Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Toradh na Gaeilge ar Aitheasc agus ar Ghréithribh na nGaedheal</title><author><name type="main">Tadhg Ó Murchadha</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">AM011</note>
                         <note type="L">1</note>
                         <note type="B">1905</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>AM011</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Toradh na Gaeilge ar Aitheasc agus ar Ghréithribh na nGaedheal</title><author>Tadhg Ó Murchadha</author><imprint><publisher>Connradh na Gaedhilge</publisher><date>1905</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>TORADH NA GAEDHILGE</span>
<lb n="2"/><span>AR</span>
<lb n="3"/><span>AITHEASC AGUS AR GHRÉITHRIBH NA</span>
<lb n="4"/><span>nGAEDHEAL.</span></p>
<lb n="5"/>
<lb n="6"/><p><span>Tá a fhios agam, go maith, gur deacair suim do</span>
<lb n="7"/><span>bheith ag cruinniughadh d'Éireannachaibh óga i moladh</span>
<lb n="8"/><span>nó i gcúrsaíbh teangadh na Gaedhilge.</span></p>
<lb n="9"/>
<lb n="10"/><p><span>Is le lag-mhisneach do thoghas an seana-scéal</span>
<lb n="11"/><span>tnáithte seo mar adhbhar óráide do chumann go bhfuil a</span>
<lb n="12"/><span>smaointe dírighthe ar fad aca ar na gnóthaíbh a bhaineas</span>
<lb n="13"/><span>le n-a linn féin.</span></p>
<lb n="14"/>
<lb n="15"/><p><span>Gheobhfar an freagra so ó dhaoinibh chiallmhara:  “An</span>
<lb n="16"/><span>bhfuilir i ndáiríribh, agus a chur mar fhromhadh ar</span>
<lb n="17"/><span>náisiúntacht Ghaedhealaigh, nach fuláir d'Éireannachaibh,</span>
<lb n="18"/><span>faillighe do thabhairt i n-urlabhra Shéicspiar — i</span>
<lb n="19"/><span>n-urlabhra an Bhúrcaigh, i n-urlabhra Mhilton & Neúman,</span>
<lb n="20"/><span>ar son urlabhra na mbothán atá suidhte ar fuid</span>
<lb n="21"/><span>cheanntair Chuain na Mara?”</span></p>
<lb n="22"/>
<lb n="23"/><p><span>Ní leor leo mar fhreagra a rádh:  “Ní mó iarrfainn</span>
<lb n="24"/><span>ar Chlannaibh Gaedheal ar fuid an domhain a gcúl do</span>
<lb n="25"/><span>thabhairt ar an rachtmas agus ar an réim atá buaidhte</span>
<lb n="26"/><span>aca le dian-saothar ins na tíorthaibh móra i n-a bhfuil</span></p>
</div>
<pb n="2"/>
<div><lb n="27"/><p><span>an Sacs-bhéarla fé áird-réim, agus cur fútha imeasc</span>
<lb n="28"/><span>na gcurrach & na gcarraig i gConnachtaibh.”</span></p>
<lb n="29"/>
<lb n="30"/><p><span>“Cad chuige, ar an adhbhar soin,” adéarfaidh an</span>
<lb n="31"/><span>duine stuamdha, go beo-ghlórach, “i n-aois mar í seo,</span>
<lb n="32"/><span>atá ag claonadh chun aon teangadh amháin do fhoir-</span>
<lb n="33"/><span>leathanughadh, & na hil-theangthacha do chur ar ceal?</span>
<lb n="34"/><span>Cad é an tairbhthe, iarracht do thabhairt ar theangaidh</span>
<lb n="35"/><span>do sgiobadh ó'n mbás, go bhfuil a líomhthacht & a brígh</span>
<lb n="36"/><span>caillte aici leis na ciantaibh, agus mara mbeadh baoth-</span>
<lb n="37"/><span>ghlór buidhne bige éaganta, go bhfaghadh sí bás le</span>
<lb n="38"/><span>neart a laige féin?  Cad é an fághaltas dúinn bheith</span>
<lb n="39"/><span>d'ár mbodhradh féin, ag caoineadh na sean-aimsire, &</span>
<lb n="40"/><span>ar neamh-spleádhchas le baint amach againn — ar</span>
<lb n="41"/><span>gcurracha le tiormughadh againn, & ár seolta olna le</span>
<lb n="42"/><span>cur ar siubhal againn, & ár gcuid tailimh ag brúchtaigh</span>
<lb n="43"/><span>chun saidhbhris táinte & foghmhair buidhe do thabhairt</span>
<lb n="44"/><span>dúinn go hiomadamhail?”</span></p>
<lb n="45"/>
<lb n="46"/><p><span>Sidé mo fhreagra-sa ar na ceisteannaibh seo:  Ar</span>
<lb n="47"/><span>an gcéad dul síos, cé go bhfuil lucht coimeádtha na</span>
<lb n="48"/><span>dteangan & na náisiúntachta ag claonadh chun slighe</span>
<lb n="49"/><span>coitchinne do chur ar bun chun a leasa go léir, chomh</span>
<lb n="50"/><span>maith & ná beadh ins an domhan uile acht aon chineadh</span>
<lb n="51"/><span>amháin, is treise ná soin an claonadh atá: an t-idir-</span>
<lb n="52"/><span>dhealughadh cáilidheachta fola & teangan & béasa do</span>
<lb n="53"/><span>choinneáil beo, mar gurab iad a ghríosas inntleacht na</span>
<lb n="54"/><span>náisiúntachta — agus táid chomh riachtanach, chun iad do</span>
<lb n="55"/><span>choinneáil fé leith, & atá a ghnáth-bhéasa féin do gach</span>
<lb n="56"/><span>duine fé leith.</span></p>
<lb n="57"/>
<lb n="58"/><p><span>I n-agaidh an duine — tá céad bliadhan ó shoin ann —</span></p>
</div>
<pb n="3"/>
<div><lb n="59"/><p><span>ná raibh eolas aige acht ar aon teangaidh amháin, tá</span>
<lb n="60"/><span>míle duine anois ann go bhfuil eolas aca ar dhá</span>
<lb n="61"/><span>theangaidh.</span></p>
<lb n="62"/>
<lb n="63"/><p><span>Ins an dara háit, cé ná hiarrfainn ar fhearaibh óga</span>
<lb n="64"/><span>na hÉireann an fhaillighe budh lugha do thabhairt ins an</span>
<lb n="65"/><span>dian-chomhrac atá ar siubhal aca chun a neamh-</span>
<lb n="66"/><span>spleádhchais do bhaint amach, nó i ngnóthaíbh móra</span>
<lb n="67"/><span>sochracha ath-chruthuighthe a dtíre do bheidh aca de bharr</span>
<lb n="68"/><span>an neamh-spleádhchais sin, is táir iad na daoine do</span>
<lb n="69"/><span>mhúchfadh claon naomhtha na náisiúntachta, mar</span>
<lb n="70"/><span>gurab innte atá anam & fuinneamh & comhacht ar</span>
<lb n="71"/><span>gcomhraic & an dóthchas do neartuigheann & d'árduigh-</span>
<lb n="72"/><span>eann sinn go hárd, os cionn easaontais so-imighthe na</span>
<lb n="73"/><span>haimsire seo, & do bhíonn 'na thaca againn i n-am ár</span>
<lb n="74"/><span>ndubróin.</span></p>
<lb n="75"/>
<lb n="76"/><p><span>Is i dteangaidh ársa na nGaedheal atá ceann-tobar</span>
<lb n="77"/><span>a mbeathadh & a n-anma le fagháil; & ní fhéadaim a</span>
<lb n="78"/><span>mheas gur dóigh le cumann d'fhearaibh óga i gCorcaigh,</span>
<lb n="79"/><span>gur mian leo náisiúntacht na hÉireann a bheith ar a</span>
<lb n="80"/><span>gcoimirc aca go mbeadh uair nó dhó caithte go neam-</span>
<lb n="81"/><span>thairbhtheach aca ar lorg cionnus mar atá an spioraid</span>
<lb n="82"/><span>Gaedhealach fighte isteach ins an gcáilidheacht náisiúnta,</span>
<lb n="83"/><span>& nach fuláir do bheith fighte i n-éin-litiridheacht</span>
<lb n="84"/><span>náisiúnta leithlighe.</span></p>
<lb n="85"/>
<lb n="86"/><p><span>Agus ag machtnamh, cionnus mar do thuit an nídh ait</span>
<lb n="87"/><span>seo amach, & a rádh go bhfuil sé riachtanach a iarradh ar</span>
<lb n="88"/><span>shluagh d'Éireannachaibh óga, atá ar lán-lasadh le tír-</span>
<lb n="89"/><span>ghrádh, machtnamh a dhéanamh go ceannsa ar an dteang-</span>
<lb n="90"/><span>aidh náisiúnta soin, an oighreacht is ársaidhe dá bhfuil</span></p>
</div>
<pb n="4"/>
<div><lb n="91"/><p><span>againn, & ar bprímh-theideal gur cineadh ar leith linn</span>
<lb n="92"/><span>féin sinn.</span></p>
<lb n="93"/>
<lb n="94"/><p><span>Machtnuighmíd go geanamhail ar sheana-oighreachaibh</span>
<lb n="95"/><span>eile, & gan de fhagháltas dúinn ionnta acht go</span>
<lb n="96"/><span>gcuirid an tsean-aimsir i gcuimhne dhúinn.  Do bheadh</span>
<lb n="97"/><span>an phuiblidheacht ar lasadh le feirg i dtaobh oibre</span>
<lb n="98"/><span>milltighe an té d'fhuadóchadh leis clocha mion-shnuidhte</span>
<lb n="99"/><span>a sean-theampall cun falla botháin do chur suas dó</span>
<lb n="100"/><span>féin leo — nó do dhéanfadh coiréal de roiligíbh ríoghdha</span>
<lb n="101"/><span>na Bóinne, chun bóthar do dheisiughadh leo.</span></p>
<lb n="102"/>
<lb n="103"/><p><span>Is mian le gach Éireannach deagh-oilte clocha cillíní</span>
<lb n="104"/><span>an Chunga do chur le chéile go hurramach, an t-ionad</span>
<lb n="105"/><span>adhlactha i n-a bhfuil Ruaidhrí Ó Conchubhair, an t-árd-</span>
<lb n="106"/><span>rí deiridh do bhí ar Éirinn, 'na luighe 'na shuan go lá an</span>
<lb n="107"/><span>Luain.  Preabann ar gcroidhthe, ar fhéachaint dúinn</span>
<lb n="108"/><span>ar an madhm i seana-bhallaíbh cathrach Luimnigh, as ar</span>
<lb n="109"/><span>raideadh slóighte Rí Liam 'na ngiotaíbh fogha i n-áirde</span>
<lb n="110"/><span>sa spéir; & an áit i n-ar threascair an gabha groidhe</span>
<lb n="111"/><span>calma na hallmhuraigh le n-a órd.</span></p>
<lb n="112"/>
<lb n="113"/><p><span>Is le mór-urraim a leanaimíd coiscéimí an Dochtúra</span>
<lb n="114"/><span>Peitrí, ar fuid rátha na Teamhrach, & é ag foillsiughadh</span>
<lb n="115"/><span>dhúinn ionad an Tighe Mhíodhchuarta, tráth dá raibh sí</span>
<lb n="116"/><span>go haoibhinn fé ragairne ríoghamhail; & an grianán i</span>
<lb n="117"/><span>n-a raibh Gráinne 'na suidhe, an chéad uair do fuair sí</span>
<lb n="118"/><span>lán a súl de Dhiarmuid, & é ag cur an bháire ar</span>
<lb n="119"/><span>iománaidhthibh Laighean ar an bhfaithche fhéar-uaithne, &,</span>
<lb n="120"/><span>dá bharr, gur thug sí searc a cléibh dó.</span></p>
<lb n="121"/>
<lb n="122"/><p><span>Cuireann túr briste, nó sean-ainm áite, nó ionad</span>
<lb n="123"/><span>adhlactha na sean-laochraidhe i gcuimhne dhúinn na</span></p>
</div>
<pb n="5"/>
<div><lb n="124"/><p><span>fleadha ríoghdha & na saor-chleasa lúthgháireacha do</span>
<lb n="125"/><span>thaithigh ar sinsir na mílte bliadhain ó shoin.</span></p>
<lb n="126"/>
<lb n="127"/><p><span>Tá duine ceapaithe ag Bórd na nOibreach gCoit-</span>
<lb n="128"/><span>cheann, chun a bheag nó a mhór de dheisiughadh — agus is</span>
<lb n="129"/><span>gnáthaighe leis an chuid is lugha dhe a dhéanamh, — ar gach</span>
<lb n="130"/><span>scoilt & caitheamh a thagann leis an aimsir ar ár gcloig-</span>
<lb n="131"/><span>theachaibh, & ar ár seana-chillíníbh; acht cionnus a thár-</span>
<lb n="132"/><span>luigheann sé go bhfuil an oighreacht is ársaidhe & is</span>
<lb n="133"/><span>luachmhaire dá bhfuil againn ag dul i n-éag os comhair</span>
<lb n="134"/><span>ár súl, & gan neach le fagháil chun a báis do chaoineadh,</span>
<lb n="135"/><span>acht fo-thruaghthán fánach dubhrónach?</span></p>
<lb n="136"/>
<lb n="137"/><p><span>Acht cad é an chabhair dhúinn ar sean-fhotharacha chun</span>
<lb n="138"/><span>léir-thuigsinte a thabhairt dúinn ar theasaidheacht na</span>
<lb n="139"/><span>fola do ghluais go luaimneach tré fhéitheachaibh ár</span>
<lb n="140"/><span>sinsear il-bhéasacha do thug a saoghal romhainn i nInis</span>
<lb n="141"/><span>na bhFíodhbhadh — cionnus mar a chuireadar díobh é —</span>
<lb n="142"/><span>sealad go grádhmhar, sealad go hachrannach, & sealad</span>
<lb n="143"/><span>go fialmhar, i gcóimh-mheas leis an dteangain do</span>
<lb n="144"/><span>labhradar le beodhacht a n-anamann agus ar</span>
<lb n="145"/><span>chloisint a fuama dhóibh, go bpreabadh a gcroidhthe</span>
<lb n="146"/><span>le haiteas? — & gurab innte atá taisgithe smaointe</span>
<lb n="147"/><span>agus caomh-uaim na ndán do chan Oisín le linn</span>
<lb n="148"/><span>a óige — agus gur le n-a comhacht do dhin Brian an</span>
<lb n="149"/><span>briseadh ar shlóightibh na nDanar, ar mhachairíbh Chluana</span>
<lb n="150"/><span>Tairbh; agus le n-ar thug Colm Cille leath-iarthar na</span>
<lb n="151"/><span>hEórpa fé n-a chaoin-riaghail, ó n-a chillín mhór-chlúmhail</span>
<lb n="152"/><span>i n-Í.</span></p>
<lb n="153"/>
<lb n="154"/><p><span>Machtnuighmís ar chuma eile 'na bhfuil teanga Fódla</span>
<lb n="155"/><span>'na ciste náisiúnta.  Tá cúis mhórdhála ag cineadh na</span></p>
</div>
<pb n="6"/>
<div><lb n="156"/><p><span>nGaedheal, a bhaineas leo féin amháin — 'sé sin, go bhfuil</span>
<lb n="157"/><span>seanchas chomh fírinneach & chomh mór-is-fiú, oighrighthe ar</span>
<lb n="158"/><span>a sinsear ag an líon tighe is úirísle aca, & is féidir a</span>
<lb n="159"/><span>chur síos ar urmhór de nua-mhaithibh na linne seo.</span>
<lb n="160"/><span>Acht tá an seanchas soin curtha bun os cionn chomh</span>
<lb n="161"/><span>mór soin, le trí chéad bliadhain gur dh'fhóbair dó bheith</span>
<lb n="162"/><span>imighthe gan tuairisc.</span></p>
<lb n="163"/>
<lb n="164"/><p><span>An seanchas fíor-chruinn a deintí gach re dtrí</span>
<lb n="165"/><span>mbliadhain ar gheinealachaibh na nGaedheal i bhFeiseannaibh</span>
<lb n="166"/><span>móra na Teamhrach ag na bárdaibh & ag na seanchaidhthibh,</span>
<lb n="167"/><span>& curtha 'na luighe go beacht agus go buan aca i</span>
<lb n="168"/><span>gcuimhne na ndaoine, — tá an seanchas soin go léir</span>
<lb n="169"/><span>suaidhte chomh mór soin anois, go bhfuil sé 'na chúis</span>
<lb n="170"/><span>mhóir aithise d'ár gcineadh.</span></p>
<lb n="171"/>
<lb n="172"/><p><span>Tá misneach ag teacht dúinn anois, ámhthach, & is</span>
<lb n="173"/><span>féidir dhúinn féachaint siar, de dhruim adhgáin fhuiltigh</span>
<lb n="174"/><span>na dtrí gcéad mbliadhan so.  Féadfam dul ar lorg an</span>
<lb n="175"/><span>tseanchais sin arís, a thabharfaidh cunntas chomh cruinn</span>
<lb n="176"/><span>dúinn cé'r díobh sinn & cad as dúinn & is féidir a thabhairt</span>
