Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Niamh</title><author><name type="main">An tAthair Peadar Ó Laoghaire</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">LM017</note>
                         <note type="L">iii</note>
                         <note type="B">1910</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2013</date><idno>LM017</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><bibl><title>Niamh</title><author>An tAthair Peadar Ó Laoghaire</author><imprint><publisher>Brún agus Ó Nualláin, Teoranta</publisher><date>1910</date></imprint>
 </bibl></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>NIAMH.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>LEABHAR A H-AON.</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>CAIBIDIOL I.</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>IMIRT ANAMA.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>Sa bhliain d' aois an Tighearna naoi gcéad cheithre fichid a</span>
<lb n="10"/><span>ceathair do thóg Brian Bóramha Luimneach ó-s na Lochlanaigh.</span>
<lb n="11"/><span>Do loisg sé an chathair, agus an méid des na Lochlanaigh nár</span>
<lb n="12"/><span>marbhuigheadh agus nár tógadh 'n-a bprísúnachaibh, b'éigean</span>
<lb n="13"/><span>dóibh teitheadh le n-a n-anam as an áit.  Chuaidh cuid acu</span>
<lb n="14"/><span>síos go h-Inis Cathaigh.  Bhí seilbh ag Lochlanaigh i n-Inis</span>
<lb n="15"/><span>Cathaigh an uair sin agus ar feadh mórán aimsire roimis sin.</span>
<lb n="16"/><span>Bhíodar tar éis na manach a dhíbirt as an oileán agus iad</span>
<lb n="17"/><span>féin do dhainginiughadh ann, agus bhí an áit caothamhail</span>
<lb n="18"/><span>eidhsáideach eacrach acu, lámh le faraige agus lámh le tír.</span>
<lb n="19"/><span>An sochar agus an saidhbhreas a bheiridís leó as an dtír mór-</span>
<lb n="20"/><span>thímpal, le guid agus le fuadach agus le creachadh,</span>
<lb n="21"/><span>choimeádaidís ar an oileán é go dtí go dtagadh na loingeas</span>
<lb n="22"/><span>agus go bhféadaidís é chur soir abhaile nó é dhíol, nó é</span>
<lb n="23"/><span>mhalairtiughadh ar bhia nó ar éadach nó ar arm, nó ar pé neithe</span>
<lb n="24"/><span>eile a bhíodh ag teastubháil uatha.</span></p>
<lb n="25"/>
<lb n="26"/><p><span>Nuair a tháinig an lucht teithe anuas ó Luimneach agus</span>
<lb n="27"/><span>nuair a dh'innseadar do Lochlanaigh Ínse Cathaigh cad a bhí</span>
<lb n="28"/><span>déanta ag Brian, go raibh an chathair 'n-a luaithrigh agus a</span>
<lb n="29"/><span>raibh de dhaoine inti marbh nó tógtha nó imthighthe gan tuairisg,</span>
<lb n="30"/><span>shocaruighdar go léir ar an oileán do chur i dtreó chosanta</span>
<lb n="31"/><span>chómh maith agus dob' fhéidir é, agus ar iad féin a chosaint</span>
<lb n="32"/><span>go h-imirt anama.  Tháinig triúr curaí anuas ó'n gcathair</span></p>
</div>
<pb n="8"/>
<div><lb n="33"/><p><span>i n-aonfheacht leis an lucht teithe.  Íomhar agus Amhlaoibh agus</span>
<lb n="34"/><span>Duíbhghean an triúr san.</span></p>
<lb n="35"/>
<lb n="36"/><p><span>Chuireadar an t-oileán i dtreó chosanta.  Níor bh'fhada go</span>
<lb n="37"/><span>raibh Brian anuas 'n-a ndiaigh.  Do bhris sé féin agus a</span>
<lb n="38"/><span>shluagh isteach chúcha ar an oileán.  Do troideadh go dian ó</span>
<lb n="39"/><span>gach taobh.  Imirt anama dáiríribh ab eadh é dos na Lochlanaigh.</span>
<lb n="40"/><span>Do briseadh agus do brúghadh agus do buadhadh ortha.  Do</span>
<lb n="41"/><span>thuiteadar 'n-a gcéadtaibh.  Do fágadh a bhformhór marbh ar</span>
<lb n="42"/><span>an oileán agus do tógadh an triúr, Íomhar agus Amhlaoibh</span>
<lb n="43"/><span>agus Duíbhghean.  D'fhág san Luimneach agus oileán Ínse</span>
<lb n="44"/><span>Cathaigh folamh ó Lochlanachaibh, agus gan aon tsúil go</span>
<lb n="45"/><span>dtiucfadh a thuille acu chun na háite sin, an fhaid a bhéadh</span>
<lb n="46"/><span>Brian beó pé 'n-Éirinn é.</span></p>
<lb n="47"/>
<lb n="48"/><p><span>Nuair a tuigeadh an nídh sin tháinig na manaigh chun an</span>
<lb n="49"/><span>oileáin airís.  Tháinig duine ana naomhtha n-ar bh' ainim dó</span>
<lb n="50"/><span>Colla, agus bhí sé i n' Abb ar an mainistir, agus chuir sé</span>
<lb n="51"/><span>gach gnó Creidimh ar siúbhal airís ann, fé chomairce</span>
<lb n="52"/><span>Sheanáin naomhtha.  Na manaigh agus na sagairt a dhíbir na</span>
<lb n="53"/><span>Lochlanaigh as an áit thánadar airís, an méid a bhí beó acu,</span>
<lb n="54"/><span>agus do luighdar isteach sa n-obair bheannuighthe mar ba ghnáth</span>
<lb n="55"/><span>roimis sin.  Bhí gach aon rud loitithe briste sgartálta i</span>
<lb n="56"/><span>ndiaigh na Lochlanach.  Do dhein Colla na h-áiteana a bhí</span>
<lb n="57"/><span>beannuighthe do choisreacan airís, agus do chuir Brian chuige</span>
<lb n="58"/><span>síos adhmad agus clocha agus aol agus saoir agus lucht</span>
<lb n="59"/><span>ceárd, agus gach aon chóir a bhí riachtanach chun gach díobhála</span>
<lb n="60"/><span>d'ár dhein na Lochlanaigh do leigheas, agus chun gach ar</span>
<lb n="61"/><span>bhriseadar do dheisiughadh, i dtreó, ar ball, go raibh an áit</span>
<lb n="62"/><span>níos fearr agus níos uaisle agus níos órnáidighe agus níos</span>
<lb n="63"/><span>oireamhnaighe chun gnóthaí Creidimh agus chun onóra thabhairt</span>
<lb n="64"/><span>do Dhia ann, 'ná mar a bhí sé, a déarfadh duine, sar a dtáinig</span>
<lb n="65"/><span>aon Lochlanach riamh isteach ann.</span></p>
<lb n="66"/>
<lb n="67"/><p><span>Fé mar a bhí na manaigh ag teacht tar n-ais ann bhí na daoine,</span>
<lb n="68"/><span>sa chómharsanacht mór-thímpal, chómh fada siar le Léim</span></p>
</div>
<pb n="9"/>
<div><lb n="69"/><p><span>Chúchulainn agus chómh fada óthuaidh le Cill Caoí, ag cur</span>
<lb n="70"/><span>arbhair agus éadaigh agus adhbhar teine, agus neithe de'n</span>
<lb n="71"/><span>tsórd san, isteach chúcha ar an oileán.  Do chuir Brian féin</span>
<lb n="72"/><span>chúcha a lán neithe a bhí ag teastubháil uatha agus nár bh’ fhéidir</span>
<lb n="73"/><span>dóibh a dh'fhághail ó's na daoine.  Chuir sé chúcha, mar bhara</span>
<lb n="74"/><span>ar gach bronntanas eile, cailís óir a bhí tar éis teacht chuige</span>
<lb n="75"/><span>féin ó'n Róimh, ó'n bPápa, 'ghá chur i n-iúil dó cad é an</span>
<lb n="76"/><span>buidhchas a bhí ag an bPápa air mar gheall ar a mhór-</span>
<lb n="77"/><span>ghníomhartha i gcoinnibh na Lochlanach, i gcoinnibh namhad an</span>
<lb n="78"/><span>Chreidimh.  Ba mhór ab fhiú an chailís sin.  Ór ar fad ab eadh</span>
<lb n="79"/><span>í, agus bhí sí téagartha, trom, agus má ba mhór ab fhiú an</span>
<lb n="80"/><span>méid óir a bhí inti, ba mhó 'ná san ab fhiú an gréas órnáide a</span>
<lb n="81"/><span>bhí geártha uirthi, chómh h-ealadhanta agus chómh ceárdamhail</span>
<lb n="82"/><span>agus chómh greanta.  Ach bhí nídh uirthi a bhí níba dhaoire go</span>
<lb n="83"/><span>mór 'ná an t-ór agus an órnáid i n-aonfheacht.  Bhí ag bun</span>
<lb n="84"/><span>an cupáin uirthi, mór-thímpal, sa n-áit 'n-a raibh an cupán</span>
<lb n="85"/><span>suidhte ar an gcois, crios de chlochaibh lóghmhara go raibh, ba</span>
<lb n="86"/><span>dhóich leat, fuasgailt mic rígh a' braighdineas ins gach cloch</span>
<lb n="87"/><span>díobh.  Thug Brian an chailís sin do Cholla agus do</span>
<lb n="88"/><span>mhainistir Ínse Cathaigh, i n-onóir do Dhia agus do Sheanán</span>
<lb n="89"/><span>naomhtha, agus ba mhór ag Colla agus ag na manaigh go léir,</span>
<lb n="90"/><span>agus ag cléir na tíre go léir sa tímpal, an chailís sin, agus</span>
<lb n="91"/><span>ba mhór é a mbuidhchas ar Bhrian d'á bár.</span></p>
<lb n="92"/>
<lb n="93"/><p><span>Chómh luath agus bhí a manaigh tagaithe tháinig na micléighinn.</span>
<lb n="94"/><span>Chómh luath agus tháinig na micléighinn do cuireadh na</span>
<lb n="95"/><span>sgoileana ar siúbhal.</span></p>
<lb n="96"/>
<lb n="97"/><p><span>Nuair a tháinig na Lochlanaigh níor fhághadar aon nídh i</span>
<lb n="98"/><span>bhfuirm leabhair, d'ár tháinig fé n-a súilibh, gan cur sa teine</span>
<lb n="99"/><span>nó sa n-uisge, agus ba mhar a chéile do leabhraibh na h-aimsire</span>
<lb n="100"/><span>sin teine nó uisge, mar is ar chroicean a déintí an</span>
<lb n="101"/><span>sgríbhinn agus do bhaineadh an t-uisge an sgríbhinn de'n</span>
<lb n="102"/><span>chroicean chómh luath agus do fliuchtí é.  Ach níor bh' fhada go</span>
<lb n="103"/><span>raibh leabhair a ndóthin airís acu, mar, an mhuintir a bhí ag</span></p>
</div>
<pb n="10"/>
<div><lb n="104"/><p><span>teacht do thugadar leabhair leó ar iasacht agus ansan do</span>
<lb n="105"/><span>sgríobhadar macshamhla, a ndóthin díobh, sar ar chuireadar</span>
<lb n="106"/><span>abhaile na h-iasachtaí.</span></p>
<lb n="107"/>
<lb n="108"/><p><span>Níor bh' fhada gur leath an sgéal ar fuid na h-Éirean go</span>
<lb n="109"/><span>raibh na sgoileana ar siúbhal airís i n-Inis Cathaigh.  Tháinig</span>
<lb n="110"/><span>na h-ógánaigh ó gach aon pháirt d'Éirinn chun na sgoluigheachta</span>
<lb n="111"/><span>dh'fhághail.  Bhí ainim Cholla i mbéalaibh daoine ar fuid na</span>
<lb n="112"/><span>h-Éirean, agus lasmuich d'oileán na h-Éirean, le méid an</span>
<lb n="113"/><span>eóluis a bhí aige agus le doimhneacht a thuisgiona agus le</span>
<lb n="114"/><span>feabhas an teagaisg a thugadh sé dos na h-ógánaigh.  Ba ghearr</span>
<lb n="115"/><span>go raibh na h-ógánaigh ag teacht anall ó'n oileán ar a</span>
<lb n="116"/><span>dtugtar Sasana anois, agus adtuaidh ó Albain, agus andeas</span>
<lb n="117"/><span>ó'n bhFrainc agus ó'n Almáinn.  Clann na ríghthe agus na</span>
<lb n="118"/><span>n-uasal isiad a thagadh.  Do gheibhdís sgoluigheacht agus bia</span>
<lb n="119"/><span>agus deoch agus díon, agus gach coimeád suas eile a</span>
<lb n="120"/><span>theastuigheadh uatha, saor i n-aisge, gan aon tsaghas díol-</span>
<lb n="121"/><span>uigheachta, i sgolaibh na h-Éirean an uair sin.  Níor bh' aon</span>
<lb n="122"/><span>iongnadh go dtagaidís 'n-a gcéadtaibh agus 'n-a míltibh.</span></p>
<lb n="123"/>
<lb n="124"/><p><span>CAIBIDIOL II.</span></p>
<lb n="125"/>
<lb n="126"/><p><span>TADHG AGUS AMHLAOIBH.</span></p>
<lb n="127"/>
<lb n="128"/><p><span>Tímpal na h-aimsire sin bhí cuid des na Lochlanaigh féin</span>
<lb n="129"/><span>ag tusnughadh ar an gCreideamh a ghlacadh, go mór mór, an</span>
<lb n="130"/><span>chuid acu a bhí tar éis cur fútha i n-Éirinn agus cómhnuighe a</span>
<lb n="131"/><span>dhéanamh dóibh féin ann, agus tar éis cleamhnaisí dhéanamh le</span>
<lb n="132"/><span>mnáibh Éireanacha.  D'eirigh an cómhngas, agus ansan an</span>
<lb n="133"/><span>gaol, idir iad féin agus na cómharsain a bhí 'n-a dtímpal.</span>
<lb n="134"/><span>As san amach do thusnuighdar ar nósaibh na h-Éirean do</span>
<lb n="135"/><span>ghlacadh.  Chuaidh eólus ar an gCreideamh i bhfeidhm ortha i</span></p>
</div>
<pb n="11"/>
<div><lb n="136"/><p><span>ndiaigh ar ndiaigh, agus thusnuighdar ar an gCreideamh do</span>
<lb n="137"/><span>ghlacadh.  Chun iad féin d'ollamhughadh i gceart i gcóir an</span>
<lb n="138"/><span>Chreidimh thusnuighdar ar dhul isteach ins na sgoileanaibh chomh</span>
<lb n="139"/><span>maith le cách, agus rud a chuirean iongnadh anois ar dhaoine</span>
<lb n="140"/><span>ná tuigean i gceart an mhór-aigne atá sa n-Éireanach, bhí</span>
<lb n="141"/><span>fáilte rómpa ins na sgoileanaibh chómh maith agus a bhí roimh</span>
<lb n="142"/><span>chách.</span></p>
<lb n="143"/>
<lb n="144"/><p><span>Lá, agus an obair ar siúbhal i sgolaibh na mainistreach,</span>
<lb n="145"/><span>tháinig ógánach uasal chun an oileáin.  Bhí folt fionn air, ag</span>
<lb n="146"/><span>tuitim go trom anuas ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh.</span>
<lb n="147"/><span>Bhí clóca, nó brat, aniar ar a shlinneánaibh mar ba cheart a</span>
<lb n="148"/><span>bheith ar mhac rígh, agus bhí sé ríoga 'n-a cruith agus 'n-a</span>
<lb n="149"/><span>phearsain.  Go mór mór, bhí an tsúil ríoga ag taithneamh</span>
<lb n="150"/><span>'n-a cheann, súil iona raibh fíor uaisleacht, gan uabhar,</span>
<lb n="151"/><span>úmhluigheacht gan cheann-ísleacht fírinne aigne gan nochtadh</span>
<lb n="152"/><span>aigne.  Tháinig sé go dorus na mainistreach.  Tháinig an</span>
<lb n="153"/><span>dóirseóir chuige.</span></p>
<lb n="154"/>
<lb n="155"/><p><span>“D'oirfeadh dom, le d'thoil, an t-Abb a dh' fheisgint,” ar</span>
<lb n="156"/><span>seisean leis an ndóirseóir.</span></p>
<lb n="157"/>
<lb n="158"/><p><span>“Tá go maith, a rígh,” arsa'n dóirseóir.  “Buail mar seo,</span>
<lb n="159"/><span>le d'thoil.”</span></p>
<lb n="160"/>
<lb n="161"/><p><span>Do rugadh i láthair Cholla é.</span></p>
<lb n="162"/>
<lb n="163"/><p><span>“Cad é seo atá uait, a mhic?” arsa'n t-Abb leis.</span></p>
<lb n="164"/>
<lb n="165"/><p><span>“Tá, a Athair,” ar seisean, “gur mhaith liom, dá mb' é</span>
<lb n="166"/><span>do thoil é, raint aimsire chaitheamh sa mhainistir seo ag</span>
<lb n="167"/><span>déanamh foghluma.”</span></p>
<lb n="168"/>
<lb n="169"/><p><span>“Cé h-é thu, le d'thoil?” arsa'n t-Abb.</span></p>
<lb n="170"/>
<lb n="171"/><p><span>“Tadhg ua Cealla is ainim dom, a Athair,” arsa'n</span>
<lb n="172"/><span>t-ógánach, “agus adtuaidh ó Uíbh Máine do thánag.”</span></p>
<lb n="173"/>
<lb n="174"/><p><span>“Airiú,” arsa'n t-Abb, “an mac do Thadhg Mhór ua</span>
<lb n="175"/><span>Chealla thu!”</span></p>
<lb n="176"/>
<lb n="177"/><p><span>“Iseadh, a Athair,” arsa'n t-ógánach.</span></p>
<lb n="178"/>
<lb n="179"/><p><span>Do cuireadh isteach láithreach é sa sgoil a bhí oireamhnach dó.</span></p>
</div>
<pb n="12"/>
<div><lb n="180"/><p><span>Bhí an Tadhg ua Cealla san ocht mbliana déag d' aois an</span>
<lb n="181"/><span>uair sin.</span></p>
<lb n="182"/>
<lb n="183"/><p><span>Cúpla lá i ndiaigh an lae a tháinig Tadhg ua Cealla tháinig</span>
<lb n="184"/><span>ógánach eile isteach sa mhainistir.  Lochlanach ab eadh é, agus</span>
<lb n="185"/><span>ba léir gur mhac rígh é.  Bhí folt gruaige air a bhí chómh dubh</span>
<lb n="186"/><span>le gual, agus bhí a chroicean chómh geal leis an sneachta.  Bhí</span>
<lb n="187"/><span>luisne chroídhreach 'n-a dhá leacain, agus bhí gealgháire 'n-a</span>
<lb n="188"/><span>dhá shúil agus 'n-a bhéal i dtreó go raibh báigh ag gach aoinne</span>
<lb n="189"/><span>leis ar an gcéad amharc.</span></p>
<lb n="190"/>
<lb n="191"/><p><span>Do tugadh i láthair Cholla é.</span></p>
<lb n="192"/>
<lb n="193"/><p><span>“Cad é an ainim atá ort-sa, a mic?” arsa Colla leis,</span>
<lb n="194"/><span>“agus cá mbíon cómhnuighe ort nuair a bhíon tú sa bhaile?”</span></p>
<lb n="195"/>
<lb n="196"/><p><span>“Lochlanach iseadh mé, a Athair,”  arsa'n t-ógánach, “agus</span>
<lb n="197"/><span>Amhlaoibh is ainim dom.  Amhlaoibh Óg a tugtar orm, mar</span>
<lb n="198"/><span>Amhlaoibh is ainim dom' athair leis.  Thánag anso chun</span>
<lb n="199"/><span>sgoluigheachta d'fhághail, mar deir gach aoinne gur anso atá</span>
<lb n="200"/><span>an sgoluigheacht is fearr le fághail.”</span></p>
<lb n="201"/>
<lb n="202"/><p><span>“Tá go maith,” arsa'n t-Abb.  “Is dócha nách d'ár</span>
<lb n="203"/><span>gCreideamh tú, ach ní dheinean san deifrígheacht ar bith.</span>
<lb n="204"/><span>Tabharthas ó Dhia iseadh an Creideamh.  Múinfear duit anso</span>
<lb n="205"/><span>pé léighean nó pé eólus atá uait, agus ní baoghal duit go</span>
<lb n="206"/><span>ndéanfaidh aoinne aon cur isteach ort mar gheall ar</span>
<lb n="207"/><span>chreideamh.”</span></p>
<lb n="208"/>
<lb n="209"/><p><span>“Táim 'ghá chuimhneamh le fada, a Athair,” arsa'n</span>
<lb n="210"/><span>t-ógánach, “gur mhaith an rud dom eólus éigin do chur ar</span>
<lb n="211"/><span>bhúr gCreideamh.  Ní féidir do dhuine creideamh do ghlacadh</span>
<lb n="212"/><span>gan eólus a chur ar dtúis air.  Má chím ó'n eólus gur nídh</span>
<lb n="213"/><span>fóghanta é ba chóir gur mhaith an rud dom é ghlacadh.  Pé 'cu</span>
<lb n="214"/><span>ghlacfad é nó ná glacfad cad é an díobháil a dhéanfaidh sé</span>
<lb n="215"/><span>dhom eólus do chur air?”</span></p>
<lb n="216"/>
<lb n="217"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó,” arsa'n t-Abb.  “Lean do thoil</span>
<lb n="218"/><span>agus do thuisgint féin sa nídh sin.  Go dtugaidh Dia agus</span>
<lb n="219"/><span>Seanán naomhtha dhuit an t-eólus atá uait!”</span>
<lb n="220"/></p>
</div>
<pb n="13"/>
<div><lb n="221"/><p><span>Do cuireadh Amhlaoibh Óg isteach sa sgoil do ceapadh a bhí</span>
<lb n="222"/><span>oireamhnach dó, agus cá gcurfaí é ach isteach sa sgoil chéadna</span>
<lb n="223"/><span>'n-ar cuireadh Tadhg ua Cealla.</span></p>
<lb n="224"/>
<lb n="225"/><p><span>Níor bh'fhada gur chuir an bheirt aithne mhaith ar a chéile.</span>
<lb n="226"/><span>Níor bh'fhada gur eirigh caradas mór eatartha.  Bhíodar araon</span>
<lb n="227"/><span>go h-ana mhaith chun an léighinn a thógaint, agus ba dheacair</span>
<lb n="228"/><span>d'aoinne a dh'innsint cé 'cu b'fhearr chuige.  Ins gach nídh a</span>
<lb n="229"/><span>bhain le neart géag agus le cleasaibh lúth dob' é an sgéal</span>
<lb n="230"/><span>céadna é.  Ní raibh aon bhreith ag aoinne de'n bheirt ar</span>
<lb n="231"/><span>bhuachtaint i gceart ar an bhfear eile.  Ach bhí so le feisgint</span>
<lb n="232"/><span>soiléir go leór.  Ní raibh aon fhear eile ins na sgolaibh sin</span>
<lb n="233"/><span>a dh'fhéadfadh cimilt le h-aoinne de'n bheirt i n-aon rud a</span>
<lb n="234"/><span>bhain le neart cuirp ná le cleasaibh lúth.</span></p>
<lb n="235"/>
<lb n="236"/><p><span>Ní raibh Tadhg Óg ua Cealla abhfad i n-Inis Cathaigh nuair</span>
