionnta (esse).  Níl</span>
<lb n="2452"/><span>an daonnacht &rl., i saoghal eile.  Tugann na céadfadha</span>
<lb n="2453"/><span>fir dúinn, Socratés, Euripidés, Aristeidés — chíonn</span>
<lb n="2454"/><span>ár súile iad.  Déantar pictiúir annsan ar an síltin.</span>
<lb n="2455"/><span>Go dtí so níl acht fírinne aonarach ann.  Soillsigheann</span>
<lb n="2456"/><span>an aigne fheadhmach (intellectus agens) an “t-iomlánoch”</span>
<lb n="2457"/><span>(cuir i gcás annso, daonnacht) atá i bpictiúir an tsíltin</span>
<lb n="2458"/><span>i gcomhair an aigne chumasaigh (intellectus possibilis)</span>
<lb n="2459"/><span>agus sa “solus” tuigeann an aigne cumasach a chuspóir</span>
<lb n="2460"/><span>féin (an t-iomlánach).  Sin é an tslighe ina ndeintar an</span>
<lb n="2461"/><span>obair (modus operandi) i gcúrsa an fheasa.  Tairgeann</span>
<lb n="2462"/><span>na céadfadha na cuspóiridhe aonaracha — fir áirithe</span>
<lb n="2463"/><span>sa sómpla.  Annsan tagann an síltin i bhfeidhm agus</span>
<lb n="2464"/><span>ina dhiaidh an aigne fheadhmach (ar nós lampa de réir</span>
<lb n="2465"/><span>Tomáis Naomhtha).  I ndeireadh na scríbe do-gheibheann</span>
<lb n="2466"/><span>an aigne cumasach fírinní iomlánacha; is iad san is</span>
<lb n="2467"/><span>eólaidheacht ann.  Sin é teagasc Aristotles féin.</span></p>
<lb n="2468"/>
<lb n="2469"/><p><span>Ní raibh na cuspóiridhe iomlánacha i saoghal fé leith,</span>
<lb n="2470"/><span>ní rabhadar i saoghal na gcéadfadh mar (quâ) iomlánaigh</span>
<lb n="2471"/><span>ó's rud é nárbh féidir do sna céadfadhaibh acht cuspóiridhe</span>
<lb n="2472"/><span>aonaracha a thuigsint.  Acht bhíodar i saoghal na gcéadfadh</span>
<lb n="2473"/><span>clúduighthe 'sna “aonarachaibh”; níor bh'féidir leis na</span>
<lb n="2474"/><span>céadfadhaibh iad a thuigsint mar gheall ar an gclúdach</span>
<lb n="2475"/><span>acht do thuig an aigne iad agus é ag obair, mar a</span>
<lb n="2476"/><span>chonnacamar roimhe seo.  Ní féidir leis an súil</span>
<lb n="2477"/><span>“daonnacht” dfheiscint, ní féidir leis an gcluas é</span>
<lb n="2478"/><span>do chloisint, ní féidir leis an srón é a bholadh, ní féidir</span>
<lb n="2479"/><span>leis an dteanga é a bhlaiseadh, ní féidir leis an méir</span>
<lb n="2480"/><span>baint leis.  Is féidir leó go léir tuairisc a thabhairt</span>
<lb n="2481"/><span>ar Shocratés féin, acht ní thuigid siad an daonnacht</span>
<lb n="2482"/><span>atá ann.  Tuigeann an aigne é, ámhthach, mar tógann</span>
<lb n="2483"/><span>an aigne feadhmach an clúdach de.  Sín é an léirmheas</span>
<lb n="2484"/><span>a rinne Aristotles ar Theóir na nÍdeas ar Theóir an</span>
<lb n="2485"/><span>Fheasa agus leis an ngearrchúntas so caithfimíd bheith</span>
<lb n="2486"/><span>sásta anois.</span>
<lb n="2487"/></p>
</div>
<pb n="76"/>
<div><lb n="2488"/><p><span>II — ANAMEÓLAIDHEACHT PHLATOIN.</span></p>
<lb n="2489"/>
<lb n="2490"/><p><span>Dubhairt Platon go gcomhnuidheann anam an duine</span>
<lb n="2491"/><span>istigh ina chorp dála carbadaidhe ina charbad.  Dá réir</span>
<lb n="2492"/><span>sin, is tríd an gcorp a fhágann an t-anam a rian ar</span>
<lb n="2493"/><span>an saoghal so — (anima utens corpore).  Is é seo an</span>
<lb n="2494"/><span>t-anam réasúnta (rationalis) acht ina fhochair seo tá</span>
<lb n="2495"/><span>dhá anam eile a bhaineann leis an gcorp féin agus a</span>
<lb n="2496"/><span>gheibheann bás i n-aoinfheacht leis, — an t-anam mianach</span>
<lb n="2497"/><span>(anima appetitiva) agus an t-anam lasánta (irascibilis).</span>
<lb n="2498"/><span>Ar an dtoradh aithnightar an crann, agus is é toradh</span>
<lb n="2499"/><span>an anma réasúnta, eólaidheacht is a leithéid.  Nuair</span>
<lb n="2500"/><span>a bhíonn fear canncarach, feargach, nó ar bhuile is é an</span>
<lb n="2501"/><span>t-anam lasánta atá ag obair, agus nuair a bhíonn</span>
<lb n="2502"/><span>dúil aige i n-aon rud, cuir i gcás, airgead nó biadh,</span>
<lb n="2503"/><span>is é an t-anam mianach fé ndeara é.  Do réir Phlatoin,</span>
<lb n="2504"/><span>freisin, comhnuidheann an t-anam réasúnta sa cheann,</span>
<lb n="2505"/><span>an t-anam lasánta sa chléibh agus an t-anam mianach</span>
<lb n="2506"/><span>sa ghoile.  Is deocair a thuigsint as scríbhinnibh Phlatoin</span>
<lb n="2507"/><span>an trí taobha den anam chéadna iad so nó an anam</span>
<lb n="2508"/><span>ann féin gach ceann aca.  Deireann an tOllamh Mac</span>