<lb n="177"/><span>ar éin-nidh a bhaineas le stair an chinidh dhaonna.  Féad.</span>
<lb n="178"/><span>fam leanamhaint orainn siar, ar lorg cúrsa gach</span>
<lb n="179"/><span>móir-threibhe dhe'n chineadh Gaedhealach, tré iol-stair</span>
<lb n="180"/><span>chríche Ealga, — i bhfad siar i gcéin, go bhfagham</span>
<lb n="181"/><span>cunntas ar Chlannaibh Mhileadh na bhfolt mbuidhe ag</span>
<lb n="182"/><span>gabháil seilbhe Scotia — i laethibh níosa ársaidhe ná tráth</span>
<lb n="183"/><span>mhóir-réime Cathrac na hAithne — le linn na haimsire,</span>
<lb n="184"/><span>b'fhéidir, gur cuireadh ar bun múir Cathrach na</span>
<lb n="185"/><span>Trae.</span></p>
<lb n="186"/>
<lb n="187"/><p><span>Níl i maoidheamh an deagh-oilte seo ár gcinidh éin-</span></p>
</div>
<pb n="7"/>
<div><lb n="188"/><p><span>nídh do thabharfadh an masla is lugha d éin-treabh eile</span>
<lb n="189"/><span>dhe'n chineadh dhaonna.</span></p>
<lb n="190"/>
<lb n="191"/><p><span>Is fánach é an té 'nár measc d'fhéadfadh seanchas gan</span>
<lb n="192"/><span>beárna a dhéanamh ar a shinsear, cé gur mór é mian</span>
<lb n="193"/><span>na nuadh-uaisleachta é dhéanamh.</span></p>
<lb n="194"/>
<lb n="195"/><p><span>Tá cúis mhaoidhte mhacánta le déanamh ag ár gcineadh:</span>
<lb n="196"/><span>cé go rabhamar, idir íseal & uasal, rannpháirteach i</span>
<lb n="197"/><span>mbochtaineacht iargcúlda & i gcóimh-mheascadh fola, do</span>
<lb n="198"/><span>chuireamar dínn iad, ámh, gan dul d'ar bhfuinneamh; acht</span>
<lb n="199"/><span>a atharrach, lán de dheigh-mhianaibh, chun sinn féin d'aith-</span>
<lb n="200"/><span>bheodhughadh le gach subháilce, d'ar bh'fhéidir a fhagháil</span>
<lb n="201"/><span>imeasc na huaisleachta is aoirde le fagháil chun miana</span>
<lb n="202"/><span>an duine d'árdughadh i ngach nídh a bhaineas le cineadh</span>
<lb n="203"/><span>laochraidhe, & dealbh ionnraic cinidh naomhtha.</span></p>
<lb n="204"/>
<lb n="205"/><p><span>'Na fhochair sin tá cosaint déanta orainn ar bhaoth-</span>
<lb n="206"/><span>mhaoidheamh a deagh-oileadh ar gcinidh, ins an gcéill 'na</span>
<lb n="207"/><span>dtuigtear é imeasc na nuadh-uaisleachta; 'sé sin,</span>
<lb n="208"/><span>gurab ar éigin d'fhág mearthal na dtrí gcéad mbliadhan</span>
<lb n="209"/><span>so éin-deifir idir shliocht an taoisigh & sliocht a lucht</span>
<lb n="210"/><span>leanamhna.</span></p>
<lb n="211"/>
<lb n="212"/><p><span>Tá sólás le fagháil ag an dream is boichte againn,</span>
<lb n="213"/><span>ar léigheadh staire ár dtíre dhúinn ar mhéid ár</span>
<lb n="214"/><span>mbochtaineachta — gur deamhraithighe gur b'é an trúig</span>
<lb n="215"/><span>fé ndeara léi, gur rogha le n-ár sinsearaibh fuil</span>
<lb n="216"/><span>a gcroidhe do thabhairt ag troid go calma i n-aghaidh</span>
<lb n="217"/><span>Carew nó Cromwell, níosa thúisge ná táir-bheart</span>
<lb n="218"/><span>d'imirt i n-aghaidh a gcreidimh ná a dtíre.</span></p>
<lb n="219"/>
<lb n="220"/><p><span>Ní hoighreacht shuarach do náisiún i seo.  An dóigh</span>
<lb n="221"/><span>leat go bhféadfadh tuathach i gcurrachaibh Lancashire</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="222"/><p><span>léir-sheanchas a dhéanamh ar a thúismightheóiríbh imeasc</span>
<lb n="223"/><span>na slóighte do bhí ag cath Hastings chomh mórdhálach</span>
<lb n="224"/><span>leis an Howard nó leis an De Winton, ba mhó le</span>
<lb n="225"/><span>rádh dhíobh go léir?</span></p>
<lb n="226"/>
<lb n="227"/><p><span>Acht tar éis áir & léir-screasa do-labhartha ar gcinidh,</span>
<lb n="228"/><span>ní ag dul thar fóir é a rádh go bhfuil na céadta treabh</span>
<lb n="229"/><span>Gaedhealach ag lonnughadh fós, go neamh-spleádhach, ar</span>
<lb n="230"/><span>theorannaibh fearann a sean.</span></p>
<lb n="231"/>
<lb n="232"/><p><span>Cá bhfaghfar imeasc nua-uaisleachta na hÉireann,</span>
<lb n="233"/><span>an té gur féidir leis seanchas a shinsir do chur síos</span>
<lb n="234"/><span>chomh fírinneach le pór ríoghdha Shasana, & leanamhaint</span>
<lb n="235"/><span>ortha chomh fada siar le linn daor-bhruide na hEórpa</span>
<lb n="236"/><span>fé cheannas na Rómhánach.</span></p>
<lb n="237"/>
<lb n="238"/><p><span>Tá an cineadh Gaedhealach i bhfus ins na tíorthaibh</span>
<lb n="239"/><span>seo, & thar lear i nAimeirice, & iad gríosuighthe le</span>
<lb n="240"/><span>gach subháilce d'ar bhain le n-a sean-sinsearaibh, & iad i</span>
<lb n="241"/><span>bhfíor-thosach gach deagh-ghnótha chun leasa an chinidh</span>
<lb n="242"/><span>dhaonna.  Is í an teanga Ghaedhilge ár dteideal ar an</span>
<lb n="243"/><span>oighreacht arsa ríoghdha so.</span></p>
<lb n="244"/>
<lb n="245"/><p><span>Is i ngeinealachaibh Dhubhaltaigh Mhic Fhirbisigh & 'na</span>
<lb n="246"/><span>leithéidíbh, cé gur mór díobh atá ag dreoghughadh i láimh-</span>
<lb n="247"/><span>scríbhinnibh, gan bheith curtha i n-eagar fós, do gheobham</span>
<lb n="248"/><span>cunntas for-lán ar gach mhóir-shliocht threibhe Eóchadh &</span>
<lb n="249"/><span>Chuinn — ní hé amháin ar righthibh & ar laochraíbh gach</span>
<lb n="250"/><span>treibhe dhíobh, acht ar chruitiríbh, ar liaighthibh ar ollamhn-</span>
<lb n="251"/><span>aibh & ar ghrinn-sheanchaidhthibh, ar lucht iomchurtha na</span>
<lb n="252"/><span>gcorn, & ar lucht il-cheárd oilte gach treibhe aca.</span></p>
<lb n="253"/>
<lb n="254"/><p><span>Acht ar nós Charles Surface, an caithteach gan chéill,</span>
<lb n="255"/><span>sgaoileann sliocht Mhíleadh ionnmhus seanchais a sinsear</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="256"/><p><span>uatha ar neamhnídh, gan an oiread & osna bróin baotháin</span>
<lb n="257"/><span>Uí Shrudáin do chur asta, ar sgaramhaint leis dóibh.</span></p>
<lb n="258"/>
<lb n="259"/><p><span>'Sé toradh na táir-bheirte seo — ní hé amháin gur dhin</span>
<lb n="260"/><span>sí deighilt idir sinn féin & stair ar n-aithreach, atá</span>
<lb n="261"/><span>chomh greanta le héin-nídh atá curtha síos ag Scott, &</span>
<lb n="262"/><span>níosa fhírinnighe ná mar a aithristear ar Heredótus,</span>
<lb n="263"/><span>acht ná raibh náisiúntacht Ghaedhealach curtha ar bun go</span>
<lb n="264"/><span>dtí a bhfuil le céad bliadhain ó shoin, an tráth do</span>
<lb n="265"/><span>dhírigheamar ar urlabhra an scriosadóra do labhairt, &</span>
<lb n="266"/><span>sgaramhaint le comharthaíbh ár náisiúntachta ársaidhe, do</span>
<lb n="267"/><span>tugadh dhúinn tré shuidheamh dlighthe, atá chomh hársa</span>
<lb n="268"/><span>do-atharruighthe nach mór, le haillthíbh na Fódla atá ag</span>
<lb n="269"/><span>déanamh síor-choimirce ar ár ndúthchas, i lár na bóchna.</span></p>
<lb n="270"/>
<lb n="271"/><p><span>Níl d'eolas againn ar na nidhthibh a bhaineas le bun-</span>
<lb n="272"/><span>riaghlughadh ar dtíre, acht amháin a bhfuil againn ó</span>
<lb n="273"/><span>Lucas nó ó Wolf Tone.  Ní mór go bhfuil éin-litiridh-</span>
<lb n="274"/><span>eacht eile againn acht amháin amhráin & ealadhna</span>
<lb n="275"/><span>Chumainn na Nua-Éireannach.</span></p>
<lb n="276"/>
<lb n="277"/><p><span>Ná beireadh éinne leis go measaim-se a chur i</span>
<lb n="278"/><span>dtuigsint gur bhféidir inntleacht aosa óig na hÉireann</span>
<lb n="279"/><span>do chur fé theagascóireacht thír-ghrádhaigh bhuan-seasmhaigh</span>
<lb n="280"/><span>dob' fhearr ná teagasc Tone & Davis.  Níl sé ceapaithe</span>
<lb n="281"/><span>agam labhairt anois i dtaobh an ghábha atá le hiarracht</span>
<lb n="282"/><span>níosa bhfearr do thabhairt, nó scrúdughad neamh-</span>
<lb n="283"/><span>thairbhtheach do dhéanamh, ar scríbhneóiríbh na Nua-</span>
<lb n="284"/><span>Éireannach, má tá iomadamhlacht na litiridheachta</span>
<lb n="285"/><span>le bheith nochtaighthe choidhche ná raibh de shaoghal ag Davis</span>
<lb n="286"/><span>acht súil-fhéachaint do thabhairt uirthe.</span></p>
<lb n="287"/>
<lb n="288"/><p><span>Níl uaim do'n chor so, acht go dtabharfaidhe fé</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="289"/><p><span>ndeara cionnus mar a rith le Davis comhacht níosa</span>
<lb n="290"/><span>threise do bheith aige ar aos óg na hÉireann, atá 'na</span>
<lb n="291"/><span>mbeathaidh anois, ná mar do bhí aige ar a chomh-mhair-</span>
<lb n="292"/><span>theannaidhthibh féin.</span></p>
<lb n="293"/>
<lb n="294"/><p><span>Is é an fáth atá leis ná teasuidheacht so-ghluaiste a</span>
<lb n="295"/><span>mheoin shuairc féin do bhíodh gac re dtráth go duairc</span>
<lb n="296"/><span>& go soilbhir — tráth chomh ceannsa le hainnir fé chaoin-</span>
<lb n="297"/><span>spioraid ghrádha, tráth eile ar lasadh le haiteas an chatha</span>
<lb n="298"/><span>& arís eile chomh meidhreach & dá mbeadh sé ag íbhe</span>
<lb n="299"/><span>fíona i bhfochair seana-churaidhe na hÉireann fad ó.</span></p>
<lb n="300"/>
<lb n="301"/><p><span>Bí na smaointe seo aige de bharr an mhóir-gheana</span>
<lb n="302"/><span>do bhí aige do shean-theangaidh na hÉireann & as an</span>
<lb n="303"/><span>mbáidh aigeanta do bhí aige & do chlaon le na</span>
<lb n="304"/><span>heachtraidhibh draoidheachta do chuireann sean-litridh-</span>
<lb n="305"/><span>eacht na Gaedhilge uaithe chomh nádúrtha & a chuireann</span>
<lb n="306"/><span>sgoth an mhóinfhéir boladh cumhra as, fé dhrúcht na</span>
<lb n="307"/><span>maidne um Bhealtaine.</span></p>
<lb n="308"/>
<lb n="309"/><p><span>Níor bhféidir le héan-duine, go raibh an Ghaedhilg i</span>
<lb n="310"/><span>n-ainbhfios air, “Caoineadh Eoghain Ruaidh” nó “Uaill-</span>
<lb n="311"/><span>chumha na nIarla” do chanadh.</span></p>
<lb n="312"/>
<lb n="313"/><p><span>Ní fuláir ná gur tré mhachtnamh mhearthail ar mhóir-</span>
<lb n="314"/><span>intleacht ghasta na mbeo & na marbh é, ná beadh i dtír-</span>
<lb n="315"/><span>grádhthóir Ghaedhealach na haimsire seo acht mar a</span>
<lb n="316"/><span>bheadh duine gan éisteacht aige ag Feis na Teamhrach,</span>
<lb n="317"/><span>nó duine ag tabhairt cluaise dhon Niallach agus é ag</span>
<lb n="318"/><span>gríosughadh a shlóighte & gan focal d'á chainnt do</span>
<lb n="319"/><span>thuigsint.  Ní bheadh ann acht coigchríoch cois teine i</span>
<lb n="320"/><span>bhfoslongphort Shléibhe Chaisil.</span></p>
<lb n="321"/>
<lb n="322"/><p><span>Agus ar an dtaobh eile, dá mb'fhéidir le Cúchulainn</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="323"/><p><span>& le Fionn, le Rígh Niall & le Brian, le Naomh Colm</span>
<lb n="324"/><span>Cille & le Naomh Colmán — dá mb'fhéidir le hArt</span>
<lb n="325"/><span>Mac Murchadha & le Fiacha Ó Broin & le hAodh Ruadh</span>
<lb n="326"/><span>Ó Domhnaill, gan a lan eile nach iad d'áireamh, gur</span>
<lb n="327"/><span>dhin subháilcí a mbeathadh úir na hÉireann do chois-</span>
<lb n="328"/><span>ricean — dá mb'fheidir le lucht na n-éacht-ghníomh ar</span>
<lb n="329"/><span>mhuir & ar thír, gurab i gcuimhne a dtréithe atá seasamh</span>
<lb n="330"/><span>náisiúntachta Gaedhealaighe — dá mb'fhéidir leo so uile</span>
<lb n="331"/><span>ath-chuaird do thabhairt ar bheannaibh lán-tsruthacha</span>
<lb n="332"/><span>Fáilbhe, do bheadh sé air aca teicheadh leo féin siar</span>
<lb n="333"/><span>imeasc na mbothán & na gcairrgeach, ar lorg duine</span>
<lb n="334"/><span>éigin do thuigfeadh a n-urlabhra — nó, b'fhéidir, ar</span>
<lb n="335"/><span>eagla go mbeifí ag deanamh cnáide fútha.</span></p>
<lb n="336"/>
<lb n="337"/><p><span>Is é an chúis fé ndeara dhóibh seo ná fuil sé d'fhonn</span>
<lb n="338"/><span>ortha teanga na hÉireann do sgiobadh ó'n mbás, go</span>
<lb n="339"/><span>ndeirid gur teanga neamhthairbhtheach í & gur deacair</span>
<lb n="340"/><span>í fhoghluim.  Níl éin-nidh le fagháil de bharr bheith ag</span>
<lb n="341"/><span>ceilt na fírinne: 'sé sin go gcuirtear na mic léighinn</span>
<lb n="342"/><span>i n-éadóchas ar an gcéad iarracht do thugaid ar í</span>
<lb n="343"/><span>fhogluim.</span></p>
<lb n="344"/>
<lb n="345"/><p><span>An tuisce bhíonn graiméar na Gréigise foghlumtha</span>
<lb n="346"/><span>ag duine, féadfaidh sé leabhair d'oscailt 'na bhfuighidh</span>
<lb n="347"/><span>sé nua-litiridheacht Romanach dá bhreaghtha & dá thaith-</span>
<lb n="348"/><span>neamhaighe, scríbhte i dteangthaibh eile, go soiléir</span>
<lb n="349"/><span>so-thuigsionnach & inleighte le haiteas thar barr.</span></p>
<lb n="350"/>
<lb n="351"/><p><span>Tá a atharrach le radh i dtaobh na Gaedhilge, ámhthach.</span>
<lb n="352"/><span>Sin í ar leith léi féin í, ag greamughadh go dílis, gan</span>
<lb n="353"/><span>claochlódh, dá préamh-fhocail, & do-scaoilte ó shuidheamh</span>
<lb n="354"/><span>ársa a fuama féin; agus an fhairrge choimhtheach 'na</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="355"/><p><span>crios dá síor-chosaint, ar chuma go gcloistear fuama</span>
<lb n="356"/><span>a guthanna ag síor-bhreith buadha ar na consonaibh;</span>
<lb n="357"/><span>agus í ag sgéidheadh le fuaim neamh-choitchinn, gan</span>