<lb n="237"/><span>a rugadh soir go Ceann Cora é, go ríghtheighlach Bhriain féin.</span>
<lb n="238"/><span>Bhí aithne mhaith agus cion mór ag Brian ar athair an fhir óig</span>
<lb n="239"/><span>sin, ar Thadhg Mhór ua Chealla.  Ní h-aon iongnadh nár fágadh</span>
<lb n="240"/><span>Tadhg Óg abhfad gan breith soir go Ceann Cora.</span></p>
<lb n="241"/>
<lb n="242"/><p><span>Agus dar ndó' nuair a h-iaradh ar Thadhg dul soir níor</span>
<lb n="243"/><span>b' fhéidir a chara agus a chómhalta, Amhlaoibh, a dh' fhágáilt</span>
<lb n="244"/><span>'n-a dhiaigh sa mhainistir.  B' éigean dóibh araon dul soir.</span>
<lb n="245"/><span>Chómh luath agus do cuireadh aithne thoir ortha ba dhóich leat</span>
<lb n="246"/><span>gur anuas as an spéir a thuiteadar, tháinig a leithéid sin</span>
<lb n="247"/><span>d' uraim ag gach aoinne dhóibh agus a leithéid sin de chion ag</span>
<lb n="248"/><span>gach aoinne ortha.</span></p>
<lb n="249"/>
<lb n="250"/><p><span>Bhí fhios ag gach aoinne gur mhac rígh Tadhg Óg ua Cealla,</span>
<lb n="251"/><span>agus isé rud a deireadh na daoine a chíodh é 'ná, “An t-é</span>
<lb n="252"/><span>ná déanfadh ach feuchaint air, gan aon phioc d'á fhios a bheith</span>
<lb n="253"/><span>aige cé h-é féin, d' aithneóch' sé gur mac rígh é!”  Bhí an</span>
<lb n="254"/><span>uraim ag ár sínsear riamh do'n rígh agus do mhac an rígh.</span>
<lb n="255"/><span>Nílimid féin ró shaor ó'n ngalar gcéadna.</span></p>
<lb n="256"/>
<lb n="257"/><p><span>Bhí tuairim láidir ag daoine gur mhac rígh Amhlaoibh, leis,</span>
<lb n="258"/><span>bíodh ná dúbhairt sé féin, luath ná mall, gur bh'eadh.  Níor</span></p>
</div>
<pb n="14"/>
<div><lb n="259"/><p><span>admhuigh sé gur bh'eadh agus ní lúgha ná mar a shéan sé gur</span>
<lb n="260"/><span>bh'eadh.</span></p>
<lb n="261"/>
<lb n="262"/><p><span>Áit chun an uile shaghas cleasaidheachta, idir ruith agus léim</span>
<lb n="263"/><span>agus iomrasgáil agus caitheamh cloch araige agus tógaint</span>
<lb n="264"/><span>ualaí troma, ab eadh Ceann Cora an uair sin, agus bhí fir</span>
<lb n="265"/><span>óga ann nár bh'fhuiriste buachtaint ortha ins na gníomharthaibh</span>
<lb n="266"/><span>sin.  Bhí an bheirt a tháinig aniar ó Inis Cathaigh maith a ndóthin</span>
<lb n="267"/><span>do'n chuid ab fhearr acu, 'sé sin d'á gcómhnaoisibh.  Ní raibh</span>
<lb n="268"/><span>aon breith acu, ámhthach, ar aon chimilt a dhéanamh leis na</span>
<lb n="269"/><span>fearaibh stáluighthe cruadha a bhí ann.</span></p>
<lb n="270"/>
<lb n="271"/><p><span>I n-éaghmais na lúthchleas bhíodh cleasa agus gleacaidheacht</span>
<lb n="272"/><span>ar na h-airm acu.  Bhíodh airm éadtroma ann dos na</span>
<lb n="273"/><span>buachailíbh chun bheith ag déanamh taithíghe dhíobh.  D'imir gach</span>
<lb n="274"/><span>duine de'n bheirt cluiche ar gach arm des na h-airm sin leis</span>
<lb n="275"/><span>na buachailíbh ab fearr a bhí ar theighlach Bhriain, agus</span>
<lb n="276"/><span>chuireadar iongnadh ar gach aoinne.  Bhíodh capal bata acu</span>
<lb n="277"/><span>ann agus marcach bréige anáirde air agus éide ar an marcach,</span>
<lb n="278"/><span>agus gníomh fir ab eadh ruith chun an mharcaigh sin agus buille</span>
<lb n="279"/><span>thuaigh a thabhairt dó sa cheathramhain agus idir éide agus</span>
<lb n="280"/><span>ceathramha do ghearadh leis an mbuille sin i dtreó go</span>
<lb n="281"/><span>dtuitfeadh an chos ar thaobh de'n chapa agus an arcach ar</span>
<lb n="282"/><span>an dtaobh eile.</span></p>
<lb n="283"/>
<lb n="284"/><p><span>Dubhairt Amhlaoibh gur dhóich leis go ndéanfadh sé an gníomh</span>
<lb n="285"/><span>san.  Do tugadh tuagh Mhurchadh mhic Bhriain chuige.  Bhí sí ró</span>
<lb n="286"/><span>throm dó.  Do tugadh tuagh ná raibh chómh trom chuige.  Do</span>
<lb n="287"/><span>cuireadh anáirde an fear bréige ar an gcapal bréige.  Do</span>
<lb n="288"/><span>chas Amhlaoibh an tuagh agus do rith sé chun an mharcaigh agus</span>
<lb n="289"/><span>do bhuail sé a bhuille.  Chuir a buille stangadh sa n-éide a</span>
<lb n="290"/><span>bhí ar ceathramhain an fhir bhréige.  Sin ar chuir.</span></p>
<lb n="291"/>
<lb n="292"/><p><span>Do cuireadh suas an fear bréige airís agus éide shlán air.</span>
<lb n="293"/><span>Do rug Tadhg Óg ua Cealla ar thuaigh eile.  Do thoibh sé</span>
<lb n="294"/><span>féin an tuagh.  Bhain sé casadh as an dtuaigh agus do rith sé</span>
<lb n="295"/><span>chun an mharcaigh bhréige.  Tháinig an tuagh anuas ar an</span></p>
</div>
<pb n="15"/>
<div><lb n="296"/><p><span>gceathramhain.  Do thuit an cos ar thaobh de'n chapal agus</span>
<lb n="297"/><span>an fear ar an dtaobh eile.</span></p>
<lb n="298"/>
<lb n="299"/><p><span>Do leath a dhá shúil ar Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="300"/>
<lb n="301"/><p><span>“Ó!” ar seisean, “Agus níor chuiris leath do nirt leis</span>
<lb n="302"/><span>an mbuille!”</span></p>
<lb n="303"/>
<lb n="304"/><p><span>“Do chuireas,” arsa Tadhg, “ach níor dhóich leat gur</span>
<lb n="305"/><span>chuireas.  Cleas iseadh é.  Chuiris-se oiread nirt leis an</span>
<lb n="306"/><span>mbuille agus chuireas sa leis, ach níor thugais a cheart féin</span>
<lb n="307"/><span>do'n fhaobhar.  Ní'l ann ar fad ach cleas, agus taithíghe ar an</span>
<lb n="308"/><span>gcleas.”</span></p>
<lb n="309"/>
<lb n="310"/><p><span>“B'fhéidir é,” arsa Amhlaoibh, “ach mo thruagh-sa an fear</span>
<lb n="311"/><span>go n-imireófá-sa an cleas san air i láthair catha.”</span></p>
<lb n="312"/>
<lb n="313"/><p><span>Do rug Amhlaoibh ar bhogh Mhurchadh.  Mheas sé an bogh do</span>
<lb n="314"/><span>lúbadh.  Do theip air.</span></p>
<lb n="315"/>
<lb n="316"/><p><span>“Ba mhaith liom aon urchar amháin a dh'fheisgint uait, a rígh,”</span>
<lb n="317"/><span>ar seisean le Murchadh.</span></p>
<lb n="318"/>
<lb n="319"/><p><span>“Chífir agus fáilte, a mhic ó,” arsa Murchadh.  Do rug</span>
<lb n="320"/><span>Murchadh ar an mbogh agus do lúb sé é agus chuir sé an</span>
<lb n="321"/><span>tsrang air mar ba chóir chun lámhaigh.  Ansan do rug sé ar</span>
<lb n="322"/><span>shaighid agus chuir sé an saighead leis an sraing.  Bhí an bogh</span>
<lb n="323"/><span>dhá shlait ar faid.  Chuir sé an lámh chlé n-a lár.  Tharaing sé</span>
<lb n="324"/><span>an tsrang leis an láimh dheis go dtí gur dhóich le duine ná</span>
<lb n="325"/><span>raibh dhá throigh idir dhá cheann an bhogha.  Thug se aghaidh ar an</span>
<lb n="326"/><span>dtaobh thall de'n ghleann.  Do thárla éan faraige bheith ag</span>
<lb n="327"/><span>gluaiseacht fan an ghleanna thall, lasmuich, dar le n-a raibh</span>
<lb n="328"/><span>láithreach, de raon aon urchair.  Do sheinn an tsrang.  Do</span>
<lb n="329"/><span>ghluais an saighead.  Bhí súil gach aoinne ar an saighead agus</span>
<lb n="330"/><span>ar an éan.  Chonacadar ag teacht chun a chéile iad.  Do chuaidh</span>
<lb n="331"/><span>an saighead tríd an éan agus thuiteadar araon chun tailimh</span>
<lb n="332"/><span>thall ar thaobh an ghleanna.  Do rith buachail anonn agus thug</span>
<lb n="333"/><span>sé leis anall iad.  Bhí iongnadh agus alltacht ar Amhlaoibh</span>
<lb n="334"/><span>nuair a thuig sé i n' aigne cad é an neart nár bh'fholáir a</span>
<lb n="335"/><span>bheith sa bhfear a chaith an t-urchar san.</span>
<lb n="336"/></p>
</div>
<pb n="16"/>
<div><lb n="337"/><p><span>CAIBIDIOL III</span></p>
<lb n="338"/>
<lb n="339"/><p><span>INNTINN BHRIAIN.</span></p>
<lb n="340"/>
<lb n="341"/><p><span>Do caitheadh an lá ar an gcuma san, go suairc agus go</span>
<lb n="342"/><span>soilbhir agus go muinteartha.  Ansan so shuigh cuideachta</span>
<lb n="343"/><span>mhaith uasal chun dínnéir, agus do tairbeánadh uraim agus</span>
<lb n="344"/><span>onóir do'n dá mhac rígh sin agus d'uaislibh eile a tháinig an</span>
<lb n="345"/><span>lá san go ríghtheighlach Bhriain ar ghnóthaíbh a bhain leó féin.</span></p>
<lb n="346"/>
<lb n="347"/><p><span>Bhí aghaidh na h-Éirean go léir an uair sin ar Bhrian agus</span>
<lb n="348"/><span>ar Cheann Cora agus ar Dhál gCais.  Bhí sé daingean i n-aigne</span>
<lb n="349"/><span>gach aoinne, idir Ghaedhal agus Lochlanach, nár mhaith an bhail</span>
<lb n="350"/><span>ar chine Ghaedhlach ná ar chine Lochlanach Brian agus Clann</span>
<lb n="351"/><span>Chais a bheith 'n-a namhdaibh acu, agus gur bh' é a leas, thar gach</span>
<lb n="352"/><span>nídh, Brian agus Clann Chais a bheith 'n-a gcáirdibh acu.  Gach</span>
<lb n="353"/><span>aon chine, d'á bhrígh sin, ar fuid na h-Éirean, agus go mór</span>
<lb n="354"/><span>mór ar fuid na Múmhan, a bheartuigh go bhféadfaidís caradas</span>
<lb n="355"/><span>Bhriain do choimeád, má bhí sé acu, bhídís ag teacht go Cheann</span>
<lb n="356"/><span>Cora agus ag tabhairt cíosa nó bronntanas leó; agus an</span>
<lb n="357"/><span>mhuintir a bhíodh a d'iaraidh an charadais sin a dh'fhághail dóibh</span>
<lb n="358"/><span>féin mura raibh sé cheana acu, bhídís ag teacht ar an gcuma</span>
<lb n="359"/><span>gcéadna a d'iaraidh é thuilleamh.</span></p>
<lb n="360"/>
<lb n="361"/><p><span>Do thuig Brian iad go léir go h-áluinn.  Fear ana</span>
<lb n="362"/><span>dhoimhinn ab eadh é.  Bhí beartuighthe i n' aigne aige, agus bhí</span>
<lb n="363"/><span>an machtnamh i n' aigne le fada dh'aimsir, neart na h-Éirean</span>
<lb n="364"/><span>go léir do chnuasach agus do chur le chéile i gcoinnibh na</span>
<lb n="365"/><span>Lochlanach, agus i gcoinnibh gach namhad iasachta.  Deire chur</span>
<lb n="366"/><span>leis an obair a bhí ar siúbhal i n-Éirinn ar feadh cúpla céad</span>
<lb n="367"/><span>blian an uair sin, nuair a bhíodh eaglaisí agus mainistreacha</span>
<lb n="368"/><span>agus sgoileana d'á gcur suas le neart Creidimh agus dúil</span>
<lb n="369"/><span>i léighean agus i n-eólus, agus ansan nár thúisge a bhídís</span></p>
</div>
<pb n="17"/>
<div><lb n="370"/><p><span>thuas 'ná mar a bhíodh na Lochlanaigh ag preabadh isteach agus</span>
<lb n="371"/><span>'á sgartáil, 'ghá losgadh agus ag losgadh na leabhar a bhíodh</span>
<lb n="372"/><span>ionta agus ag marbhughadh na manach.  Do thuig Brian</span>
<lb n="373"/><span>i n' aigne, nuair a dheineadh cléir agus daoine naomhtha na</span>
<lb n="374"/><span>h-Éirean, agus lucht léighinn na h-Éirean, na h-eaglaisí agus</span>
<lb n="375"/><span>na mainistreacha agus na sgoileana do chur suas agus an obair</span>
<lb n="376"/><span>do chur ar siubhal, gur bh'é ba lúgha ba ghann do ríghthibh</span>
<lb n="377"/><span>Éirean, agus d'fhearaibh Éirean, Éire agus an obair, agus</span>
<lb n="378"/><span>an mhuintir a bhí ag déanamh na h-oibre, go chosaint ar</span>
<lb n="379"/><span>namhdaibh iasachta.  Chonaic sé conus a bhí an sgéal ag Éire</span>
<lb n="380"/><span>ocht gcéad blian nó míle blian roimis sin, nuair a bhí Fionn</span>
<lb n="381"/><span>agus Fian Éirean beó, nó le linn Chonchubhair agus</span>
<lb n="382"/><span>Chúchulainn.  Bhí a leithéid sin de sgannra an uair sin ar</span>
<lb n="383"/><span>dhúthaíbh iasachta roim fhearaibh Éirean agus roim chómhacht na</span>
<lb n="384"/><span>h-Éirean nár leómhaidh aon chómhacht iasachta aon chur isteach</span>
<lb n="385"/><span>a dhéanamh ortha.  Dá mb' iad na Rómhánaigh féin iad, do</span>
<lb n="386"/><span>chuireadar an dómhan go léir fé n-a smacht ach Éire amháin.</span>
<lb n="387"/><span>“Ach!” a déarfaidh duine, b’fhéidir, “Níor bh'fhiú leó teacht</span>
<lb n="388"/><span>ag cur isteach ar oileán na h-Éirean.  Bhí Éire ró shuarach,</span>
<lb n="389"/><span>dar leó, agus ró imigcéineamhail.”</span></p>
<lb n="390"/>
<lb n="391"/><p><span>Nách maith na raibh Ínsí h-Orc ró imigcéineamhail.  Chuir na</span>
<lb n="392"/><span>Rómhanaigh Sasana fé n-a smacht, agus chuireadar mórán de</span>
<lb n="393"/><span>chrích Alban fé n-a smacht.  Agus chuadar níba shia óthuaidh</span>
<lb n="394"/><span>agus chuireadar Ínsí h-Orc fé n-a smacht, d'á fhaid óthuaidh</span>
<lb n="395"/><span>iad, agus d'á shuaraighe le rádh iad an uair sin.</span></p>
<lb n="396"/>
<lb n="397"/><p><span>Bhí fhios acu go dian mhaith gur bh'fhiú dhóibh Éire thabhairt</span>
<lb n="398"/><span>fé n-a smacht dá bhféadaidís é.  Bhí aithne mhaith acu ar an</span>
<lb n="399"/><span>oileán, ach bhí fhios acu go maith, leis, cad á an saghas daoine</span>
<lb n="400"/><span>a bhí 'n-a gcómhnuíghe ar an oileán.  Níor thánadar ag cur</span>
<lb n="401"/><span>isteach ortha.  Níor dhein cómhacht na Rómha riamh oiread agus</span>
<lb n="402"/><span>sméide ar oileán na h-Éirean.</span></p>
<lb n="403"/>
<lb n="404"/><p><span>Do thuig Brian, an rud a deineadh cheana go bhféadfaí é</span>
<lb n="405"/><span>dhéanamh airís.  Go bhféadfaí cómhacht na hÉirean do chur le</span></p>
</div>
<pb n="18"/>
<div><lb n="406"/><p><span>chéile, agus do tháthughadh i n-a chéile, agus do dhlúthughadh i n-a</span>
<lb n="407"/><span>chéile airís, agus neart fear Éirean do ghleusadh agus do</span>
<lb n="408"/><span>chórughadh, mar a ghleus Fionn é.  Ansan nár bhaoghal ná go</span>
<lb n="409"/><span>bhfanfadh na Lochlanaigh amach, nó dá dtagaidís gur theacht</span>
<lb n="410"/><span>gan imtheacht dóibh é.</span></p>
<lb n="411"/>
<lb n="412"/><p><span>Is léir d'aon duine a dh'fheuchan isteach sa sgéal go raibh</span>
<lb n="413"/><span>an machtnamh san agus an beartughadh san agus an inntinn</span>
<lb n="414"/><span>sin, istigh i gcroídhe Bhriain ó'n gcéad uair a thusnuigh sé ar</span>
<lb n="415"/><span>dhroch obair na Lochlanach do thuisgint i gceart.  Níor</span>
<lb n="416"/><span>bh'fhuiriste dhó, ámhthach, a bheartughadh do chur i ngníomh mar</span>
<lb n="417"/><span>bhí ríghthe Gaedhal ar bheagán meabhrach agus ar bheagán</span>
<lb n="418"/><span>tuisgiona an uair chéadna.  Níor tháinig aon phioc d'á</span>
<lb n="419"/><span>chuimhneamh chun aoinne acu go raibh aon bhaoghal go bhféadfadh</span>
<lb n="420"/><span>Lochlanaigh, ná aon almhúraigh eile, Éire do chur fé n-a smacht</span>
<lb n="421"/><span>go h-iomlán chóidhche.  Do thuig Brian go raibh an baoghal</span>
<lb n="422"/><span>ann, agus gur mhóide an baoghal a luíghead a tuigeadh é.</span>
<lb n="423"/><span>Thuig sé, leis, go mbéadh an baoghal ann an fhaid a bhéadh</span>
<lb n="424"/><span>ríghthe Éirean ag gabháil i gcoinnibh a cheile, agus ag troid</span>
<lb n="425"/><span>le n-a chéile, agus ag lagughadh a chéile mar a bhíodar.  D'á</span>
<lb n="426"/><span>bhrígh sin, chómh luath agus thusnuigh a chómhacht ar dhul i méid,</span>
<lb n="427"/><span>do thusnuigh se ar na ríghthibh eile do thabhairt sé n-a smacht</span>
<lb n="428"/><span>féin, agus ar a chur fheuchaint ortha oibriughadh a' lámhaibh a</span>
<lb n="429"/><span>chéile i gcoinnibh na Lochlanach.  Níor bh' é sin féin ach, fé</span>
<lb n="430"/><span>mar a fuair sé an chaoi air, do ghlac sé isteach 'n-a shlóightibh</span>
<lb n="431"/><span>armála na Lochlanaigh a bhí dílis dó, chun cogaidh a dhéanamh i</span>
<lb n="432"/><span>gcoinnibh na Lochlanach eile.  Bhí cuid acu níba dhílse dhó</span>
<lb n="433"/><span>'ná mar a bhí cuid des na h-Éireanaigh.</span>
<lb n="434"/></p>
</div>
<pb n="19"/>
<div><lb n="435"/><p><span>CAIBIDIOL IV</span></p>
<lb n="436"/>
<lb n="437"/><p><span>Ó BHEALACH LEACHTA GO GLEANN MHÁMA.</span></p>
<lb n="438"/>
<lb n="439"/><p><span>Bhí cómhacht Bhriain ag méadughadh agus ag neartughadh agus</span>
<lb n="440"/><span>ag leathadh go dtí go raibh sé 'n-a rígh ar leath na h-Éirean,</span>
<lb n="441"/><span>ar leath Mhogha, ar an leath theas de'n oileán.  Ní gan mórán</span>
<lb n="442"/><span>trioblóide agus mórán cogaidh a chuir sé an méid sin de</span>
<lb n="443"/><span>thír na h-Éirean fé smacht a láimhe.  Bhí a dhritháir, Mathúin</span>
<lb n="444"/><span>mac Cinéide, 'n-a rígh ar an Múmhain roimis.  Rígh cródha,</span>
<lb n="445"/><span>cómhachtach, mór-aigeanta ab eadh an Mathúin sin.  Chonaic</span>
<lb n="446"/><span>ríghthe agus tighearnaí eile na Múmhan go raibh Dál gCais agus</span>
<lb n="447"/><span>clann Chinéide ag dul i neartmhaire, agus tháinig éad agus</span>
<lb n="448"/><span>eagla ortha.</span></p>
<lb n="449"/>
<lb n="450"/><p><span>Chonaic Lochlanaigh na Múmhan, leis, mura gcurfaí cosg</span>
<lb n="451"/><span>éigin leis an mbeirt drithár, le Mathúin agus le Brian, ná</span>
<lb n="452"/><span>fágfaidís Lochlanach beó sa Mhumhain.  Dheineadar eatartha,</span>
<lb n="453"/><span>na Lochlanaigh agus na h-Éireanaigh n-a raibh an t-eagal ortha,</span>
<lb n="454"/><span>feall grána ar Mhathúin.  Mharbhuighdar é i n-áit ar a dtugtí</span>
<lb n="455"/><span>Bealach Leachta.  Deir cuid de'n tseanachus gur i n-aice</span>
<lb n="456"/><span>Mághchromtha atá an áit.  Tá cloch mhór, i bhfuirm goláin, 'n-a</span>
<lb n="457"/><span>seasamh ar bhruach an tSoláin, ar an ínse, i n-aice na h-áite</span>
<lb n="458"/><span>'n-a dtagan an Leamhain isteach sa tSolán, agus do réir</span>
<lb n="459"/><span>gach deabhraimh tá an chloch san 'n-a seasamh ar uaigh Mhathúna</span>
<lb n="460"/><span>mhic Cinéide, rígh Múmhan.</span></p>
<lb n="461"/>
<lb n="462"/><p><span>B'fhearra go mór, ámhthach, do lucht an éada agus an eagla</span>
<lb n="463"/><span>ná déanfaidís an gníomh san.  Íomhar, rígh Lochlanach</span>
<lb n="464"/><span>Luimnighe, agus Maolmuaidh, rígh Deasmúmhan, agus</span>
<lb n="465"/><span>Donabhán, rígh Figheinte, isiad a dhein an gníomh.  Do las</span>
<lb n="466"/><span>fearg Bhriain nuair a fuair sé cad a bhí déanta.  Do</span>
<lb n="467"/><span>chruinnigh sé a neart.  Siné an uair a sgrios sé na</span></p>
</div>
<pb n="20"/>
<div><lb n="468"/><p><span>Lochlanaigh a' Luimneach agus a' h-Inis Cathaigh.  Do bhris sé</span>
<lb n="469"/><span>cath ar Dhonabhán agus mhairbh sé é.  Do lean se Maolmuaidh</span>