<lb n="2509"/><span>Aonghusa, Coláiste na hOllscoile, i mBaile Átha Cliath,</span>
<lb n="2510"/><span>gur anam ann féin gach ceann aca: is mór an t-eólas</span>
<lb n="2511"/><span>atá aige-sean ar theagasc Phlatoin, agus réidhtighim</span>
<lb n="2512"/><span>leis.</span></p>
<lb n="2513"/>
<lb n="2514"/><p><span>NEAMHMHARBHACHT AN ANAMA.</span></p>
<lb n="2515"/>
<lb n="2516"/><p><span>Bhí beatha ag an anam sar a dtáinig sé isteach sa</span>
<lb n="2517"/><span>chorp, agus tar éis bháis an chuirp, ní éagann an t-anam.</span>
<lb n="2518"/><span>Dá mbudh rud é gur chaith sé tréimhse bhéasach, shubháilceach</span>
<lb n="2519"/><span>sa tsaoghal so do-gheobhadh sé a áit cheart sna flaithis</span>
<lb n="2520"/><span>ameasc na ndéithe aríst.  Acht dá raibh sé olc, mí-</span>
<lb n="2521"/><span>bhéasach, chaithfeadh sé teacht ar ais i gcorp ainmhidhe</span>
<lb n="2522"/><span>éigin, i gcorp gadhair, cuir i gcás, nó i gcorp péiste.</span></p>
<lb n="2523"/>
<lb n="2524"/><p><span>Ní bhfaighidh an t-anam bás i n-aon chor, pé scéal é.</span></p>
</div>
<pb n="77"/>
<div><lb n="2525"/><p><span>Is é an deimhiniughadh a thugann Platon dúinn ná:—</span>
<lb n="2526"/><span>féach ar rudaí an tsaoghail seo agus chífir go mbaineann</span>
<lb n="2527"/><span>le gach rud galar speisialta a mharbhuigheann é, uair</span>
<lb n="2528"/><span>éigin, breóiteacht le corp an duine, meirg le hiarann</span>
<lb n="2529"/><span>agus mar sin.  Cad é an galar speisialta a bhaineann</span>
<lb n="2530"/><span>leis an anam?  Peacadh.  Acht ní mharbhuigheann peacadh</span>
<lb n="2531"/><span>an t-anam.  Tá sé beó tar éis peacadh a dhéanamh.  Nuair</span>
<lb n="2532"/><span>ná marbhuigheann peacadh í, ní féidir í a mharbhughadh.  Is</span>
<lb n="2533"/><span>ceart dúinn a thabhairt fé ndeara go raibh Platon níos</span>
<lb n="2534"/><span>tuigsionaighe 'ná Aristotles ar neamhmharbhacht an</span>
<lb n="2535"/><span>anma.</span></p>
<lb n="2536"/>
<lb n="2537"/><p><span>III — BÉASEÓLAIDHEACHT PHLATOIN.</span></p>
<lb n="2538"/>
<lb n="2539"/><p><span>'San anam tá trí taobha, agus ní mar a chéile gach</span>
<lb n="2540"/><span>taobh aca.  Is tábhachtaighe an t-anam réasúnta 'ná an</span>
<lb n="2541"/><span>dá cheann eile.  Bíonn an dá cheann eile míréasúnta</span>
<lb n="2542"/><span>go minic, agus chun an duine go léir a chur ar a leas</span>
<lb n="2543"/><span>is éigean do sna trí cinn aca comhoibriughadh le n-a</span>
<lb n="2544"/><span>chéile.  Ní dhéanfaí an bheart so mura mbeadh go mbíonn</span>
<lb n="2545"/><span>an t-anam réasúnta i gceannas agus an dá cheann</span>
<lb n="2546"/><span>eile umhal dó.  Dá brígh sin ní ceart d'aoinne bheith</span>
<lb n="2547"/><span>“mianach” ná “lasánta” thar réasún.  Ní ceaduighthe</span>
<lb n="2548"/><span>dhó, leis, eólas a lorg is machtnamh a dhéanamh ar an</span>
<lb n="2549"/><span>bhfírinne is ar an Áilneacht is ar an Maitheas agus gan</span>
<lb n="2550"/><span>aon bhiadh a chaitheamh — ní dhéanfaidh sé sin an gnó i</span>
<lb n="2551"/><span>n-aon chor.  Tagann “béasa” isteach annsan chun an</span>
<lb n="2552"/><span>“comhoibriughadh” a riaghlughadh.  Beidh fear cóir an</span>
<lb n="2553"/><span>fhaid is a choimhoibrigheann na trí taobha den anam go</span>
<lb n="2554"/><span>cneasta le n-a chéile, acht nuair a thógfadh ceann aca</span>
<lb n="2555"/><span>air féin obair aon chinn eile a lot annsan do déanfaí</span>
<lb n="2556"/><span>éagcóir.</span></p>
<lb n="2557"/>
<lb n="2558"/><p><span>IV — POLITIDHEACHT PHLATOIN.</span></p>
<lb n="2559"/>
<lb n="2560"/><p><span>Léighimid sa “Phoblacht” cúntas ar an Stát is fearr</span>
<lb n="2561"/><span>agus feallsamh mar uachtarán innti!  Acht is léir nách</span>
<lb n="2562"/><span>féidir na ceaptha a thairgeann Platon san leabhar sin</span></p>
</div>
<pb n="78"/>
<div><lb n="2563"/><p><span>a chur i bhfeidhm choidhche.  Thug sé féin an méid sin fé</span>
<lb n="2564"/><span>ndeara agus cuireann sé síos ar “an dara stát is</span>
<lb n="2565"/><span>fearr.”  Uirthi-sean déanfaimíd scrúdadh anois.  Do</span>
<lb n="2566"/><span>bhí an duine mar shompla aige agus mar is léir dúinn</span>
<lb n="2567"/><span>ón Anameólaidheacht tá trí taobha den anam sa duine.</span>
<lb n="2568"/><span>Ar an gcuma gcéadna, tá trí pháirt sa Stát — na</span>
<lb n="2569"/><span>huachtaráin (ar nós an anma réasúnta), na</span>