<lb n="358"/><span>de chosamhlacht aici le deise mhion-chanamhainte na</span>
<lb n="359"/><span>Frainncise ná na hIodáilise, acht an oiread & atá idir</span>
<lb n="360"/><span>Suantraidhe Gaedhilge & ceol lag-bhrigheach “La Fille</span>
<lb n="361"/><span>de Madame Angot.”</span></p>
<lb n="362"/>
<lb n="363"/><p><span>Bíonn an mac léighinn ag déanamh gearáin i dtaobh</span>
<lb n="364"/><span>gan éin-deamhramh deifiridheachta a bheith idir chríoch-</span>
<lb n="365"/><span>nuighthibh trátha na bhfocal.  Tagann mearthal inchinne</span>
<lb n="366"/><span>air, mar gheall ar an neamh-chosamhlacht a gheibheann sé</span>
<lb n="367"/><span>idir litiriughadh & canamhaint na bhfocal, & cuireann sé</span>
<lb n="368"/><span>ar fad i gcoinnibh mor-iomadamhlacht na bhforainm & na</span>
<lb n="369"/><span>réamhfhocal.  Crapann a theanga, ar an gcéad iarracht</span>
<lb n="370"/><span>do thugann sé ar chanamhaint do bhaint as na foclaibh</span>
<lb n="371"/><span>so, samhluighthear dhó gan a bheith ionnta acht consona</span>
<lb n="372"/><span>gan suidheamh, ná féadfaí a gcur i bhfeidhm labhartha.</span></p>
<lb n="373"/>
<lb n="374"/><p><span>Is mó de dheamhramh deacaireachta ná de dheacair-</span>
<lb n="375"/><span>eacht atá annso ar fad.  Is í canamhaint na Gaedhilge,</span>
<lb n="376"/><span>do réir mo bharamhla-sa, an docamhlacht is mó atá ag</span>
<lb n="377"/><span>baint léi.  Ní bheidh puinn de bharr a shaothair ag an</span>
<lb n="378"/><span>mac léighinn nó go raghaidh an chanamhaint i n-achrann</span>
<lb n="379"/><span>'n-a chluais, agus ní féidir di a dhul acht ó bhéal</span>
<lb n="380"/><span>Gaedhilgeóra dúthchasaigh — as soin amach beidh rith an</span>
<lb n="381"/><span>ráis leis.</span></p>
<lb n="382"/>
<lb n="383"/><p><span>B'fhéidir nár mhisde dham cur síos a dhéanamh ar mo</span>
<lb n="384"/><span>chuid stuidéir féin, d'fhonn lucht an mhí-mhisnigh a</span>
<lb n="385"/><span>ghríosadh.  Tá os cionn fiche bliadhain ó shoin anois ann</span>
<lb n="386"/><span>ó chuireas eolas ar ghraiméar & ar riaghlachaibh na</span></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="387"/><p><span>teangadh dem' stuidéar féin, le cungnamh foclóra</span>
<lb n="388"/><span>Uí Bhriain do fuaireas i gColáiste na Bainríoghna i</span>
<lb n="389"/><span>gCorcaigh, ar chor go bhféadainn seana-láimhscríbhinn a</span>
<lb n="390"/><span>léigheadh níosa usa ná mar a fhéadfadh garsún scoile</span>
<lb n="391"/><span>stair Livy do léigheadh, acht gan bheith chomh taithneamhach</span>
<lb n="392"/><span>liom.  Dá dhéine iarracht do thugainn ar bhinneas do</span>
<lb n="393"/><span>bhaint as na foclaibh seo do bhí ag síor-chur mearthail</span>
<lb n="394"/><span>orm, ní fhóirfeadh éin-riaghlacha orm chuige.  Bhí fhios</span>
<lb n="395"/><span>agam nár bhfuláir ná go raibh tobar an bhinnis do</span>
<lb n="396"/><span>chuir aiteas ar chroidhthibh scoláirí Gaedhilge le ciantaibh</span>
<lb n="397"/><span>foluighthe i mball éigin, acht níor bhraitheas-sa an</span>
<lb n="398"/><span>t-aiteas.  Bhí eolas na teangan agam, acht ní raibh ann</span>
<lb n="399"/><span>acht mar aithneoghainn mala corpáin sa chomhrainn dob'</span>
<lb n="400"/><span>aithnid dam i ló a bheathadh.</span></p>
<lb n="401"/>
<lb n="402"/><p><span>An chrích do bheir dam bheith i bpríosún na Gaillimhe,</span>
<lb n="403"/><span>thug sí caoi dham ar chomhluadar do bheith agam, idir dhá</span>
<lb n="404"/><span>linn, le sagart, go raibh fuaim na Gaedhilge aige ó</span>
<lb n="405"/><span>lacht chíche a mháthar.</span></p>
<lb n="406"/>
<lb n="407"/><p><span>An teanga do shamhluigh im' shúilibh bheith marbh go dtí</span>
<lb n="408"/><span>so, ba léir dam fé dheire a hanam & a brígh, fé mar</span>
<lb n="409"/><span>do ghabh cnámha dreoighte aislinge an fháidh beodhacht &</span>
<lb n="410"/><span>maiseacht umpa fé theas na gréine.</span></p>
<lb n="411"/>
<lb n="412"/><p><span>Na consona, do shíleas, ná féadfaí a gcur i bhfeidhm</span>
<lb n="413"/><span>labhartha, chuala a bhfuaim ó n-a bhéal, amhail ceol na</span>
<lb n="414"/><span>sruthann ag rith le fánaidh na gcnoc, nó gleo na</span>
<lb n="415"/><span>leomhan chun catha.  Do b'in é an draoidheacht imighthe</span>
<lb n="416"/><span>dhíom.  Ní raibh de dheamhramh ag teangaidh bhailbh na</span>
<lb n="417"/><span>leabhar le canamhaint bhreagh bhuig an chainnteora, acht</span>
<lb n="418"/><span>an oiread & do bhíonn ag scoth fraoigh an tsléibhe,</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="419"/><p><span>oidhche dhíth-ré leis féin, fé lán-tsoillse gréine na</span>
<lb n="420"/><span>maidne.</span></p>
<lb n="421"/>
<lb n="422"/><p><span>Ní leigim orm a bheith agam d'eolas na Gaedhilge,</span>
<lb n="423"/><span>acht an saghas eolais do bheadh ag taistealaidhe ar thír</span>
<lb n="424"/><span>iasachta ná bheadh sé acht ar chuaird innte.  Acht b'fhéidir</span>
<lb n="425"/><span>go gcuirfeadh sé misneach ar na macaibh léighinn gur</span>
<lb n="426"/><span>lugha é a n-eolas ná m'eolas-sa ar an dteangain, a</span>
<lb n="427"/><span>fhios do bheith aca, dá luighead é ar fhoghlumuigheas di,</span>
<lb n="428"/><span>gur ró-mhaith a chuaidh sé dham faoiseamh d'fhagháil & bheith</span>
<lb n="429"/><span>réidh le cúramaíbh buadhartha phuiblidhe, do thug caoi</span>
<lb n="430"/><span>dham chun stuidéir a dhéanamh uirthe, & gur ró-mhaith</span>
<lb n="431"/><span>liom mar chúiteamh é ar an leath-bhliadhain phríosún-</span>
<lb n="432"/><span>tachta úd ar chuireas d'eolas uirthe.</span></p>
<lb n="433"/>
<lb n="434"/><p><span>Budh mhaith liom aon chomhairle amháin eile a thabhairt</span>
<lb n="435"/><span>do na macaibh léighinn, má's mian leo bheith i ndáiríribh,</span>
<lb n="436"/><span>i dtaobh an urlabhra atá i mbéalaibh na ndaoine, gur</span>
<lb n="437"/><span>bh'fhearra dhóibh gan tosnughadh a dhéanamh ar leabhar chomh</span>
<lb n="438"/><span>léigheanta le “Tóraidheacht Dhiarmuda & Ghrainne”</span>
<lb n="439"/><span>do léigheadh, ar eagla go n-imtheóchadh maolughadh mhisnigh</span>
<lb n="440"/><span>ortha i dtaobh mór-chuid focal a casfaidhe ortha ann do</span>
<lb n="441"/><span>bheadh do-thuigsionnach do Ghaedhilgeóir tuathach.</span></p>
<lb n="442"/>
<lb n="443"/><p><span>An té go dteastóchadh uaidh eolas do chur ar an</span>
<lb n="444"/><span>Sacsbhéarla, & tosnughadh a dhéanamh ar litiridheacht</span>
<lb n="445"/><span>Chaucer agus Shakespeare, budh bheag an tairbhthe dho</span>
<lb n="446"/><span>na hughdair úd; agus tá an chuid is mó de shean-</span>
<lb n="447"/><span>litiridheacht na Gaedilge níosa ársaidhe go mór ná ré</span>
<lb n="448"/><span>Chaucer.  Do b'fhearra dhóibh tosnughadh ar leabhar chomh</span>
<lb n="449"/><span>hinléighte le “Leabhar Scéaluidheachta” an Chraoibhín</span>
<lb n="450"/><span>Aoibhinn mar a bhfuighid an chainnt ghrinn shímplidhe atá</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="451"/><p><span>i mbéalaibh na ndaoine, & roinnt mhaith Bhéarlachais, so-</span>
<lb n="452"/><span>thuigsionnach do na macaibh léighinn, suaidhte tríthe,</span>
<lb n="453"/><span>d'fhóirfidh go mór ortha oidhche sgoruidheachta sa gheimh-</span>
<lb n="454"/><span>readh, le hais bhéile bhreagh mhóna agus iad ag éisteacht</span>
<lb n="455"/><span>le heachtraíbh ar na daoinibh maithe, & ar an ngaisgidheach</span>
<lb n="456"/><span>ar leath-shúil & í i gclár a éadain; agus ar an mbain-</span>
<lb n="457"/><span>ríoghain mhaisigh agus an biorán suain 'na cluais & í fé</span>
<lb n="458"/><span>dhraoidheact aige, do chloisimís le huamhan & le haiteas</span>
<lb n="459"/><span>i laethibh ár leanbaidheachta.</span></p>
<lb n="460"/>
<lb n="461"/><p><span>Ní gabhádh do dhuine níosa mhó aimsire do thabhairt</span>
<lb n="462"/><span>ar stuidéar na Gaedhilge, i dtreo go dtiocfadh dúil</span>
<lb n="463"/><span>do chun fíor-eolais do chur uirthe, ná mar is gábhádh a</span>
<lb n="464"/><span>a thabhairt ag foghluim Frainncise nó ceol an bheidhlín</span>
<lb n="465"/><span>nó eolas chun bheith 'na shnámhaidhe fhoghanta nó éin-</span>
<lb n="466"/><span>chleasaidheacht ionmholta eile go bhfuil aos óg na</span>
<lb n="467"/><span>hÉireann tugtha go meanmnach dhóibh & gan doicheall</span>
<lb n="468"/><span>na dtaobh ortha.</span></p>
<lb n="469"/>
<lb n="470"/><p><span>Tá an cheist seo le réidhteach ag an dtír-ghrádhthóir</span>
<lb n="471"/><span>óg:  An fiú leis air é, an iarracht bheag so do thabhairt</span>
<lb n="472"/><span>chun eolais do chur ar theangain Ollamh Fódla — teanga</span>
<lb n="473"/><span>ár mbárd & ár dtaoiseach; teanga ár sinsear géir-</span>
<lb n="474"/><span>leanta le n-ar chuireadar a n-impidhe i láthair an</span>
<lb n="475"/><span>Éin-Mhic is A Mháthair ghil naomhtha, i dtráthaibh a</span>
<lb n="476"/><span>gcéasta — teanga ár ngrádha & ár n-iolsmaointe, do</span>
<lb n="477"/><span>¬inn orainn ar feadh ré ár sonais ar fad, & do</span>
<lb n="478"/><span>ghreamuigh go dlúith dhínn i ló ár n-anacra do-innste?</span></p>
<lb n="479"/>
<lb n="480"/><p><span>Ní beag de chúis aithise an cheist seo do luadh</span>
<lb n="481"/><span>amháin, mar gurab ar éigin atá dul uaithe ag éinne</span>
<lb n="482"/><span>againn.</span>
<lb n="483"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="484"/><p><span>Ní hiongnadh do ghrádhthóiríbh na Gaedhilge bheith ag</span>
<lb n="485"/><span>síor-chasaoid ar aicme curtha a foghlumtha fé chois 'n-a</span>
<lb n="486"/><span>cliabhán féin, mar theanga neamh-léigheannta ná fuil</span>
<lb n="487"/><span>oireamhnach acht do thuathachaibh ain-eolgacha, acht a</span>
<lb n="488"/><span>mbíonn de bhaoth-mhaoidheamh aca a Fionn Mac Cumhaill —</span>
<lb n="489"/><span>agus a fhios ag buidhin a cumhdachta go bhfuil athar-</span>
<lb n="490"/><span>rughadh ó'n nGearmáinis ar cheann de na hádhbharaíbh is</span>
<lb n="491"/><span>fearr, le haghaidh foclóra Gaedhilge do scríobhadh;</span>
<lb n="492"/><span>agus go bhfuighid scoláirí mór-cháileacha 'sa bhFrainnc</span>
<lb n="493"/><span>& 'sa Ghearmáin bun-eolas ar stair & ar theangthaibh,</span>
<lb n="494"/><span>& ar chinthibh ársaidhe, agus ar shuidheamh dlighthe atá</span>
<lb n="495"/><span>chomh luachmhar le Pandects of Justinian; agus go</span>
<lb n="496"/><span>dtabharfadh sean-staraidhthe na hAlban nó na Brea-</span>
<lb n="497"/><span>taine na súile amach as a gcinn uatha ar scríbhinníbh</span>
<lb n="498"/><span>mar iad so do bheith aca féin, agus iad caithte</span>
<lb n="499"/><span>i leath-taoibh go faillightheach i gcoláiste na Tríonóide</span>
<lb n="500"/><span>& i n-Acadaimh Ríoghamhail na hÉireann.</span></p>
<lb n="501"/>
<lb n="502"/><p><span>Acht déarfar gur do'n lucht léigheannta atá an</span>
<lb n="503"/><span>cheist seo ag tagairt.  Níl amhras ná gur cheart d'iol-</span>
<lb n="504"/><span>scoileannaibh na hÉireann níosa mhó ealadhan</span>
<lb n="505"/><span>Gaedhilge bunudhasaighe d'fhoillsiughadh dhúinn, cé go</span>
<lb n="506"/><span>mbeadh sé air aca níosa lugha ealadhan coitchinne,</span>
<lb n="507"/><span>& í sin féin aith-innste, do chur 'na leabhraíbh imtheachta.</span></p>
<lb n="508"/>
<lb n="509"/><p><span>Ní ceart bheith ag braith go mbeidh an phuiblidheacht</span>
<lb n="510"/><span>ag déanamh píordála tré láimh-scríbhinníbh na tarna</span>
<lb n="511"/><span>haoise déag nó ag cur mearthail ortha féin, ag</span>
<lb n="512"/><span>iarraidh suidhimh seana-dhlighthe do mhíniughadh, agus</span>
<lb n="513"/><span>nach féidir acht fír-bheagán scoláirí d'fhagháil ó aois go</span>
<lb n="514"/><span>haois go bhfuil a eolas aca</span>
<lb n="515"/></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="516"/><p><span>Is fonnmhaire go mór súgradh ná cruadh-obair le</span>
<lb n="517"/><span>hurmhór na ndaoine.  Taréis a ndeintear de bhladh-</span>
<lb n="518"/><span>mann a litiridheacht na Gaedhilge, an bhfuil éin-nídh le</span>
<lb n="519"/><span>fagháil innte chomh tabháchtach & chomh taithneamhach do'n</span>
<lb n="520"/><span>duine & do bheadh dráma ag Ben Johnson nó éin-nídh</span>
<lb n="521"/><span>chomh inléighte do léightheóiríbh i leabharlannaibh puiblidhe</span>
<lb n="522"/><span>le húirscéaltaibh Fielding nó Thackeray, agus do</span>
<lb n="523"/><span>chuirfeadh ortha sealad do thabhairt go haiteasach dá</span>
<lb n="524"/><span>léigheadh?</span></p>
<lb n="525"/>
<lb n="526"/><p><span>Sidé mo fhreagra ar an gceist seo, & gan eagla a</span>
<lb n="527"/><span>bhréagnuighthe orm — gur b'iad an dream is lugha eolais</span>
<lb n="528"/><span>ar litiridheacht na Gaedhilge is mó bhíos dá tarcuis-</span>
<lb n="529"/><span>niughadh.</span></p>
<lb n="530"/>
<lb n="531"/><p><span>Níor bhuail an té sin umam fós, go raibh eolas aige</span>
<lb n="532"/><span>ar an nGaedhilg, do staon dá léigheadh, de dheascaibh</span>
<lb n="533"/><span>gan ádhbhar litiridheachta do bheith le fagháil innte.</span>
<lb n="534"/><span>Admhuighim ná fuil éin-litiridheacht nua-Ghaedhilge</span>
<lb n="535"/><span>d'fhéadfaí a chur i gcóimh-mheas leis an litiridheacht do</span>