<lb n="470"/><span>go Bealach Leachta, an áit 'n-ar marbhuigheadh Mathúin.  Bhí</span>
<lb n="471"/><span>Maolmuaidh ann agus sluagh líonmhar, láidir aige, de</span>
<lb n="472"/><span>Ghaedhlaibh agus de Lochlanachaibh.  Do bhuaidh Brian ortha,</span>
<lb n="473"/><span>agus do thuit Maolmuaidh sa chath.  Deir an seanachus go</span>
<lb n="474"/><span>raibh Murchadh, mac Bhriain, sa chath san agus gan é ach chuig</span>
<lb n="475"/><span>bhliana déag, agus gur le n-a láimh a thuit Maolmuaidh.</span></p>
<lb n="476"/>
<lb n="477"/><p><span>Nuair airigh Dómhnall ua Faoláin, rígh na nDéiseach, cad a</span>
<lb n="478"/><span>bhí imthighthe ar Mhaolmuaidh agus ar a shluagh, d'eirigh sé agus</span>
<lb n="479"/><span>chruinnigh sé slóighte a thíre go léir, agus tháinig Lochlanaigh</span>
<lb n="480"/><span>Phortláirge ag cabhrughadh leis.  Siúd chúcha Brian.  Do bhris</span>
<lb n="481"/><span>sé cath fuilteach ortha i n-áit ar a dtugtí Fán Chonradh.  Do</span>
<lb n="482"/><span>theitheadar, idir Ghaedhil agus Lochlanaigh, isteach go Port-</span>
<lb n="483"/><span>Láirge.  Do lean Brian iad agus dhein se éirleach ortha agus</span>
<lb n="484"/><span>do loisg sé an chathair.  Do thuig Dómhnall sa n-éirleach.</span></p>
<lb n="485"/>
<lb n="486"/><p><span>Bhí an Mhúmhain fé smacht Bhriain ansan.  Níor ghéill a</span>
<lb n="487"/><span>namhaid go léir dó, ámhthach.  Bhí fhios acu ná géillfeadh Cúige</span>
<lb n="488"/><span>Laighean go ró bhog dó.  D'imthighdar óthuaidh.  D'eirigh na</span>
<lb n="489"/><span>Laighnigh leó.  Do cruinnigheadh sluagh ana mhór, Lochlanaigh</span>
<lb n="490"/><span>agus Éireanaigh ó'n Múmhain, agus Lochlanaigh ó Áth Cliath,</span>
<lb n="491"/><span>agus iomláine cómhachta na Laighneach, idir Lochlanaigh agus</span>
<lb n="492"/><span>Éireanaigh.  Cheapadar, anois nó riamh, go gcuirfidís neart</span>
<lb n="493"/><span>Bhriain ar neamhnídh.  Thuig na h-Éireanaigh a bhí ann go</span>
<lb n="494"/><span>ndéanfaidís díoltas ar Bhrian agus ar Chlainn Chais fé dheire</span>
<lb n="495"/><span>thiar thall.  Thuig na Lochlanaigh dá mbéadh Brian agus Clann</span>
<lb n="496"/><span>Chais ar neamhnídh nár ró fhada go mbéadh Luimneach, agus</span>
<lb n="497"/><span>Inis Cathaigh, agus an Mhúmhain, agus b'fhéidir Éire go léir,</span>
<lb n="498"/><span>acu féin airís.  Níor thug Brian puínn aimsire dhóibh chun</span>
<lb n="499"/><span>machtnaimh a dhéanamh.  Siúd chúcha isteach i gCúige Laighean é</span>
<lb n="500"/><span>féin agus a shluagh.  Ar Gleann Mháma iseadh tháinig sé suas</span>
<lb n="501"/><span>leó.  Siúd chun a chéile an dá shluagh go fíochmhar agus go</span>
<lb n="502"/><span>malluighthe.  Do throid na Laighnigh agus na Lochlanaigh agus a</span></p>
</div>
<pb n="21"/>
<div><lb n="503"/><p><span>lucht cabhartha go léir, go cródha agus go seasamhach, an fear</span>
<lb n="504"/><span>ag tuitim agus fear eile i n' inead láithreach, gan staonadh</span>
<lb n="505"/><span>gan géilleadh, gan suim i mbás ná i mbeatha.  Níor bh' aon</span>
<lb n="506"/><span>mhaith dhóibh é.  Do bhrúigh Brian agus Murchadh agus Clann</span>
<lb n="507"/><span>Chais isteach tré n-a lár.  Do leagadh agus do marbhuigheadh</span>
<lb n="508"/><span>iad 'n-a srathanaibh.  Fé dheire do ruagadh chun siúbhail an</span>
<lb n="509"/><span>méid nár leagadh dhíobh.  Do leanadh iad ins gach treó baill</span>
<lb n="510"/><span>'n-ar theitheadar.  Do cuireadh an mhór-shluagh ar neamhnídh</span>
<lb n="511"/><span>glan.  Do thuig sa chath san chúig mhíle fear de Lochlanachaibh</span>
<lb n="512"/><span>agus de Laighneachaibh.</span></p>
<lb n="513"/>
<lb n="514"/><p><span>D'fhág san Leath Mogha ar fad fé smacht Bhriain, agus thug</span>
<lb n="515"/><span>sé le tuisgint go soiléir dos na Lochlanaigh ná raibh aon</span>
<lb n="516"/><span>bhreith acu go deó airís ar oileán na h-Éirean do thabhairt</span>
<lb n="517"/><span>fé n-a smacht.  Ansan iseadh bhí ríghthe agus uaisle agus</span>
<lb n="518"/><span>tighearnaí tíre ag teacht as gach aird go Ceann Cora ag</span>
<lb n="519"/><span>tabhairt cíosa agus tabharthaistí agus bronntanas ag triall</span>
<lb n="520"/><span>ar Bhrian agus ag snadhmadh caradais leis.</span></p>
<lb n="521"/>
<lb n="522"/><p><span>Cuid des na h-uaislibh sin iseadh bhí tagaithe ann an oídhche</span>
<lb n="523"/><span>a bhí an bheirt bhuachailí ó mhainistir Ínse Cathaigh ann.  Chuir</span>
<lb n="524"/><span>an mhuintir a tháinig aithne láithreach ar Thadhg Óg ua Chealla.</span>
<lb n="525"/><span>Níor fhéad aoinne puínn aithne chur ar an mbuachail eile, ar</span>
<lb n="526"/><span>Amhlaoibh.  Ní raibh fhios acu cé r' bh' é ná cé 'ra díobh é, ach</span>
<lb n="527"/><span>gur bh' ógánach uasal é a tháinig anall ó chrích Lochlan go</span>
<lb n="528"/><span>mainistir Ínse Cathaigh ag déanamh foghluma.  Do caitheadh an</span>
<lb n="529"/><span>oídhche go suairc agus bíodh ná raibh aon aithne cheart ar an</span>
<lb n="530"/><span>Lochlanach óg bhí gach aoinne ag déanamh cúraim dé agus ag</span>
<lb n="531"/><span>taisbeáint báighe dó, díreach fé mar ba mhaith leó a chur i</span>
<lb n="532"/><span>n-iúil dó, dá mba Lochlanach féin é ná raibh aon dothal acu</span>
<lb n="533"/><span>roimis.</span></p>
<lb n="534"/>
<lb n="535"/><p><span>Tá an tréith sin sa n-Éireanach fós, go láidir.  Má</span>
<lb n="536"/><span>bhímíd muinteartha le duine iasachta is minic gur mó go mór</span>
<lb n="537"/><span>a thaisbeánaimíd ár muintearthas dó 'ná mar a thaisbeánaimíd</span>
<lb n="538"/><span>é d'ár nduine féin.  Chonac go minic a leithéid.</span>
<lb n="539"/></p>
</div>
<pb n="22"/>
<div><lb n="540"/><p><span>Tháinig an mhaidion.  Bhí na h-uaisle a tháinig ag dul</span>
<lb n="541"/><span>abhaile.  Má thugadar tabharthaistí leó ag triall ar Bhrian</span>
<lb n="542"/><span>do thug Brian tabharthaistí móra maithe dhóibh nuair a</span>
<lb n="543"/><span>bhíodar ag imtheacht.  Bhí brígh leis na tabharthaistíbh sin,</span>
<lb n="544"/><span>ámhthach.  An priúnsa do ghlac tabharthas mar sin ó Bhrian,</span>
<lb n="545"/><span>d' admhuigh sé Brian a bheith 'n-a rígh os a chionn, agus bhí</span>
<lb n="546"/><span>ceangailte air as san amach an admháil sin do sheasamh.</span>
<lb n="547"/><span>Thuigeadar go léir an nídh sin go maith agus ní raibh aon chur</span>
<lb n="548"/><span>'n-a choinnibh acu.  Is amhlaidh a bhí áthas mór ortha fear a bheith</span>
<lb n="549"/><span>os a gcionn a bhéadh ábalta ar iad do smachtughadh dá mba</span>
<lb n="550"/><span>ghádh é.</span></p>
<lb n="551"/>
<lb n="552"/><p><span>Tháinig an bheirt bhuachailí abhaile chun na mainistreach agus</span>
<lb n="553"/><span>chun na leabhar agus chun an léighinn.</span></p>
<lb n="554"/>
<lb n="555"/><p><span>Bhí Brian pósta an tarna h-uair an uair sin.  Gormfhlaith</span>
<lb n="556"/><span>ab ainim do'n tarna mnaoi.  Bhí sé 'n-a baintrigh nuair a phós</span>
<lb n="557"/><span>Brian í.  Drifiúr ab eadh í do Mhaolmórdha, an rígh a tháinig</span>
<lb n="558"/><span>ar Laighnibh nuair a ghéilleadar do Bhrian.  Bhí sí pósta ar</span>
<lb n="559"/><span>dtúis ag rígh de ríghthibh Lochlanach Átha Cliath.  Amhlaoibh ab</span>
<lb n="560"/><span>ainim do'n rígh sin.  Bhí mac aici leis an Amhlaoibh sin agus</span>
<lb n="561"/><span>Sitric ab ainim do, agus bhí sé 'n-a rígh ar Lochlanaigh Átha</span>
<lb n="562"/><span>Cliath nuair a bhí sise pósta ag Brian i gCeann Cora.</span></p>
<lb n="563"/>
<lb n="564"/><p><span>Do réir gach seanachais d'á mbainean leis an aimsir sin</span>
<lb n="565"/><span>ní raibh an uair sin ar mhnáibh an domhain bean eile a bhí i n-aon</span>
<lb n="566"/><span>ghaor do bheith chómh breagh leis an mnaoi sin.  Ach tá nídh eile,</span>
<lb n="567"/><span>leis, le feisgint sa tseanachus.  Ní raibh bean ar bith a bhí</span>
<lb n="568"/><span>chómh breagh léi.  Ní lúgha 'ná mar a bhí bean ar bith a bhí chómh</span>
<lb n="569"/><span>h-olc léi.  Nuair a phós Brian í ní raibh fhios aige cad é an</span>
<lb n="570"/><span>saghas é.  Bhí beartuighthe i n'aigne aige, ní h-amháin Gaedhil</span>
<lb n="571"/><span>Éirean do dhlúthughadh le n-a chéile i dtreó gur mhóide a</span>
<lb n="572"/><span>neart é i n-aghaidh namhad iasachta, ach, dá mb’ fhéidir é, na</span>
<lb n="573"/><span>Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn do tháthughadh</span>
<lb n="574"/><span>leis na cineachaibh Gaedhlacha, agus aon neart amháin a</span>
<lb n="575"/><span>dhéanamh díobh go léir.  Thuig sé gur mhaith an congnamh dó</span></p>
</div>
<pb n="23"/>
<div><lb n="576"/><p><span>chuige sin máthair an rígh a bhí ar Lochlanaigh Átha Cliath a bheith</span>
<lb n="577"/><span>pósta aige; go dtabharfadh an cleamhnas san páirt disi 'n-a</span>
<lb n="578"/><span>chómhacht féin agus páirt dó féin i gcómhacht a mic.  Do</span>
<lb n="579"/><span>neartuigh sé an pháirt sin a bhéadh aige féin i gcómhacht a mic,</span>
<lb n="580"/><span>le cleamhnas eile.  Thug sé a inghean féin le pósadh do</span>
<lb n="581"/><span>Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.</span></p>
<lb n="582"/>
<lb n="583"/><p><span>Bhí gaol agus cómhngas achmair go leór ansan idir é agus</span>
<lb n="584"/><span>rígh Laighean agus idir é agus Lochlanaigh Átha Cliath, agus bhí</span>
<lb n="585"/><span>gach aon deabhramh go ndéanfadh aimsir agus foidhne agus</span>
<lb n="586"/><span>faidearaídhe agus deaghchómharsanacht caradas do dhlúthughadh</span>
<lb n="587"/><span>agus do bhuanughadh idir é agus iad go léir, go mór mór ó</span>
<lb n="588"/><span>bhí san agus a mbuac féin ag teacht isteach le n-a chéile.  Bhí</span>
<lb n="589"/><span>gach aon deabhramh, leis, dá leanadh an caradas san agus</span>
<lb n="590"/><span>an deagh-chómharsanacht san go sroisfeadh Brian Árdrígheacht</span>
<lb n="591"/><span>na h-Éirean agus go leanfadh sliocht Bhriain i n-Árdrígheacht</span>
<lb n="592"/><span>na h-Éirean, ó ghlúin go glúin, ar feadh mórán aimsire, agus</span>
<lb n="593"/><span>go gcuirfeadh san rath agus séan, go saidhbhir agus go</span>
<lb n="594"/><span>marthanach, ar Éirinn agus ar Chlannaibh Gaedhal, agus ar an</span>
<lb n="595"/><span>gCreideamh i n-Éirinn.</span></p>
<lb n="596"/>
<lb n="597"/><p><span>Ach bhí a mhalairt sin ar fad de mhachtnamh i n-aigne na</span>
<lb n="598"/><span>Banríghne, i n-aigne Ghormfhlaith.  Ní h-ar Bhrian ná ar a</span>
<lb n="599"/><span>shliocht a bhí sí ag cuimhneamh, i gcóir Árdrígheachta na</span>
<lb n="600"/><span>h-Éirean, sa n-aimsir a bhí le teacht, ach ar a mac féin, ar</span>
<lb n="601"/><span>Shitric, rígh Lochlanach Átha Cliath.  Bhí Brian aosda.  Ní raibh,</span>
<lb n="602"/><span>agus a dhícheal a dhéanamh, puínn eile aimsire aige le caitheamh</span>
<lb n="603"/><span>ar an saoghal so.  B'fhearr léi í féin a bháth 'ná Murchadh</span>
<lb n="604"/><span>dh'fheisgint i n' Árdrígh.  Níor bh'fholáir, dar léi, rud éigin</span>
<lb n="605"/><span>a dhéanamh a choimeádfadh Murchadh as an Árdrígheacht.  Chuir</span>
<lb n="606"/><span>sí an sgéal i gcómhairle a mic.  Do socaruigheadh eatartha</span>
<lb n="607"/><span>ar nimh a thabhairt do Bhrian.  Dá mbéadh Brian as an slígh</span>
<lb n="608"/><span>do thuitfeadh a chómhacht as a chéile.  Ansan níor ró dheacair</span>
<lb n="609"/><span>di cómhacht na Lochlanach do chruinniughadh agus oileán na</span>
<lb n="610"/><span>h-Éirean do chur fé n-a smacht féin, agus Árdrígh a</span></p>
</div>
<pb n="24"/>
<div><lb n="611"/><p><span>dhéanamh d'á mac, de Shitric.  Bhí an t-uisge-fé-thalamh san</span>
<lb n="612"/><span>ar siúbhal idir Cheann Cora agus Átha Cliath ar feadh abhfad.</span>
<lb n="613"/><span>Bhí sé ar siúbhal, a gan fhios do'n tsaoghal, le linn na</span>
<lb n="614"/><span>h-aimsire 'n-a raibh an bheirt bhuachailí úd ag déanamh a</span>
<lb n="615"/><span>bhfoghluma i mainistir Ínse Cathaigh.</span></p>
<lb n="616"/>
<lb n="617"/><p><span>CAIBIDIOL V.</span></p>
<lb n="618"/>
<lb n="619"/><p><span>CREIDEAMH 'Á GHLACADH.</span></p>
<lb n="620"/>
<lb n="621"/><p><span>Tar éis suim aimsire tháinig an bheirt airís go Ceann Cora</span>
<lb n="622"/><span>agus bhí lá gleacaidheachta eile acu agus oídhche shuairc 'n-a</span>
<lb n="623"/><span>dhiaigh.  Níor bh' fhada gur dheineadar taithighe de bheith ag</span>
<lb n="624"/><span>teacht, agus bhíodh súil leó agus fáilte rómpa ag gach aoinne</span>
<lb n="625"/><span>sa teighlach.  Bhíodh gach aoinne mór leó, agus gach aoinne</span>
<lb n="626"/><span>ag déanamh cúraim díobh, agus ní raibh aoinne ba mhó a</span>
<lb n="627"/><span>dheineadh cúram díobh 'ná an Bhanríghin.  Dheineadh sí ana</span>
<lb n="628"/><span>chúram de'n bheirt, ach nuair a chuadar i dtaithighe bheith ag</span>
<lb n="629"/><span>teacht do thárla go mbíodh Amhlaoibh agus í féin go minic ag</span>
<lb n="630"/><span>caint agus ag cogarnaigh fé leith.  Níor dhein aoinne aon</span>
<lb n="631"/><span>iongnadh dhé sin.  Lochlanach ab eadh é, agus mac rígh ab eadh</span>
<lb n="632"/><span>é, agus níor bh' aon iongnadh mórán a bheith aici le rádh leis</span>
<lb n="633"/><span>an mbuachail i dtaobh a thíre féin agus i dtaobh a muintire.</span></p>
<lb n="634"/>
<lb n="635"/><p><span>Nuair a tháinig an t-am 'n-ar mhithid do Thadhg ua Chealla</span>
<lb n="636"/><span>cuaird a thabhairt óthuaidh go h-Uíbh Máine, ag feuchaint a</span>
<lb n="637"/><span>mhuintire féin, ní shásóch' aon rud é gan Amhlaoibh do dhul</span>
<lb n="638"/><span>óthuaidh i n-aonfheacht leis.  Chuaidh an bheirt óthuaidh.  Má ba</span>
<lb n="639"/><span>mhór an fháilte a bhíodh roimis an mbeirt i gCeann Cora,</span>
<lb n="640"/><span>agus má ba mhór an cúram a deintí dhíobh ann, ba mhó 'ná</span>
<lb n="641"/><span>san an fháilte a bhí rómpa thuaidh, agus ba ghrádhmhaire, agus</span>
<lb n="642"/><span>ba mhó an cúram a deineadh díobh ann.  Bhí Tadhg Óg ua</span></p>
</div>
<pb n="25"/>
<div><lb n="643"/><p><span>Cealla i dteighlach a athar féin nuair a chuaidh sé óthuaidh go</span>
<lb n="644"/><span>h-Uíbh Máine, agus is 'mó rud fhéadfadh sé a dhéanamh ann</span>
<lb n="645"/><span>chun cúraim a dhéanamh de charaid ná féadfadh sé a dhéanamh</span>
<lb n="646"/><span>i ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora.  Do dhein sé gach aon</span>
<lb n="647"/><span>rud fé mar a thaithn leis chun a thaisbeáint cad é an cion a</span>
<lb n="648"/><span>bhí aige ar a chomhrádaidhe.  Nuair a chonaic an t-athair, Tadhg</span>
<lb n="649"/><span>Mór féin, an cúram go léir 'á dhéanamh de'n ógánach Lochlanach</span>
<lb n="650"/><span>do dhein sé féin cúram dé, chun a mhic do shásamh.  Ansan</span>
<lb n="651"/><span>do dhein an mháthair, agus an chuid eile de'n chlainn, an cúram</span>
<lb n="652"/><span>céadna dhé, chun Taidhg Óig do shásamh.  Níor dheacair dóibh</span>
<lb n="653"/><span>sin, mar, chómh luath agus tháinig sé 'n-a measg, agus chómh</span>
<lb n="654"/><span>luath agus do chonacadar é agus do labhradar leis, tháinig</span>
<lb n="655"/><span>báigh chómh mór san acu féin leis go mbéadh fáilte acu roimis</span>
<lb n="656"/><span>agus go ndéanfaidís cúram dé ar a shon féin dá mba ná</span>
<lb n="657"/><span>béadh Tadhg Óg i n-aon chor ann.  Bhí saoghal maith aige an</span>
<lb n="658"/><span>fhaid a bhí sé thuaidh.</span></p>
<lb n="659"/>
<lb n="660"/><p><span>Do críochnuigheadh an chuaird agus tháinig an bheirt thar</span>
<lb n="661"/><span>n-ais go h-Inis Cathaigh.</span></p>
<lb n="662"/>
<lb n="663"/><p><span>Do ghluais raint aimsire.  Bhí Amhlaoibh ag déanamh na</span>
<lb n="664"/><span>foghluma go tiugh.  Lá d'á raibh an bheirt i bhfochair a chéile</span>
<lb n="665"/><span>ar imeal an oileáin, ar bruach na faraige, do labhair Amhlaoibh.</span>
<lb n="666"/><span>Dubhairt sé gur mhaith leis an Creideamh a ghlacadh.  Bhí áthas</span>
<lb n="667"/><span>mór ar Thadhg.</span></p>
<lb n="668"/>
<lb n="669"/><p><span>“Is fearr labhairt leis an Abb,” ar seisean.</span></p>
<lb n="670"/>
<lb n="671"/><p><span>Do labhradar leis an Abb.</span></p>
<lb n="672"/>
<lb n="673"/><p><span>“Tá go maith,” arsa'n t-Abb.  “Ní foláir an Creideamh</span>
<lb n="674"/><span>a mhúineadh dhuit ar dtúis.”</span></p>
<lb n="675"/>
<lb n="676"/><p><span>Do ceapadh sagart chun an Chreidimh a mhúineadh dhó.  Do</span>
<lb n="677"/><span>glacadh an sgéal go réidh.  Do tugadh a dhóthin aimsire dhó</span>
<lb n="678"/><span>chun an Chreidimh a dh' fhoghluim.  Do tugadh níba mhó 'ná a</span>
<lb n="679"/><span>dhóthin aimsire dhó.  Fear eagnaidhe ab eadh Colla.  Thuig sé</span>
<lb n="680"/><span>gur “bh' fhearr feuchaint roime dhuine 'ná dhá fheuchaint 'n-a</span>
<lb n="681"/><span>dhiaigh,” gur bh'fhearr deimhne dhéanamh sar a' ndéanfaí dithineas.</span></p>
</div>
<pb n="26"/>
<div><lb n="682"/><p><span>Gur bh' fhearr “bheith díomhaoín 'ná droch ghnóthach.”  Ach do</span>
<lb n="683"/><span>múineadh an Creideamh d'Amhlaoibh, agus do chuir sé an</span>
<lb n="684"/><span>ríghneas go léir dé go breágh réidh foidhneach.  Ba léir do</span>
<lb n="685"/><span>gach aoinne go raibh sé dílis, dáiríribh.  Do baisteadh é.</span>
<lb n="686"/><span>Tar éis raint eile aimsire do dhein sé faoisdin agus do</span>
<lb n="687"/><span>cuireadh fé láimh Easboig é.  Ansan, tar éis tuille aimsire</span>
<lb n="688"/><span>dhein sé faoisdin agus ghlac sé Comaoine.  Bhí áthas mór sa</span>
<lb n="689"/><span>mhainistir agus buidhchas mór 'á thabhairt do Dhia mar gheall</span>
<lb n="690"/><span>ar a thabharthaistí.</span></p>
<lb n="691"/>
<lb n="692"/><p><span>Tháinig an t-am do'n bheirt chun dul soir go Ceann Cora</span>
<lb n="693"/><span>ar chuaird.  Chuadar soir.  Bhí míle fáilte rómpa mar ba</span>
<lb n="694"/><span>ghnáth.  Ach bhí rud éigin tagaithe sa bhfáilte ná bíodh ann</span>