<lb n="2570"/><span>saighdiúirí (ar nós an anma lasánta), na ceannuidhthe</span>
<lb n="2571"/><span>is na scológa (ar nós an anma mhianaigh).  Déanann</span>
<lb n="2572"/><span>na huachtaráin obair an Stáit le n-a gcríonacht is le</span>
<lb n="2573"/><span>n-a ngaois, na saighdiúirí le n-a ngaisce is le n-a neart.</span>
<lb n="2574"/><span>Cothuigheann na ceannuidhthe is na scológa na daoine</span>
<lb n="2575"/><span>le biadh, le héadaighe, le lóistín, agus déanann siad</span>
<lb n="2576"/><span>a gcuid oibre don Stáit sa tslighe sin.  Beidh an Stát</span>
<lb n="2577"/><span>go maith cóir, agus ar a leas, nuair a dhéanann ná</span>
<lb n="2578"/><span>huachtaráin na dlighthe le críonacht, agus tugtar</span>
<lb n="2579"/><span>“cothrom na féinne” don pheacach.  Acht caithfid na</span>
<lb n="2580"/><span>saighdiúirí a dtír dúthcais a chosaint go calma ar an</span>
<lb n="2581"/><span>namhad amuigh is ar mhéirleachaibh istigh.  Ní foláir do</span>
<lb n="2582"/><span>lucht tionnscail a gcuid oibre féin a dhéanamh, na dlighthe</span>
<lb n="2583"/><span>a choimeád, agus cabhrughadh le n-a saighdiúiríbh.  Ní</span>
<lb n="2584"/><span>ceart d'aon dream aca cur isteac ar an ndream eile.</span>
<lb n="2585"/><span>Beidh an Stát go breágh láidir nuair a tabharfaidh gach</span>
<lb n="2586"/><span>taobh aca aire dá chuid féin den obair — sí seo ár</span>
<lb n="2587"/><span>gcara, “an cóimhpháirtiughadh” den Anameólaidheacht.</span></p>
<lb n="2588"/>
<lb n="2589"/><p><span>Is iongantach an scéal é le hinnsint, acht go deimhin</span>
<lb n="2590"/><span>is fíor é, gur cheap Platon na seifteanna céadna a</span>
<lb n="2591"/><span>leigeann cumannóirí ortha gur ab iad féin a cheap iad</span>
<lb n="2592"/><span>le n-ár linn.  Do b'é tuairm Phlaton gur ceart earraidhe,</span>
<lb n="2593"/><span>airgead, biadh an Stáit a chur le n-a chéile chun leasuighthe</span>
<lb n="2594"/><span>na ndaoine go léir, mar ná tiocfadh aon mhaitheas dóibh</span>
<lb n="2595"/><span>as “seilbh aonarach.”  Rud eile dhe, dubhairt sé gur</span>
<lb n="2596"/><span>fearr an abairt “gach a bhfuil agat is liomsa é freisin”</span>
<lb n="2597"/><span>a chur mar dhlighe ar an Stát go léir ionnas gur le n-a</span>
<lb n="2598"/><span>chomharsain chomh maith leis féin a thigh, a chuid bídh, a chuid</span>
<lb n="2599"/><span>airgid, 'seadh agus go fiú a mhná.  Ní gábha dhúinn</span>
<lb n="2600"/><span>scrúdadh a dhéanamh ar na tuairimíbh caithte sin.  Is</span></p>
</div>
<pb n="79"/>
<div><lb n="2601"/><p><span>follus go bhfuilid beagáinín seanda.  Sin cúntas ar</span>
<lb n="2602"/><span>phoilitidheacht Phlatoin.</span></p>
<lb n="2603"/>
<lb n="2604"/><p><span>Níorbh fhéidir linn acht na rudaí móra i bhfeallsa</span>
<lb n="2605"/><span>Phlatoin a scrúdadh 'san aiste seo.  Dá scríbhtí a</span>
<lb n="2606"/><span>fheallsa go léir i nGaedhilg, budh bhreagh an rud é i</span>
<lb n="2607"/><span>gcomhair litridheachta is léighinn Éireann Óige.  Acht</span>
<lb n="2608"/><span>“tá an lá geal ag teacht,” buidheachas le Dia, an lá a</span>
<lb n="2609"/><span>dhéanfar an obair sin agus obair eile nach é.  Má</span>
<lb n="2610"/><span>thaisbeánann an aiste seo i n-aon chuma gur féidir</span>
<lb n="2611"/><span>an Ghaedhilg a chur i bhfeidhm i gcúrsaíbh fheallsa, ní</span>
<lb n="2612"/><span>saothar i n-aistear é.</span></p>
<lb n="2613"/>
<lb n="2614"/><p><span>Is doimhinn na smaointe a chuir Platon ós comhair an</span>
<lb n="2615"/><span>domhain agus dfhoillsigh sé do sna feallsamhanaibh a</span>
<lb n="2616"/><span>tháinigh ina dhiaidh an tslighe a bfhearr chun na fírinne a</span>
<lb n="2617"/><span>bhaint amach.  Dubhairt Cant gur feallsamh úgdharásach</span>
<lb n="2618"/><span>Platon, acht is dóigh linn ón nós a chleacht sé gur</span>
<lb n="2619"/><span>cíoraidhe é, an chéad chíoraidhe sa dhomhan, acht Parmenidés</span>
<lb n="2620"/><span>amháin, bfhéidir.  Do scrúduigh sé gach feallsa a tháinig</span>
<lb n="2621"/><span>roimh a linn, feallsa Shocratés is teagasc Pharmenidés</span>
<lb n="2622"/><span>go speisialta.  Do thaisbeáin sé cad ab fhírinne ionnta</span>
<lb n="2623"/><span>agus cionnus a chuadhdar amugha.  Annsan do chuir sé a</span>
<lb n="2624"/><span>fheallsa féin le chéile.</span></p>
<lb n="2625"/>
<lb n="2626"/><p><span>Is mó fear tábhachtach a lean feallsa Phlatoin.  Is</span>