<lb n="536"/><span>scríobhadh ins an Iodáil i hallaíbh Medici nó i Sasana</span>
<lb n="537"/><span>i linn móir-réime Eilíse & Anna nó 'sa bhFrainnc fé</span>
<lb n="538"/><span>chúram mhacnais Laoisigh.</span></p>
<lb n="539"/>
<lb n="540"/><p><span>Na scríbhneóirí Gaedhilge gur bh'fhéidir a bheith ar a</span>
<lb n="541"/><span>gcumas aca litiridheacht do cheapadh ar nós na</span>
<lb n="542"/><span>bPetrarchs nó na Molieres nó na Johnsons, fóríor, bhí</span>
<lb n="543"/><span>atharrach cúraim ortha i n-éaghmais bheith ag cleachtadh</span>
<lb n="544"/><span>cantachta a dteangadh, nó léir-chruinneas gastachta a</span>
<lb n="545"/><span>laoidhthe, i dtreo a bpáirt do ghabháil i n-aithbeodhughadh</span>
<lb n="546"/><span>litridheacta árd-léigheanta Pactelion.</span></p>
<lb n="547"/>
<lb n="548"/><p><span>Bain naoi dtrian as an deichmheadh chuid d'fhilidheacht</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="549"/><p><span>& de dhrámannaibh, de stairidheacht & de fheallsamhnacht dá</span>
<lb n="550"/><span>bhfuil cnuasuighthe isteach i litridheacht an tSacsbhéarla</span>
<lb n="551"/><span>ó ré Plowman & bíodh cúram na teangan ar feadh na</span>
<lb n="552"/><span>gcianta fada so fé thuathachaibh ruagtha ar fuaid</span>
<lb n="553"/><span>fásacha Cornwall, & sin é go beacht agat aoide na</span>
<lb n="554"/><span>Gaedhilge; & nach móide an t-iongnadh é go bhfuil</span>
<lb n="555"/><span>a bheag nó a mhór dá litridheacht le fagháil i n-éan-</span>
<lb n="556"/><span>chor?</span></p>
<lb n="557"/>
<lb n="558"/><p><span>Níor bh'é seo an scéal a bhí le hinnsint i gcomhnuidhe</span>
<lb n="559"/><span>'na taobh, ámhthach.  Téimís siar ar an sean-aimsir</span>
<lb n="560"/><span>go bhfagham tásc ar an dtreo bhí uirthe le linn na</span>
<lb n="561"/><span>haimsire do ceapadh an duan aiteasach úd “Tír na</span>
<lb n="562"/><span>nÓg” & an tráth do deineadh aithris ar an gcomhrac</span>
<lb n="563"/><span>do bhí idir Chúchulainn & Ferdiadh; agus gan i rith na</span>
<lb n="564"/><span>hEórpa ar feadh na haimsire sin acht ainbhfios agus</span>
<lb n="565"/><span>dorchadas intleachta.  Cuir i gcás agus go gcuir-</span>
<lb n="566"/><span>feadh drámaidhthe mór-ghreanta na hIodáile fútha i</span>
<lb n="567"/><span>nÉirinn, nár dhein drámaidhthe linne Eilíse acht aithris</span>
<lb n="568"/><span>a dhéanamh ortha; nó drámaidhthe gasta na Frainnce</span>
<lb n="569"/><span>do chuir a n-éirmí féin i litridheacht na Bainrioghna</span>
<lb n="570"/><span>Anna, agus go mbeadh ríghthe na hÉireann fé réim</span>
<lb n="571"/><span>agus fé rachtmas rómpa chun tíodhlaicí do bhronnadh ar</span>
<lb n="572"/><span>lucht laoidhthe agus léighinn i n-ionad na malluightheoirí</span>
<lb n="573"/><span>do ghaibh ceannas uirthi, go raibh fuath chomh nimhneach</span>
<lb n="574"/><span>sain aca, do bhárdaibh na hÉireann agus gráin mhairbh-</span>
<lb n="575"/><span>theach chomh mór sain aca ortha, gur réiseamhla an</span>
<lb n="576"/><span>luach saothair do bhronnfaidís ar mhalluightheóiribh a</span>
<lb n="577"/><span>ndúnmharbhtha ná mar do bhronnfaidís ar lucht díbeartha</span>
<lb n="578"/><span>na bhfaolchon.</span>
<lb n="579"/></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="580"/><p><span>Agus da mb'í an teanga Gaedhilge do bheadh ar</span>
<lb n="581"/><span>eolas ag an mBúrcach, ag an Srudánach, ag an</span>
<lb n="582"/><span>gCúrnánach agus ag an Mórdhach agus ag a lán eile</span>
<lb n="583"/><span>nach iad d'éigsibh na hÉireann le ciantaibh i n-ionad</span>
<lb n="584"/><span>teanga choighchriche, agus toradh a mór-intleachta</span>
<lb n="585"/><span>agus a mór-eolais agus greantacht a n-uchtach do</span>
<lb n="586"/><span>chur síos innti, cá bhfuil an té d'fhéadfadh teora a</span>
<lb n="587"/><span>chur le méid agus le maise litridheachta úrlabhra</span>
<lb n="588"/><span>Oisín 'san naomhadh haois déag?  Bhí léir-sgrios</span>
<lb n="589"/><span>déanta ag na hallmhuraigh úd na Gótaigh ar litridh-</span>
<lb n="590"/><span>eacht áluinn ná Róimhe i gcionn dá chéad bliadhan, níl</span>
<lb n="591"/><span>acht trí chéad bhliadhan áirimhthe de ré na hainbhfiosa</span>
<lb n="592"/><span>agus taréis a bheith caithte dho, do b'éigean sibhialtacht</span>
<lb n="593"/><span>d'athchruthughadh fé mar deineadh tar éis an dílinn</span>
<lb n="594"/><span>mhóir.</span></p>
<lb n="595"/>
<lb n="596"/><p><span>Tá míle bliadhain ó shoin ó chuir na Lochlannaigh, —</span>
<lb n="597"/><span>agus 'na ndiaidh sain sliocht Strongbó, — cosg le fás</span>
<lb n="598"/><span>intleachta na nGaedheal agus le hoideachas a</span>
<lb n="599"/><span>n-ollamh, acht, taréis áir agus léirsgreasa agus mear-</span>
<lb n="600"/><span>thail na míle bliadhain so, tá cur síos againn ar</span>
<lb n="601"/><span>dhlighthibh, ar chearduigheacht, ar ealadhantaibh agus ar</span>
<lb n="602"/><span>mhór-chuid eile litrdheachta ná fuil éin-nídh le cur i</span>
<lb n="603"/><span>gcóimh-meas leo, chomh fada agus a théidheann m'eolas-</span>
<lb n="604"/><span>sa, ag éin-treibh eile chomh-aimsearach leo.  Ag áireamh</span>
<lb n="605"/><span>na sibhialtachta do fuair cuid aca de bharr réime na</span>
<lb n="606"/><span>Rómhánach féin, gheobhaidh an léightheoir adhbhar léigh-</span>
<lb n="607"/><span>theoireachta níosa aiteasaighe a' Dlighthibh na mBreath-</span>
<lb n="608"/><span>eamhan amháin ná mar a bhfaghadh a leabhair ag trácht</span>
<lb n="609"/><span>ar thaisdealaidheacht thar lear, nó i suidheamh na</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="610"/><p><span>dtreabh do cheangail muinntir gach barúntachta le</span>
<lb n="611"/><span>chéile i gcáirdeas ar nós aon lín tighe amháin, nó i</span>
<lb n="612"/><span>reachtaibh na féile do dheineadh fóirithint ar na</span>
<lb n="613"/><span>bochtaibh, nó i suidheamh talmhan na sean-Ghaedheal do</span>
<lb n="614"/><span>bhí líonta de ghach nidh, dá fheabhas, atá i n-éirimíbh</span>
<lb n="615"/><span>bainistidhe coitchinne na Críostaidheachta, agus do bhí</span>
<lb n="616"/><span>níosa ghéar-chúisighe go mór ná éin-nidh atá curtha</span>
<lb n="617"/><span>síos ins na dlighthibh a thugann cóimh-cheart do na</span>
<lb n="618"/><span>tighearnaíbh tailimh agus do na tionóntaidhthibh, agus ag</span>
<lb n="619"/><span>déanamh stuidéir ar bhéasaibh na nGaedheal n-ársaidh</span>
<lb n="620"/><span>ar a dteaghlachaibh, ar a mbiadh nó ar a gcaitheamh</span>
<lb n="621"/><span>aimsire.</span></p>
<lb n="622"/>
<lb n="623"/><p><span>Ní gabhadh dho'n té is cíocraighe ar lorg grinn</span>
<lb n="624"/><span>litridheachta a chúl a thabhairt go mí-shásta le n-ár</span>
<lb n="625"/><span>leabhraibh stardha, mar go bhfuil aithris déanta ionnta</span>
<lb n="626"/><span>go dtugann éigse na hEórpa creideamhaint anois</span>
<lb n="627"/><span>dóibh ar eachtraíbh maraidheachta, ar ghrádhthóireacht</span>
<lb n="628"/><span>& ar ghníomharthaibh mór-éachta ná fuil foillsighthe fós,</span>
<lb n="629"/><span>agus go meastar go bhféadfaidhe céad leabhar deagh-</span>
<lb n="630"/><span>thaidhbhseach — 'na mbeadh dhá chéad leathanach i ngach</span>
<lb n="631"/><span>leabhar aca do líonadh leo — eachtraí draoidheachta,</span>
<lb n="632"/><span>eachtraí cródhachta, & eachtraí grádha, — acht, is oth liom</span>
<lb n="633"/><span>a rádh, grádh ná raibh dílis gan claon i gcomhnuidhe.</span></p>
<lb n="634"/>
<lb n="635"/><p><span>Cé ná fuil grinn-litridheacht na Gaedhilge gan smál,</span>
<lb n="636"/><span>tá folláine na fírinne le fagháil innte.</span></p>
<lb n="637"/>
<lb n="638"/><p><span>Budh mhaith le léightheóir Eachtra Ghráinne cunntas</span>
<lb n="639"/><span>d'fhagháil ar throm-dhíoghaltas a bheith imeartha ar an té</span>
<lb n="640"/><span>ba bhun le léirscrios a céid-seirce.  Ní maith linn a</span>
<lb n="641"/><span>bheith le rádh gur thug sé uirthe é féin do phósadh, Acht</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="642"/><p><span>tá aithris ar ghníomharthaibh dá shaghas, dáltha mar a dhin</span>
<lb n="643"/><span>Risteárd, an rígh druinneach, feall mairbhtheach ar a</span>
<lb n="644"/><span>dhearbhráthair & do thug ar a mhnaoi, é féin do phósadh</span>
<lb n="645"/><span>d'éin-bheirt; & sin mar a chuireann an scéaluidhe</span>
<lb n="646"/><span>Gaedhealach an fhírinne síos ar an gcor aithiseach do</span>
<lb n="647"/><span>thug Gráinne dhi féin, & Fionn a phósadh, & triatha na</span>
<lb n="648"/><span>Féinne ag déanamh gártha cnáide fúithe, tar éis feill</span>
<lb n="649"/><span>mairbhthigh an bháis uathbhásaigh do bhí déanta ag Fionn</span>
<lb n="650"/><span>ar Dhiarmuid.</span></p>
<lb n="651"/>
<lb n="652"/><p><span>Acht tá a atharrach innste ar ghrádh chaoin bhuan-</span>
<lb n="653"/><span>seasmhach mná, gur rogha léi bás ná aithis, i gcumha</span>
<lb n="654"/><span>Dhéirdre tar éis bháis Naoise; agus ag tagairt do</span>
<lb n="655"/><span>dhlúth-charadas idir fear & fear — caradas do théidh-</span>
<lb n="656"/><span>eann an oiread sain i gceannsacht gur chosamail le</span>
<lb n="657"/><span>grádh caoin mhná é, — acht ná stríocann sé ó chomhrac</span>
<lb n="658"/><span>do chur ar charaid, nuair is dual do laoch é dhéanamh,</span>
<lb n="659"/><span>ní heol dam éin-ghníomh i stair an chinidh dhaonna, &</span>
<lb n="660"/><span>stair Dháibhí & a mhic Jonathan do chur chuige, éin-nídh</span>
<lb n="661"/><span>níosa thruaighmhéilighe, ná níosa fhírinnighe, ná an comhrac</span>
<lb n="662"/><span>do bhí idir Chúchulainn & comh-dhalta a óige ag Árd</span>
<lb n="663"/><span>Átha.</span></p>
<lb n="664"/>
<lb n="665"/><p><span>Ceann do na hachmhusánaibh a chastar le n-ár</span>
<lb n="666"/><span>gcineadh — nár cheap meon na nGaedheal éan-duan</span>
<lb n="667"/><span>chlúmhail riamh.  Agus na hachmhusáin bhréagacha go léir</span>
<lb n="668"/><span>a chur chuige, ní fhéadfadh ar namhaid mí-náireacha éan-</span>
<lb n="669"/><span>achmhusán níosa bhréagaighe ná níosa thuathalaighe ná</span>
<lb n="670"/><span>sain do chasadh linn.</span></p>
<lb n="671"/>
<lb n="672"/><p><span>Do bhí dhá dhuan ceapaithe ag éigsibh na nGaedheal,</span>
<lb n="673"/><span>ceann ar Mheadhbh & ceann ar Fionn, le ciantaibh, sul a</span></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="674"/><p><span>raibh éin-nidh, gur fiú é áireamh, ceapaithe i dteangthaibh</span>
<lb n="675"/><span>na nua-eachtraí.</span></p>
<lb n="676"/>
<lb n="677"/><p><span>Ní bréag a rádh nár bhain éin-fhile mar Homer nó</span>
<lb n="678"/><span>Dante le n-ar gcineadh do cheap duan gonta gan</span>
<lb n="679"/><span>cháim, tríd is tríd, & d'fhág mar oighreacht againne é,</span>
<lb n="680"/><span>le saoghal na ré.</span></p>
<lb n="681"/>
<lb n="682"/><p><span>Tá cunntas chomh cruinn againn gur b'é Oisín do</span>
<lb n="683"/><span>cheap eachtraí na Féinne & gur b'é Homer is ughdar</span>
<lb n="684"/><span>do'n Iliad; acht, i dtaobh na ndaoine do chan</span>
<lb n="685"/><span>mórdhacht laochraidhe na Craoibhe Ruaidhe, ní mór</span>
<lb n="686"/><span>ná gur mar a chéile an cunntas atá againn ar cé'r</span>
<lb n="687"/><span>bh'iad féin, & na daoine do chuir suas rathanna Dubhaidh</span>
<lb n="688"/><span>nó na crom-leacacha.  Ní fo-dhuine dá saghas so do bhí</span>
<lb n="689"/><span>i nÉirinn ins an aimsir ársaidh, acht bhíodar ann n-a</span>
<lb n="690"/><span>slóightibh.  Bhí na báird ar feadh na gcianta chomh</span>
<lb n="691"/><span>chomhachtach, & ní ba chomhachtaighe go minic ná na righte</span>
<lb n="692"/><span>féin.</span></p>
<lb n="693"/>
<lb n="694"/><p><span>'Sé toradh na hárd-intleachta so go bhfuil mór-chuid</span>
<lb n="695"/><span>filidheachta sár-uaisle oighrithe againn — filidheacht ag</span>
<lb n="696"/><span>adhradh na háilleachta, filidheacht ag gríosadh lucht an</span>
<lb n="697"/><span>rachtmais chun na mbocht do chaomhnadh, filidheacht na</span>
<lb n="698"/><span>haoireadh, ag tabhairt aithise dho'n chlaon-bheartach, &</span>
<lb n="699"/><span>filidheacht ag dian-mholadh laochais atá chomh huasal</span>
<lb n="700"/><span>le laochas na Trae, do chuir Homer i nduain,</span>
<lb n="701"/><span>do lonnóchaidh le ré na gréine — filidheacht chomh</span>
<lb n="702"/><span>dúthchasach, chomh caoin-chroidheamhail, simplidhe, fíor-</span>
<lb n="703"/><span>Ghaedhealach, & chomh ceolmhar le ceileabhar an luin-</span>
<lb n="704"/><span>duibh 'sa choill.  Ní'l sé ar a gcumas ag lucht na</span>
<lb n="705"/><span>cnáide ná na mailíse fírinne na staire seo do</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="706"/><p><span>bhréagnughadh feasda, de bhrígh go bhfuil dearbhughadh</span>
<lb n="707"/><span>déanta air ag scolairíbh Gaedhilge mór-eolgacha gan</span>
<lb n="708"/><span>cúiteamh.</span></p>
<lb n="709"/>
<lb n="710"/><p><span>Tá eachtra Dhiarmuda & Ghráinne againne anois, fé</span>
<lb n="711"/><span>mar aithristí ins an naomhadh haois é.  Is ionann sain &</span>
<lb n="712"/><span>a rádh, sul a raibh éin-scríbhneóireacht ar bith i dtean-</span>