<lb n="695"/><span>roimis sin.  Bhí an osgailt croídhe ann a bhainean leis an</span>
<lb n="696"/><span>gCreideamh.  Ní h-aithnightear cad a bhainean leis an osgailt</span>
<lb n="697"/><span>croídhe sin go dtí go mothuightear beó é.  Ní raibh aon phioc</span>
<lb n="698"/><span>d'á fhios ag Amhlaoibh cad a bhain leis go dtí gur mhothuigh</span>
<lb n="699"/><span>sé beó é.  An cion a gheibheadh sé i gCeann Cora agus i n-Uíbh</span>
<lb n="700"/><span>Máine sar ar ghlac sé an Creideamh, níor thug sé fé ndeara</span>
<lb n="701"/><span>go raibh aon rud i n-easnamh air.  Bhíodh gach aoinne geal</span>
<lb n="702"/><span>dó.  Níor mheas sé go bhféadfaidís bheith níba ghile dhó.  Nuair</span>
<lb n="703"/><span>a tháinig sé, tar éis an Chreidimh a ghlacadh dhó, ansan iseadh</span>
<lb n="704"/><span>thuig sé cad a bhain leis an osgailt croídhe.  Do chonaic sé</span>
<lb n="705"/><span>ansan go soiléir nár bh'é an duine céadna i n-aon chor acu</span>
<lb n="706"/><span>é, agus nár bh'é an cion céadna i n-aon chor a taisbeána</span>
<lb n="707"/><span>dó.  Gur h-osgaladh dó, i gcroídhthibh na ndaoine, seómra</span>
<lb n="708"/><span>éigin a bhí, ní h-amháin dúnta uaidh roimis sin, ach a bhí ann a</span>
<lb n="709"/><span>gan fhios dó agus ná raibh aon phioc d'á fhios aige é bheith ann</span>
<lb n="710"/><span>i n-aon chor.</span></p>
<lb n="711"/>
<lb n="712"/><p><span>Bhí áthas ana mhór ar mhuintir Thaidhg Óig uí Chealla nuair</span>
<lb n="713"/><span>a tháinig an bheirt chucha agus Amhlaoibh tar éis an Chreidimh a</span>
<lb n="714"/><span>ghlacadh.  Dá mba bhuachail Tadhg go bhféadfaí éad a chur air</span>
<lb n="715"/><span>do bhéadh éad a dhóthin air, do dheineadh a mhuintir a leithéid</span>
<lb n="716"/><span>de chúram d' Amhlaoibh.</span>
<lb n="717"/></p>
</div>
<pb n="27"/>
<div><lb n="718"/><p><span>Bhí drifiúr ag Tadhg.  Mórling ab ainim di.  Bhí sí fionn ar</span>
<lb n="719"/><span>nós a drithár.  Cailín ana dhathamhail ab eadh í.  Bhí a gruaig</span>
<lb n="720"/><span>ar dhath an óir.  Bhí idir ghruaig agus dath chómh saidhbhir sin</span>
<lb n="721"/><span>gur tugadh “Niamh Chinn Óir” mar ainim-cheana uirthi nuair</span>
<lb n="722"/><span>a bhí sí 'n-a leanbh beag.  D'oir an ainim chómh maith san di</span>
<lb n="723"/><span>gur lean sé dhi.  Ansan do thug daoine mar bhéas dóibh féin</span>
<lb n="724"/><span>an cómhngar a ghlacadh ar an ainim agus gan a thabhairt uirthi</span>
<lb n="725"/><span>ach Niamh.  Sa n-am 'n-a mbíodh a dritháir agus Amhlaoibh ag</span>
<lb n="726"/><span>teacht ó mhainistir Ínse Cathaigh go tigh a h-athar bhí sí seacht</span>
<lb n="727"/><span>mbliana déag, agus deirtí go dtógfadh sé an ceó de chroídhe</span>
<lb n="728"/><span>dhuine feuchaint uirthi, bhí a sgéimh chómh h-áluinn sin.  Deirtí</span>
<lb n="729"/><span>gur dhóich le duine go mbíodh mar a bhéadh sgáil éigin soluis</span>
<lb n="730"/><span>'n-a tímpal, i dtreó, nuair a thagadh sí isteach i gcuideachtain,</span>
<lb n="731"/><span>gur chuma é nó gath gréine do theacht isteach ann.  Bhí a lán</span>
<lb n="732"/><span>d'uaislibh óga na tíre agus ba ró mhaith leó bheith 'n-a</span>
<lb n="733"/><span>cuideachtain agus bheith go mór léi, ach bhí dhá shúil ghorma,</span>
<lb n="734"/><span>sholusmhara, ríoga 'n-a ceann, agus ní raibh aon duine des</span>
<lb n="735"/><span>na h-uaislibh óga san a dh'fhéadfadh an fheuchaint a bhí ins na</span>
<lb n="736"/><span>súilibh sin do sheasamh dá dtugadh a shúile féin, 'n-a gcoinnibh,</span>
<lb n="737"/><span>aon fheuchaint nár cheart.  Bhí an fhuil uasal inti, an fhuil</span>
<lb n="738"/><span>ríoga.  D'inis a dhá shúil duit, ar an gcéad amharc, gur bh' í</span>
<lb n="739"/><span>inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla a bhí agat, agus pé 'cu b'í nó</span>
<lb n="740"/><span>nár bh'í, gur bh'é do bhuac bheith chómh múinte chómh béasach agus</span>
<lb n="741"/><span>d'fhéadfá bheith.</span></p>
<lb n="742"/>
<lb n="743"/><p><span>I dtaobh an óigfhir, ámhthach, a thagadh i n-aonfheacht le n-a</span>
<lb n="744"/><span>dritháir andeas ó mhainistir Ínse Cathaigh, chonaic sí an ghruaig</span>
<lb n="745"/><span>chíordhubh air, an t-ualach gruaige go raibh dóthin trír ann,</span>
<lb n="746"/><span>agus é ag tuitim síos leis na h-uiseanaibh a bhí ar dhath an</span>
<lb n="747"/><span>tsneachtaidh; ar na slinneánaibh breaghtha láidire leathana;</span>
<lb n="748"/><span>síos go caol an droma, caol droma a bhí chómh seang le caol</span>
<lb n="749"/><span>droma an chapail ráis, agus go raibh neart suidhte ann mar</span>
<lb n="750"/><span>a bhéadh i ndrom an chapail ráis.  Chonaic sí an dá shúil a bhí</span>
<lb n="751"/><span>'n-a cheann agus iad chómh dubh leis an sméaramhán, agus,</span></p>
</div>
<pb n="28"/>
<div><lb n="752"/><p><span>nuair a gháireadh sé, an teine creasa ag teacht as na súilibh</span>
<lb n="753"/><span>sin le neart suilt agus deagh-mhéinne, ba dhóich leat.  Chonaic</span>
<lb n="754"/><span>sí na neithe sin go léir an chéad lá a tháinig an t-Amhlaoibh</span>
<lb n="755"/><span>sin go h-Uíbh Máine, agus má chonaic do thug sí grádh agus</span>
<lb n="756"/><span>taitneamh a croídhe agus a h-aigne dhó go h-iomlán agus go</span>
<lb n="757"/><span>beacht, láithreach bonn, gan aon dá chuid a dhéanamh díobh.  Do</span>
<lb n="758"/><span>thuig Amhlaoibh gur thug, agus do thuig sise gur tugadh an</span>
<lb n="759"/><span>grádh agus an taithneamh céadna dhi agus bhí a h-aigne sásta.</span>
<lb n="760"/><span>Níor labhair aoinne de'n bheirt aon fhocal.  Ní raibh gádh le</span>
<lb n="761"/><span>caint.  Bhí an sgéal go léir socair eatartha ar an gcéad</span>
<lb n="762"/><span>fheuchaint.  Dheineadar an chaint a dhein an chuid eile a bhí</span>
<lb n="763"/><span>láithreach agus níor tugadh aon phioc dá fhios d'aoinne d'á</span>
<lb n="764"/><span>raibh láithreach go raibh an sgéal san socair eatartha.</span></p>
<lb n="765"/>
<lb n="766"/><p><span>Caibidiol VI.</span></p>
<lb n="767"/>
<lb n="768"/><p><span>Adhbhar an tSagairt.</span></p>
<lb n="769"/>
<lb n="770"/><p><span>Nuair a tháinig an sgéal nua go raibh Amhlaoibh ag glacadh</span>
<lb n="771"/><span>an Chreidimh bhí áthas mór ar gach aoinne i gCeann Cora agus</span>
<lb n="772"/><span>ar gach aoinne i n-Uíbh Máine, agus ní raibh duine i gCeann</span>
<lb n="773"/><span>Cora ná i n-Uíbh Máine ba mhó áthas 'ná Niamh.  Nuair a</span>
<lb n="774"/><span>tháinig Amhlaoibh go h-Uíbh Máine agus é tar éis an Chreidimh</span>
<lb n="775"/><span>a ghlacadh, do fuair se an osgailt croídhe ó gach aoinne, ach</span>
<lb n="776"/><span>ní raibh aoinne ba mhó a thug osgailt croídhe dó ná mar a</span>
<lb n="777"/><span>thug Niamh.  Ach má seadh níor leig sí uirthi gur thug.  Bhí sí</span>
<lb n="778"/><span>díreach mar a bhí an chuid eile de'n teighlach, chómh fada agus</span>
<lb n="779"/><span>a dh' fhéad aoinne a thuisgint.</span></p>
<lb n="780"/>
<lb n="781"/><p><span>Do lean an sgéal ar an gcuma san.  Tar éis suim</span>
<lb n="782"/><span>aimsire do labhair Amhlaoibh airís le n-a chara, le Tadhg Óg</span>
<lb n="783"/><span>ua Cealla.</span>
<lb n="784"/></p>
</div>
<pb n="29"/>
<div><lb n="785"/><p><span>“Táim 'á chuimhneamh, a Thaidhg,” ar seisean, “gur mhaith</span>
<lb n="786"/><span>liom bheith am' shagart.”</span></p>
<lb n="787"/>
<lb n="788"/><p><span>“Labhair le Colla mar gheall air sin,” arsa Tadhg.</span></p>
<lb n="789"/>
<lb n="790"/><p><span>Do labhair.</span></p>
<lb n="791"/>
<lb n="792"/><p><span>“B'fhéidir, a mhic ó,” arsa Colla, “ná fuil fios t' aigne</span>
<lb n="793"/><span>féin i gceart agat i dtaobh na h-inntinne sin.  Is fearr</span>
<lb n="794"/><span>machtnamh a dhéanamh ar an sgéal.  Imthigh leat agus tabhair</span>
<lb n="795"/><span>aire do t' chuid léighinn, agus tar chúgham airís mí ó 'ndiu</span>
<lb n="796"/><span>má's maith leat é, agus i gcaitheamh an mhí bí 'ghá iaraidh ar</span>
<lb n="797"/><span>Dhia, tré ímpídhe Sheanáin, tú sheóladh ar do leas.”</span></p>
<lb n="798"/>
<lb n="799"/><p><span>D'imthigh an mí.  Tháinig Amhlaoibh airís ag triall ar Cholla.</span></p>
<lb n="800"/>
<lb n="801"/><p><span>“Tá sé socair am' aigne, a Athair,” ar seisean, “gur</span>
<lb n="802"/><span>am' shagart is ceart dom mo shaoghal do chaitheamh.”</span></p>
<lb n="803"/>
<lb n="804"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="805"/>
<lb n="806"/><p><span>Do cuireadh isteach é ameasg na mac léighinn a bhí d'á</span>
<lb n="807"/><span>n-ollamhughadh d' Órd Bheannuighthe.  Níor bh'fhada gur</span>
<lb n="808"/><span>h-airigheadh i gCeann Cora agus i n-Uíbh Máine gur deineadh.</span>
<lb n="809"/><span>Dúbhairt a lán daoine gur mhaith é.  Dúbhairt a lán eile gur</span>
<lb n="810"/><span>mhór an truagh sagart a dhéanamh d'óigfhear chómh breágh chómh</span>
<lb n="811"/><span>dathamhail.  D'airigh Niamh é.  D'airigh sí daoine 'ghá rádh gur</span>
<lb n="812"/><span>bh' áluinn an sagart a dhéanfadh sé.  D'airigh sí daoine 'ghá</span>
<lb n="813"/><span>rádh gur mhór an truagh sagart a dhéanamh dé.  Bhí lán a</span>
<lb n="814"/><span>croídhe d'iongnadh agus d'alltacht istigh 'n-a h-aigne féin,</span>
<lb n="815"/><span>ach ní baoghal gur leig sí amach aon phioc de'n iongnadh.  Níor</span>
<lb n="816"/><span>dhóich le h-aoinne beó uirthi go raibh sí ag cuimhneamh i n-aon</span>
<lb n="817"/><span>chor air féin ná ar conus ba mhaith leis a bheatha do chaitheamh.</span>
<lb n="818"/><span>Ach do bhí.  Bhí dhá mhachtnamh 'n-a h-aigne 'n-a thaobh agus bhí</span>
<lb n="819"/><span>sé ag teip uirthi glan an dá mhachtnamh a thabhairt d'á chéile, —</span>
<lb n="820"/><span>an grádh úd a thaisbeáin sé a bheith aige dhí féin ó'n gcéad</span>
<lb n="821"/><span>lá do chonaic sí é, agus an socarughadh so a bhí déanta anois</span>
<lb n="822"/><span>aige ar bheith 'n-a shagart.  Gan amhras dob' fhíor nár labhair</span>
<lb n="823"/><span>sé aon fhocal riamh léi 'ghá innsint di go raibh an grádh san</span>
<lb n="824"/><span>aige dhi, ach níor dhein san blúire deifrígheachta sa sgéal.</span></p>
</div>
<pb n="30"/>
<div><lb n="825"/><p><span>Rud ab eadh é nár ghádh labhairt 'n-a thaobh.  Bhí stoirm 'n-a</span>
<lb n="826"/><span>h-aigne, ach do choimeád sí istigh é.  Bhí sí chómh séimh, chómh</span>
<lb n="827"/><span>solusmhar, chómh gealgháiriteach agus ba ghnáth léi bheith.  B'í</span>
<lb n="828"/><span>an gath gréine céadna í ag teacht i gcuideachtain.  Do tugadh</span>
<lb n="829"/><span>fé ndeara, ámhthach, gur bhánuigh a h-aghaidh.  Ach is 'mó trúig</span>
<lb n="830"/><span>a dh'fhéadfadh bheith leis sin, agus níor chuir aoinne aon tsuim</span>
<lb n="831"/><span>ann nuair nár thaisbeáin sí aon easba sláinte.</span></p>
<lb n="832"/>
<lb n="833"/><p><span>Nuair a bhí raint aimsire caithte ag Amhlaoibh ag déanamh</span>
<lb n="834"/><span>na foghluma i gcóir na n-Órd do thug sé féin agus a chomrá-</span>
<lb n="835"/><span>daidhe cuaird soir go Ceann Cora.  Bhí áthas mór ar gach</span>
<lb n="836"/><span>aoinne agus gach aon tsaghas urama agus onóra acu á</span>
<lb n="837"/><span>thabhairt d' adhbhar an tsagairt, agus ba mhó an t-áthas a bhí</span>
<lb n="838"/><span>ar an mBanríghin, ar Ghormfhlaith, 'ná ar aoinne.  Thug sí féin</span>
<lb n="839"/><span>agus é féin ana chuid de'n lá i bhfochair a chéile.  Níor bh’ aon</span>
<lb n="840"/><span>iongnadh é sin.  Bhí a lán neithe aici le h-innsint dó i dtaobh</span>
<lb n="841"/><span>a mhuintire féin, lastoir i gcríochaibh Lochlan, agus a lán</span>
<lb n="842"/><span>cainte acu araon le déanamh 'n-a dtaobh, nídh nár</span>
<lb n="843"/><span>bh’ iongnadh.</span></p>
<lb n="844"/>
<lb n="845"/><p><span>Thug an bheirt, Tadhg Óg agus Amhlaoibh, cuaird óthuaidh go</span>
<lb n="846"/><span>h-Uíbh Máine.  Bhí an fháilte ba ghnáth rómpa, agus bhí an</span>
<lb n="847"/><span>fháilte fé leith roim adhbhar an tsagairt, agus an onóir fé</span>
<lb n="848"/><span>leith 'á tabhairt dó, agus an uraim fé leith.  Thug Niamh an</span>
<lb n="849"/><span>onóir dó a thug gach aoinne eile dhó.  Bhí a h-aigne</span>
<lb n="850"/><span>smachtuighthe aici um an dtaca san, agus bhí socair aici,</span>
<lb n="851"/><span>láthair Dé, go raibh ceangailte uirthi féin gan teacht, ar aon</span>
<lb n="852"/><span>tsaghas cuma, idir é agus an ghairm bheannuighthe a bhí, dar léi,</span>
<lb n="853"/><span>ceapaithe ag Dia dhó.  Ach bhí an t-aon mhearbhall amháin úd</span>
<lb n="854"/><span>os cómhair a h-aigne.  Cad chuige gur thaisbeáin sé an grádh</span>
<lb n="855"/><span>úd di an chéad lá má bhí aon chuimhneamh aige ar bheith 'n-a</span>
<lb n="856"/><span>shagart?  Má bhí grádh aige dhi do réir mar a thaisbeáin sé</span>
<lb n="857"/><span>a bheith, conas fhéad sé a aigne d'atharughadh?  Níor réidhtigh</span>
<lb n="858"/><span>an chuaird an mearbhall.  An suim laethanta a bhí le caitheamh</span>
<lb n="859"/><span>i n-Uíbh Máine do caitheadh iad, agus d' imthigh an bheirt abhaile</span></p>
</div>
<pb n="31"/>
<div><lb n="860"/><p><span>go h-Inis Cathaigh, agus bhí an measgán mearaídhe ar a h-aigne</span>
<lb n="861"/><span>ag Niamh nuair a bhíodar imthighthe, chómh mór díreach agus bhí</span>
<lb n="862"/><span>sé ar a h-aigne aici sar a dtánadar ar an gcuaird sin.</span>
<lb n="863"/><span>Níor dhein sí ach a toil do chur le toil Dé, agus bheith 'á iaraidh</span>
<lb n="864"/><span>ar Dhia agus ar Mhuire Mháthair agus ar Sheanán í chur ar a</span>
<lb n="865"/><span>leas.</span></p>
<lb n="866"/>
<lb n="867"/><p><span>Nuair a tháinig an t-am chuige do cuireadh Amhlaoibh ins na</span>
<lb n="868"/><span>mion Órdaibh.  Do deineadh deacon dé.  Ansan, an deacon</span>
<lb n="869"/><span>go raibh cúram an érdaim * air go dtí san, do críochnuigheadh</span>
<lb n="870"/><span>'n-a shagart é, agus do cuireadh go dtí an Róimh é ar ghnó</span>
<lb n="871"/><span>éigin, agus do cuireadh cúram an érdaim i n-Inis Cathaigh ar</span>
<lb n="872"/><span>Amhlaoibh.  Bhí sé ag déanamh an ghnótha san go maith agus go</span>
<lb n="873"/><span>cruinn agus go slachtmhar, agus bhí na sagairt go léir</span>
<lb n="874"/><span>ana shásta leis.  Bhí gach nídh i n'áit féin aige agus an</span>
<lb n="875"/><span>glanachar ins gach aon bhall aige.</span></p>
<lb n="876"/>
<lb n="877"/><p><span>Caibidiol VII.</span></p>
<lb n="878"/>
<lb n="879"/><p><span>An Legáid.</span></p>
<lb n="880"/>
<lb n="881"/><p><span>Do ghluais suim aimsire.  Tháinig easbog ó'n Róimh go</span>
<lb n="882"/><span>h-Éirinn.  Go h-Inis Cathaigh a thug sé aghaidh ar dtúis.  Do</span>
<lb n="883"/><span>cuireadh sgéala soir go Ceann Cora 'ghá innsint do'n rígh, do</span>
<lb n="884"/><span>Bhrian, go raibh sé tagaithe ann.  Bhí Cómhairle agus</span>
<lb n="885"/><span>teachtaireacht ó'n bPápa aige do Bhrian i dtaobh a lán neithe</span>
<lb n="886"/><span>a bhí ag baint leis an Eaglais agus le gnó na h-Eagailse</span>
<lb n="887"/><span>i n-Éirinn an uair sin.  Bhí gach aon rud a bhain le gnóthaíbh</span>
<lb n="888"/><span>Creidimh briste, stolta, stracaithe as a chéile, ag na</span>
<lb n="889"/><span>Lochlanaigh leis an ndroch obair a bhí acu 'á dhéanamh i</span>
<lb n="890"/><span>n-Éirinn ar feadh breis agus cúpla céad blian roimis sin.</span>
<lb n="891"/><span>Bhí Brian ag déanamh a dhíchil chun na díobhála do leigheas.</span></p>
<lb n="892"/>
<lb n="893"/><p><span>*  Ní'l aon fhocal nua-Ghaedhilge againn ar “érdam” ach “sacristí.”</span>
<lb n="894"/></p>
</div>
<pb n="32"/>
<div><lb n="895"/><p><span>Níor bh'fhéidir dó an leigheas a dhéanadh sa cheart agus é</span>
<lb n="896"/><span>dhéanamh do réir dlíghe na h-Eagailse ar gach aon tsaghas</span>
<lb n="897"/><span>cuma, mar ba chóir, gan cómhairle agus teagasg agus</span>
<lb n="898"/><span>stiúrughadh a bheith aige ó cheann an Teampuil, ó Fhear Inid</span>
<lb n="899"/><span>Íosa Críost.</span></p>
<lb n="900"/>
<lb n="901"/><p><span>Chómh luath agus d'airigh Brian an t-Easbog a bheith tagaithe</span>
<lb n="902"/><span>ó'n Róimh go h-Inis Cathaigh tháinig sé féin agus uaisle a</span>
<lb n="903"/><span>theighlaigh anoir ó Cheann Cora chun na mainistreach chun</span>
<lb n="904"/><span>teachtaire an Pápa do ghlacadh mar ba chóir.  Tháinig Brian</span>
<lb n="905"/><span>um thráthnóna.  Fuair sé féin agus na h-uaisle a tháinig i</span>
<lb n="906"/><span>n-aonfheacht leis beannacht an Phápa ó'n Easbog.  Ansan</span>
<lb n="907"/><span>thug sé féin agus an t-Easbog mórán aimsire i bhfochair a</span>
<lb n="908"/><span>chéile, agus thug Brian cúntas cruinn do'n Easbog, le breith</span>
<lb n="909"/><span>thar n-ais chun na Rómha ag triall ar an bPápa, ar an gcuma</span>
<lb n="910"/><span>'n-a raibh an Creideamh i n-Éirinn an uair sin, ar an</span>
<lb n="911"/><span>léirsgrios a bhí déanta ag na Lochlanaigh ar eaglaisíbh agus</span>
<lb n="912"/><span>ar mhainistríbh agus ar sgoileanaibh, agus do léirigh sé dhó an</span>
<lb n="913"/><span>obair mhór nár bh'fholáir a dhéanamh chun na díobhála do</span>
<lb n="914"/><span>leigheas, agus conus mar ná raibh aon bhreith ar an ndíobháil</span>
<lb n="915"/><span>do leigheas go h-iomlán, mar nár bh'fhéidir na mairbh a</span>
<lb n="916"/><span>thabhairt tar n-ais as an gcré.  D'inis an t-Easbog do'n rígh,</span>
<lb n="917"/><span>do Bhrian, cad é an grádh a bhí ag an bPápa dhó, agus méid</span>
<lb n="918"/><span>na h-urama a bhí ag an uile dhuine íseal agus uasal dó ar</span>
<lb n="919"/><span>fuid na h-Euróipe go léir; ná raibh i mbéalaibh ríghthe agus</span>
<lb n="920"/><span>daoine ar fuid na Críostaidheachta ach na gníomhartha</span>
<lb n="921"/><span>iongantacha a bhí ag Brian 'á dhéanamh i n-Éirinn i gcoinnibh na</span>