<lb n="2627"/><span>féidir linn í dfheiscint i litreacha Phóil Naomhtha agus</span>
<lb n="2628"/><span>scríbhinní na nAithreacha.  Tá a smaointe le fagháil</span>
<lb n="2629"/><span>i ngach litridheacht sa domhan acht ní chuirfimíd síos</span>
<lb n="2630"/><span>den turus so acht cúpla ceann ar an “Aithris ar</span>
<lb n="2631"/><span>Chríost:” —</span></p>
<lb n="2632"/>
<lb n="2633"/><p><span>“Baois is eadh mian ár gcroidhe do chur insna</span>
<lb n="2634"/><span>neithibh atá ag imtheacht uainn ar cosanáirde agus</span>
<lb n="2635"/><span>gan brostughadh chun na háite ina mbeidh Aoibhneas</span>
<lb n="2636"/><span>Síorruidhe againn, agus go bhfanfaidh sé againn.”</span></p>
<lb n="2637"/>
<lb n="2638"/><p><span>“Agus ní hi gcroidhe an duine cholnaidhe atá an</span>
<lb n="2639"/><span>suaimhneas le fagháil, ná i gcroidhe an duine go bhfuil</span></p>
</div>
<pb n="80"/>
<div><lb n="2640"/><p><span>a mhian insna neithibh atá lasmuigh dhe, acht sa chroidhe</span>
<lb n="2641"/><span>go bhfuil a mhian i neithibh spioradálta.”</span></p>
<lb n="2642"/>
<lb n="2643"/><p><span>Ní cháinfimíd na lochta atá i bhfeallsa Phlatoin, acht</span>
<lb n="2644"/><span>molfaimíd an méid a rinne sé ar son léighinn an domhain,</span>
<lb n="2645"/><span>agus dá gcaithfí asachán ar an tslighe ina ndeaghaidh</span>
<lb n="2646"/><span>sé ag bhálcaereacht i Saoghal na nÍdea is ceart dúinn</span>
<lb n="2647"/><span>cuimhneamh ar chómhairle na bárdscolóige dá mhach:—</span></p>
<lb n="2648"/>
<lb n="2649"/><p><span>“Mar ní bhíonn saoi gan locht,</span>
<lb n="2650"/><span>Agus bíonn dhá locht i n-aon saoi.”</span></p>
<lb n="2651"/>
<lb n="2652"/><p><span>MOLING.</span>
<lb n="2653"/></p>
</div>
<pb n="81"/>
<div><lb n="2654"/><p><span>FILIDHEACHT</span>
<lb n="2655"/></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="2656"/><p><span>CÚIS CHUMHA NA MUMHAN</span></p>
<lb n="2657"/>
<lb n="2658"/><p><span>Marbhna Thomáis Mhic Curtáin, — Méara agus Céad-</span>
<lb n="2659"/><span>fhear Chorcaighe, agus ceann feadhna dheóinlaochradh</span>
<lb n="2660"/><span>Chorcaighe, — dfhulaing dúnmharbhadh le feallbheart</span>
<lb n="2661"/><span>Sacsanach, ar an bhfichmhadh lá dFheabhra, 1920.</span></p>
<lb n="2662"/>
<lb n="2663"/><p><span>Cúis chumha na Mumhan 's a dúinlis aosta,</span>
<lb n="2664"/><span>Ó Shliabh geal gCú go dubhachnoic Bhéarra,</span>
<lb n="2665"/><span>Ó Abha na Siúire go ciumhaisibh Léanloch,</span>
<lb n="2666"/><span>Ó Dhaingean Uí Chúise go Cúm na nÉaga.</span></p>
<lb n="2667"/>
<lb n="2668"/><p><span>Fáth a gceasna 's a n-angaid ó's léir dam,</span>
<lb n="2669"/><span>Táid sin seargtha, cealgtha, céasta,</span>
<lb n="2670"/><span>Ón bhfárdal leathan do thaisteal indé chughainn,</span>
<lb n="2671"/><span>Ag trácht ar eachtra mairbh an Mhéara.</span></p>
<lb n="2672"/>
<lb n="2673"/><p><span>Bláthghas, beachanta, barramhail, béasach,</span>
<lb n="2674"/><span>Áluinn, acmhuinneach, amhra, aobhtha,</span>
<lb n="2675"/><span>Cáilmhear, ceannasach, carthannach, caomhnach,</span>
<lb n="2676"/><span>Dáilteach, dearbhtha, i mbeartaibh le daonnacht.</span></p>
<lb n="2677"/>
<lb n="2678"/><p><span>A lámh níor chraptha ó thabhairt na déirce,</span>
<lb n="2679"/><span>Don fhánach dealbh bhí i dtearcamas béile,</span>
<lb n="2680"/><span>Éadach aice le taise don taobh nocht,</span>
<lb n="2681"/><span>Is an méid do ghlacfad do scaipeadh gan spéis</span></p>
<lb n="2682"/>
<lb n="2683"/><p><span>Níor chás dam aithint ar dhealbh na spéartha,</span>
<lb n="2684"/><span>Is ar ráil na hanfadh, do rachas ar néallaibh,</span>
<lb n="2685"/><span>Gur ghearr uainn amar, is atharrach scéala,</span>
<lb n="2686"/><span>Nó bás fir feardha de mhaithibh na Féinne.</span>
<lb n="2687"/></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="2688"/><p><span>Gáir ag easaibh na habhann le chéile,</span>
<lb n="2689"/><span>Is fán ar cheathraibh gach machaire, ag géimrigh,</span>
<lb n="2690"/><span>Gan bláth ar chrannaibh ná cantan mhionéanlaith,</span>
<lb n="2691"/><span>Acht cáthlach gharg ag seabhaic i ngéagaibh.</span></p>
<lb n="2692"/>
<lb n="2693"/><p><span>Is gránda an mhairg seo ar maidin ar Phoébus,</span>
<lb n="2694"/><span>Is fásann earcra ar thaithneamh na gréine,</span>
<lb n="2695"/><span>Ní sámh don ghealaigh, do dalladh a laomadh,</span>
<lb n="2696"/><span>Nuair fágadh cathair gheal Bharra gan Mhéara.</span></p>
<lb n="2697"/>