<lb n="713"/><span>gaidh na hIodáile & céad bliadhain sul ar ceapadh</span>
<lb n="714"/><span>eachtraí ar laochas na Spáinneach.</span></p>
<lb n="715"/>
<lb n="716"/><p><span>Is dearbhtha ná fuil ins an láimhscríbhinn is ársaidhe</span>
<lb n="717"/><span>dá bhfuil againn acht aith-scríobhadh a deineadh ar</span>
<lb n="718"/><span>eachtraíbh bhéalairiste do cuireadh síos na céadta</span>
<lb n="719"/><span>bliadhain roimhe sin.</span></p>
<lb n="720"/>
<lb n="721"/><p><span>Do bheadh sé chomh tairbhtheach do dhuine braith a bheith</span>
<lb n="722"/><span>aige le greanntacht niamhrach litridheachta Gréigise</span>
<lb n="723"/><span>do fhagháil i scéaltaibh mar iad so, do cuireadh síos ó</span>
<lb n="724"/><span>bhéal-aithris seanchuidhe nach fios dúinne ciarbh' iad,</span>
<lb n="725"/><span>ná na scríbhneóirí le bheith ag braith ar chaomh-uaim</span>
<lb n="726"/><span>Tennyson i rannaibh an tSacsbhéarla ársaidh.</span></p>
<lb n="727"/>
<lb n="728"/><p><span>Ní i bhfeabhas scríbhneóireachta na Gaedhilge atá a</span>
<lb n="729"/><span>brígh acht 'na céill.  B'fhéidir gur mó í a tairbhthe i</span>
<lb n="730"/><span>leimhe na naomhadh haoise déag so ná mar is dóigh leo</span>
<lb n="731"/><span>so atá go cíocrach d'á cosaint.</span></p>
<lb n="732"/>
<lb n="733"/><p><span>Tá an duine ag dul i dtuirse le mí-shástacht de</span>
<lb n="734"/><span>dheascaibh a ionnracas a bheith caillte aige.  Ní'l éan-</span>
<lb n="735"/><span>mhuinighin aige as an saoghal so, & tá sé ag dul i</span>
<lb n="736"/><span>ndíchreidheamh i dtaobh an tsaoghail atá le teacht.  An</span>
<lb n="737"/><span>méid dá aimsir ná tugann sé go hamplach ar lorg</span>
<lb n="738"/><span>saidhbhris, nó ag cur a cháile i n-airde, nó ag cur le</span>
<lb n="739"/><span>n-a shámhairidheacht shaoghalta, caitheann sé é ag</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="740"/><p><span>déanam dúr-mhachtnaimh ar ghalaraibh a chuirp & a</span>
<lb n="741"/><span>intleachta.</span></p>
<lb n="742"/>
<lb n="743"/><p><span>Cá bhfuil leigheas is fearr le fagháil ar an ngalar</span>
<lb n="744"/><span>nimhneach so na hintleachta, atá ag cur éadóchais ar</span>
<lb n="745"/><span>an saoghal, ná i n-eachtráibh laochais aiteasaigh na</span>
<lb n="746"/><span>sean-Ghaedheal — leigheas folláin láidir iomlán sim-</span>
<lb n="747"/><span>plidhe a thabharfaidh aiseag dó ar a dhóchas, ar a lúth-</span>
<lb n="748"/><span>gháire, & ar a éadromacht chroidhe?</span></p>
<lb n="749"/>
<lb n="750"/><p><span>Maran duadh le dhaoinibh dul go tuaisceart na</span>
<lb n="751"/><span>hEórpa, ar lorg breis eolais ar mhallaightheacht, &</span>
<lb n="752"/><span>ar anacraibh an duine, de dhruim a dhroich-thréithe féin,</span>
<lb n="753"/><span>cad chuige ná tagaid go hÉirinn, & sealad do</span>
<lb n="754"/><span>chaitheamh sa tseilg i bhfochair na bhFiann, i gcoilltibh</span>
<lb n="755"/><span>Bheann Gulban, nó cuaird do thabhairt ar Tír aoibhinn</span>
<lb n="756"/><span>draoidheachta na Tairngire, nó páirt do ghabháil i</span>
<lb n="757"/><span>n-ilchleasaibh aonaigh an Charmain, nó machtnamh a</span>
<lb n="758"/><span>dheanamh ar shuairc-bheathaidh ár sean, iar ngéilleadh</span>
<lb n="759"/><span>dhóibh do chreideamh na Tríonóide ró-naomhtha, agus an</span>
<lb n="760"/><span>grádh gan teora do ghabhadar do'n Mhaighdin mhánla,</span>
<lb n="761"/><span>máthair an Éin-Mhic, agus an ionntaoibh do-labhartha do</span>
<lb n="762"/><span>tháinig dóibh aiste agus iad ag éisteacht le binn-fhuaim</span>
<lb n="763"/><span>chluig na naomh, ag scaipeadh tré chiúineas na ngleann,</span>
<lb n="764"/><span>ar theacht am codlata; nó ag éisteacht le geal-gháire</span>
<lb n="765"/><span>flaith Fódla, ist-oidhche, ag cur fáilte roimh an</span>
<lb n="766"/><span>gcoigcríoch, agus ag tabhairt cuireadh dhó, bheith istigh</span>
<lb n="767"/><span>agus lonnughadh n-a bhfochair an fhaid agus dob' áil</span>
<lb n="768"/><span>leis é.</span></p>
<lb n="769"/>
<lb n="770"/><p><span>Is i meon na nGaedheal atá slánughadh na haoise</span>
<lb n="771"/><span>saoghaltánaighe seo le fagháil.  Do rug clanna</span></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="772"/><p><span>Gaedheal ar linne féin lasair an fhír-chreidimh leo siar</span>
<lb n="773"/><span>go hAmerice, chomh bríoghmhar neamhthruaillighthe agus</span>
<lb n="774"/><span>do bhí sé an oidhche do chuir Pádraig naomhtha ar lasadh</span>
<lb n="775"/><span>ar Chnoc Shlainge é.</span></p>
<lb n="776"/>
<lb n="777"/><p><span>Is ionann buan-ghreamughadh chlanna Gaedheal dá</span>
<lb n="778"/><span>gcreideamh agus a ndlúth-aithris ar éirimíbh ársa a</span>
<lb n="779"/><span>gcinidh.  Táid ag claonadh go dlúth gan claochlódh le</span>
<lb n="780"/><span>baidhibh, le lochtaibh, agus le subháilcíbh a gceap-</span>
<lb n="781"/><span>sinnsear, ar chuma na fuil iontuighthe d'éin-treibh eile.</span></p>
<lb n="782"/>
<lb n="783"/><p><span>Má tá éin-nídh níosa shoiléire ná gur maol leamh-</span>
<lb n="784"/><span>fhuar a bhíonn éirimí na nGaedheal nuair a bhíonn an</span>
<lb n="785"/><span>Sacsbhéarla 'n-a bhrat umpa, isé gur beo meanmnach</span>
<lb n="786"/><span>a bhíd i dteangaidh agus i seana-úirscéaluidheacht na</span>
<lb n="787"/><span>Gaedhilge, dáltha an deoraidhe ar chasadh a-bhaile dhó —</span>
<lb n="788"/><span>gur aiteasaighe leis radharc dheataigh mhóna ag éirghe</span>
<lb n="789"/><span>as a bhothán féin láimh le lios draoidheachta éigin ná ar</span>
<lb n="790"/><span>bhraith sé riamh d'aoibhneas imeasc na gcathrach i gcéin.</span></p>
<lb n="791"/>
<lb n="792"/><p><span>Má's nídh é go bhfuil éan-tSacsbhéarla le fagháil,</span>
<lb n="793"/><span>gan bheith truaillighthe, gurab as a ceaptar pé</span>
<lb n="794"/><span>litridheacht Bhéarla ar fheabhas atá le fagháil, is mó</span>
<lb n="795"/><span>ná soin go mór a bhfuil le fagháil de Ghaedhilg gan</span>
<lb n="796"/><span>bheith truaillighthe, agus is aiste nach fuláir litridheacht</span>
<lb n="797"/><span>Ghaedhilge do cheapadh.</span></p>
<lb n="798"/>
<lb n="799"/><p><span>Is mór le rádh scríbhneóireacht Dháibhis, an Mhongánaigh</span>
<lb n="800"/><span>agus Mhic Fhearghuis, do réir mar atá teasaidheacht</span>
<lb n="801"/><span>mheoin na nGaedheal le fagháil ionnta; agus is beag</span>
<lb n="802"/><span>le rádh an méid de scríbhneóireacht Uí Mhórdha atá</span>
<lb n="803"/><span>'na héagmuis.</span></p>
<lb n="804"/>
<lb n="805"/><p><span>Ní sa Rúise ná san Orbhuaidh ná i n-eachtraíbh lom-</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="806"/><p><span>chaithte an domhain toir is féidir le hintleacht tnáithte</span>
<lb n="807"/><span>an tsaoghail éin-fhionnfhuaradh d'fhagháil, acht ag éis-</span>
<lb n="808"/><span>teacht le seana-Ghaedhilgeóiríbh ag cur síos ar sheal-</span>
<lb n="809"/><span>gaibh Dhiarmuda agus Oscair, nó i gcillíníbh Bhreandáin</span>
<lb n="810"/><span>agus Cholmáin i n-aice na mara coimhthighe, nó i mín-</span>
<lb n="811"/><span>bhéasaibh na seana-Ghaedheal, atá foluighte ar nós an</span>
<lb n="812"/><span>adhainn óir atá i bhfolach fé lic an teinnteáin sa</span>
<lb n="813"/><span>chaisleán draoidheachta; agus an té go mbeidh sé de</span>
<lb n="814"/><span>bharr-bhuadh aige gnáth-bhéasa na seana-Ghaedheal do</span>
<lb n="815"/><span>thabhairt thar n-ais ar an saoghal, ná deineadh sé</span>
<lb n="816"/><span>aithris ar nósaibh atá do-aithriste le móir-chiantaibh,</span>
<lb n="817"/><span>acht ar chuma do bheadh ionaithriste do'n ré nua so i</span>
<lb n="818"/><span>dtreo go dtuigfear an mór-shonas a bhí ar ár sean</span>
<lb n="819"/><span>agus a aeraighe agus a mhío-shaoghalaighe mar ar</span>
<lb n="820"/><span>thugadar a saoghal — a chruinne agus a líonmhaire mar</span>
<lb n="821"/><span>ar mhothuigheadar mór-aoibhneas na cruinne — díograis</span>
<lb n="822"/><span>a ngrádha agus a gcródhachta i gcomhlann — agus</span>
<lb n="823"/><span>an t-uamhan do chuireadh iaraidheacht na hoidhche</span>
<lb n="824"/><span>ortha, agus a gcreideamh diongmháltha i mbeathaidh</span>
<lb n="825"/><span>spriodálta do-choimsighthe bioth-bhuan an tsaoghail</span>
<lb n="826"/><span>thall.</span></p>
<lb n="827"/>
<lb n="828"/><p><span>Sid iad na nidhthe fé ndeara do sheana-scéaluidheacht</span>
<lb n="829"/><span>na nGaedheal bheith aiteasach thar barr, agus do thug ré</span>
<lb n="830"/><span>do — mharbhtha dho'n gcineadh.</span></p>
<lb n="831"/>
<lb n="832"/><p><span>Acht déarfaidh an fear thall, cad chuige dhúinn beith</span>
<lb n="833"/><span>ag caoi i dtaobh nídh do-leighiste?  Tá ré Phan ar</span>
<lb n="834"/><span>ceal le ciantaibh.  Tá lucht labhartha na Gaedhilge ag</span>
<lb n="835"/><span>fagháil bháis 'n-a míltibh.  Ní mór eile aca atá fágtha.</span>
<lb n="836"/><span>Cad é an bhreith atá ar theangaidh do choimeád i</span></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="837"/><p><span>mbéalaibh na ndaoine, atá chom mór soin i n-éag-</span>
<lb n="838"/><span>chruth an bháis?</span></p>
<lb n="839"/>
<lb n="840"/><p><span>A fhir úd thall, ní baoghal báis di é, chomh mór agus is</span>
<lb n="841"/><span>dóigh leat-sa.  Measaimís go bhfuil cloidhe teorann</span>
<lb n="842"/><span>déanta tré lár an oileáin ó'n gceann thuaidh go dtí</span>
<lb n="843"/><span>an gceann theas de.  Labhrann isteach is amach le leath</span>
<lb n="844"/><span>na ndaoine atá 'na gcomhnuidhe lastiar dhe an</span>
<lb n="845"/><span>Ghaedhilg, agus tá na céadta mílte dhíob ná tuigeann</span>
<lb n="846"/><span>í, do chuireann a gnás i ngnáth-úsáid, ag labhairt an</span>
<lb n="847"/><span>Bhéarla dhóibh — tá modh canamhainte aca atá oireamhnach</span>
<lb n="848"/><span>d'urlabhra tuilteach na nGaedheal.</span></p>
<lb n="849"/>
<lb n="850"/><p><span>Do réir an chóimhrimh a dineadh i n-uraidh bhí seacht</span>
<lb n="851"/><span>agus trí chéad míle dhuine do labhair Gaedhilg i</span>
<lb n="852"/><span>gCúige Mumhan, agus naoi déag agus céad míle</span>
<lb n="853"/><span>duine i gConntae Chorcaighe amháin.  Cuir leis sin</span>
<lb n="854"/><span>milliún ar a bheag dar gcineadh atá 'na gcomhnuidhe</span>
<lb n="855"/><span>i dtuaisceart agus i n-oileánaibh na hAlban, do</span>
<lb n="856"/><span>labhrann teanga ar sinsear, gur lugha í an deifiridh-</span>
<lb n="857"/><span>eacht atá idir a n-urlabhra agus ar n-urlabhra-na ná</span>
<lb n="858"/><span>mar atá idir urlabhra mhuinntir' Lunndain agus</span>
<lb n="859"/><span>urlabhra mhuinntir' Lancashire.</span></p>
<lb n="860"/>
<lb n="861"/><p><span>Is ionann soin agus a rádh go bhfuil an Ghaedhilg i</span>
<lb n="862"/><span>mbéalaibh níos mó daoine ná mar atá ag labhairt</span>
<lb n="863"/><span>éin-cheann de shé theangthachaibh áirighthe san Eóraip.</span>
<lb n="864"/><span>Acht dá luighead daoine atá dá labhairt, táid fós fé</span>
<lb n="865"/><span>bhláth, agus a dheamhramh ortha gur fada uatha anonn</span>
<lb n="866"/><span>atá feochadh an bháis.</span></p>
<lb n="867"/>
<lb n="868"/><p><span>Is í an fhírinne í, nach le neart a laige féin atá an</span>
<lb n="869"/><span>Ghaedhilg ag dul i ndísc, acht de neart nóis, agus de</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="870"/><p><span>bhrígh ná fuil ann acht nós, is lughaide baoghal di bheith</span>
<lb n="871"/><span>traochta é go fóil ná go fóil eile.</span></p>
<lb n="872"/>
<lb n="873"/><p><span>Ba mhinic, le deich mbliadhna is dachad do labhradh</span>
<lb n="874"/><span>go trom ar lucht cnáide leanbh Gaedhealach scoile</span>
<lb n="875"/><span>nuair a bheirtí ortha ag labhairt na teangan do thug-</span>
<lb n="876"/><span>adar leó ó lacht chíche a máthar, agus níl amhras ná</span>
<lb n="877"/><span>gur bh'aithiseach an bheart í.  Ní hé an cipín scóir do</span>
<lb n="878"/><span>cuireadh ar chrochadh fé bhrághaid leanbh labhartha na</span>
<lb n="879"/><span>Gaedhilge, mar tharcuisne ar a dteangain, fé ndeara</span>
<lb n="880"/><span>dhi bheith ar gcúl, acht teicheadh na ndaoine thar sáile.</span></p>
<lb n="881"/>
<lb n="882"/><p><span>Ní túisce thugann an tuathach Gaedhealach a shúile</span>
<lb n="883"/><span>thar fairrge siar, le hintinn a shlighe bheathadh a bhaint</span>
<lb n="884"/><span>amach ins na roinnibh móra 'n-a bhfuil an teanga</span>
<lb n="885"/><span>Bhéarla fé áird-réim, nách follus dó, as a ghéarchúise</span>
<lb n="886"/><span>féin, — & gan comhairle lucht a stiúrtha d'áireamh,</span>
<lb n="887"/><span>nach gábhataraighe dhó long & fiacha a thaistil a bheith</span>
<lb n="888"/><span>aige ná eolas ar Bhéarla, chun teicheadh leis féin ó'n</span>
<lb n="889"/><span>mbochtaineacht, agus cur fé i dtíorthaibh 'n-a bhfuil</span>
<lb n="890"/><span>luach a shaothair agus a neamh-spleádhchais i n-áirighthe</span>
<lb n="891"/><span>dhó.</span></p>
<lb n="892"/>
<lb n="893"/><p><span>Ní bheadh acht neamh-nídh i n-éin-iarracht dá dtabhar —</span>
<lb n="894"/><span>faidhe ar an nGaedhilg d'aithbheodhughadh do chuirfeadh</span>