<lb n="922"/><span>Lochlanach, i gcoinnibh na sluagh págánach a bhí tar éis gabháil</span>
<lb n="923"/><span>de chosaibh um an dtaca san i Sasana agus i n-Albain, agus</span>
<lb n="924"/><span>a bhí ag súil le brúth ódheas ar mhághaibh míne na Fraince agus</span>
<lb n="925"/><span>na h-Iodáile fé mar a dhein a sínsear na céadta blian</span>
<lb n="926"/><span>roimis sin.</span></p>
<lb n="927"/>
<lb n="928"/><p><span>“Tuigean an Pápa, a rígh,” arsa'n t-Easbog, “agus</span>
<lb n="929"/><span>tuigid na daoine go léir mura mbéadh an cosg atá agat-sa</span></p>
</div>
<pb n="33"/>
<div><lb n="930"/><p><span>agus agat' shlóightibh Gaedhal 'á chur le cómhacht na nDanar</span>
<lb n="931"/><span>anso i n-Éirinn go mbeidís chúghainn ódheas fadó ag</span>
<lb n="932"/><span>marbhughadh agus ag losgadh agus ag creachadh.  Níor mhaith</span>
<lb n="933"/><span>leó aghaidh a thabhairt ódheas go dtí go mbéadh greim i gceart</span>
<lb n="934"/><span>acu ar Éirinn, agus a gcómhacht suidhte daingean acu sa</span>
<lb n="935"/><span>n-oileán.  Dá mbéadh Sasana agus Alba agus Éire acu fé</span>
<lb n="936"/><span>n-a lán-smacht do bhéadh caoin acu go h-áluinn ar a gcómhacht</span>
<lb n="937"/><span>do leathadh ódheas ar an Euróip, i ndiaigh ar ndiaigh, agus</span>
<lb n="938"/><span>bhéadh na h-oileáin seo acu mar chúl dín agus mar bhunáit</span>
<lb n="939"/><span>chun ollmhúcháin.  Mura mbéadh tusa, a rígh, do bhéadh an</span>
<lb n="940"/><span>greim a bhí uatha acu ar oileán na h-Éirean um an dtaca</span>
<lb n="941"/><span>so, fé mar atá acu ar Shasana.  Ní h-eadh ach abhfad roimis</span>
<lb n="942"/><span>an dtaca so.  Ansan iseadh bhéadh an sgéal go h-olc ag an</span>
<lb n="943"/><span>gCreideamh agus ag gach nídh i bhfuirm léighinn agus eóluis</span>
<lb n="944"/><span>agus nósmhaireachta ar fuid na Críostaidheachta.  Tá an</span>
<lb n="945"/><span>saoghal go léir buidheach díot, a rígh, agus tá gach aoinne ag</span>
<lb n="946"/><span>guidhe go cruaidh chun Dé ar do shon, 'ghá iaraidh ar Dhia neart</span>
<lb n="947"/><span>cuirp agus neart aigne do bhronnadh ort agus faid saoghail</span>
<lb n="948"/><span>a thabhairt duit, chun na h-oibre ata agat 'á dhéanamh do</span>
<lb n="949"/><span>chríochnú' go beacht.”</span></p>
<lb n="950"/>
<lb n="951"/><p><span>“Cuirean sé áthas mór orm, a Thighearna Easboig,” arsa</span>
<lb n="952"/><span>Brian, “a fhios a bheith agam go dtuigean an Pápa chómh maith</span>
<lb n="953"/><span>san an obair seo atá againn 'á dhéanamh anso i n-Éirinn.  Is</span>
<lb n="954"/><span>truagh chráidhte ná tuigid ár ndaoine féin, leath chómh maith,</span>
<lb n="955"/><span>brígh agus bunús an sgéil.  Dá gcuirimís go léir le chéile</span>
<lb n="956"/><span>d' fhéadfaimís a bhfuil de Dhanaraibh i n-Éirinn do mharbhughadh</span>
<lb n="957"/><span>nó do dhíbirt i n-aon cheithre h-uaire fichid amháin.  Ní'l aon</span>
<lb n="958"/><span>nídh is deacra chur isteach i n-aigne na nGaedhal, cuid acu</span>
<lb n="959"/><span>pé 'r domhan é, 'ná aon bhaoghal a bheith go bhféadfaidh</span>
<lb n="960"/><span>Lochlanaigh choídhche greim daingean a dh'fhághail ar an oileán</span>
<lb n="961"/><span>so na h-Éirean.  Ní'l rígh cúige againn ná measan go</span>
<lb n="962"/><span>bhféadfadh sé féin a bhfuil de Dhanaraibh i n-Éirinn do</span>
<lb n="963"/><span>mharbhú' nó do dhíbirt amáireach dá mba mhaith leis é, gan</span></p>
</div>
<pb n="34"/>
<div><lb n="964"/><p><span>cabhair ná congnamh ó aon rígh cúige eile.  Siné atá ag</span>
<lb n="965"/><span>briseadh mo chroídhe ionam, a Thighearna Easboig.  Ní</span>
<lb n="966"/><span>fhéadaim choídhche a chur fhiachaibh ar aon rígh cúige cabhrughadh</span>
<lb n="967"/><span>liom i gcoinnibh na Lochlanach gan gabháil go maith ar an rígh</span>
<lb n="968"/><span>cúige sin féin ar dtúis.  B'éigean dom gabháil ar</span>
<lb n="969"/><span>Mhaolmuaidh, ar rígh Ua Neathach.  Ansan b'éigean dom gabháil</span>
<lb n="970"/><span>ar Dhómhnall, rígh na nDéise.  Ansan b'éigean dom éirleach</span>
<lb n="971"/><span>uathbhásach a dhéanamh ar Lochlanachaibh Átha Cliath agus ar</span>
<lb n="972"/><span>Ghaedhlaibh Laighean, agus ar chuid de Ghaedhlaibh Mumhan leó,</span>
<lb n="973"/><span>i nGleann Mháma.  Tá Leath Mhogha fé m' láimh anois agam,</span>
<lb n="974"/><span>idir Ghaedhlaibh agus Lochlanaigh.  Tá an méid sin de thír na</span>
<lb n="975"/><span>h-Éirean sámh, síthchánta, socair.  An Eaglais ar a</span>
<lb n="976"/><span>suaimhneas.  Na sgoileana ar siúbhal.  An talamh d'á shaoth-</span>
<lb n="977"/><span>rughadh.  Lucht ceárd agus ealadhan ag obair gan eagla.</span>
<lb n="978"/><span>Lucht foghla iompuighthe ar mhacántacht mar go dtuigid siad</span>
<lb n="979"/><span>'n-a n-aigne gur b'í an mhacántacht is fearr agus is</span>
<lb n="980"/><span>torthamhla agus is rathmhaire.  Ach feuch, a Thighearna Easboig.</span>
<lb n="981"/><span>Ní'l ann go léir ach mar a bhéadh lá breagh samhraidh ansan a</span>
<lb n="982"/><span>bhéadh go h-áluinn agus go grianmhar agus go brothalach agus</span>
<lb n="983"/><span>ná feadair aoinne cad é an neómat a dh'iompóch' sé chun</span>
<lb n="984"/><span>splancracha agus chun tóirthnighe agus chun éirligh.  Ní thuigid</span>
<lb n="985"/><span>na daoine an sgéal.  Tuigim-se é.  Is cuma leó, na daoine</span>
<lb n="986"/><span>bochta, ach an tsíthcháin agus an suaimhneas do shealbhughadh go</span>
<lb n="987"/><span>sámh an fhaid a fágfar acu an tsíthcháin agus an suaimhneas.”</span></p>
<lb n="988"/>
<lb n="989"/><p><span>“Nach mór an truagh, a rígh,” arsa'n t-Easbog, “gan rud</span>
<lb n="990"/><span>éigin a dhéanamh do thabharfadh síthcháin sheasamhach dos na</span>
<lb n="991"/><span>daoine?  Dá dtuigeadh daoine i gceart tairbhthe na síthchána</span>
<lb n="992"/><span>ba chóir go ndéarfaidís leó féin go gcuirfidís i n-áirighthe</span>
<lb n="993"/><span>dhóibh féin í ar ais nó ar éigin.  Tá síthcháin curtha i bhfeidhm</span>
<lb n="994"/><span>agat-sa anois, a rígh, sa taobh so theas d'oileán na h-Éirean.</span>
<lb n="995"/><span>Nár chóir go ndéanfadh an t-Árdrígh an tsíthcháin chéadna do</span>
<lb n="996"/><span>chur i bhfeidhm sa taobh thuaidh de'n oileán?”</span></p>
<lb n="997"/>
<lb n="998"/><p><span>“Ba chóir, a Thighearna Easboig,”  arsa Brian.  “Fear</span></p>
</div>
<pb n="35"/>
<div><lb n="999"/><p><span>maith iseadh M'lsheachlainn.  Fear tréan cuthaigh iseadh é.  Ach</span>
<lb n="1000"/><span>ní dóich liom go bhfuil aon ghrádh ró mhór aige dhómh-sa.  Is</span>
<lb n="1001"/><span>maith leis congnamh a dh'fhághail ó Dhál gCais nuair a bhíd na</span>
<lb n="1002"/><span>Lochlanaigh ag brúth ró dhian air, ach tá fhios agam go maith</span>
<lb n="1003"/><span>gur bh' fhearr leis go mór iad do chur fé chois le neart a</span>
<lb n="1004"/><span>láimhe féin, dá bhféadadh sé é, ná aon chongnamh fhághail</span>
<lb n="1005"/><span>uaim-se.”</span></p>
<lb n="1006"/>
<lb n="1007"/><p><span>“Ba dhóich liom, dá dtuigeadh sé a dhualgas Árdrígh i</span>
<lb n="1008"/><span>gceart gur b'amhlaidh a dh' iarfadh sé an congnamh ort agus</span>
<lb n="1009"/><span>go dtabharfadh sé le tuisgint duit gur bh'é a cheart an</span>
<lb n="1010"/><span>congnamh a dh'fhághail.  Ba dhóich liom gur b'é ceart an</span>
<lb n="1011"/><span>Árdrígh a bheith ar a chumas glaodhach chuige ar a bhfuil de</span>
<lb n="1012"/><span>neart sa n-oileán go léir, agus an neart go léir do ghleusadh</span>
<lb n="1013"/><span>agus do stiúrughadh i n-aghaidh namhad iasachta,” arsa'n</span>
<lb n="1014"/><span>t-Easbog.</span></p>
<lb n="1015"/>
<lb n="1016"/><p><span>“Siné a déarfadh fir Éirean, a Thighearna Easboig.  Siné</span>
<lb n="1017"/><span>a déarfadh aoinne a dhéanfadh machtnamh ar an sgéal.  Is</span>
<lb n="1018"/><span>eagal liom ná tuigean an t-Árdrígh an nídh sin i gceart.</span>
<lb n="1019"/><span>Siné fé ndeara dhom an tsíthcháin seo atá anois againn i</span>
<lb n="1020"/><span>Leath Mhogha do chur i gcomparáid le lá breagh gréine ná</span>
<lb n="1021"/><span>feadair aoinne cathin a dh'iompóch' sé chun tóirthnighe agus</span>
<lb n="1022"/><span>chun éirligh.  Dá dtagadh aon neart mór des na Lochlanaigh</span>
<lb n="1023"/><span>seo isteach chúghainn agus go mbéadh M'lsheachlainn a d'iaraidh</span>
<lb n="1024"/><span>iad do chlaoidh le neart a theighlaigh féin i n-inead neart na</span>
<lb n="1025"/><span>h-Éirean go léir do chruinniughadh agus do ghleusadh 'n-a</span>
<lb n="1026"/><span>gcoinnibh, do bhuadhfaidís ar Mh'lsheachlainn.  Ansan do bhuadh-</span>
<lb n="1027"/><span>faidís ar Éirinn go léir i ndiaigh cheile, mar ní bhéadh aoinne</span>
<lb n="1028"/><span>chun nirt na h-Éirean do chruinniughadh agus do ghleusadh agus</span>
<lb n="1029"/><span>do stiúrughadh 'n-a gcoinnibh”.</span></p>
<lb n="1030"/>
<lb n="1031"/><p><span>“Ba dhóich liom, a rígh,” arsa'n t-Easbog, “gur b' shin rud</span>
<lb n="1032"/><span>agus gur cheart d'fhearaibh Éirean feuchaint chuige i n-am.</span>
<lb n="1033"/><span>Ba cheart a chur ar a shúilibh do'n Árdrígh gur b'é a leas,</span>
<lb n="1034"/><span>agus leas na tíre go léir, gan bheith ag feitheamh le namhaid</span></p>
</div>
<pb n="36"/>
<div><lb n="1035"/><p><span>iasachta do theacht chuige thar faraige sar a ndéanfadh se é</span>
<lb n="1036"/><span>féin d'ollamhughadh dhóibh.  An t-Árdrígh na h-ollmhóchaidh é</span>
<lb n="1037"/><span>féin roim ré, ach a bheidh ag feitheamh go dtagaidh an namhaid,</span>
<lb n="1038"/><span>tiocfaidh an namhaid air agus ní bheidh sé ollamh.”</span></p>
<lb n="1039"/>
<lb n="1040"/><p><span>“Is fíor san, a Thighearna Easboig,” arsa Brian.  “Ba</span>
<lb n="1041"/><span>cheart d' Árdrígh Éirean neart na h-Éirean a bheith gleusta</span>
<lb n="1042"/><span>i gcómhnuighe aige, i n-aghaidh namhad na h-Éirean.  Fé mar a</span>
<lb n="1043"/><span>bhí an Fhian ag Fionn, nó fé mar a bhí curaí na Craoibhruaidhe</span>
<lb n="1044"/><span>ag Conchubhar.  Dá mbéadh san amhlaidh d'fhanfadh Lochlanaigh</span>
<lb n="1045"/><span>amach anois fé mar a dh'fhan slóighte na Rómha amach an uair</span>
<lb n="1046"/><span>sin.”</span></p>
<lb n="1047"/>
<lb n="1048"/><p><span>Caibidiol VIII.</span></p>
<lb n="1049"/>
<lb n="1050"/><p><span>An Bosca.</span></p>
<lb n="1051"/>
<lb n="1052"/><p><span>Chomáineadar leó ar an gcuma san ag caint agus ag cur</span>
<lb n="1053"/><span>thré chéile go dtí go dtáinig aimsir codlata.  Nuair a bhíodar</span>
<lb n="1054"/><span>go léir imthighthe a chodla chuir an t-Abb fios ar Amhlaoibh.</span>
<lb n="1055"/><span>Tháinig Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="1056"/>
<lb n="1057"/><p><span>“Seo, a mhic,” arsa'n t-Abb, “eochair an chórtha iarainn</span>
<lb n="1058"/><span>atá sa n-érdam duit, agus tabhair chugam anseo an bosca</span>
<lb n="1059"/><span>iarainn atá istigh sa chórtha.  Istigh sa bhosca iarainn san iseadh</span>
<lb n="1060"/><span>'tá an chailís óir úd a thug Brian dúinn.  Déarfaidh an</span>
<lb n="1061"/><span>t-Easbog so a tháinig ó'n Róimh Aifrean Árd anso amáireach</span>
<lb n="1062"/><span>dúinn i láthair an rígh, agus ní mór an chailis óir sin a thabhairt</span>
<lb n="1063"/><span>dó chun an Aifrinn sin do rádh.”</span></p>
<lb n="1064"/>
<lb n="1065"/><p><span>D'imthigh Amhlaoibh agus do rug sé an eochair leis.  Níor</span>
<lb n="1066"/><span>bh'fhada gur tháinig sé agus an bosca iarainn aige.</span></p>
<lb n="1067"/>
<lb n="1068"/><p><span>“Cuir ansan ar an gclár é, a mhic,” arsa'n t-Abb.</span>
<lb n="1069"/></p>
</div>
<pb n="37"/>
<div><lb n="1070"/><p><span>Do chuir.  Do thug an t-Abb leis eochair eile.  D'osgail</span>
<lb n="1071"/><span>sé an bosca.  D'fheuch sé isteach ann.  Chuir sé a lámh isteach</span>
<lb n="1072"/><span>ann.  Do lúb a chosa féi, agus bhí sé i riocht tuitim ach gur</span>
<lb n="1073"/><span>rug Amhlaoibh air.</span></p>
<lb n="1074"/>
<lb n="1075"/><p><span>“Cad a tháinig ort, a Athair?” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="1076"/>
<lb n="1077"/><p><span>Níor labhair sé.  Shín sé a mhéar chun an bhosca.  D'fheuch</span>
<lb n="1078"/><span>Amhlaoibh isteach sa bhosca.  Bhí an bosca folamh!</span></p>
<lb n="1079"/>
<lb n="1080"/><p><span>Do stad an bheirt ar feadh tamail mhaith agus iad ag</span>
<lb n="1081"/><span>feuchaint ar an mbosca.  D'fheuch an t-Abb isteach ann</span>
<lb n="1082"/><span>cúpla uair.  Ba dhóich le duine air gur bh' amhlaidh nár fhéad</span>
<lb n="1083"/><span>sé radharc a shúl féin do chreideamhaint.  Ansan do dhún sé</span>
<lb n="1084"/><span>an bosca airís agus chuir sé an eochair 'n-a phóca.</span></p>
<lb n="1085"/>
<lb n="1086"/><p><span>“Beir leat é, a Amhlaoibh, ar seisean, “agus cuir isteach</span>
<lb n="1087"/><span>airís é sa chórtha iarainn, díreach sa n-áit 'na bhfuarais é,</span>
<lb n="1088"/><span>agus cuir an glas ar an gcórtha agus tabhair chúgham an</span>
<lb n="1089"/><span>eochair.  Agus feuch.  Ná labhair amach as do bhéal le</span>
<lb n="1090"/><span>h-aoinne beó ar an sgéal.  Tá an chailís imthighthe.  Níor</span>
<lb n="1091"/><span>bh’ fhéidir í ghuid as an mbosca san gan an dá eochair a</span>
<lb n="1092"/><span>dh'fhághail, eochair an chórtha agus eochair an bhosca san.  Ó'n</span>
<lb n="1093"/><span>lá chuireas an chailís isteach sa bhosca san, agus an bosca</span>
<lb n="1094"/><span>isteach sa chórtha, tá an dá eochair agam féin.  Níor sgaras</span>
<lb n="1095"/><span>le h-aon eochair acu go dtí gur thugas duit-se eochair an</span>
<lb n="1096"/><span>chórtha ó chiainibh, agus an uair úd a fuaramair an ímhágh ó</span>
<lb n="1097"/><span>Ghormfhlaith.  Níor sgaras i n-aon chor le h-eochair an bhosca.</span>
<lb n="1098"/><span>Ní féidir liom an sgéal a thuisgint.  Ná labhair le h-aoinne</span>
<lb n="1099"/><span>'n-a thaobh.  Cuir amach an chailís óir eile atá againn, i gcóir</span>
<lb n="1100"/><span>an Aifrinn amáireach.”</span></p>
<lb n="1101"/>
<lb n="1102"/><p><span>D'imthigh Amhlaoibh agus dhein sé mar a dúbhradh leis.  Cuir</span>
<lb n="1103"/><span>sé an bosca folamh, agus an glas air, isteach sa chórtha láidir</span>
<lb n="1104"/><span>iarainn mar a raibh sé cheana, agus thug sé eochair an chórtha</span>
<lb n="1105"/><span>thar n-ais ag triall ar an Abb.</span></p>
<lb n="1106"/>
<lb n="1107"/><p><span>Ar maidin amáireach a bhí chúghainn do cuireadh gach aon</span>
<lb n="1108"/><span>rud i dtreó i gcóir an Aifrinn Aoird.  Do ghluais an</span></p>
</div>
<pb n="38"/>
<div><lb n="1109"/><p><span>tuairisg, um thráthnóna an lae roimis sin, go raibh Legáid</span>
<lb n="1110"/><span>an Phápa tagaithe go h-Inis Cathaigh agus go raibh Brian agus</span>
<lb n="1111"/><span>a theighlach tagaithe ann ag cur fáilte roimis an Legáid, agus</span>
<lb n="1112"/><span>go raibh an t-Aifrean Árd le rádh, agus beannacht an Phápa</span>
<lb n="1113"/><span>le tabhairt do'n rígh agus dos na manaigh agus do'n phobul.</span>
<lb n="1114"/><span>Abhfad sar a dtáinig am an Aifrinn bhí na daoine cruinnighthe</span>
<lb n="1115"/><span>isteach ar an oileán ó'n dtír mór-thímpal i dtreó gur dhóich</span>
<lb n="1116"/><span>leat go raibh an t-oileán clúdaighthe acu.</span></p>
<lb n="1117"/>
<lb n="1118"/><p><span>Dúbhradh an t-Aifrean.  Do tugadh beannacht an Phápa</span>
<lb n="1119"/><span>do'n phobul agus do'n rígh, agus do thug Colla seanamóin</span>
<lb n="1120"/><span>áluinn uaidh.  Fear ana léigheanta, ana dheagh-labhartha, ab</span>
<lb n="1121"/><span>eadh é.  Bhí ruith cainte aige agus uchtach láidir, ceólmhar,</span>
<lb n="1122"/><span>binn, agus dá mbéadh sé ag caint go h-oídhche ba bhreágh leis</span>
<lb n="1123"/><span>an bpobul bheith ag éisteacht leis.  D'inis sé dhóibh conus</span>
<lb n="1124"/><span>mar a tháinig an t-Easbog san ó'n Róimh, ó'n bPápa, agus</span>
<lb n="1125"/><span>conus mar a chuir an Pápa a bheannacht ó chroídhe ar Bhrian</span>
<lb n="1126"/><span>agus ar a shlóightibh agus ar Chlannaibh Gaedhal go léir mar</span>
<lb n="1127"/><span>gheall ar na gníomhartha móra a bhí acu 'á dhéanamh i n-aghaidh</span>
<lb n="1128"/><span>namhad an Chreidimh.  D'inis sé conus mar a bhí aithne an</span>
<lb n="1129"/><span>uair sin ar Bhrian, ní h-amháin ar fuid na h-Éirean go léir</span>
<lb n="1130"/><span>ach ar fuid na h-Euróipe go léir, mar go raibh gníomhartha</span>
<lb n="1131"/><span>Bhriain i gcoinnibh na Lochlanach ag sábháil na h-Euróipe ó</span>
<lb n="1132"/><span>léirsgrios de shaghas an léirsgriosa úd a tháinig uirthi nuair</span>
<lb n="1133"/><span>a tháinig na geinte fiaine adtuaidh agus ghabhdar de chosaibh</span>
<lb n="1134"/><span>i gcómhacht agus i ngradam agus i nósmhaireacht ímpireachta</span>
<lb n="1135"/><span>na Rómhánach.  Dúbhairt sé, mura mbéadh Brian go mbéadh</span>
<lb n="1136"/><span>Éire ag na Lochlanaigh um an dtaca san mar áit bhunaigh chun</span>
<lb n="1137"/><span>a neart do chruinniughadh agus do ghleusadh, i dtreó go</span>
<lb n="1138"/><span>bhféadfaidís a gcómhacht do leathadh ódheas ar chríochaibh na</span>
<lb n="1139"/><span>h-Euróipe ar fad, agus ná raibh theas ná thuaidh sa n-Euróip</span>
<lb n="1140"/><span>an uair sin aon tsaghas cómhachta a dh'fhéadfadh cosg do chur</span>
<lb n="1141"/><span>leó, murar bh' ionan a's sé chéad blian roimis sin nuair a</span>
<lb n="1142"/><span>bhí cómhacht na Rómhánach ann chun seasaimh éigin a dhéanamh i</span></p>
</div>
<pb n="39"/>
<div><lb n="1143"/><p><span>n-aghaidh na ngeinte fiaine.  Dúbhairt sé gur thuig muintir na</span>
<lb n="1144"/><span>h-Euróipe go léir an nídh sin, agus go rabhdar ag faire ar</span>
<lb n="1145"/><span>Bhrian agus ar an obair a bhí aige 'á dhéanamh, agus gur mhór</span>