<lb n="2698"/><p><span>Mac Curtáin folláin féithghlan,</span>
<lb n="2699"/><span>Mac is mál den árdfhuil Ghaedhlaig,</span>
<lb n="2700"/><span>Níor bhfeas do bhárdaibh i n-áitreabh Féidhlim,</span>
<lb n="2701"/><span>Mac do bfhearr i gcáilibh saora.</span></p>
<lb n="2702"/>
<lb n="2703"/><p><span>Bhí sé teann le namhaid dá thréine.</span>
<lb n="2704"/><span>Is bhí sé ceannsa i n-am an réidhtig,</span>
<lb n="2705"/><span>Bhí sé freagrach, feallsamhach, léigheanta,</span>
<lb n="2706"/><span>Ar slighe gach leasa chun teagaisc na Féinne.</span></p>
<lb n="2707"/>
<lb n="2708"/><p><span>Och mo nuar, is nuar na gcéadta,</span>
<lb n="2709"/><span>Nuar tar fóir, na n-óg, na n-aosta,</span>
<lb n="2710"/><span>Ár gcriostal lóghmhar, ár lóchrann laomach,</span>
<lb n="2711"/><span>Do dhul ar feóchadh i bhflós a shaoghail.</span></p>
<lb n="2712"/>
<lb n="2713"/><p><span>Mac nár mheabhruigh cam ná claontas,</span>
<lb n="2714"/><span>Mac ba leabhaire meabhair is éifeacht,</span>
<lb n="2715"/><span>Mac mar Shollamh, go follus i gcéill ghlain,</span>
<lb n="2716"/><span>Is mac mar Ghollamh, ar chosnamh na hÉireann.</span></p>
<lb n="2717"/>
<lb n="2718"/><p><span>Is iomdha fáidh is dámh le héifeacht,</span>
<lb n="2719"/><span>Do bhí ar an dtáin ór fhás an Méara,</span>
<lb n="2720"/><span>Dul dá n-áireamh ba bheárna réidh liom,</span>
<lb n="2721"/><span>Mar fuaras stáir ar a lán dá dtréithibh.</span></p>
<lb n="2722"/>
<lb n="2723"/><p><span>Curaidhe cáilmhar, láidir, léadmhach,</span>
<lb n="2724"/><span>Ruiridhe dána i mbearna an bhaoghail,</span>
<lb n="2725"/><span>Tighearnaí stáit nár tháir a dtréithe,</span>
<lb n="2726"/><span>Is do riar ar bhárdaibh lánchuid séada.</span>
<lb n="2727"/></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="2728"/><p><span>Saoithe sochma le foras a mbréithre,</span>
<lb n="2729"/><span>Laoich ba lonna is do b'oirdhirc tréithe,</span>
<lb n="2730"/><span>De shíolradh bhorb na Scotach do b'aosta,</span>
<lb n="2731"/><span>Is gur trí n-a bhfolaibh do folcadh ó phréimh é.</span></p>
<lb n="2732"/>
<lb n="2733"/><p><span>Gaol na ríoghmhac ríoghdha raonmhar</span>
<lb n="2734"/><span>De shaorchlann Míleadh ar dtigheacht tar tréanmhuir,</span>
<lb n="2735"/><span>Le laochas líonmhar claidheamh is géaga,</span>
<lb n="2736"/><span>D'aimhdheóin draoidheacht ghaibh ríoghacht na hÉireann.</span></p>
<lb n="2737"/>
<lb n="2738"/><p><span>Gaol Éibhir Fhinn, an sínsear craobhach,</span>
<lb n="2739"/><span>Is Éibhear mac Ír, is ar líon dá phréamhaibh,</span>
<lb n="2740"/><span>Éibhear Scot ba ghrod ar éachtaibh,</span>
<lb n="2741"/><span>Agus Éibhear glúnfhionn úrchlúmhail éachtach.</span></p>
<lb n="2742"/>
<lb n="2743"/><p><span>Ar shliocht Ughaine Mhóir ba chóir é chéadchur,</span>
<lb n="2744"/><span>Is Laoghaire Luirc, do thuit le Caol mBreágh,</span>
<lb n="2745"/><span>Is Labhraidh Loingseach thug suim a hÉirinn,</span>
<lb n="2746"/><span>Is d'éis casadh dho arís fuair ríoghacht na hÉilge.</span></p>
<lb n="2747"/>
<lb n="2748"/><p><span>Oilioll Áine, bhí táithte i ngaol leis,</span>
<lb n="2749"/><span>Is Oilioll Molt, go bloscoch laochta,</span>
<lb n="2750"/><span>Is Oilioll Mór, fear pósta Mhéidhbhe,</span>
<lb n="2751"/><span>Is Oilioll Óluim na n-óirbheart n-éachtach.</span></p>
<lb n="2752"/>
<lb n="2753"/><p><span>Is a mhac Eóghan Mór na mbéimeann,</span>
<lb n="2754"/><span>I Mágh Mucruime do goineadh le Béinne,</span>
<lb n="2755"/><span>Gaol Uí Dhomhnaill, ba chóisreach tréimhse,</span>
<lb n="2756"/><span>Is Chinil Eóghain nár chóir a dtréigean.</span></p>
<lb n="2757"/>
<lb n="2758"/><p><span>Gaol Shuibhne, ba rí ar Éirinn,</span>
<lb n="2759"/><span>Is gaol Uí Chaoimh, do shíolradh Éibhir,</span>
<lb n="2760"/><span>Gaol Fáilbhe Floinn, nár thím sa spéirling,</span>
<lb n="2761"/><span>Is thug Ceallachán Chaisil a ceangalaibh daora.</span></p>
<lb n="2762"/>
<lb n="2763"/><p><span>Sleachta Chuinn do bhí i ngaol leis,</span>
<lb n="2764"/><span>Is sliocht Eochaidh Fhinn den tsíolradh chéadna,</span>
<lb n="2765"/><span>Gaol Mhic Guidhir, is mhuinntir Raoghallaigh,</span>
<lb n="2766"/><span>Is Thighearnáin suairc Ó Ruairc ón mBréifin.</span>
<lb n="2767"/></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="2768"/><p><span>Gaol Aonghuis Chaisil, is Chathail is Féidhlim,</span>
<lb n="2769"/><span>Is Clann Chon Mara na bhfalarthach n-éasca,</span>