<lb n="895"/><span>lucht a labhartha bun os cionn le deigh-eolas ar Bhéarla</span>
<lb n="896"/><span>d'fhagháil, mar nár bh'féidir dhóibh a slighe mhaireamhna</span>
<lb n="897"/><span>do bhaint amach 'na éaghmuis.</span></p>
<lb n="898"/>
<lb n="899"/><p><span>Acht nach ait an nídh é, gur ar lucht labhartha na</span>
<lb n="900"/><span>Gaedhilge is mó chuireann suidheamh ár n-oideachais</span>
<lb n="901"/><span>cosg ar éin-eolas fhóganta d'fhagháil ar Bhéarla, mar</span>
<lb n="902"/><span>ná múinfidhe dhóibh é tríd an dteangain atá ar eolas</span></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="903"/><p><span>aca, acht tré theangain atá i n-ainbhfios ar fad ortha,</span>
<lb n="904"/><span>agus curtha os a gcomhair ar chuma atá chomh do-thuig-</span>
<lb n="905"/><span>sionach soin dóibh gur b'amhlaidh chuireann sé fuath</span>
<lb n="906"/><span>ortha roimis i n-ionad flosc a chur ortha chun é</span>
<lb n="907"/><span>fhogluim?</span></p>
<lb n="908"/>
<lb n="909"/><p><span>Níl de bharr an tsaghais sin teagaisc, acht mar a</span>
<lb n="910"/><span>bheifidhe ag cur sios ar ár na Trae i n-urlabhra Hómer,</span>
<lb n="911"/><span>chun eolais ar bhréithribh na Gréigise do chur i dtuigsint</span>
<lb n="912"/><span>do leanbh a bheadh i dtaoibh le heolas ar Bhéarla amháin.</span></p>
<lb n="913"/>
<lb n="914"/><p><span>Ní bhfaghann leanbh labhartha na Gaedhilge de theagasc</span>
<lb n="915"/><span>acht a ghéarchúise do dhalladh, agus a chur n-a luighe</span>
<lb n="916"/><span>air gur tuathalan dúr gan intleacht é.</span></p>
<lb n="917"/>
<lb n="918"/><p><span>Is í an éagcóir is mó í atá déanta ag aicme fuatha</span>
<lb n="919"/><span>na Gaedhilge, nach beag leo eolas gan áird ar Bhéarla</span>
<lb n="920"/><span>do bheith ag an dtuathach Ghaedhealach.</span></p>
<lb n="921"/>
<lb n="922"/><p><span>Acht ní hé réidhteach na ceiste é cosg do chur leis an</span>
<lb n="923"/><span>muinteoireacht náirigh a tugtar do leanbhaíbh Gaedheal-</span>
<lb n="924"/><span>acha atá láimh leis an bhfairrge go gcoisgthear ortha</span>
<lb n="925"/><span>de ghnó Gaedhilg ná Béarla d'fhoghluim ar fognamh, ar</span>
<lb n="926"/><span>eagla gur rogha leo an Ghaedhilg; acht is ar lucht</span>
<lb n="927"/><span>labhartha an dá theangan atá a réidhteach, mar gurab</span>
<lb n="928"/><span>iad so an dream is iomadamhla go mór.  Agus mar</span>
<lb n="929"/><span>dhearbhughadh air sin, do réir an chóimhrimh a dineadh i</span>
<lb n="930"/><span>n-uraidh tá cheithre mhíle, cheithre chéad, is cheithre</span>
<lb n="931"/><span>fichid duine i gConntae Chiarraidhe ná labhrann acht</span>
<lb n="932"/><span>Gaedhilg amháin.  Níl fé bhun trí fichid is naoi míle</span>
<lb n="933"/><span>agus seacht gcéad duine as cóimhreamh na ndaoine</span>
<lb n="934"/><span>curtha le chéile, 'sé sin, céad, naoi déag is trí fichid</span>
<lb n="935"/><span>míle duine, go bhfuil eolas aca ar dhá theangain.</span>
<lb n="936"/></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="937"/><p><span>Is ortha so, lucht labhartha an dá theangan, atá buan-</span>
<lb n="938"/><span>ughadh na Gaedhilge ag braith.</span></p>
<lb n="939"/>
<lb n="940"/><p><span>Cá bhfuil an té a déarfadh gur maolughadh intleachta</span>
<lb n="941"/><span>ortha é, nó a shéanfadh ná gur líonmhaire agus ná gur</span>
<lb n="942"/><span>cruinne i ngéarchúise é de bharr a gcuid eolais ar an</span>
<lb n="943"/><span>dá theangain?  Ní bhraithid de dhuadh ag déanamh a</span>
<lb n="944"/><span>smaointe dhóibh ionnta araon, acht mar a bhraithid idir</span>
<lb n="945"/><span>an eolas atá aca ar áireamh a dhéanamh agus a</span>
<lb n="946"/><span>n-eolas ar an dTeagasc Chríostuidhe.</span></p>
<lb n="947"/>
<lb n="948"/><p><span>Cé gur fios dóibh nach gábhataraighe airgead ná</span>
<lb n="949"/><span>urlabhra Shasana dhóibh i ngnóthaíbh an tsaoghail, is eol</span>
<lb n="950"/><span>dóibh mar an gcéadna gur b'í an Ghaedhilg is dual dóibh</span>
<lb n="951"/><span>sa bhaile imeasc a gcumann nGaedhealach féin, gurab</span>
<lb n="952"/><span>innte atá dlúth-cháirdeas naomhtha agus luibh-leigheas</span>
<lb n="953"/><span>do'n chroidhe bhrónach le fagháil — gurab uaithe is binne</span>
<lb n="954"/><span>a cloistear ceol na sean-aimsire, gur b'í teanga</span>
<lb n="955"/><span>na féile í, gur b'í teanga a dteinnteáin féin í agus</span>
<lb n="956"/><span>an teanga is fearr chun tír-grádhthóireachta do</span>
<lb n="957"/><span>ghríosadh agus do chur ar lán-lasadh í — gur b'í an</span>
<lb n="958"/><span>teanga is caoine i do na grádhthóiríbh óga agus iad fé</span>
<lb n="959"/><span>bhláth bhán na n-áirne, nóin lae Bhealltaine, agus iad</span>
<lb n="960"/><span>ag caomh-chogarnaigh ag cur a gcumainn i n-umhail dá</span>
<lb n="961"/><span>chéile, le brigh ná tiocfadh leis an mBéarla leamh</span>
<lb n="962"/><span>fhuar croidhe an Ghaedhil choidhche do shásamh.</span></p>
<lb n="963"/>
<lb n="964"/><p><span>Is iad na daoine seo buan-taca na Gaedhilge</span>
<lb n="965"/><span>feasta, do réir mo bharamhla-sa.  Beidh an lá</span>
<lb n="966"/><span>buaidhte aici, an tráth a cuirfear n-a luighe ar lucht</span>
<lb n="967"/><span>a labhartha nach trúig aithise ná ceann-fé dhóibh í bheith</span>
<lb n="968"/><span>ar eolas aca, acht mór-is-fiú agus árdughadh cinn a</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="969"/><p><span>bheith ortha mar gheall uirthe, agus go bhfuiltear ag</span>
<lb n="970"/><span>tnúth leo n-a taoibh, agus go bhfuil sé ceangailte</span>
<lb n="971"/><span>ortha, í fhágaint mar oighreacht sár-luachmhair ag á</span>
<lb n="972"/><span>gclainn.</span></p>
<lb n="973"/>
<lb n="974"/><p><span>Cuirfead dhá sholuíd síos díbh, atá ar m'eolas féin,</span>
<lb n="975"/><span>ag dearbhughadh ar a dhéine mar atá nós ag cur go</span>
<lb n="976"/><span>dian i n-aghaidh na teangan.  Ógánach dar casadh orm,</span>
<lb n="977"/><span>ar Chruaich Phádraig, sa bhfoghmhar so imthigh thorainn,</span>
<lb n="978"/><span>d'innis dam, go dtugadh na sean-daoine an chéad</span>
<lb n="979"/><span>chuid de'n choróin Mhuire as Gaedhilg uatha gach oidhche</span>
<lb n="980"/><span>i mbothán a athar, & gur as Béarla do thugadh an t-aos</span>
<lb n="981"/><span>óg na freagarthaí uatha.</span></p>
<lb n="982"/>
<lb n="983"/><p><span>Is furus a thuigsint as an tsoluíd seo a mhire mar</span>
<lb n="984"/><span>atá an teanga dhúthchas ag dul i bhfeochadh agus a</span>
<lb n="985"/><span>usa, mar an gcéadna, mar a fhéadfaidhe cosg do chur</span>
<lb n="986"/><span>leis an bhfeochadh so, fós amháin.  Dá gcuirtí n-a luighe</span>
<lb n="987"/><span>ar na leanbhaíbh, gurab é an cleite badh mhór-chúisighe</span>
<lb n="988"/><span>dhóibh é, bheith n-a gcaipínibh aca, a bheith ar a gcumas na</span>
<lb n="989"/><span>freagarthaí a thabhairt uatha as a dteangain féin, níl</span>
<lb n="990"/><span>amhras ná gur gearr gur bheag aca a mBéarla briste</span>
<lb n="991"/><span>agus gur rogha leo go mór teanga thuilteach a sean.</span></p>
<lb n="992"/>
<lb n="993"/><p><span>Is soiléire ná soin a tuigfear éagadh na teangan</span>
<lb n="994"/><span>as an dtarna sholuíd.  Easpog gur mhór é a chuid</span>
<lb n="995"/><span>eolais ar an nGaedhilg, do bhuail umam, & é ag dul</span>
<lb n="996"/><span>d'fhiosrughadh paróiste leis, go raibh a heolas ag óg</span>
<lb n="997"/><span>agus ag aosta beagnach dá raibh n-a gcomhnuidhe innte.</span>
<lb n="998"/><span>D'fhiafruigheas de, an mbeadh sé de shásamh orainn</span>
<lb n="999"/><span>seanmóin a chlos uaidh as Gaedhilg.  “Níl éin-nídh,”</span>
<lb n="1000"/><span>ars' eisean dom fhreagradh.  “dob' áile liom ná é,</span></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="1001"/><p><span>mar ná fuil sé ar chumas éin-teangan eile iomláine</span>
<lb n="1002"/><span>cráibhtheachta an chroidhe Ghaedhealaigh do chur ar lán-</span>
<lb n="1003"/><span>lasadh mar í; acht,” ars eisean, “ní fhéadfaidhe masla</span>
<lb n="1004"/><span>ní budh mhó do chur ar phobal go mbeadh a heolas aca</span>
<lb n="1005"/><span>ná labhairt leo aiste, mar gur b'í an chiall a bhainfidís</span>
<lb n="1006"/><span>as ná, ná raibh de mheas ortha acht gur scata tuathalán</span>
<lb n="1007"/><span>iad, gan éin-eolas aca ar Bhéarla.”</span></p>
<lb n="1008"/>
<lb n="1009"/><p><span>Ní ceart dúinn bheith ag tromuidheacht ortha n-a</span>
<lb n="1010"/><span>thaobh soin.  Ní héin-iongnadh gur beag ar thuathachaibh</span>
<lb n="1011"/><span>mí-shaoghalacha an iarthair teanga a mbothán súigh, mar</span>
<lb n="1012"/><span>ná feicid ag lucht a labhartha acht an dealbhas agus</span>
<lb n="1013"/><span>ainbhfios agus aithis d'á leanmhaint mar leannán sidhe</span>
<lb n="1014"/><span>ó aois go bás dóibh, seachas teanga chath-bhuadhach</span>
<lb n="1015"/><span>Shasana, urlabhra na scol is na gcúirt agus lucht</span>
<lb n="1016"/><span>áird-réime, agus é fé litridheacht chomh háluinn sin</span>
<lb n="1017"/><span>nach féidir a mhaise do shárughadh, — urlabhra atá dá</span>
<lb n="1018"/><span>fhoir-leathanughadh ar fuid ríoghachta na cruinne le</span>
<lb n="1019"/><span>toradh claidheamh.</span></p>
<lb n="1020"/>
<lb n="1021"/><p><span>Acht seo nídh eile fé ndeara dhon teangain bheith ag</span>
<lb n="1022"/><span>dul i n-éag: gur daoine lucht a labhartha ná fuil léir-</span>
<lb n="1023"/><span>thuigsint sa cheist aca, acht an léisín eolais atá ag</span>
<lb n="1024"/><span>teacht dóibh innte dá dhalladh, lé comhacht nóis, agus ag</span>
<lb n="1025"/><span>cur a fuatha ortha níosa mhó ná mar atá a ngéir-</span>
<lb n="1026"/><span>riachtanas.</span></p>
<lb n="1027"/>
<lb n="1028"/><p><span>Ní gábhadh a dhéanamh, acht a chur 'na luighe ar thuath-</span>
<lb n="1029"/><span>achaibh dealbha láimh leis an bhfairrge nach mó bhí an</span>
<lb n="1030"/><span>Ghaedhilg fé tharcuisne ag maithibh na tíre roimhe seo ná</span>
<lb n="1031"/><span>mar atá sí fé árd-mheas anois aca; agus nach cíoc-</span>
<lb n="1032"/><span>raighe atá aos óg na gcathrach, chun eolais do chur ar</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="1033"/><p><span>Fhrainncis ná ar an nGaedhilg féin, agus go dtéidheann</span>
<lb n="1034"/><span>na sluaighte aca gach bliadhain ar chuaird go dtí na</span>
<lb n="1035"/><span>ceanntraibh Gaedhealacha, ina a bhfuil sí go beó fós,</span>
<lb n="1036"/><span>i mbéalaibh na ndaoine, gan truailliughadh dhul uirthi;</span>
<lb n="1037"/><span>agus nach taithneamhaighe leó síneadh folláin binn an</span>
<lb n="1038"/><span>tsléibhe nó fothram borb na bóchna ag dul 'na gcluas-</span>
<lb n="1039"/><span>aibh, agus í ag borradh is ag briseadh tré chuasaibh</span>
<lb n="1040"/><span>Aicle nó Cliara, ná ceol binn na Gaedhilge a béalaibh</span>
<lb n="1041"/><span>na dtuathach.  Chífear annsoin gur móide mór-chúis</span>
<lb n="1042"/><span>thuathaigh an iarthair é n-a thaobh féin agus i dtaobh a</span>
<lb n="1043"/><span>theangan.</span></p>
<lb n="1044"/>
<lb n="1045"/><p><span>Cuirtar i n-umhail dó, nídh nach iongnadh, nach fuláir</span>
<lb n="1046"/><span>dó eolas ar Bhéarla do bheith aige i ngnóthaíbh an</span>
<lb n="1047"/><span>tsaoghail; agus gur ró-riachtanach dá chlainn a eolas</span>
<lb n="1048"/><span>a bheith aca i gcomhair lae bhuainte an fhoghmhair i</span>
<lb n="1049"/><span>Sasana nó i gcathrachaibh móra Aimerice.  Bíodh a</span>
<lb n="1050"/><span>fhios aige nach trúig ceann-fé dhó a bheith air é, acht</span>
<lb n="1051"/><span>cúis mhór-is-fiú, géilleadh a thabhairt dá chlaontaibh</span>
<lb n="1052"/><span>nádúrtha, agus cluas a thabhairt go hurramach don</span>
<lb n="1053"/><span>gcléir & é ghá chomhairliughadh ar a leas a teangain</span>
<lb n="1054"/><span>sean-naomh a chinidh; agus gur móide subháilce & grinn</span>
<lb n="1055"/><span>a lín tighe é na sean-sgoruidheachta do chur ar siubhal</span>
<lb n="1056"/><span>arís, le geoin meidhreachta na Gaedhilge, atá chomh</span>
<lb n="1057"/><span>suairc leis an mil do bhíodh ar bhórdaibh fleadh na</span>
<lb n="1058"/><span>sean-Ghaedheal, agus í ag cur scaipeadh ar an gciúin-</span>
<lb n="1059"/><span>eas mhairbhtheach do bhí le fada ar fuid a bhótháin, de</span>
<lb n="1060"/><span>dheascaibh leamh-urlabhra an choigcríchigh do chleachtadh.</span></p>
<lb n="1061"/>
<lb n="1062"/><p><span>Curtar i dtuigsint go soiléir do lucht labhartha na</span>
<lb n="1063"/><span>Gaedhilge go bhfuil tabharthas mór-luachmhar ar sheilbh</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="1064"/><p><span>aca, agus nach fearr a théidheann báire camáin dá</span>
<lb n="1065"/><span>sláinte ná mar a théidheann eólas ar theangain a sin-</span>
<lb n="1066"/><span>sear d'á n-intleacht; annsain ní baoghal báis feasta</span>
<lb n="1067"/><span>dhi é.</span></p>
<lb n="1068"/>
<lb n="1069"/><p><span>Acht ní leór an méid sin amháin.  Más mian leis</span>
<lb n="1070"/><span>na Gaedhealaibh seo go bhfuil treo mhaith ortha go luigh-</span>