<lb n="1146"/><span>acu Brian agus gur mhór acu an obair.</span></p>
<lb n="1147"/>
<lb n="1148"/><p><span>Nuair a bhí a chaint ráidhte ag an Abb agus gach gnó creidimh</span>
<lb n="1149"/><span>déanta do rugadh an Legáid mór-tímpal an oileáin agus do</span>
<lb n="1150"/><span>taisbeánadh dó gach aon rud ab fhiú a dh'fheisgint ann, go</span>
<lb n="1151"/><span>mór mór gach nídh go raibh aon bhaint ag ainim ná ag beatha</span>
<lb n="1152"/><span>Sheanáin naomhtha leis.  Ansan do taisbeánadh dó gach lot</span>
<lb n="1153"/><span>agus gach raobadh-roilge d'ár dhein na Lochlanaigh an fhaid a</span>
<lb n="1154"/><span>bhíodar ann, agus gach nídh d'á raibh déanta ag Brian agus</span>
<lb n="1155"/><span>ag muintir na tíre agus ag an Abb agus ag na manaigh chun</span>
<lb n="1156"/><span>gach díobhála do leigheas.</span></p>
<lb n="1157"/>
<lb n="1158"/><p><span>An fhaid a bhítheas ag gabháil tímpal ar an gcuma san, ag</span>
<lb n="1159"/><span>taisbeáint agus ag feisgint, bhí rud ages na manaigh 'á</span>
<lb n="1160"/><span>dhéanamh sa tseómra mhór, seómra an bhídh.  Bhí dínnér acu</span>
<lb n="1161"/><span>d'á ollamhughadh dínnér do'n Legáid agus do'n rígh, agus</span>
<lb n="1162"/><span>dos na maithibh móra tuatha agus eagailse a bhí i n-aonfheacht</span>
<lb n="1163"/><span>leó.  Ar ball, nuair a bhí an dínnér ollamh, chuaidh Amhlaoibh</span>
<lb n="1164"/><span>amach agus do thug sé cogar do'n Abb.  Do labhair an t-Abb</span>
<lb n="1165"/><span>leis an rígh agus leis an Legáid, agus tháinig an chuideachta</span>
<lb n="1166"/><span>go léir isteach sa tseómra mhór.  Bhí an seómra gleusta</span>
<lb n="1167"/><span>riartha go h-áluinn, fé bhórdaibh fada, agus bia agus deoch</span>
<lb n="1168"/><span>go flúirseach ar na bórdaibh sin.  Do shuigh Brian sa chathaoir</span>
<lb n="1169"/><span>ríoga.  Do shuigh an Legáid ar dheis an rígh.  Do shuigh</span>
<lb n="1170"/><span>Murchadh, an ríghdhamhna, ar ghualainn chlé an rígh.  Do shuigh an</span>
<lb n="1171"/><span>chuid eile des na h-uaislibh, do réir a ndán agus a</span>
<lb n="1172"/><span>n-uaisleachta, do réir na nós agus na riaghal a bhí i bhfeidhm</span>
<lb n="1173"/><span>i n-Éirinn riamh roimis sin.  Bhí fhios a gach duine de'n</span>
<lb n="1174"/><span>chuideachtain cá raibh a inead féin cun suidhte, agus chuaidh</span>
<lb n="1175"/><span>sé agus shuigh sé sa n-inead san.</span></p>
<lb n="1176"/>
<lb n="1177"/><p><span>Bhí an tráthnóna go suairc acu go léir.  Bhí a lán ndóthin</span>
<lb n="1178"/><span>bídh agus díghe acu.  Nuair airigh muintir na tíre mór-tímpal,</span></p>
</div>
<pb n="40"/>
<div><lb n="1179"/><p><span>ar gach taobh de'n abhainn, an Legáid agus an rígh agus na</span>
<lb n="1180"/><span>maithe móra go léir a bheith ag teacht chun na mainistreach,</span>
<lb n="1181"/><span>thusnuigh na báid ar theacht chun an oileáin agus fághaltas</span>
<lb n="1182"/><span>feóla, agus aráin, agus ime, agus uachtair, agus b'</span>
<lb n="1183"/><span>fhéidir fághaltas fíona, ar gach bád acu.  Ní raibh aon</span>
<lb n="1184"/><span>amhgar sa tseómra mhór.  Níor ghádh do Cholla aon eagla</span>
<lb n="1185"/><span>bheith air go raghadh d'á chuid lóin bídh ná díghe, pé tarang a</span>
<lb n="1186"/><span>déanfaí ortha.</span></p>
<lb n="1187"/>
<lb n="1188"/><p><span>Bhí an chuideachta go soilbhir agus go séimh.  Dheineadar a</span>
<lb n="1189"/><span>lán cainte agus a lán suilt i gcaitheamh an tráthnóna i</span>
<lb n="1190"/><span>dteannta a ndóthin a dh' ithe agus a dh 'ól.  Do tráchtadh</span>
<lb n="1191"/><span>airís, fé mar a tráchtthí i gcómhnuighe an uair sin ins gach</span>
<lb n="1192"/><span>cruinniughadh de'n tsórd, ar na cathanaibh móra a bhí buaidhte</span>
<lb n="1193"/><span>ag Brian agus ag Dá gCais i gcoinnibh na Lochlanach.</span>
<lb n="1194"/><span>Aoinne go raibh aon rud le rádh aige i dtaobh na gcathana</span>
<lb n="1195"/><span>san ba mhaith leis labhairt an uair sin ó bhí Legáid an Phápa</span>
<lb n="1196"/><span>ag éisteacht leis.  Do h-innseadh do'n Legáid conus mar a</span>
<lb n="1197"/><span>cuireadh teitheadh ar na Lochlanaigh ar an Móin Móir.  Conus</span>
<lb n="1198"/><span>mar a chuir Mathúin, dritháir Bhriain, an ruag ortha ag Loch</span>
<lb n="1199"/><span>Gair.  Conus mar a chuir an bheirt drithár, Mathúin agus</span>
<lb n="1200"/><span>Brian, ár agus dearg-ruathar ortha sa chath a buaileadh ag</span>
<lb n="1201"/><span>Sulchoid, mar ar marbhuigheadh trí mhíle acu, agus conus mar</span>
<lb n="1202"/><span>a leanadh isteach go cathair Luimníghe an méid acu nár thuit</span>
<lb n="1203"/><span>sa chath, agus conus mar a tógadh an chathair agus mar a</span>
<lb n="1204"/><span>sgartáladh agus do loisgeadh í.  Do h-innseadh dó conus</span>
<lb n="1205"/><span>mar a tháinig Maghnus mac Arailt agus slóighte móra</span>
<lb n="1206"/><span>Lochlanach aige, agus conus mar a dhein sé mainistir Ínse</span>
<lb n="1207"/><span>Cathaigh do robáil agus do losgadh.  Ansan do h-innseadh</span>
<lb n="1208"/><span>dó conus mar a bhí daingean láidir déanta dhóibh féin ag na</span>
<lb n="1209"/><span>Lochlanaigh sa mhainistir sin 'n-a raibh an chuideachta 'n-a suidhe</span>
<lb n="1210"/><span>an uair sin, agus conus mar a tháinig Brian agus Dál gCais</span>
<lb n="1211"/><span>agus conus mar a bhriseadar an daingean agus chuireadar</span>
<lb n="1212"/><span>na Lochlanaigh chun báis, agus conus mar a thuig an Maghnus</span></p>
</div>
<pb n="41"/>
<div><lb n="1213"/><p><span>mar Arailt úd sa chath.  Ansan do tugadh cúntas dó ar chath</span>
<lb n="1214"/><span>Bhealaigh Leachta; agus ar an gcath ag Fán Conradh; agus</span>
<lb n="1215"/><span>ar an gcath mór fíochmhar fuilteach a troideadh i nGleann</span>
<lb n="1216"/><span>Mháma, mar ar thuit chúig mhíle fear des na fearaibh ba</span>
<lb n="1217"/><span>thréine ar shlóightibh Lochlan; agus gur bh'é an cath san</span>
<lb n="1218"/><span>Ghleanna Mháma do mhill ar fad cómhacht Lochlanach i n-Éirinn</span>
<lb n="1219"/><span>agus do chuir Leath Mhogha, gan chosnamh, fé láimh Bhriain.</span></p>
<lb n="1220"/>
<lb n="1221"/><p><span>Do tugadh an uile shaghas cúntais ar na gníomharthaibh móra</span>
<lb n="1222"/><span>san do'n Legáid, agus bhí a lán daoine ag caint ag tabhairt</span>
<lb n="1223"/><span>na gcúntaisí dhó.  An rud nár chuimhin le duine ba chuimhin</span>
<lb n="1224"/><span>le duine eile é, agus an rud a theidheadh amú' ar dhuine thugadh</span>
<lb n="1225"/><span>duine eile sa cheart leis é.</span></p>
<lb n="1226"/>
<lb n="1227"/><p><span>Do tugadh an méid seo fé ndeara, ámhthach.  Na fir ba</span>
<lb n="1228"/><span>thréine gníomh i ngach cath des na cathanaibh úd, níor bh' iad ab</span>
<lb n="1229"/><span>aoirde glór sa n-innsint.  Is ar éigin a labhair Brian ná</span>
<lb n="1230"/><span>Murchadh aon fhocal sa n-innsint.  Do thuig an Legáid an</span>
<lb n="1231"/><span>nídh sin.  Fear géarchúiseach ab eadh é.</span></p>
<lb n="1232"/>
<lb n="1233"/><p><span>Bhí na manaigh ag frithálamh ar na h-uaislibh, agus bhí an</span>
<lb n="1234"/><span>deacon, Amhlaoibh, an Lochlanach óg, ins gach aon chúinne ag</span>
<lb n="1235"/><span>freagairt do na manachaibh fé mar a ghlaoidís, agus ag</span>
<lb n="1236"/><span>déanamh gach aon tsaghas frithálmha fé mar a h-órduightí dhó.</span>
<lb n="1237"/><span>Bhí sé ag éisteacht leis an gcaint go léir i dtaobh na gcathana</span>
<lb n="1238"/><span>móra, agus ní fhéadfadh aoinne a dh'innsint ó n-a chúntanós</span>
<lb n="1239"/><span>ciacu thuig sé an chaint nó nár thuig, nó cé'cu ba Lochlanach</span>
<lb n="1240"/><span>é nó nár bh'eadh.  Dhein sé an gnó a bhí idir lámhaibh aige agus</span>
<lb n="1241"/><span>dhein sé go maith é, agus bhí a aigne chómh daingean ar an</span>
<lb n="1242"/><span>ngnó san go ndéarfadh duine ná raibh blúire suime aige sa</span>
<lb n="1243"/><span>chaint a bhí ar siúbhal.  Bhí Tadhg Óg ua Cealla ag déanamh</span>
<lb n="1244"/><span>an fhrithálmha, leis, agus bhí sé ag éisteacht leis an gcaint a</span>
<lb n="1245"/><span>bhí siúbhal.  Nuair airigheadh sé an chaint b'fhearr leis go</span>
<lb n="1246"/><span>mór gan Amhlaoibh a bheith ag éisteacht léi.  Ach nuair fheuchadh</span>
<lb n="1247"/><span>sé ar Amhlaoibh agus nuair a chíodh sé an neamhshuim, dar</span>
<lb n="1248"/><span>leis, bhíodh a aigne sásta.  Thuigeadh sé ná bíodh aon chorbhuais</span></p>
</div>
<pb n="42"/>
<div><lb n="1249"/><p><span>ag an gcaint 'á chur ar Amhlaoibh.  Ansan airís, ní ró mhaith</span>
<lb n="1250"/><span>a thaithneadh an neamhshuim sin leis.  Thuigeadh sé i n' aigne</span>
<lb n="1251"/><span>dá mba Lochlanach é féin agus go mbéadh caint de'n tsórd</span>
<lb n="1252"/><span>san ar siúbhal 'n-a láthair ná féadfadh sé fulang léi pé</span>
<lb n="1253"/><span>dícheal a dhéanfadh sé air.  Do thaithn leis nár ghoill an chaint</span>
<lb n="1254"/><span>ar Amhlaoibh, ach 'n-a thaobh san ba mhó an meas a bhéadh aige</span>
<lb n="1255"/><span>ar a charaid, ba dhóich leis, dá ngoilleadh an chaint air agus</span>
<lb n="1256"/><span>dá gcuireadh sí fearg air.  Níor ghoill, agus níor chuir.</span></p>
<lb n="1257"/>
<lb n="1258"/><p><span>Caibidiol IX.</span></p>
<lb n="1259"/>
<lb n="1260"/><p><span>Is éagsamhlach na daoine iad!”</span></p>
<lb n="1261"/>
<lb n="1262"/><p><span>Ach do críochnuigheadh an dínnér agus tháinig deire na</span>
<lb n="1263"/><span>cainte agus d'eirigh an chuideachta.  D'iar Brian ar an</span>
<lb n="1264"/><span>Legáid teacht ag triall air féin go Ceann Cora ar chuaird</span>
<lb n="1265"/><span>chómh luath agus thiocfadh san isteach le n-a chaothamhlacht.</span>
<lb n="1266"/><span>Dúbhairt an Legáid go n-oirfeadh dó raint laethanta thabhairt</span>
<lb n="1267"/><span>sa mhainistir, i bhfochair Cholla, ag socarughadh agus ag</span>
<lb n="1268"/><span>léiriughadh a lán neithe a bhain le gnóthaíbh Eagailse agus le</span>
<lb n="1269"/><span>gnóthaíbh Creidimh, ní h-amháin sa mhainistir sin Ínse Cathaigh</span>
<lb n="1270"/><span>ach i mainistiribh agus i n-eaglaisibh na Múmhan go léir.  Go</span>
<lb n="1271"/><span>mbéadh an chuid ba bhruideamhla de ghnó Ínse Cathaigh déanta</span>
<lb n="1272"/><span>aige lastigh de sheachtmhain.  Ansan, dá mb' é toil an rígh é,</span>
<lb n="1273"/><span>go dtabharfadh sé cuaird go Ceann Cora.  Do socaruigheadh</span>
<lb n="1274"/><span>ar sheachtmhain ó'n lá san dó chun na cuairde sin do thabhairt.</span>
<lb n="1275"/><span>Ansan d'imthigh Brian agus a chualacht abhaile agus d'fhan an</span>
<lb n="1276"/><span>Legáid sa mhainistir, é féin agus an chualacht bheag a tháinig</span>
<lb n="1277"/><span>leis ó'n Róimh.</span></p>
<lb n="1278"/>
<lb n="1279"/><p><span>Ar ball, nuair a bhí Colla agus an Legáid i bhfochair a</span>
<lb n="1280"/><span>chéile 'n-a n-aonar do ghlaoidh Colla ar Amhlaoibh.</span>
<lb n="1281"/></p>
</div>
<pb n="43"/>
<div><lb n="1282"/><p><span>Tháinig Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="1283"/>
<lb n="1284"/><p><span>“Seo, a Amhlaoibh,” arsa Colla, ag síneadh na h-eochrach</span>
<lb n="1285"/><span>chuige, “imthigh agus tabhair chúghainn anso an bosca iarainn</span>
<lb n="1286"/><span>úd n-a raibh an chailís óir ann.”</span></p>
<lb n="1287"/>
<lb n="1288"/><p><span>D'imthigh Amhlaoibh agus thug sé leis an bosca, agus chuir</span>
<lb n="1289"/><span>sé ar an mbórd é i bhfianaise na beirte.</span></p>
<lb n="1290"/>
<lb n="1291"/><p><span>“Imthigh-se a chodla anois, a mhic ó,” arsa Colla leis.  “Ní</span>
<lb n="1292"/><span>foláir nó tá codla ort agus tuirse tar éis an lae.”</span></p>
<lb n="1293"/>
<lb n="1294"/><p><span>Ansan d'osgail Colla an bosca iarainn agus thaisbeáin</span>
<lb n="1295"/><span>sé do'n Legáid é, agus d'inis sé dhó cúrsaí na cailíse.</span></p>
<lb n="1296"/>
<lb n="1297"/><p><span>“Is cuimhin liom an chailís sin go h-áluinn,” arsa'n</span>
<lb n="1298"/><span>Legáid.  “Bhí sí am' láimh agam go minic.  Cailís ana dhaor</span>
<lb n="1299"/><span>ab eadh í.  Anoir ó Chathair Chonstantín a cuireadh ar dtúis</span>
<lb n="1300"/><span>í ó'n Ímpire, mar bhronntanas chun an Phápa.  Mise</span>
<lb n="1301"/><span>adúbhairt gur cheart í chur anso go h-Éirinn ag triall ar</span>
<lb n="1302"/><span>Bhrian.  Is mór an truagh í bheith imthighthe.”</span></p>
<lb n="1303"/>
<lb n="1304"/><p><span>Ansan do cheistigh sé Colla go dlúth i dtaobh na n-eochrach,</span>
<lb n="1305"/><span>agus conus a bhí coimeád ortha, agus cé r' bh'é an gabha a dhein</span>
<lb n="1306"/><span>iad, agus cé r' bh'é an gabha a dhein an bosca iarainn.</span>
<lb n="1307"/><span>D'imthigh sé féin amach chun an érdaim go bhfeicfeadh sé an</span>
<lb n="1308"/><span>córtha daingean n-a raibh an bosca iarainn fé ghlas istigh ann.</span>
<lb n="1309"/><span>Nuair a bhí gach aon rud feicithe, trialta, iniúchta go maith</span>
<lb n="1310"/><span>aige tháinig sé thar n-ais agus do shuigh sé agus dhein sé a</span>
<lb n="1311"/><span>mhachtnamh.  Nuair a bhí a mhachtnamh déanta aige do labhair sé.</span></p>
<lb n="1312"/>
<lb n="1313"/><p><span>“Inis dom, a Cholla,” ar seisean, “cá raibh an chailís sar</span>
<lb n="1314"/><span>ar tugadh do'n mhainistir seo í.”</span></p>
<lb n="1315"/>
<lb n="1316"/><p><span>“Bhí sí thoir i gCeann Cora gan amhras,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="1317"/>
<lb n="1318"/><p><span>“Cé aige go raibh sí i gcoimeád i gCeann Cora?” arsa'n</span>
<lb n="1319"/><span>Legáid.</span></p>
<lb n="1320"/>
<lb n="1321"/><p><span>“Is dócha go raibh sí i gcoimeád ag an mBanríghin, a</span>
<lb n="1322"/><span>Thighearna Easboig,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="1323"/>
<lb n="1324"/><p><span>Do stad an Legáid agus dhein sé machtnamh eile.  Do</span>
<lb n="1325"/><span>labhair sé airís.</span>
<lb n="1326"/></p>
</div>
<pb n="44"/>
<div><lb n="1327"/><p><span>“Cá bhfuil an gabha a dhein na h-eochracha so?” ar seisean.</span></p>
<lb n="1328"/>
<lb n="1329"/><p><span>“Tá sé thuas i Luimneach, a Thighearna Easboig,” arsa</span>
<lb n="1330"/><span>Colla.  “Isé dhein an dá eochair sin dom, agus isé dhein an</span>
<lb n="1331"/><span>bosca iarainn dom.  Ceárdaidhe ana slachtmhar, ana eólgui-</span>
<lb n="1332"/><span>seach, iseadh é.  Tá inntleacht aige nách gnáth a bheith ag</span>
<lb n="1333"/><span>ceárdaidhthibh d'á shórd.  Bíon sé ag obair do Bhrian ag</span>
<lb n="1334"/><span>déanamh arm dó, agus deirtear gur fearr leis na fir na</span>
<lb n="1335"/><span>h-airm a dheinean sé 'ná na h-airm a dheinean aon cheárdaidhe</span>
<lb n="1336"/><span>eile d'á bhfuil ag obair ag Brian.  Cruadhan sé an faobhar</span>
<lb n="1337"/><span>ar chuma éigin nách eól d' aoinne ach dó féin, agus gleusan</span>
<lb n="1338"/><span>sé na h-airm i dtreó gur fearr a féadtar iad do bheartughadh</span>
<lb n="1339"/><span>agus úsáid a dhéanamh díobh 'ná mar a féadtar an mheághchaint</span>
<lb n="1340"/><span>chéadna iarainn agus adhmaid do bheartughadh chun gnímh ins</span>
<lb n="1341"/><span>na h-airm a dheinean aon ghabha eile, agus gur fearr a</span>
<lb n="1342"/><span>choimeádaid siad an faobhar 'ná mar a choimeádaid aon</span>
<lb n="1343"/><span>airm eile é.”</span></p>
<lb n="1344"/>
<lb n="1345"/><p><span>“Is dócha,” arsa'n Legáid, “ó tá an buadh san aige ar</span>
<lb n="1346"/><span>na gaibhníbh eile, gur fear saidhbhir é.”</span></p>
<lb n="1347"/>
<lb n="1348"/><p><span>“Iseadh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla.  “Fear ana</span>
<lb n="1349"/><span>shaidhbhir iseadh é.  Nuair a fuair Brian amach an t-eólus go</span>
<lb n="1350"/><span>léir a bheith aige ar dhéanamh na n-arm thug sé fearan tailimh</span>
<lb n="1351"/><span>saor dó lasmuich de'n chathair, ar bruach na Sionainne, ar</span>
<lb n="1352"/><span>choinghíoll ná déanfadh sé aon arm d'aon rígh eile ach do</span>
<lb n="1353"/><span>Bhrian féin.”</span></p>
<lb n="1354"/>
<lb n="1355"/><p><span>“Cad é an ainim atá air, a Cholla?” arsa'n Legáid.</span></p>
<lb n="1356"/>
<lb n="1357"/><p><span>“Níor airigheas riamh an ainim a tugadh air nuair a</span>
<lb n="1358"/><span>baisteadh é.  Ní'l ag an bpoibilidheacht air ach leas-ainim.</span>
<lb n="1359"/><span>‘Meargach na lann,’ a tugtar air, mar gheall, is dócha, ar</span>
<lb n="1360"/><span>fheabhas na n-arm a dheinean sé.  Tugtar ‘Meargach Gabha’</span>
<lb n="1361"/><span>air, leis, agus ‘Meargach Maol’, agus ‘Meargach Dubh’</span>
<lb n="1362"/><span>agus ‘Meargach,’ gan aon rud a chur leis.”</span></p>
<lb n="1363"/>
<lb n="1364"/><p><span>Dheineadar raint eile cainte ar ghnó na mainistreach, agus</span>
<lb n="1365"/><span>ansan chuadar a chodla.</span>
<lb n="1366"/></p>
</div>
<pb n="45"/>
<div><lb n="1367"/><p><span>D'imthigh an tseachtmhain.  Do ghluais an Legáid agus a</span>
<lb n="1368"/><span>chualacht soir go Ceann Cora.  Chuaidh Colla agus Tadhg Óg</span>
<lb n="1369"/><span>ua Cealla agus Amhlaoibh soir i n-aonfheacht leó.  Bhí</span>
<lb n="1370"/><span>cuideachta mhór cruinnighthe rómpa thoir.  Bhí a lán de ríogra</span>
<lb n="1371"/><span>agus d'uaislibh Múmhan agus Laighean ann.  Bhí Tadhg Mór</span>
<lb n="1372"/><span>ua Cealla ann agus cuid de ríogra Conacht le n-a chois.</span>
<lb n="1373"/><span>Bhí Niamh ann.  An áit 'n-a mbíodh Tadhg Mór ua Cealla ba</span>
<lb n="1374"/><span>ghnáth go mbíodh a inghean ann.  Bhí tréithe móra maithe sa</span>
<lb n="1375"/><span>ríogan óg san agus ba mhór é uraim na ndaoine go léir di</span>
<lb n="1376"/><span>mar gheall ar na tréithibh sin.  Bhí sé i mbeulaibh daoine gur</span>
<lb n="1377"/><span>bh'í an Bhanríghin, Gormfhlaith, an bhean dob' áilne ar bith an</span>
<lb n="1378"/><span>uair sin, ach fé mar a bhí Niamh ag eirighe suas bhí daoine 'ghá</span>