<lb n="2770"/><span>Gaol Mhaolsheachlain a threascair Tuirgésius,</span>
<lb n="2771"/><span>Is laochradh gaisce Bhun Raite na mbéimeann.</span></p>
<lb n="2772"/>
<lb n="2773"/><p><span>Uí Bhriain Ara, Uí Cheallaigh is Uí Chléirigh</span>
<lb n="2774"/><span>Is Bhriain ón Eatharla, taca na tréine,</span>
<lb n="2775"/><span>Brian Chinn Coradh, mac borb Chinnéide,</span>
<lb n="2776"/><span>Fuair riar is cothrom is cosnamh na hÉireann.</span></p>
<lb n="2777"/>
<lb n="2778"/><p><span>Gaol Thaidhg na Mainistreach, is gach Carrathach fé sin,</span>
<lb n="2779"/><span>Clann Charrtha Ealla, is Chois Mainge ar gach taobh di,</span>
<lb n="2780"/><span>Clann Charrtha Riabhach na bhfialbhrog n-aolmhar,</span>
<lb n="2781"/><span>Is Dhomhnaill gliadhaire aniar ó Bhéarra.</span></p>
<lb n="2782"/>
<lb n="2783"/><p><span>An tan do bhí an saoi geal traochta,</span>
<lb n="2784"/><span>Ag lucht an fhill do scaoil na pléir leis,</span>
<lb n="2785"/><span>Ba chlos le fíoch le foinse an lae theacht</span>
<lb n="2786"/><span>Gol bansidhe on dtír go chéile.</span></p>
<lb n="2787"/>
<lb n="2788"/><p><span>An gol adtuaidh de bhruach na maolchnoc,</span>
<lb n="2789"/><span>Is an gol andeas ag teacht don chéadna,</span>
<lb n="2790"/><span>An gol anoir do frith go fraochmhar,</span>
<lb n="2791"/><span>Is an gol aniar go dian sa mhéala.</span></p>
<lb n="2792"/>
<lb n="2793"/><p><span>Do ghoil Clíodna chríonna ón Léithchraig,</span>
<lb n="2794"/><span>Is do ghoil Aoibhill le díogras léi-se,</span>
<lb n="2795"/><span>Do ghoil Áine 'n-a hárus féin air,</span>
<lb n="2796"/><span>Agus sidhmhná ársa árdchnoc Gréine.</span></p>
<lb n="2797"/>
<lb n="2798"/><p><span>Do ghoil an Laoi ó chroidhe gan traochadh,</span>
<lb n="2799"/><span>Is Abha na Bríde ag dul síos dá héileamh,</span>
<lb n="2800"/><span>Abha na Buidhe tar coimse ar caolthaibh</span>
<lb n="2801"/><span>An Argaidín as taoibh Baile Aodh theas.</span></p>
<lb n="2802"/>
<lb n="2803"/><p><span>Do ghoil an Bhannda leabhair, na méithbhreac,</span>
<lb n="2804"/><span>Agus ghoil Fionnabha, agus Abha na gClaodach,</span>
<lb n="2805"/><span>Ghoil an Leamhain, agus Abha na Féile,</span>
<lb n="2806"/><span>Is ghoil an Ruachtach le duartan déarach.</span>
<lb n="2807"/></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="2808"/><p><span>Ghoil Dún Uisce, Dún Citill, Dún Cléire,</span>
<lb n="2809"/><span>Is gol Dhúna Builg do cluine' i nDún Laoghaire,</span>
<lb n="2810"/><span>Durlas Ghuaire agus Tuath na Néallach,</span>
<lb n="2811"/><span>Is do ghoil Dún Subhairce i dtuaisceart Éireann.</span></p>
<lb n="2812"/>
<lb n="2813"/><p><span>Tá Áth na nÓg le brón ag géarghol,</span>
<lb n="2814"/><span>Is Áth na mBrón dá phórtaibh scéidhte,</span>
<lb n="2815"/><span>Áth na gCloch gan cloch le chéile air,</span>
<lb n="2816"/><span>Is ghoil Áth na nOs go gclos don Chlaedig.</span></p>
<lb n="2817"/>
<lb n="2818"/><p><span>Loch Cuiteáin do bádhadh a héigne,</span>
<lb n="2819"/><span>Is chlois Gleann Cártha gáir on Léanloch,</span>
<lb n="2820"/><span>Níl loch le fagháil nár árduig géimghoil,</span>
<lb n="2821"/><span>Ó Chuan Fionntrágha go bán Bhinn Éadair.</span></p>
<lb n="2822"/>
<lb n="2823"/><p><span>Níl cluain na cúil na triúcha céada,</span>
<lb n="2824"/><span>Ar fuaid gach cúig de chúigibh Éireann,</span>
<lb n="2825"/><span>Dar Duach, nách dubhach go súighte i ndéaraibh,</span>
<lb n="2826"/><span>Go buadhartha i bpongc 's a ngnúis mar dhaol</span>
<lb n="2827"/><span>dubh.</span></p>
<lb n="2828"/>
<lb n="2829"/><p><span>An gol tar chách ba chráidhte d'éisteacht,</span>
<lb n="2830"/><span>Gol a mhánla mhná 's a chéile,</span>
<lb n="2831"/><span>Gol na leanbh i n'aice, is bhí ag glaodhach air</span>
<lb n="2832"/><span>Is mo chreach tinn daingean, níor fhreagair sé</span>
<lb n="2833"/><span>i n-aonchor.</span></p>
<lb n="2834"/>
<lb n="2835"/><p><span>Is cráidhte an osna ler thosaig mo scéal-sa,</span>
<lb n="2836"/><span>Is dfhág me dorcha doilbhir déarach</span>
<lb n="2837"/><span>Ón dtásc do chloiseas níl sonas im bhréithribh,</span>
<lb n="2838"/><span>Táimse cortha, agus stopfad ó's éigean.</span></p>
<lb n="2839"/>
<lb n="2840"/><p><span>Mo chás an phudhair seo ar thriúchaibh Éibhir,</span>
<lb n="2841"/><span>Bheir táinte drong i ndúire cléibhe</span>
<lb n="2842"/><span>Ár mbláthghas úr, i n-úir gan téarnamh,</span>
<lb n="2843"/><span>Cúis chumha na Mumhan 's a dúinlis aosta.</span>