<lb n="1071"/><span>feadh na tuathaigh Ghaedhealacha ar aithris a dhéanamh ar</span>
<lb n="1072"/><span>nós, cromaidís féin ar dtúis air.  An té cháinfeadh</span>
<lb n="1073"/><span>nó a mholfadh an teanga Ghaedhilge, ní fuláir dó eólas</span>
<lb n="1074"/><span>do chur uirthe ar dtúis.  Ní bhaineann sé liom-sa,</span>
<lb n="1075"/><span>san aitheasc so ná fuil ceapaithe agam acht chun</span>
<lb n="1076"/><span>Éireannaigh óga do chur ag machtnamh, éan-chur síos a</span>
<lb n="1077"/><span>dhéanamh ar an modh budh dheamhraithige go bhféadfaidhe</span>
<lb n="1078"/><span>an teanga do aithbheodhughadh.</span></p>
<lb n="1079"/>
<lb n="1080"/><p><span>Éan-pharóiste gur b'í an Ghaedhilg atá ar eolas ag an</span>
<lb n="1081"/><span>gceathramhadh chuid de na leanbhaíbh scoile, dá gcuirtí</span>
<lb n="1082"/><span>oide innte do bheadh eolgach ar í labhairt agus tuaras-</span>
<lb n="1083"/><span>tal do thabhairt dó de bharr a chuid eolais ar an dá</span>
<lb n="1084"/><span>theangain, agus gan éin-ghiústís ná éan-oifigeach</span>
<lb n="1085"/><span>phuiblidhe eile do chur ins na ceanntraibh Gaedhealacha</span>
<lb n="1086"/><span>ná beadh eolas ar Ghaedhilg aige — ní bheadh ann acht</span>
<lb n="1087"/><span>mar a deintar sa Bhreatain agus i dtuaisceart na</span>
<lb n="1088"/><span>hAlban.</span></p>
<lb n="1089"/>
<lb n="1090"/><p><span>Téimís níosa shia ar an gceist: níl éan-chúis</span>
<lb n="1091"/><span>tabháchtach i dtaobh tairbhthe nó teagaisc, ná cuirfidhe</span>
<lb n="1092"/><span>teanga na hÉireann ar chlár an Scrúduighthe Mheadhón-</span>
<lb n="1093"/><span>aigh, i n-ionad Laidne nó Gréigise nó Frainncise féin.</span>
<lb n="1094"/><span>Ní túisce bhíonn toradh stúidéir na mac léighinn</span>
<lb n="1095"/><span>foillsighthe ná mar a mbíonn eolas neamhthairbhthighe ná</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="1096"/><p><span>Laidne agus na Frainncise bhí foghlumtha aca imighthe</span>
<lb n="1097"/><span>as a gcuimhne uatha, seachas eolas ar a dteangain</span>
<lb n="1098"/><span>féin do thabhairt dóibh, ionnus go bhféadfaidís cainnt</span>
<lb n="1099"/><span>a dhéanamh le lucht a labhartha, agus eolas d'fhagháil ó</span>
<lb n="1100"/><span>n-a mbéal-aithris ar bheathaidh ghrinn a sean do</span>
<lb n="1101"/><span>chuirfeadh aiteas le n-a saoghal ortha.</span></p>
<lb n="1102"/>
<lb n="1103"/><p><span>Ní raibh fé bhun cheithre chéad mac léighinn na</span>
<lb n="1104"/><span>Gaedhilge istigh ar an Scrúdughadh Mheadhónach i</span>
<lb n="1105"/><span>n-uraidh.  Is é is dóichighe go raibh dá chéad míle d'ár</span>
<lb n="1106"/><span>ndaoinibh óga ag casadh le saghas éigin eolais do chur</span>
<lb n="1107"/><span>ar Fhrainncis agus ar Laidin.  Dá mbadh ag claoi le</span>
<lb n="1108"/><span>heolas d'fhagháil ar a dteangaidh dhúthchais féin do</span>
<lb n="1109"/><span>bheidís, nár mhór mar thaca iad chun úirscéaluidheacht</span>
<lb n="1110"/><span>ghrinn na Gaedhilge do thabhairt leo aniar ó n-a mbothán-</span>
<lb n="1111"/><span>aibh, agus í fhoirleathanughadh go buan agus go bríoghmhar</span>
<lb n="1112"/><span>ar fuid críche Fódla.</span></p>
<lb n="1113"/>
<lb n="1114"/><p><span>Is mór ar fad an lámh chabhartha atá tabhartha ag</span>
<lb n="1115"/><span>Easpuig na hÉireann uatha agus ollamhnacht Ghaedhilge</span>
<lb n="1116"/><span>do chur ar bun i gColáiste Mhagh-Nuadhat.</span></p>
<lb n="1117"/>
<lb n="1118"/><p><span>Ní ag dul thar fóir é a rádh, dá mbeadh sé ar a</span>
<lb n="1119"/><span>chumas ag an Athair Eoghan Ua Gramhna, gach a</span>
<lb n="1120"/><span>ndeintar de shagairt óga i gColáiste Mhagh Nuadhat</span>
<lb n="1121"/><span>gach bliadhain do ghríosadh le n-a theas-ghrádh féin, ná</span>
<lb n="1122"/><span>beadh de bhreith ar urlabhra Oisín do dhíth-phréamhughadh a</span>
<lb n="1123"/><span>fearann na Féinne ná an creideamh do phlannduigh</span>
<lb n="1124"/><span>Pádraig na mbachall innte do stracadh as a</span>
<lb n="1125"/><span>phréamhachaibh.</span></p>
<lb n="1126"/>
<lb n="1127"/><p><span>Acht do réir mar chítear dhamh-sa 'sé an nídh é is</span>
<lb n="1128"/><span>riachtanaighe chun buan-aithbheodhughadh & foir-leathan-</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1129"/><p><span>ughadh na teangan do chur chun chinn ná atharrughadh do</span>
<lb n="1130"/><span>dhéanamh ar an Acadaimh Ghaedhealaigh fé lathair nó</span>
<lb n="1131"/><span>ceann nua do chur ar bun, ar chor go bhféadfaidhe</span>
<lb n="1132"/><span>comhacht intleachta na Gaedhealtachta do chur le</span>
<lb n="1133"/><span>chéile i n-aon chumann amháin ná beadh a atharrach</span>
<lb n="1134"/><span>intinne aca acht a bheith go síor-imnidheach ar son na</span>
<lb n="1135"/><span>teangan & ná beadh chomh beag-anmach & iarsmaí ársa</span>
<lb n="1136"/><span>sár-luachmhara na nGaedheal, d'fhág scoláirí tír-</span>
<lb n="1137"/><span>ghrádhacha mar Hudson, Mac Uí Argadáin agus Bhilde</span>
<lb n="1138"/><span>mar oighreacht ag Clannaibh Gaedheal, do scaoileadh</span>
<lb n="1139"/><span>uatha anonn go South Censington, chomh maith & nár</span>
<lb n="1140"/><span>bhfiú iad spéis a chur ionnta; cumann gur bh'eol</span>
<lb n="1141"/><span>dóibh cionnus cúrsa na teangan do stiúrughadh mar</span>
<lb n="1142"/><span>budh chóir a dhéanam & go mbeadh gean a ndóthain aca</span>
<lb n="1143"/><span>uirthe, agus meanma chun breaghthacht a filidheachta</span>
<lb n="1144"/><span>agus gach saghas stairidheachta eile, dá thaithneamhaighe</span>
<lb n="1145"/><span>agus dá thábhachtaighe, d'fhoillsiughadh os comair súl</span>
<lb n="1146"/><span>lucht léighinn an tsaoghail.</span></p>
<lb n="1147"/>
<lb n="1148"/><p><span>Dá gcuirfidhe Acadamh nua ar bun, do bheadh fé</span>
<lb n="1149"/><span>chúram scoláire, mar chuid aca so atá n-a mbeathaidh</span>
<lb n="1150"/><span>fós — cuirim i gcás Gilbert — go mbeadh eolas cruinn</span>
<lb n="1151"/><span>aca ar cheisteannaibh cruadha do réidhteach, nó go</span>
<lb n="1152"/><span>mbeadh teas-ghrádh an Chraoibhín Aoibhinn aca chun</span>
<lb n="1153"/><span>stuidéir a dhéanamh ar an dteangain fé mar atá sí i</span>
<lb n="1154"/><span>mbéalaibh na ndaoine, agus do thabharfadh canamhaint</span>
<lb n="1155"/><span>agus scríbhneóireacht gach cúige fé riaghail aon ughdar-</span>
<lb n="1156"/><span>tháis amháin, agus slacht do chur ar a bhfuil fágtha</span>
<lb n="1157"/><span>againn de scríbhinníbh agus de sheanchuidheacht neamh-</span>
<lb n="1158"/><span>shlachtmhair ar chuma do bheadh oireamhnach don ré seo,</span></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1159"/><p><span>agus réim nua-litridheachta do chruthughadh, ciaca as</span>
<lb n="1160"/><span>Gaedhilg nó as Béarla é, acht go mbeadh cuma agus</span>
<lb n="1161"/><span>crut agus greann na sean-aimsire uirthe.</span></p>
<lb n="1162"/>
<lb n="1163"/><p><span>Do bheadh tuilleadh nach é le déanamh aca.  Níor</span>
<lb n="1164"/><span>mhór dhóibh dlúith-cheangal caradais do dhéanamh idir</span>
<lb n="1165"/><span>Chlannaibh Gaedheal atá scaipithe ar fuid an domhain</span>
<lb n="1166"/><span>agus a ndeigh-thréithe do chur fé mheas arís os comhair</span>
<lb n="1167"/><span>an tsaoghail; agus ceol a sean do bheith dh'á chleachtadh</span>
<lb n="1168"/><span>aca, agus drámaidheacht dhúthchasach fhíor-Ghaedhealach</span>
<lb n="1169"/><span>do cheapadh — rud ná fuil fós le fagháil; agus láimh-</span>
<lb n="1170"/><span>scríbhinní luachmhara stardha do chnuasach go bhfuil na</span>
<lb n="1171"/><span>leoghain dá gcogaint i leabharlannaibh Shasana agus</span>
<lb n="1172"/><span>i mainistríbh i gcéin; agus an cómhtholán do chur ar</span>
<lb n="1173"/><span>siubhal arís chun scaipeadh do chur ar ghruaim na</span>
<lb n="1174"/><span>ndaoine, i n-éinfeacht le féileamhlacht ársaidh, lúith-</span>
<lb n="1175"/><span>chleasa agus gártha na Teamhrach do chur fé réim arís</span>
<lb n="1176"/><span>ar fuid na Banban.</span></p>
<lb n="1177"/>
<lb n="1178"/><p><span>An é an bhraich gan lionn é do Ghaedhealaibh na</span>
<lb n="1179"/><span>hÉireann bheith ag braith go mbéarfaidh an tráth ortha</span>
<lb n="1180"/><span>go sroichfidh siad oileáin agus gleannta na hAlban,</span>
<lb n="1181"/><span>tar éis tulcaí garbha na Maoile a chur dhíobh, agus</span>
<lb n="1182"/><span>ceangal cáirdis do dhéanamh níosa dhlúithe ná mar a</span>
<lb n="1183"/><span>deineadh le déidheanaighe é idir shliocht na laochraidhe</span>
<lb n="1184"/><span>do shealbhuigh iad agus do rug buadh fé Aonghus agus</span>
<lb n="1185"/><span>do thug umhlacht do Cholm Cille agus dul níosa shia ná</span>
<lb n="1186"/><span>soin féin, ar mhuir & ar mhachaire, ar lorg treabhachais</span>
<lb n="1187"/><span>gur gairid é ar ngaol leó atá n-a gcomhnuidhe i</span>
<lb n="1188"/><span>nOileán Mhanann, & i measc sléibhte ceoigh na Breat-</span>
<lb n="1189"/><span>aine, agus cathrach ársa Breataine na Frainnce, & a</span></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1190"/><p><span>subháilcí agus a dtréithe do chur leis an nGaedhealtacht</span>
<lb n="1191"/><span>eile atá ag dul i méid & i dtreise sa ré nua so, agus</span>
<lb n="1192"/><span>leigheas a dhéanamh ar an gcnaoidh mhairbhthigh atá</span>
<lb n="1193"/><span>ag cur éadóchais ar an sean-aois tnáithte seo, i</span>
<lb n="1194"/><span>dtaobh anma & cuirp, le spriodáltacht chomh beo agus</span>
<lb n="1195"/><span>cródhacht chomh neamh-eaglach agus meon chomh neamh-</span>
<lb n="1196"/><span>thruaillighthe & do bhíodar le linn mí-shaoghaltachta</span>
<lb n="1197"/><span>agus macántachta na sean-aimsire.</span></p>
<lb n="1198"/>
<lb n="1199"/><p><span>Nílim dá iarraidh ar mo chomhdhúthchaisíbh faillighe do</span>
<lb n="1200"/><span>thabhairt ins na nidhthibh is riachtanaighe fé láthair, agus</span>
<lb n="1201"/><span>imnidhe do bheith aca ionnta so ná fuil dul ar a</span>
<lb n="1202"/><span>gcur chun cinn fós.  Acht táim dá iarraidh ortha go</span>
<lb n="1203"/><span>lán dáiríribh gan a mheas a thuilleadh nach mian le</span>
<lb n="1204"/><span>héin-neach ar dteanga náisiúnta do chosaint ar an</span>
<lb n="1205"/><span>mbás acht le daoinibh atá ar bheagán céille, acht a</span>
<lb n="1206"/><span>fhios a bheith aca ná beidh éin-nidh níosa usa le déanamh</span>
<lb n="1207"/><span>ag Feis na hÉireann ná is mó a bheidh de fhonn ortha</span>
<lb n="1208"/><span>chuige ná is dualgaisighe dhóibh a dhéanamh ná teanga</span>
<lb n="1209"/><span>na Teamhrach do chur fé ghradam arís.</span></p>
<lb n="1210"/>
<lb n="1211"/><p><span>Ní beag de chúis ghuil é dhon Ghaedheal machtnamh a</span>
<lb n="1212"/><span>dhéanamh ar stair-chúrsaíbh a theangan.  Ní raibh d'a</span>
<lb n="1213"/><span>barr aige ar feadh na gcianta acht tarcuisne agus</span>
<lb n="1214"/><span>bheith fé dhaor-smacht na dlighe, agus cuir a bháis amháin.</span></p>
<lb n="1215"/>
<lb n="1216"/><p><span>Bhí sé coisgithe ar Chlannaibh Gaedheal tabhairt suas</span>
<lb n="1217"/><span>do bheith ortha.  Bhí clódóireacht leabhar i n-ainbhfios</span>
<lb n="1218"/><span>ortha, agus iarsmaí litridheachta a dteangan scaipithe</span>
<lb n="1219"/><span>agus curtha i bhfolach aca, agus ag feochadh i láimh-</span>
<lb n="1220"/><span>scríbhinníbh, ar eagla go ndaorfaidhe le ceannairc iad,</span>
<lb n="1221"/><span>dá mbéarfaidhe ortha agus iad do bheith aca.</span>
<lb n="1222"/></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1223"/><p><span>Acht níor chuir an daor-smacht go léir eagla ar na</span>
<lb n="1224"/><span>filíbh í chanadh ná ar na scoláiríbh í scríobhadh ná ar an</span>
<lb n="1225"/><span>gcléir teagasc a thabhairt d'á dtréid aiste, ná níor</span>
<lb n="1226"/><span>chás leo aghaidh do thabhairt ar gach amhgar dá ghéire</span>
<lb n="1227"/><span>agus an bás féin d'fhulaing de fhonn í chosaint, de bhrígh</span>
<lb n="1228"/><span>gur bh'é an greim dubhach leo é droich-chrích d'á breith.</span></p>
<lb n="1229"/>
<lb n="1230"/><p><span>I laethibh na bainrioghna mallaighthe úd, Eilís, dob' é</span>
<lb n="1231"/><span>an sár-staraidhe úd Dubhaltach Mac Firbisigh do bhí n-a</span>
<lb n="1232"/><span>cúram, agus é ag cur le chéile an leabhair iongantaigh</span>
<lb n="1233"/><span>úd, na Geinealacha, i n-onóir dá fhlaith, nuair do</span>
<lb n="1234"/><span>chaoin sé go fuigheach ar an gcreich do bhí imighthe ar</span>
<lb n="1235"/><span>fhlaithibh na nGaedheal, agus gan an oiread agus ionad</span>
<lb n="1236"/><span>a n-adhlactha de sheilbh aca d'fhearann a sean.</span></p>
<lb n="1237"/>
<lb n="1238"/><p><span>Tráth eile dob' é Micheál Ó Cléirigh bhí n-a cúram</span>
<lb n="1239"/><span>n-a chillín dhealbh, agus é go caomh cíocrach ag aith-</span>
<lb n="1240"/><span>scríobhadh na sean-leabhar do bhí cnuasuighthe aige,</span>
<lb n="1241"/><span>nuair a chuir sé i n-umhail brón a chroidhe n-a fhoclaibh</span>
<lb n="1242"/><span>mí-shaoghalacha féin, gur trúig truaigh-mhéile agus</span>
<lb n="1243"/><span>taise do ghlóir Dé agus d'onóir na hÉireann é mar</span>