<lb n="1379"/><span>rádh go mbuadhfadh a h-áilneacht ar áilneacht Ghormfhlaith féin</span>
<lb n="1380"/><span>um an dtaca 'n-a mbeadh sí ag imtheacht as na déagaibh.  Bhí</span>
<lb n="1381"/><span>rí i ngar do bheith ag imtheacht asta le linn na haimsire sin</span>
<lb n="1382"/><span>'n-ar tháinig sí féin agus a h-athair go Ceann Cora, go</span>
<lb n="1383"/><span>ríghtheighlach Bhriain, chun Legáid an Phápa dh'fheisgint.  I n-</span>
<lb n="1384"/><span>éaghmais a h-áilneachta bhí mórán de thréithibh maithe eile inti.</span>
<lb n="1385"/><span>Bhí an Creideamh ana láidir istigh 'n-a croídhe.  Bhí grádh aici</span>
<lb n="1386"/><span>do'n Chreideamh agus do gach nídh a bhain leis an gCreideamh,</span>
<lb n="1387"/><span>agus do ghealadh a croídhe i gcómhnuighe dos na daoine a</span>
<lb n="1388"/><span>bhíodh dílis do'n Chreideamh, agus do thaisbeánadh sí é nuair</span>
<lb n="1389"/><span>ba cheart é thaisbeáint.  Bhí na daoine bochta go léir buidheach</span>
<lb n="1390"/><span>di, agus do tugtí fé ndeara go mbíodh sí chómh fial sa déirc</span>
<lb n="1391"/><span>leis an Lochlanach a bhéadh 'n-a ghátar agus bhíodh sí, nách mór,</span>
<lb n="1392"/><span>leis an Éireanach a bhéadh 'n-a ghátar.  Bhí a ciall agus a</span>
<lb n="1393"/><span>tuisgint chómh géarchúiseach san gur bh' ar éigin a bhíodh aon</span>
<lb n="1394"/><span>rud ar aigne a h-athar ná h-innseadh sé dhi agus ná cuireadh</span>
<lb n="1395"/><span>sé 'n-a cómhairle.  Ach bhí aon tréith amháin inti do tharaing</span>
<lb n="1396"/><span>uraim na ndaoine chúichi thar gach tréith eile d'á raibh inti.</span>
<lb n="1397"/><span>B'é tréith é sin 'ná an cion a bhí aici ar a h-athair.  Dar léi,</span>
<lb n="1398"/><span>ní raibh fear eile beó i n-Éirinn a bhí chómh maith leis, na chómh</span>
<lb n="1399"/><span>h-uasal leis, ná chómh ríoga leis, ná chómh fial leis, ná chómh</span>
<lb n="1400"/><span>mórchroídheach leis, ná chómh breagh d'fhear leis.</span>
<lb n="1401"/></p>
</div>
<pb n="46"/>
<div><lb n="1402"/><p><span>Bhí féasta mór i gCeann Cora an lá san.  Bhí cuideachta</span>
<lb n="1403"/><span>ríoga bailighthe ann, agus bhí dóthin na cuideachtan de rígh i</span>
<lb n="1404"/><span>mBrian.  Do thuig gach aoinne go raibh, agus bhí daoine ann</span>
<lb n="1405"/><span>a déarfadh nách i gCeann Cora ba bheart an chuideachta san a</span>
<lb n="1406"/><span>bheith i bhfochair a chéile an uair sin ach thíos i dTeamhair, agus</span>
<lb n="1407"/><span>nách ar Leath Mhogha ba cheart Brian a bheith 'n-a rígh ach gur i</span>
<lb n="1408"/><span>n-a Árdrígh ar Éirinn ba cheart é bheith.  Do h-airigheadh</span>
<lb n="1409"/><span>cogarnach de'n tsórd san ar siúbhal go minic i gcaitheamh an</span>
<lb n="1410"/><span>tráthnóna agus i gcaitheamh na h-oídhche.  D'airigh Brian an</span>
<lb n="1411"/><span>chogarnach, ach níor leig sé air gur airigh.  D'airigh Murchadh</span>
<lb n="1412"/><span>an chogarnach, agus dúbhairt sé leis an bhfear a labhair ciall</span>
<lb n="1413"/><span>a bheith aige.  D'airigh Gormfhlaith an chogarnach.  Do</span>
<lb n="1414"/><span>chruadhaidh a gnúis agus do las solus 'n-a súilibh, agus níor</span>
<lb n="1415"/><span>sholus fóghanta é.</span></p>
<lb n="1416"/>
<lb n="1417"/><p><span>Bhí cogarnach eile, leis, ar siúbhal.  Bhí Niamh agus a</span>
<lb n="1418"/><span>h-athair 'n-a suighe i n-aice chéile, agus is ar éigin fhéadadh an</span>
<lb n="1419"/><span>chuideachta gan bheith ag feuchaint ortha.  Is beag ná go</span>
<lb n="1420"/><span>mbuadhadh an iongnadh ar na béasaibh acu, agus ná go</span>
<lb n="1421"/><span>bhfeuchaidís níba mhó 'ná mar ba cheart i dtreó na beirte, bhí</span>
<lb n="1422"/><span>a leithéid sin de sholus áilneachta i n-aghaidh na h-inghíne.</span>
<lb n="1423"/><span>Ansan do fuaradar go léir amach, sa chogarnach dóibh, gur</span>
<lb n="1424"/><span>Mórling ab ainim di agus gur bh' amhlaidh a tugadh Niamh</span>
<lb n="1425"/><span>Chinn Óir mar leas-ainim uirthi nuair a bhí sí 'n-a leanbh.</span>
<lb n="1426"/><span>Thuigeadar go léir 'n-a n-aigne nár bh'aon iongnadh i n-aon</span>
<lb n="1427"/><span>chor gur tugadh an leas-ainim sin uirthi, mar gur bh'í an</span>
<lb n="1428"/><span>“Niamh Chinn Óir” i gceart í.</span></p>
<lb n="1429"/>
<lb n="1430"/><p><span>I n-éaghmais na cogarnaighe bhí gleó cainte sa chuideachtain</span>
<lb n="1431"/><span>a bhí árd go leór.  Do cíoradh agus do slámadh agus do</span>
<lb n="1432"/><span>cuireadh tré chéile airís gach gníomh des na gníomharthaibh móra</span>
<lb n="1433"/><span>a deineadh ins na cathanaibh úd, ó chath Bhealaigh Leachta go cath</span>
<lb n="1434"/><span>Ghleanna Mháma.  Na fir, sa chuideachtain, ná raibh i gcath acu</span>
<lb n="1435"/><span>bhíodar i gcath éigin eile acu, agus an t-é ná féadadh</span>
<lb n="1436"/><span>tuairisg a thabhairt ar chath acu thugadh sé tuairisg ar chath</span></p>
</div>
<pb n="47"/>
<div><lb n="1437"/><p><span>eile acu, agus uaireanta d'eirígheadh argóint theith idir bheirt</span>
<lb n="1438"/><span>a bhí sa n-aon chath amháin, duine acu 'ghá áiteamh gur 'n-a</span>
<lb n="1439"/><span>leithéid seo chuma do buadhadh an cath, agus an duine eile</span>
<lb n="1440"/><span>'ghá áiteamh nár bh'eadh ach i 'n-a leithéid siúd eile de chuma.</span>
<lb n="1441"/><span>Ansan b'fhéidir go labharfadh an trímhadh duine agus go</span>
<lb n="1442"/><span>ndéarfadh se go raibh an éagcóir ag an mbeirt, agus go</span>
<lb n="1443"/><span>dtabharfadh sé a mhalairt ar fad de thuairisg ar an gcuma</span>
<lb n="1444"/><span>'n-ar buadhadh an cath.  Bhí oiread san neithe tuitithe amach</span>
<lb n="1445"/><span>sa Mhúmhain i gcaitheamh beagán blianta roimis sin nár bhaoghal</span>
<lb n="1446"/><span>do'n chuideachtain aon tocht a theacht ortha le h-easba adhbhar</span>
<lb n="1447"/><span>cainte.  Níor tháinig aon tocht ortha.  Bhí gleó agus argóint</span>
<lb n="1448"/><span>agus áiteamh agus aighneas acu go tiugh, agus má bhí ní baoghal</span>
<lb n="1449"/><span>ná go raibh sult agus greann agus gáirí go tiugh acu, leis,</span>
<lb n="1450"/><span>agus iad ag maoidheamh go h-árd agus go suairc agus go</span>
<lb n="1451"/><span>móraigeanta mar gheall ar an gcuma 'n-a raibh Clanna</span>
<lb n="1452"/><span>Gaedhal i n-uachtar agus Lochlanaigh ar lár.</span></p>
<lb n="1453"/>
<lb n="1454"/><p><span>Fé mar a tháinig a ndóthin a bheith ithte agus ólta ag an</span>
<lb n="1455"/><span>gcuideachtain bhí an chaint agus an sult agus an gleó ag</span>
<lb n="1456"/><span>dul i n-aoirde.  Fé dheire do bhuail Brian an cluigín.  Do</span>
<lb n="1457"/><span>stad an gleó.  Bhí gach aoinne ciúin.  Do labhair Brian.</span>
<lb n="1458"/><span>D'iar se ar an gcuideachtain sláinte an Phápa dh' ól.  Do</span>
<lb n="1459"/><span>mhol sé an Creideamh agus do mhol sé Ceann Sofheicse an</span>
<lb n="1460"/><span>Chreidimh, agus do gheall sé, uaidh féin, agus thar cheann a</span>
<lb n="1461"/><span>raibh láithreach d' uaislibh Gaedhal, agus tar cheann a raibh beó</span>
<lb n="1462"/><span>de shíolrach Gaedhal, go mbéadh sliocht Gaedhal dílis do'n</span>
<lb n="1463"/><span>Chreideamh, le congnamh Dé, an fhaid a bhéadh grian ar spéir</span>
<lb n="1464"/><span>agus daoine ar talamh.</span></p>
<lb n="1465"/>
<lb n="1466"/><p><span>Do h-óladh sláinte an Phápa agus do guidheadh faid</span>
<lb n="1467"/><span>saoghail chuige.  Ansan do labhair an Legáid.  Dúbhairt sé</span>
<lb n="1468"/><span>airís os cómhair na cuideachtan san an chaint adúbhairt sé</span>
<lb n="1469"/><span>thíos i n-Inis Cathaigh.  D'inis sé conus mar a bhí an Euróip</span>
<lb n="1470"/><span>go léir ag faire an uair sin ar Bhrian agus ar Ghaedhlaibh</span>
<lb n="1471"/><span>agus ar an ngleic uathbhásach a bhí acu 'á dhéanamh le</span></p>
</div>
<pb n="48"/>
<div><lb n="1472"/><p><span>cómhachtaibh Lochlan; gur bh'í an ghleic uathbhásach san a bhí ag</span>
<lb n="1473"/><span>sábháil na h-Euróipe agus ag sábháil na h-Eagailse ar fuid</span>
<lb n="1474"/><span>na h-Euróipe, ó'n leirsgrios a dhéanfadh na Lochlanaigh ortha</span>
<lb n="1475"/><span>mura mbéadh an cosg a bhí d'á chur le n-a réim agus le n-a</span>
<lb n="1476"/><span>neart anseo in Éirinn.  Dúbhairt sé go mbéadh an Pápa</span>
<lb n="1477"/><span>agus cléir na Rómha agus an Eaglais ar fuid na h-Euróipe</span>
<lb n="1478"/><span>ag guidhe chun Dé do ghnáth 'ghá iaraidh ar Dhia na Glóire</span>
<lb n="1479"/><span>cabhrughadh go láidir leis na Gaedhlaibh agus le Brian sa</span>
<lb n="1480"/><span>ghleic sin, agus an buadh a bhí acu d'á thuilleamh chómh maith</span>
<lb n="1481"/><span>do thabhairt dóibh sa deire go h-iomlán.</span></p>
<lb n="1482"/>
<lb n="1483"/><p><span>Do thug an chuideachta trí gártha molta do'n Phápa.</span>
<lb n="1484"/><span>Ansan do thugadar trí gártha molta do Bhrian.  Ansan</span>
<lb n="1485"/><span>d'iaradar d'aon guth ar an Legáid an bheannacht a thabhairt</span>
<lb n="1486"/><span>airís dóibh.  Bhí iongnadh air nuair a h-iaradh san air, ach</span>
<lb n="1487"/><span>nuair a chonaic sé Brian agus Murchadh agus an chuideachta</span>
<lb n="1488"/><span>go léir ar a nglúinibh thug sé dhóibh an bheannacht.  Dúbhairt</span>
<lb n="1489"/><span>sé i n' aigne féin ámhthach: “Is éagsamhlach na daoine iad!</span>
<lb n="1490"/><span>Gleó agus aighneas agus glór árd agus éirleach cainte —</span>
<lb n="1491"/><span>agus ansan — beannacht an Phápa!  Is éagsamhlach na daoine</span>
<lb n="1492"/><span>iad!”</span></p>
<lb n="1493"/>
<lb n="1494"/><p><span>CAIBIDIOL X.</span></p>
<lb n="1495"/>
<lb n="1496"/><p><span>DÚLAINN ÓG.</span></p>
<lb n="1497"/>
<lb n="1498"/><p><span>Tháinig an t-am chun dul isteach i halla an rince.  D'iar</span>
<lb n="1499"/><span>Brian ar an Legáid athlughadh.  Do dhein.  D'fhreagair an</span>
<lb n="1500"/><span>chuideachta go léir.  Ansan d'eirigh an rígh agus an chuideachta</span>
<lb n="1501"/><span>agus chuadar do dtí an halla mór, halla an rince.  Tháinig</span>
<lb n="1502"/><span>an t-aos ceóil.  Do spreagadh suas an ceól.  Do leath an</span>
<lb n="1503"/><span>chuideachta iad féin mór-thímpal an halla.  Ba ghearr go</span></p>
</div>
<pb n="49"/>
<div><lb n="1504"/><p><span>raibh na daoine óga ag rince agus na seandaoine ag caint</span>
<lb n="1505"/><span>'n-a mbuidhnibh beaga anso agus ansúd.  Bhí Brian agus an</span>
<lb n="1506"/><span>Legáid i n-aice 'chéile agus iad ag caint ar a lán neithe a</span>
<lb n="1507"/><span>bhain le gnóthaíbh rígheachta na h-Éirean agus le gnóthaíbh</span>
<lb n="1508"/><span>Creidimh i n-Éirinn.  Bhí Gormfhlaith agus Colla agus Tadhg</span>
<lb n="1509"/><span>Mór ua Cealla i n-aice 'chéile agus iad ag trácht ar a lán</span>
<lb n="1510"/><span>neithe nár chuir aoinne acu puínn suime ionta.  Tháinig</span>
<lb n="1511"/><span>Dúlainn Óg ag triall ortha agus níor bh' fhada go raibh caint</span>
<lb n="1512"/><span>a ndóthin ag an gceathrar san, Dúlainn ag áireamh na</span>
<lb n="1513"/><span>ngníomhartha a dhein Brian agus na ngníomhartha a dhein</span>
<lb n="1514"/><span>Murchadh ar na Lochlanaigh i gcath Gleanna Mháma, agus Colla</span>
<lb n="1515"/><span>ag ceistiúchán air.  Bhíodh Dúlainn i n-aice Mhurchadh i</span>
<lb n="1516"/><span>gcómhnuighe ins na cathanaibh, agus nuair bhíodh an namhaid 'n-a</span>
<lb n="1517"/><span>dtímpal thugaidís a dhá ndrom le n-a chéile agus chosnaidís</span>
<lb n="1518"/><span>iad féin go dtí go dtagadh congnamh chúcha.  Ní h-ar a</span>
<lb n="1519"/><span>ghníomharthaibh féin, ámhthach, a dheineadh Dúlainn puinn cainte.</span>
<lb n="1520"/><span>Ar ghníomharthaibh Mhurchadh ba mhaith leis bheith ag caint.</span></p>
<lb n="1521"/>
<lb n="1522"/><p><span>“Lá uathbhásach ab eadh an lá san Ghleanna Mháma,” ar</span>
<lb n="1523"/><span>seisean.  “Ná fir ba thréine a bhí ar chlannaibh Lochlan bhíodar</span>
<lb n="1524"/><span>sa chath san.  Bhíodar lán deimhnightheach go mbuadhfaidís.</span>
<lb n="1525"/><span>Bhíodar socair air.  Bhíodar ceapaithe air.  Bhí a n-aigne</span>
<lb n="1526"/><span>socair go daingean acu ar bhuachtaint nó ar thuitim.  Ní</span>
<lb n="1527"/><span>fheaca riamh a leithéid de neamhshuim i mbás agus chonac i n-ár</span>
<lb n="1528"/><span>namhaid an lá san.  Chómh tiugh agus thuigeadh an fear bhíodh</span>
<lb n="1529"/><span>fear i n' inead.  Tá an méid seo agam-sa le rádh, agus</span>
<lb n="1530"/><span>deirim é mar do chonaic mo dhá shúil é.  Mura mbéadh</span>
<lb n="1531"/><span>Murchadh bhí Gleann Mháma ag na Lochlanaigh.”</span></p>
<lb n="1532"/>
<lb n="1533"/><p><span>“Is mór an focal é sin, a Dhúlainn,” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="1534"/>
<lb n="1535"/><p><span>“Is mór an focal é, a rígan, agus is fíor é.  D'admhuigh</span>
<lb n="1536"/><span>na Lochlanaigh féin é, an méid a bhí beó dhíobh tar éis an chatha.</span>
<lb n="1537"/><span>Bhí an cath ar siúbhal ar feadh cúpla uair a' chloig nó mar sin.</span>
<lb n="1538"/><span>Bhíomair ag brúth ortha agus bhíodar-san ag brúth orainn,</span>
<lb n="1539"/><span>agus bhí sé ag teip ar aon taobh an taobh eile do chur oiread</span></p>
</div>
<pb n="50"/>
<div><lb n="1540"/><p><span>agus órlach i ndiaigh a gcúil.  Bhí na fir ag tuitim ar gach</span>
<lb n="1541"/><span>taobh.  Ní buailtí buille ná tuiteadh fear leis, ba dhóich leat.</span>
<lb n="1542"/><span>Do shocaruigh Brian agus Murchadh agus tuille againn ar</span>
<lb n="1543"/><span>bhriseadh isteach tré n-a lár.  Do dhúnamair chun a chéile agus</span>
<lb n="1544"/><span>bhrúghmair isteach.  Do leagamair raint acu agus bhriseamair</span>
<lb n="1545"/><span>bearna ionta, agus bhíomair ag brúth amach tríd an mbeárnain.</span>
<lb n="1546"/><span>Le n-a linn sin cad a chífinn tamal beag uaim ar ár láimh</span>
<lb n="1547"/><span>chlé ach Lochlanach mór mileata agus bearna briste amach</span>
<lb n="1548"/><span>aige tré n-ár sluagh féin, agus é féin agus na Lochlanaigh a</span>
<lb n="1549"/><span>bhí i n' aice ag gabháil amach go tiugh ann, agus iad ag leagadh</span>
<lb n="1550"/><span>ár ndaoine rómpa agus ar gach taobh díobh.  Bhí an Lochlanach</span>
<lb n="1551"/><span>níob' aoirde go mór 'ná aon fhear eile a bhí i n’ aice, de</span>
<lb n="1552"/><span>Ghaedhal ná de Lochlanach.  Gach aon uair a thagadh a chlaidheamh</span>
<lb n="1553"/><span>anuas do thuiteadh fear.  Ní raibh aoinne ábalta ar sheasamh</span>
<lb n="1554"/><span>'n-a láthair.  Chonaic Murchadh é.  Do léim sé siar as an</span>
<lb n="1555"/><span>mbearnain a bhí déanta againne, agus siúd fé dhéin an</span>
<lb n="1556"/><span>fhir mhóir é.  Do leanas féin e.  Bhí an dá chlaidheamh aige</span>
<lb n="1557"/><span>'n-a dhá láimh.  Thug sé aghaidh ar an bhfear mór.  Do thóg an</span>
<lb n="1558"/><span>fear mór a chlaidheamh agus tharaing sé a bhuille.  Do ghaibh</span>
<lb n="1559"/><span>Murchadh an buille ar an gclaidheamh a bhí sa láimh chlé aige,</span>
<lb n="1560"/><span>agus sa n-am gcéadna díreach do chuaidh claidheamh na láimhe</span>
<lb n="1561"/><span>deise tré chroídhe an fhir mhóir.  Ní fheaca riamh gníomh chómh</span>
<lb n="1562"/><span>deas.  Aon ghníomh amháin ab eadh an dá ghníomh, an chosaint</span>
<lb n="1563"/><span>leis an láimh chlé agus an sádh leis an láimh ndeis.  Dá</span>
<lb n="1564"/><span>bhfeicfeá an fear mór déarfá gur bh'uathbhásach an neart nár</span>
<lb n="1565"/><span>bhfoláir a bheith sa chuislinn a ghlac an buille agus nár lúb</span>
<lb n="1566"/><span>fé'n mbuille.  Déarfá gur mhór an gníomh a dhein an fear</span>
<lb n="1567"/><span>a chosain an buille sin.  Ach dhein sé an gníomh eile le linn</span>
<lb n="1568"/><span>an ghnímh sin a dhéanamh.  Chuir sé an claidheamh eile tré</span>
<lb n="1569"/><span>chroídhe an fhir mhóir.  Ní raibh aon choinne i n-aon chor ag an</span>
<lb n="1570"/><span>bhfear mór go dtiocfadh an chosaint agus an sádh i n-aonfheacht</span>
<lb n="1571"/><span>air.  Ní raibh aon chuinne aige go raibh sé i gcuislinn an fhir</span>
<lb n="1572"/><span>a bhí os a chómhair an chosaint a dhéanamh, gan bac d'aon tsádh</span></p>
</div>
<pb n="51"/>
<div><lb n="1573"/><p><span>dhéanamh.  Chuir an chosaint iongnadh air, agus chuir an sádh</span>
<lb n="1574"/><span>alltacht ar fad air.  Ní raibh uain aige, sar ar imthigh an</span>
<lb n="1575"/><span>t'anam as, ach ar a rádh, ‘Is tú an fear is fearr a bhuail</span>
<lb n="1576"/><span>riamh umam!’ Chuir an gníomh dúbalta san sgannra ar na</span>
<lb n="1577"/><span>Lochlanaigh eile a bhí ar an láthair.  Do tharaingeadar siar.</span>
<lb n="1578"/><span>Tháinig buile misnigh ar ár bhfearaibh féin agus bhrúghdar</span>
<lb n="1579"/><span>amach.  Bhriseamair an tarna bearna rómhainn amach.  Cad a</span>
<lb n="1580"/><span>chífinn ansan ach ár neart féin ag géilleadh do neart na</span>
<lb n="1581"/><span>Lochlanach, tamal soir ódheas ar ár ndeis.  Siúd siar</span>
<lb n="1582"/><span>Murchadh agus mé féin airís agus soir ódheas chun na h-áite</span>
<lb n="1583"/><span>'n-a raibh na Gaedhil ag dul i ndiaigh a gcúil.  Chómh luath</span>
<lb n="1584"/><span>agus chonacadar ag teacht sinn tháinig náire ortha agus</span>
<lb n="1585"/><span>sheasuighdar an fód.  Um an dtaca 'n-ar shroiseamair iad is</span>
<lb n="1586"/><span>ag brúth amach a bhíodar i n-inead bheith ag dul i ndiaigh a</span>
<lb n="1587"/><span>gcúil.  Bhíodar ar buile chúcha féin a rádh go bhfeacaidh</span>
<lb n="1588"/><span>Murchadh ag dul i ndiaigh a gcúil iad.  Tháinig, ba dhóich leat</span>
<lb n="1589"/><span>dúbailt nirt ionta.  Bhrúghdar rómpa an namhaid, agus ba</span>
<lb n="1590"/><span>dheacair é.  Bhí na fir ag tuitim chómh tiugh le grean ar gach</span>