<lb n="2844"/></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="2845"/><p><span>An Ceangal:</span></p>
<lb n="2846"/>
<lb n="2847"/><p><span>Sin ochlán go diombádhach agus golartha cruaidh,</span>
<lb n="2848"/><span>Ar gach sráid is corrlána tá i gCorcaig na gcuan,</span>
<lb n="2849"/><span>An fear áluinn bheith táithte fé chlochaibh i n-uaigh,</span>
<lb n="2850"/><span>Tomás geal forránta Mac Curtáin uais.</span></p>
<lb n="2851"/>
<lb n="2852"/><p><span>“GAOL NA nGAEDHEAL.”</span></p>
<lb n="2853"/>
<lb n="2854"/><p><span>A PHÉARLA A FÉILE</span></p>
<lb n="2855"/>
<lb n="2856"/><p><span>Ag iarraidh mo leabhair — “Dánta Aodhagáin Uí</span>
<lb n="2857"/><span>Rathaille” — a bhí ar iasacht uaim tamall farais</span>
<lb n="2858"/><span>an ceart.</span></p>
<lb n="2859"/>
<lb n="2860"/><p><span>A phéarla na féile, as a thaisce na n-óg,</span>
<lb n="2861"/><span>A réiltean is réilteannach taithneamh is cló,</span>
<lb n="2862"/><span>Is é éifeacht an méid seo do chanaim it chomhair,</span>
<lb n="2863"/><span>Tu théacht chugham go séanmhar 's mo leabhar it dhóid.</span></p>
<lb n="2864"/>
<lb n="2865"/><p><span>Ó's léir duit gan bhaosradh gan bhladaireacht bheóil</span>
<lb n="2866"/><span>Gur tu an t-aonfhear sa taobh so go raidfinn do an</span>
<lb n="2867"/><span>tseóid,</span>
<lb n="2868"/><span>An saothar úd Aodhagáin, is é eagartha nódh,</span>
<lb n="2869"/><span>Fuaras féinidh le géill dam ó shagart gheal óg.</span></p>
<lb n="2870"/>
<lb n="2871"/><p><span>Mar déarfadsa an méid sin de agallamh chóir,</span>
<lb n="2872"/><span>Ag déanamh an éilimh ná bacfainn go fóill</span>
<lb n="2873"/><span>Acht gur léir dam an téarma bheith fada go leór</span>
<lb n="2874"/><span>Chun bheith léighte fá shé agat ó bharra go tóin.</span>
<lb n="2875"/></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="2876"/><p><span>Ar ar léighis-se de thécs is de sheanchus mhór,</span>
<lb n="2877"/><span>Ar thréanrighthibh aosta do sheasaimh i gcoróinn,</span>
<lb n="2878"/><span>Gach récschuradh céimeach is a n-eachtraí leó,</span>
<lb n="2879"/><span>Ní ghéillfinn don méid sin gan mo leabhar breagh</span>
<lb n="2880"/><span>nódh.</span></p>
<lb n="2881"/>
<lb n="2882"/><p><span>Mac Féanasa a ghléas scoil Mhágh Seanair na slógh,</span>
<lb n="2883"/><span>Is Gaol Glas do théarnamh ón naithir nimh beo,</span>
<lb n="2884"/><span>Éachta Mhilésius, Mhic Bile, Mhic Breoghain,</span>
<lb n="2885"/><span>Níor bh'éiric an méid sin im leabhar breagh nódh.</span></p>
<lb n="2886"/>
<lb n="2887"/><p><span>Is Laoghaire Lorc laochta mac Ughaine mhóir</span>
<lb n="2888"/><span>Is Caol mBreagh dá éis sin an Flaitheas do thóg,</span>
<lb n="2889"/><span>Chun go n-éagsad gan tréanas le Labhar i ngleo,</span>
<lb n="2890"/><span>Tar éis teacht tar tréanmhuir ó Frangcaibh ar bórd.</span></p>
<lb n="2891"/>
<lb n="2892"/><p><span>Dá léighfá ar Hélen ba thaithneamhaighe snó,</span>
<lb n="2893"/><span>Is mar shéan sise an chéad fhear do cheangail léi ar</span>
<lb n="2894"/><span>dtóis,</span>
<lb n="2895"/><span>Le fraoch chuthach Ghréagach dá deascadh gur dóghadh</span>
<lb n="2896"/><span>An Trae thoir na caorthaibh is na cladar críon smól.</span></p>
<lb n="2897"/>
<lb n="2898"/><p><span>Nó Déirdre chuir éad ar Mhac Neasa tar fóir,</span>
<lb n="2899"/><span>Is dá caomhnadh mar éagadar fearachoin chródha,</span>
<lb n="2900"/><span>Le déistin an scéil sin téigheann calmmhac Róigh,</span>
<lb n="2901"/><span>Fá dhéin choimirc Mhéidhbhe is a gasraí slogh.</span></p>
<lb n="2902"/>
<lb n="2903"/><p><span>Scéala Ríogh Bhréifin is a argain beó,</span>
<lb n="2904"/><span>Is claonadh a chéile le Mac Mhaeil na mBó,</span>
<lb n="2905"/><span>Chuir léan dubh ar Ghaedhlaibh is brata dubhbhróin,</span>
<lb n="2906"/><span>Is créachtghoin ar Éirinn nár chneasuig di fós.</span></p>
<lb n="2907"/>
<lb n="2908"/><p><span>Conn Chéadchathach tréantreasach acmhuinneach mór</span>
<lb n="2909"/><span>Is dá mhéid a chuid laochais mar barradh a scóp,</span>
<lb n="2910"/><span>Tar éis na ndeich dtréangcath de sparainníbh teó</span>
<lb n="2911"/><span>Leath Éireann gur bh'éigean do thabhairt do Eóghan.</span>
<lb n="2912"/></p>
</div>
<pb n="90"/>
<div><lb n="2913"/><p><span>Dáil Réada na hÉireann is cuid Alban leó,</span>
<lb n="2914"/><span>Is na Néallaig do théarnamh ó Eachach Mhuighe Mheodhain,</span>