<lb n="1244"/><span>bhí treabh Gaedhil mhic Néill curtha le fán.</span></p>
<lb n="1245"/>
<lb n="1246"/><p><span>Tar éis an dá ár d'imir an t-an-spioraid úd</span>
<lb n="1247"/><span>Cromail & an tríomhadh rí Liam ar Éirinn agus a</span>
<lb n="1248"/><span>fearann a roinnt, & a ath-roinnt ar an aicme</span>
<lb n="1249"/><span>mhalluighthe do thaobhuigh leo, dob' éigean do cheannas</span>
<lb n="1250"/><span>na Gaedhealtachta stríocadh de bhrígh ná raibh éan-dul</span>
<lb n="1251"/><span>aige ar cur i n-aghaidh dlighthe ifreannda Shasana.  Acht</span>
<lb n="1252"/><span>i lár an léir-screasa go léir níor tháinig an maolughadh</span>
<lb n="1253"/><span>ba lugha ar mhisneach chroidhe an Chéitinnigh agus é</span></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1254"/><p><span>i bhfolach i nGleann Eatharlaigh, cé go raibh an mac</span>
<lb n="1255"/><span>mallachtan droich-bheartach úd Cairiú go fraochmhar ar</span>
<lb n="1256"/><span>a thóir; agus níor lugha ná ar tháinig de mhisneach</span>
<lb n="1257"/><span>ar an bhFlaithbheartach 'na bhóthán i gCuan na Mara ná</span>
<lb n="1258"/><span>ar an Loingseach n-a chillín sa Lobháin.</span></p>
<lb n="1259"/>
<lb n="1260"/><p><span>Acht do leanadar ortha go caoin-dúthrachtach ag</span>
<lb n="1261"/><span>cur litridheachta na Gaedhilge le chéile le súil go</span>
<lb n="1262"/><span>n-eireochadh breacadh lae na síothchána uirthe.  Acht i</span>
<lb n="1263"/><span>n-ionad na síothcána, ba sheacht mí-ádhmharaighe an</span>
<lb n="1264"/><span>aoide do bhí i ndán di.</span></p>
<lb n="1265"/>
<lb n="1266"/><p><span>Níor mhó brobh agus ár Dhroichead-Átha nó briseadh na</span>
<lb n="1267"/><span>Bóinne seachas na reachtaí diablaidhe do ceapadh i</span>
<lb n="1268"/><span>n-aghaidh Clanna Gaedheal le linn cheannais na bain-</span>
<lb n="1269"/><span>ríoghna Anna agus an chéad rí Sheoirse.</span></p>
<lb n="1270"/>
<lb n="1271"/><p><span>Do dheineadar ruagairí reatha dhen tsagart agus</span>
<lb n="1272"/><span>den oide scoile.  Dob' éigean dóibh teicheadh leo</span>
<lb n="1273"/><span>féin, & dul i bhfolach ar fuid fiadhantais na ngleann,</span>
<lb n="1274"/><span>agus gan d'ionad ná de chóir ag an sagart chun</span>
<lb n="1275"/><span>aifrinn Dé a thabhairt uaidh ná ag an oide chun múin-</span>
<lb n="1276"/><span>teorachta acht fé dhíon bhotháin anacraigh éigin, nó</span>
<lb n="1277"/><span>fothrach gan fiú na dtaobhán air — nó cois chlaidhe, nó</span>
<lb n="1278"/><span>cliathán carraige, agus gan a atharrach scátha ortha ó</span>
<lb n="1279"/><span>loscadh gréine an tsamhraidh ná d'fhothain aca ó thaca</span>
<lb n="1280"/><span>nimhneach nó ó chlagarnaigh an dubhluachair.</span></p>
<lb n="1281"/>
<lb n="1282"/><p><span>Acht chuaidh sé dhíobh go léir chroidhe do-chlaoidhte an</span>
<lb n="1283"/><span>fhileadh agus an scoláire Ghaedhilge do chlaoi; agus mar</span>
<lb n="1284"/><span>fhínné fhírinneach air sin, is i gcaitheamh aoise na daor-</span>
<lb n="1285"/><span>bhruide sin do scaoil an Cearbhallánach a chuid cheoil</span>
<lb n="1286"/><span>agus duan sídhe-bhinne ar fuid na Banban, agus do</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1287"/><p><span>chloiseadh “An Londubh,” “An Druim-fhionn Donn</span>
<lb n="1288"/><span>Dílis” agus “Fáinne Geal an Lae” ó'n mbuidhin</span>
<lb n="1289"/><span>iongantaigh úd “Báird agus Filí na Mumhan” do bh,</span>
<lb n="1290"/><span>scaipithe ar fuid na cúige sin, agus gan dh'á ngríosadh</span>
<lb n="1291"/><span>acht ná raibh dul ag croidhe an Ghaedhil gan tocht</span>
<lb n="1292"/><span>mhór a ghéar-chrádha do scaoileadh uaidh i ndán nó</span>
<lb n="1293"/><span>briseadh dhul air.</span></p>
<lb n="1294"/>
<lb n="1295"/><p><span>Feirmeoir i Ráth Luirc do b'eadh duine aca.  Oide</span>
<lb n="1296"/><span>scoile i gConntae an Chláir duine eile aca.  Ceoltóir</span>
<lb n="1297"/><span>caoch i dTiobraid Arann do b'eadh duine eile aca —</span>
<lb n="1298"/><span>daoine go bhfuil a n-ainmne i n-ainbhfios anois ar na</span>
<lb n="1299"/><span>daoinibh a ghabhann a n-amhrán, an tráth is caoine a</span>
<lb n="1300"/><span>bhíonn a smaointe agus is mó bhíonn aiteas ar a</span>
<lb n="1301"/><span>gcroidhthibh.</span></p>
<lb n="1302"/>
<lb n="1303"/><p><span>I gcionn scaithimh d'eirigh tír-ghrádhthóirí agus scol-</span>
<lb n="1304"/><span>áirí i measc lucht an nua-cheannais agus an Sacs-</span>
<lb n="1305"/><span>bhéarla mar urlabhra aca.  Do thosnuigheadar go mall</span>
<lb n="1306"/><span>ar a thabhairt fé ndeara a ársaidhe agus a thaithneamh-</span>
<lb n="1307"/><span>aighe a bhí litridheacht na Gaedhilge do bhí curtha ar</span>
<lb n="1308"/><span>gcúl ag fuid na gcnoc le fada bhliadhantaibh, agus</span>
<lb n="1309"/><span>do bhí mar chúis chnáide ag lucht léighinn.  Le linn na</span>
<lb n="1310"/><span>haimsire sin iseadh do sholáthair Éamonn De Búrca</span>
<lb n="1311"/><span>do Choláiste na Tríonóide an leabhar iongantach úd</span>
<lb n="1312"/><span>nach féidir a luach d'áireamh, “Reachtaí na mBreitheamh,”</span>
<lb n="1313"/><span>taréis bheith céad bliadhan ar fán dó agus ar ceal ar</span>
<lb n="1314"/><span>fuid bothán Tiobrad Arann, agus do ceannuigheadh</span>
<lb n="1315"/><span>Ogygia Uí Fhlaithbheartaigh ar fiche ghiní, agus an</span>
<lb n="1316"/><span>leabhar iolstarthach úd, “An Leabhar Breac,” ar thrí</span>
<lb n="1317"/><span>phuint, trí déag is dhá thuistiún.</span>
<lb n="1318"/></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1319"/><p><span>Dob' é an tuitim amach truaigh-mhéileach é, i stair</span>
<lb n="1320"/><span>theangan do bhí imighthe nach beag, do réir mar a saoil-</span>
<lb n="1321"/><span>eadh, gur b'é sin an tráth do thángthas ar an “Seanchus</span>
<lb n="1322"/><span>Mór” go míorbhuilteach, mar adéarfá, & gan a</span>
<lb n="1323"/><span>thuairisc le fagháil le ciantaibh, agus a rádh go raibh</span>
<lb n="1324"/><span>na scoláirí dob' fhearr a bhí n-a mbeathaidh an tráth soin</span>
<lb n="1325"/><span>i n-ainbhfios ar an saghas cainnte do bhí scríobhtha ann.</span></p>
<lb n="1326"/>
<lb n="1327"/><p><span>Fé dheire do tháinig ughdarthás scoláire iltheangadh</span>
<lb n="1328"/><span>na Frainnce agus na Gearmáine 'gá radh go raibh bun-</span>
<lb n="1329"/><span>eolas comh tábhachtach le fagháil sa tSean-Ghaedhilg ar</span>
<lb n="1330"/><span>stair na hEórpa roimh ré na Rómhánach le stair na</span>
<lb n="1331"/><span>gCaesar ar mhór-cháil cathrach na Róimhe féin.</span></p>
<lb n="1332"/>
<lb n="1333"/><p><span>Le linn na haimsire sin, d'eirigh buidhean scoláire</span>
<lb n="1334"/><span>cruinn-eolgach sár-imnidheach Gaedhilge i bhfus againn</span>
<lb n="1335"/><span>féin — Peitrí, Seaghán Ó Donnabháin, agus Eoghan</span>
<lb n="1336"/><span>Ó Comhraidhe, do dhein craobhscaoileadh go soiléir ar</span>
<lb n="1337"/><span>stair-chúrsaíbh na teangan agus do chuir aicme a</span>
<lb n="1338"/><span>cáinte agus cnáide n-a gcomhnuidhe.  Chuireadar n-a</span>
<lb n="1339"/><span>luighe ar scoláiríbh an tsaoghail choidhche arís nár</span>
<lb n="1340"/><span>bh'iongnadh do Chlannaibh Gaedheal greamughadh d'á</span>
<lb n="1341"/><span>sean-leabhraibh le greim do-scaoilte duine do bheadh i</span>
<lb n="1342"/><span>nguais a bháidhte, agus nár bh'éan-ghlafairneach é a bhí</span>
<lb n="1343"/><span>scríbhte ionnta ag daoinibh tuathalacha neamh-eolgacha,</span>
<lb n="1344"/><span>acht fínnidhthe fírinneacha ar staraidheacht agus ar</span>
<lb n="1345"/><span>litiridheacht níosa ársaidhe & níosa aiteasaighe ná mar</span>
<lb n="1346"/><span>atá ar sheilbh ag éin-treibh Eorpaigh eile ar an dtaobh</span>
<lb n="1347"/><span>amuigh de na Gréagachaibh & de na Rómhánachaibh féin.</span></p>
<lb n="1348"/>
<lb n="1349"/><p><span>Do bhí an lá le lucht cosanta na teangan fé</span>
<lb n="1350"/><span>dheireadh, acht cé gur mhór ag an lucht léigheannta í,</span></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1351"/><p><span>bhí na cainteoirí ar fuid na gcnoc d'á scaoileadh chun</span>
<lb n="1352"/><span>báis.  Ba mhór é meas lucht teangthacha uirthe; acht i</span>
<lb n="1353"/><span>dtaobh an Ghaedhil óig gurab aiste do deineadh é</span>
<lb n="1354"/><span>oileadh & gurab innte do cumadh & do neartuigheadh a</span>
<lb n="1355"/><span>mheabhair chinn agus do chuir a chuid fola ag gluais-</span>
<lb n="1356"/><span>eacht go luaimneach tré n-a chuisleannaibh, níl de</span>
<lb n="1357"/><span>mheas aige uirthe ná de shuim aige innte acht mar</span>
<lb n="1358"/><span>a bheadh i gcoigcríoch droch-chúmtha agus gan uime acht</span>
<lb n="1359"/><span>brat lom-chaithte nó duine dealbh gaolmhar dó do bheadh</span>
<lb n="1360"/><span>n-a chomhnuidhe i mbéal a dhoruis aige.</span></p>
<lb n="1361"/>
<lb n="1362"/><p><span>Nílim dá iarraidh an oiread suime do chur innte fé</span>
<lb n="1363"/><span>láthair agus do chuirfeadh an toirmeasc budh lugha ar an</span>
<lb n="1364"/><span>ngnó atá dá chur chun cinn againn anois, mar ná féad-</span>
<lb n="1365"/><span>fadh éin-nídh do raghadh chun ár dtairbhthe do chur chun</span>
<lb n="1366"/><span>cinn mar budh cheart acht fé churam macnais Feise</span>
<lb n="1367"/><span>Náisiúnta.</span></p>
<lb n="1368"/>
<lb n="1369"/><p><span>Táim lán-deimhnightheach ná déanfar éan-aithbheodh-</span>
<lb n="1370"/><span>ughadh coitchionn de fhonn cúiteamh a dhéanamh i</span>
<lb n="1371"/><span>bhfaillighe na haimsire atá imighthe agus is lugha ná</span>
<lb n="1372"/><span>soin a déanfar é le hintinn an Béarla do chur ar</span>
<lb n="1373"/><span>gcúl.</span></p>
<lb n="1374"/>
<lb n="1375"/><p><span>Is ait an nídh é, go gcaithfear a dhearbhughadh go</span>
<lb n="1376"/><span>bhfuil urlabhra ar n-athrach chomh oireamhnach mar chainnt</span>
<lb n="1377"/><span>agus chomh taithneamhach le hintleacht na Gaedhealtachta</span>
<lb n="1378"/><span>atá suas anois agus do bhí báire camáin agus</span>
<lb n="1379"/><span>fiaguidheacht do shláinte chuirp na sean-Ghaedheal.</span>
<lb n="1380"/><span>Ní fuláir a chur n-a luighe ar Ghaedhealaibh na linne</span>
<lb n="1381"/><span>seo mar an gcéadna nach cúis aithise dhóibh eolas do</span>
<lb n="1382"/><span>bheith aca ar theangain a dtíre féin, agus gan bheith dá</span></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1383"/><p><span>ceilt, chomh maith agus da mbadh táir-oighreachas í atá</span>
<lb n="1384"/><span>de sheilbh aca ó n-a sinsear, acht cúis na mór-chúise</span>
<lb n="1385"/><span>budh mhó d'fhéadfaidís a bheith aca, a bheith ar a gcumas</span>
<lb n="1386"/><span>í labhairt, agus gurab aiteasach thar barr í mar adhbhar</span>
<lb n="1387"/><span>stuidéir, agus gurab í a thabharfaidh aithne dhóibh ar na</span>
<lb n="1388"/><span>sean-leasaibh do mheasadar a bheith fé dhraoidheacht, le</span>
<lb n="1389"/><span>linn a leanbaidheachta, agus gurab aiste a gheobhaid</span>
<lb n="1390"/><span>ceol na salm do chan sean-naoimh na hÉireann i</span>
<lb n="1391"/><span>n-allód ag gabháil moladh le Rígh mór na gComhacht is</span>
<lb n="1392"/><span>na bhFeart; gurab uaithe a gheobhaid fuaim gár-chatha</span>
<lb n="1393"/><span>na seana-laoch, agus caoin-chogarnach na gcumannach</span>
<lb n="1394"/><span>n-óg, agus iad ar scáth thobair dhraoidheachta éigin.</span></p>
<lb n="1395"/>
<lb n="1396"/><p><span>Cá bhfuil a fhios ná gur b'é toradh mhachtnaimh na</span>
<lb n="1397"/><span>hóg-Ghaedhealtachta so é ná coimhlíonadh a dhéanamh ar</span>
<lb n="1398"/><span>an dtairngreacht úd go mbeidh teanga na Teamhrach</span>
<lb n="1399"/><span>agus Chinn Choradh fé mheas fós i nÉirinn, agus go mbeidh</span>
<lb n="1400"/><span>sé de luach saothair ag na daoinibh agus de shólás ortha a</span>
<lb n="1401"/><span>dhílse mar a dheineadar í chaomhnadh & í i gcontabhairt a</span>
<lb n="1402"/><span>báis — mar badh mheasa leo a bás ná a mbás féin, a</span>
<lb n="1403"/><span>rádh gur rith leo, gur rug ré na síothchána uirthe, agus</span>
<lb n="1404"/><span>go mbeidh sí mar cheangal chaomh-charadais idir Chlannaibh</span>
<lb n="1405"/><span>Gaedheal le ré an tsaoghail, agus mar cheann-tobar</span>
<lb n="1406"/><span>aca, d'á ngríosadh chun filidheachta agus ceoil a sean</span>
<lb n="1407"/><span>do aithbheodhughadh, agus d'á mbrostughadh chun aithris a</span>
<lb n="1408"/><span>dhéanamh ar a mbeathaidh mí-shaoghalaigh macánta deigh-</span>
<lb n="1409"/><span>mhéinnigh agus ar a n-éirimíbh uaisle, mar is deamh-</span>
<lb n="1410"/><span>rathach gurab ionnta amháin atá leigheas le fagháil ar</span>
<lb n="1411"/><span>inntleacht tnáithte an tsaoghail.</span></p>
<lb n="1412"/>
<lb n="1413"/><p><span>(A dheire.)</span></p>
<lb n="1414"/>
<lb n="1415"/><p>
<lb n="1416"/></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Toradh na Gaeilge ar Aitheasc agus ar Ghréithribh na nGaedheal

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Toradh na Gaeilge ar Aitheasc agus ar Ghréithribh na nGaedheal

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