<lb n="2915"/><span>A dtréithe go léir chur ar mheamram rómham</span>
<lb n="2916"/><span>Níor scéal liom an méid sin seach mo leabhar breagh</span>
<lb n="2917"/><span>nódh.</span></p>
<lb n="2918"/>
<lb n="2919"/><p><span>Ar an méid do dhein Séicspiar de chantaireacht chóir,</span>
<lb n="2920"/><span>Bóicéiteas is Céitinn is dá n-abrainn Póp,</span>
<lb n="2921"/><span>Scéala ar Mhac Iasoin is lomra an Óir</span>
<lb n="2922"/><span>Leabhar Aodhagáin ní bhéarfainnse ar mhalartughadh</span>
<lb n="2923"/><span>leó.</span></p>
<lb n="2924"/>
<lb n="2925"/><p><span>An tréanfhile tréantuigseach tagartha i nglór,</span>
<lb n="2926"/><span>Saorcheap na héigse i ngradam 's i scóp —</span>
<lb n="2927"/><span>Éigeas Chláir Éilge an fhaid sheasaimh sé beo —</span>
<lb n="2928"/><span>Is Éireannach gach taobh de go barraíbh a bhróg.</span></p>
<lb n="2929"/>
<lb n="2930"/><p><span>Éist-se lem bréithribh agus freagairse dhóibh,</span>
<lb n="2931"/><span>Is ná héimig ar aonchor a nascaim ort fós,</span>
<lb n="2932"/><span>Mar ba bhaoghlach dá séideadh an fhearg im ghlór,</span>
<lb n="2933"/><span>Go n-aorainn an té sin chuir gangaid im mheón.</span></p>
<lb n="2934"/>
<lb n="2935"/><p><span>Acht ar shaoghaltacht ná déarfainn níor bheartas a shórt,</span>
<lb n="2936"/><span>Le méinn mhaith dot thréithibh is dot shanas gan smól,</span>
<lb n="2937"/><span>Le léigheantacht níl céim ort ag fearaibh sa chóig,</span>
<lb n="2938"/><span>A phéarla na féile is a thaisce na n-óg.</span></p>
<lb n="2939"/>
<lb n="2940"/><p><span>“GAOL NA nGAEDHEAL.”</span>
<lb n="2941"/></p>
</div>
<pb n="91"/>
<div><lb n="2942"/><p><span>TOIRBHEART NA MÁTHAR</span></p>
<lb n="2943"/>
<lb n="2944"/><p><span>Maidin mheala Chásca 's eadh tháinig Séamus chugham,</span>
<lb n="2945"/><span>An macaomh aitis áluinn ba bhréaghtha scéimh is gnúis,</span>
<lb n="2946"/><span>Gas is smior mo chnámh é,</span>
<lb n="2947"/><span>Lacht mo mama air thál mé,</span>
<lb n="2948"/><span>'S is fairsing rad mé grádh ar mo shárfhear ceana ciúin.</span></p>
<lb n="2949"/>
<lb n="2950"/><p><span>Agus tháinig m'oidhre gléasta in éide chatha 's áir,</span>
<lb n="2951"/><span>'N-a chrios fé chlaidheamh is réalta go péarlach ar a</span>
<lb n="2952"/><span>bhrághaid.</span>
<lb n="2953"/><span>Ba shoillseach doimhinn a réidhrosc,</span>
<lb n="2954"/><span>Bhí meidhir 'n-a aghaidh go gléineach.</span>
<lb n="2955"/><span>Agus faghairt i bhfeidhm 'n-a léirchorp pras néata mear</span>
<lb n="2956"/><span>gan cháim.</span></p>
<lb n="2957"/>
<lb n="2958"/><p><span>A lámh im láimh, 's lem bhéal chuir a bhéal ba mhilse póg,</span>
<lb n="2959"/><span>Do ráidh go mánla béasach, gan spéis i gcaoidh ná i mbrón</span>
<lb n="2960"/><span>“A mháthair, slán go héag leat,</span>
<lb n="2961"/><span>Ó tá mo ghrádh dhom éileamh,</span>
<lb n="2962"/><span>'S í tnáidhthe ar lár ag méirlig go tréithlag tinn fí cheó.”</span></p>
<lb n="2963"/>
<lb n="2964"/><p><span>Ní scarfairse chómh hóg liom, a stór sa rúin mo cléibh</span>
<lb n="2965"/><span>Tá Banba 'n-a nóchar ag slóighte groidhfhear tréan.</span>
<lb n="2966"/><span>Scaipfid siúd san fóirne</span>
<lb n="2967"/><span>Na ngallaphoc thar Bóchna,</span>
<lb n="2968"/><span>Is fan lem ais go seólfair i gcómhrainn me sa chré.</span></p>
<lb n="2969"/>
<lb n="2970"/><p><span>Do thaidhbhsig dúinn an Dé-bhean gheal mhaordha mhilis bhán.</span>
<lb n="2971"/><span>Do shoillsig gaethe gréine ina héadan lileach lán,</span>
<lb n="2972"/><span>Radharc a súl truaghbhéileach,</span>
<lb n="2973"/><span>Gan aighneas ciúin na héisteacht,</span>
<lb n="2974"/><span>Go deimhin bhorr truagh im ae ionnam dom Éirinn ainnir</span>
<lb n="2975"/><span>áin.</span>
<lb n="2976"/></p>
</div>
<pb n="92"/>
<div><lb n="2977"/><p><span>Scaoileas uaim mo bhuachaill, mo stuaire léi chum áir.</span>
<lb n="2978"/><span>Do dhírig sé ar a dhualgas go huasal réidh gan scáth.</span>
<lb n="2979"/><span>Do shíneadh é sa tuargain,</span>
<lb n="2980"/><span>Acht shíolruig laochra ón mbualadh,</span>
<lb n="2981"/><span>Is dá ngnídheadh a réiltean dfhuascailt níor bh'fhuath</span>
<lb n="2982"/><span>liom féin a bhás.</span></p>
<lb n="2983"/>
<lb n="2984"/><p><span>AN FILE FUAR.</span>
<lb n="2985"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Gaethe Gréine - II

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Gaethe Gréine - II

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