<lb n="1591"/><span>taobh.  Bhí na cuirp 'n-a gcruachaibh anáirde ar a chéile.  Is</span>
<lb n="1592"/><span>anáirde ar na cruachaibh sin a chaitheamair seasamh agus sinn</span>
<lb n="1593"/><span>ag brúth ar an namhaid agus 'ghá leagadh.  Bhrúghmair</span>
<lb n="1594"/><span>rómhainn iad.  Chuireamar cruach dínn.  Ansan chuireamair</span>
<lb n="1595"/><span>cruach eile dhínn.  Mheasas go gcaithfimís iad go léir a</span>
<lb n="1596"/><span>mharbhughadh sar a n-iompóchaidís uainn.  Fé dheire d'iom-</span>
<lb n="1597"/><span>puíghdar.  Do theitheadar, agus do leanadh iad agus do</span>
<lb n="1598"/><span>marbhuigheadh oiread acu sa ruagairt agus do marbhuigheadh</span>
<lb n="1599"/><span>sa chath.  Mura mbéadh Murchadh bhéadh a mhalairt de sgéal</span>
<lb n="1600"/><span>againn.  Mura mbéadh Murchadh do ruithfeadh leis an bhfear</span>
<lb n="1601"/><span>mór úd.  D'iompóch' na Lochlanaigh isteach lastiar dínn nuair</span>
<lb n="1602"/><span>a bheimís imthighthe amach tríd an mbearnain úd.  Bhéadh an</span>
<lb n="1603"/><span>ruag ar ár muintir féin ar thaobh na lámha deise agus ar</span>
<lb n="1604"/><span>thaobh na lámha clé.  Ansan d'iompóch' neart ár namhad go</span>
<lb n="1605"/><span>léir orainn agus ní thiocfadh duine againn beó as an gcath.</span></p>
</div>
<pb n="52"/>
<div><lb n="1606"/><p><span>Ansan bhéadh seilbh ag Lochlanachaibh i n-Éirinn agus bhéadh</span>
<lb n="1607"/><span>sé fuar ag M'lsheachlainn bheith ag cur 'n-a gcoinnibh.  Mura</span>
<lb n="1608"/><span>mbéadh Murchadh bhéadh Éire ag Lochlanachaibh anois!  Deirim</span>
<lb n="1609"/><span>leat go mbéadh.  Agus deirim rud eile.  Tá sé buailte</span>
<lb n="1610"/><span>isteach am' aigne agus deirim go láidir é.  Ní bheidh Éire ó</span>
<lb n="1611"/><span>bhaoghal i gceart go dtí go mbeidh Brian i n' Árdrígh!”</span></p>
<lb n="1612"/>
<lb n="1613"/><p><span>“Ochón, a Dhúlainn,” arsa Gormflaith, “measaim gur</span>
<lb n="1614"/><span>maith an bhail ort gan M'lsheachlainn a bheith ag éisteacht</span>
<lb n="1615"/><span>leat.”</span></p>
<lb n="1616"/>
<lb n="1617"/><p><span>“Ba chuma liom an tsaoghal, a rígan,” arsa Dúlainn, “ach</span>
<lb n="1618"/><span>go bhfeicfinn tu féin thíos i dTeamhair ad' Árdrígain ar</span>
<lb n="1619"/><span>Éirinn go léir ó Dhonchadh Dí go Tigh Mháire!”</span></p>
<lb n="1620"/>
<lb n="1621"/><p><span>CAIBIDIOL XI.</span></p>
<lb n="1622"/>
<lb n="1623"/><p><span>CEANN LEÓIN</span></p>
<lb n="1624"/>
<lb n="1625"/><p><span>Sgian tré chroídhe Ghormfhlaith ab eadh an uile fhocal de'n</span>
<lb n="1626"/><span>chaint sin a labhair Dúlainn an fhaid a bhí an cúntas san aige</span>
<lb n="1627"/><span>'á thabhairt ar chaith Gleanna Mháma.  Ba mhaith léi, gan amhras,</span>
<lb n="1628"/><span>bheith 'n-a h-Árdrígain ar Éirinn, ach má 'seadh ní raibh aon</span>
<lb n="1629"/><span>lorg aici ar Bhrian a bheith i n' Árdrígh.  Bhí fhios aici, dá</span>
<lb n="1630"/><span>dtagadh Brian chun an h-Árdrígheachta nár ró fhada 'n-a</span>
<lb n="1631"/><span>dhiaigh san go dtí go mbéadh Murchadh i n' Árdrígh.  Bhí a</span>
<lb n="1632"/><span>leithéid sin d'fhuath aici do Mhurchadh gur thúisge léi í féin</span>
<lb n="1633"/><span>agus ar bhain léi bheith sínte fé'n bhfód 'ná é dh'fheisgint i n'</span>
<lb n="1634"/><span>Árdrígh.  Bhí gach aon tsúil aici go dtuigfeadh sé féin agus</span>
<lb n="1635"/><span>Brian i gcath Ghleanna Mháma agus go mbéadh buadh ag na</span>
<lb n="1636"/><span>Lochlanaigh ann.  Ansan, dar léi, d'iompóch' cómhacht Lochlan</span>
<lb n="1637"/><span>'n-a lá neart ar Mh'lsheachlainn.  Ní bhéadh aon bhreith aige</span>
<lb n="1638"/><span>ar sheasamh 'n-a gcoinnibh.  Ní fhéadfadh sé neart fear</span></p>
</div>
<pb n="53"/>
<div><lb n="1639"/><p><span>Éirean do chur le chéile 'n-a gcoinnibh.  Do buadhfaí air.  Do</span>
<lb n="1640"/><span>buadhfaí ar ríghthibh Éirean 'n-a nduine a's 'n-a nduine, fé mar</span>
<lb n="1641"/><span>a buadhadh ortha cheana.  Ansan do bhéadh an lámh uachtair ag</span>
<lb n="1642"/><span>Lochlanaigh agus bhéadh mac Ghormfhlaith i n' Árdrígh ar Éirinn.</span>
<lb n="1643"/><span>Siné a bhí uaithi.  Chuir cath Ghleanna Mháma an méid sin go</span>
<lb n="1644"/><span>léir ar neamhnídh, agus má b'fhíor caint Dhúlainn b'é Murchadh</span>
<lb n="1645"/><span>fé ndeár san.  Má bhí fuath aici do Mhurchadh roimis sin do</span>
<lb n="1646"/><span>mhéadaigh an chaint sin an fuath.  Sgian tré n-a croídhe ab</span>
<lb n="1647"/><span>eadh an uile fhocal de'n chaint.</span></p>
<lb n="1648"/>
<lb n="1649"/><p><span>Is ró bheag d'á chuimhneamh, ámhthach, a bhí ag Dúlainn féin</span>
<lb n="1650"/><span>ná ag aoinne de'n mhuintir a bhí ag éisteacht leis an gcaint</span>
<lb n="1651"/><span>go raibh an chaint ag gearadh an chroídhe aici ar an gcuma san.</span>
<lb n="1652"/><span>Bhí a gnúis chómh séimh, chomh glan, chómh ríoga, chómh solusmhar,</span>
<lb n="1653"/><span>chómh caoin, chómh cneasta san aici gur dhóich le duine uirthi</span>
<lb n="1654"/><span>ná raibh aon nídh ar an dtalamh so ba mhó thug de shásamh aigne</span>
<lb n="1655"/><span>dhi 'ná mar a thug an cath san Ghleanna Mháma dhi.</span></p>
<lb n="1656"/>
<lb n="1657"/><p><span>Ach d'á mhéid gearadh a dhein an cúntas ar a croídhe bhí aon</span>
<lb n="1658"/><span>nídh amháin ag baint leis an gcath agus thug sé raint sóláis</span>
<lb n="1659"/><span>di.  Má deineadh uisge-fé-thalamh riamh do dhein sí é chun</span>
<lb n="1660"/><span>cómhacht na Lochlanach do neartughadh i gcóir an chatha san.</span>
<lb n="1661"/><span>Ach do dhein sí an t-uisge-fe-thalamh riamh chómh cliste sin nár</span>
<lb n="1662"/><span>tháinig aon phioc d'á eólus chun Briain ná chun Murchadh, ná</span>
<lb n="1663"/><span>chun aoinne a thabharfadh dóibh aon chogar dé.  Bhí iongnadh</span>
<lb n="1664"/><span>ar gach aoinne neart na Lochlanach a bheith chómh mór sa chath</span>
<lb n="1665"/><span>agus é bheith gleusta chómh maith, agus an oiread san</span>
<lb n="1666"/><span>d'fhearaibh cródha mileata a bheith tagaithe ann ó dhúthaíbh</span>
<lb n="1667"/><span>iasachta a bhí abhfad ó'n áit agus abhfad ó chéile, ach níor</span>
<lb n="1668"/><span>chuimhnigh aoinne, lasmuich de'n mhuintir a bhí 'n-a cómhairle</span>
<lb n="1669"/><span>agus ag déanamh a h-oibre, go raibh aon bhaint ag Gormfhlaith</span>
<lb n="1670"/><span>leis an nídh sin.</span></p>
<lb n="1671"/>
<lb n="1672"/><p><span>“Is eagal liom, a rígh,” ar sise le Dúlainn, “go bhfuil</span>
<lb n="1673"/><span>an iomad de chreideamhaint an lae sin agat d'á thabhairt do</span>
<lb n="1674"/><span>Mhurchadh, agus go bhfuil éagcóir agat d'á dhéanamh ort féin</span></p>
</div>
<pb n="54"/>
<div><lb n="1675"/><p><span>sa sgéal.  Dá mb' iad na Lochlanaigh féin iad déarfaidís,</span>
<lb n="1676"/><span>dá labhraidís, ná fuil fear ar shlóightibh Bhriain is truime</span>
<lb n="1677"/><span>buille i gcath 'ná Dúlainn Óg.  Tá aithne mhaith acu ort, a</span>
<lb n="1678"/><span>rígh, agus déarfadh cuid acu gur fearr d'fhear thú 'ná Murchadh</span>
<lb n="1679"/><span>féin, agus gur maith an bhail ar Mhurchadh go minic tusa bheith</span>
<lb n="1680"/><span>i n' aice sa spéirlinn.”</span></p>
<lb n="1681"/>
<lb n="1682"/><p><span>“Na daoine do labharfadh ar an gcuma san, a rígan,”</span>
<lb n="1683"/><span>arsa Dúlainn, “daoine iseadh iad nár theangbhaidh riamh i gcath</span>
<lb n="1684"/><span>le Murchadh agus nár mhothuigh a neart.  Na daoine do</span>
<lb n="1685"/><span>theangbhaidh leis agus do mhothuigh an neart atá 'n-a chuislinn</span>
<lb n="1686"/><span>ní puínn acu a tháinig uaidh chun an sgéil a dh' innsint.  Gan</span>
<lb n="1687"/><span>amhras do dheineas mo ghníomh agus bhuaileas mo bhuille nuair</span>
<lb n="1688"/><span>a bhí namhaid ar m'aghaidh amach, ach ní'l aon chomórtas idir</span>
<lb n="1689"/><span>mo bhuille agus buille Mhurchadh.’</span></p>
<lb n="1690"/>
<lb n="1691"/><p><span>Níor bh' aon iongnadh go ndúbhairt Gormfhlaith an chaint</span>
<lb n="1692"/><span>adúbhairt sí i dtaobh an fhir a bhí os a cómhair an uair sin.</span>
<lb n="1693"/><span>Fear córach, deagh-chúmtha ab eadh é.  Bhí ualach trom gruaige</span>
<lb n="1694"/><span>ar a cheann agus í ag tuitim anuas ar a shlinneánaibh.</span>
<lb n="1695"/><span>Gruaig chiardhubh ab eadh í, agus bhíodh sí ag crith agus ag</span>
<lb n="1696"/><span>taithneamh sa tsolus le gach focal d'á labhradh sé.  Bhí dhá</span>
<lb n="1697"/><span>mhalainn throma dhúbha os cionn a dhá shúl agus bhí an dá shúil</span>
<lb n="1698"/><span>sin suidhte 'n-a cheann, gan iad ró mhór ná ró bheag, agus an</span>
<lb n="1699"/><span>t-é a dh'fheuchfadh díreach 'n-a gcoinnibh níor mhaith leis fearg</span>
<lb n="1700"/><span>a dh'fheisgint ionta.  Ba dhóich leat go mbíodh sgáil éigin,</span>
<lb n="1701"/><span>agus solus éigin, coitchianta ag lasadh agus ag atharughadh</span>
<lb n="1702"/><span>ionta, fé mar a béadh gaoth agus sgamail agus solus, lá</span>
<lb n="1703"/><span>cruaidh Márta.  Bhí fáibre doimhinn idir an dá mhalainn fé</span>
<lb n="1704"/><span>mar a bhéadh i n-éadan leóin, agus srón mhór fhada sheabhcaidhe</span>
<lb n="1705"/><span>chaoldromach anuas ó'n bhfáibre, agus béal láidir daingean</span>
<lb n="1706"/><span>lastíos de'n tsróin sin, béal a bhí lán d'fhiacalaibh breaghtha</span>
<lb n="1707"/><span>geala a bhí do réir a chéile go cruinn, agus gur dhóich leat</span>
<lb n="1708"/><span>go ndeinidís solus uatha féin nuair a gháireadh sé.  Bhí an</span>
<lb n="1709"/><span>croméal trom ciardhubh os cionn an bhéil agus an fhéasóg</span></p>
</div>
<pb n="55"/>
<div><lb n="1710"/><p><span>throm chiardhubh chas lastíos de'n bhéal.  Idir ghruaig agus</span>
<lb n="1711"/><span>mailí agus fáibre éadain agus súile agus srón agus</span>
<lb n="1712"/><span>croméal agus béal agus fiacala agus féasóg agus ceann</span>
<lb n="1713"/><span>ar fad, bhí rud éigin sa bhfear san a chuir i n-iúil duit, ar an</span>
<lb n="1714"/><span>gcéad amharc, gur mhaith an bhail ort é bheith 'n-a charaid agat,</span>
<lb n="1715"/><span>agus dá mbéadh sé 'n-a namhaid agat gur mhaith an bhail ort</span>
<lb n="1716"/><span>bheith abhfad uaidh.  Bhí cosamhlacht mhór idir a cheann agus</span>
<lb n="1717"/><span>ceann leóin, agus ansan, ba léir go raibh cruadhas agus</span>
<lb n="1718"/><span>anam agus neart agus fuinneamh an leóin 'n-a chabhail agus</span>
<lb n="1719"/><span>'n-a ghéagaibh, agus dá mba namhaid é go mbeadh sé chómh</span>
<lb n="1720"/><span>tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león.  Bhí aithne mhaith</span>
<lb n="1721"/><span>ag na Lochlanaigh air agus siní aithne a bhí acu air, go raibh</span>
<lb n="1722"/><span>sé chómh tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león.</span></p>
<lb n="1723"/>
<lb n="1724"/><p><span>Ní gádh léiriughadh cruinn a dhéanamh ar na h-uaislibh eile</span>
<lb n="1725"/><span>a bhí ag caint agus ag cómhrádh anso agus ansúd ar fuid an</span>
<lb n="1726"/><span>halla mhóir.  Bhí an folt mór fada trom ar gach aoinne, ag</span>
<lb n="1727"/><span>tuitim siar síos ar a shlinneánaibh.  Thug san feuchaint ana</span>
<lb n="1728"/><span>uasal dos na fearaibh.  Bhí cuid des na foltaibh odhar agus</span>
<lb n="1729"/><span>bhí cuid acu liath, agus cuid acu, ar na fearaibh críona, chómh</span>
<lb n="1730"/><span>geal le mustairt, ach ní raibh aoinne maol.  Choimeádaidís an</span>
<lb n="1731"/><span>ghruaig go dtéidís sa chré, mar ní chaithidís choídhche hata ná</span>
<lb n="1732"/><span>caipín ná aon chlúdach eile ar a gceann.  Isiad na hataí seo</span>
<lb n="1733"/><span>a caithtear anois a bhainean an ghruaig de dhaoine.  Dá</span>
<lb n="1734"/><span>dtugtí mar thaithíghe do cheann an duine ó thusach a óige</span>
<lb n="1735"/><span>imtheacht gan aon chlúdach ach an ghruaig a chuir Dia air</span>
<lb n="1736"/><span>d'fhásfadh an ghruaig láidir trom agus choimeádfadh sí a greim</span>
<lb n="1737"/><span>an fhaid a mhairfeadh an duine.  Sin mar a déintí i n-Éirinn</span>
<lb n="1738"/><span>fadó.  Níor chuir daoine hataí ná caipíní ortha go dtí gur</span>
<lb n="1739"/><span>thusnuigh nósa Shasana ar theacht chúghainn anall.  Is 'mó droch</span>
<lb n="1740"/><span>nós nách hataí ná caipíní a thug muintir Shasana chúghainn.</span></p>
<lb n="1741"/>
<lb n="1742"/><p><span>Dá bhféadadh duine againne dul isteach an oídhche úd sa</span>
<lb n="1743"/><span>halla mór úd Bhriain, i ríghtheighlach Cheann Cora, chuirfeadh na</span>
<lb n="1744"/><span>foilt mhóra throma úd iongnadh orainn ar an gcéad amharc.</span></p>
</div>
<pb n="56"/>
<div><lb n="1745"/><p><span>Ach ar an dtarna h-amharc d' admhóchaimís ó chroídhe gur</span>
<lb n="1746"/><span>deineadh éagcóir ana throm ar cheann an Éireanaigh nuair a</span>
<lb n="1747"/><span>baineadh dé an folt áluinn uasal a chuir Dia ag fás air.  Dá</span>
<lb n="1748"/><span>bhféadadh Dúlainn Óg teacht ar an saoghal airís agus feuchaint</span>
<lb n="1749"/><span>ar na plaoisgíní beárrtha atá orainne, ar na cluasaibh gan</span>
<lb n="1750"/><span>sgáth agus ar an mbaic muiníl gan díon ó'n bhfuacht, agus ar</span>
<lb n="1751"/><span>an rud i bhfuirm cana stáin, ach é bheith dubh, atá thuas ar an</span>
<lb n="1752"/><span>gcloigean mar hata, cad é an seirbhthean a chuirfidís air!</span>
<lb n="1753"/><span>“Ó!” a dearfadh sé, “cad 'tá imthighthe ar ár sliocht!  An</span>
<lb n="1754"/><span>iad so na daoine a tháinig uainne!  Nó an daor-aicme éigin</span>
<lb n="1755"/><span>iad a dh' fhás i n-Éirinn i n-ár ndiaigh!  Séanaim iad! Ní</span>
<lb n="1756"/><span>linn i n-aon chor iad!”</span></p>
<lb n="1757"/>
<lb n="1758"/><p><span>Dá bhféadadh Niamh, nó Gormfhlaith, nó aoinne eile des na</span>
<lb n="1759"/><span>ríganaibh uaisle a bhí sa halla mór úd Bhriain an oídhche úd,</span>
<lb n="1760"/><span>teacht ar an saoghal airís agus feuchaint ar na mnáibh atá</span>
<lb n="1761"/><span>anois againn, ar na sgiathógaibh móra leathana a bhíon ar</span>
<lb n="1762"/><span>mhullach a gcinn acu, agus ar na cleitíbh a bhíon sáidhte ina</span>
<lb n="1763"/><span>na sgiathógaibh sin, agus ar na ribíníbh a bhíon asta, cad</span>
<lb n="1764"/><span>déarfaidís?  Déarfaidís an rud úd adúbhairt Cathal leis an</span>
<lb n="1765"/><span>gcleasaidhe.  “Airiú, a mhic léiginn,” arsa Cathal, “cad fé</span>
<lb n="1766"/><span>ndeara duit bheith as do mheabhair!”</span></p>
<lb n="1767"/>
<lb n="1768"/><p><span>Dá dtagadh Gormfhlaith nó Niamh chughainn cheithre fichid blian</span>
<lb n="1769"/><span>ó shin ní bhéadh an sgéal chómh h-olc agus 'tá sé anois.</span>
<lb n="1770"/><span>Chífidís an uair sin na clócaí breaghtha fada dúbha ar na</span>
<lb n="1771"/><span>mnáibh, agus na caipíní deasa sásta maiseamhla ar na</span>
<lb n="1772"/><span>clócaíbh sin, i dtreó dá mb' ar óinsigh féin a bhéadh clóca</span>
<lb n="1773"/><span>acu, agus an caipín ar a ceann aici, gur dhóich leat gur bhean</span>
<lb n="1774"/><span>chiallmhar í.  Ach anois, nuair a chífidís na sgiathóga agus na</span>
<lb n="1775"/><span>cleití agus na ribíní, agus an ghluaiseacht éaganta, cad a</span>
<lb n="1776"/><span>bhéadh le rádh acu?  “Ó!” a déarfaidís, “nách mór an truagh</span>
<lb n="1777"/><span>na mná san go léir a bheith as a meabhair!  Cad fé ndeara</span>
<lb n="1778"/><span>iad a bheith ar an gcuma san?”  Ansan, nuair a déarfaí</span>
<lb n="1779"/><span>leó, “Ní h-as a meabhair atáid siad i n-aon chor.  Ní'l aon</span></p>
</div>
<pb n="57"/>
<div><lb n="1780"/><p><span>easba meabhrach ortha.  Ní'l ins na sgiathógaibh sin ach nós a</span>
<lb n="1781"/><span>bhainean leis an aimsir seo;” déarfaidís, “Mo thruagh na</span>
<lb n="1782"/><span>fir!  Agus mo thruagh an chlann!”</span></p>
<lb n="1783"/>
<lb n="1784"/><p><span>Ansan dá n-abradh duine leó, “Isiad na fir féin fé</span>
<lb n="1785"/><span>ndeár é.  Ní labharfadh aon fhear acu le cailín mura</span>
<lb n="1786"/><span>bhfeicfeadh sé an sgiathóg san ar a ceann!”  Ní dhéanfaidís ach</span>
<lb n="1787"/><span>a rádh “Tá an saoghal ar buile!” agus imtheacht.</span></p>
<lb n="1788"/>
<lb n="1789"/><p><span>Ach ní fearr bheith ag caint air.  Ní baoghal go dtiocfaidh</span>
<lb n="1790"/><span>siad.  Ní h-ar neithibh de'n tsórd san a bhí an bheirt</span>
<lb n="1791"/><span>ag cuimhneamh an oídhche úd.  Bhí a mhalairt de chúram</span>
<lb n="1792"/><span>ortha.  Bhí Gormfhlaith ag cuimhneamh ar Árdrígheacht</span>
<lb n="1793"/><span>na h-Éirean, agus ar Bhrian, agus ar Mhurchadh, agus ar</span>
<lb n="1794"/><span>a mac féin, agus ar conus a thiocfadh sí ar Mhurchadh do chur</span>
<lb n="1795"/><span>ó'n Árdrígheacht agus ar an Árdrígheacht do chur i n-áirighthe</span>
<lb n="1796"/><span>d'á mac féin.  Bhí Niamh agus a dritháir agus an chuid eile</span>
<lb n="1797"/><span>des na mnáibh óga agus des na fearaibh óga ag rince, agus</span>
<lb n="1798"/><span>an ceól d'á spreagadh dhóibh, agus gur dhóich le duine ortha</span>
<lb n="1799"/><span>ná raibh aon nídh fé bhun Dé ar an dtalamh so déanamh</span>
<lb n="1800"/><span>aon chúraim dóibh ach an ceól agus an rince agus an</span>
<lb n="1801"/><span>t-aoibhneas a bhí ansúd 'n-a dtímpal.  Ach bhí.  Bhí Niamh ag</span>
<lb n="1802"/><span>rince le n-a dritháir ar feadh tamail, agus le Murchadh ar</span>
<lb n="1803"/><span>feadh tamail.  Agus bhí sí ag rince le h-Amhlaoibh, le</span>
<lb n="1804"/><span>h-adhbhar an tsagairt ar feadh tamail.  Bhí sí chómh séimh, chómh</span>
<lb n="1805"/><span>gealgháiriteach le h-Amhlaoibh agus a bhí sí le h-aoinne des</span>
<lb n="1806"/><span>na h-uaislibh óga a bhí ag rince léi.  Ach an dá mhachtnamh úd,</span>
<lb n="1807"/><span>d'á mhéid a dhein sí breithniughadh ortha iseadh ba ghlaine a theip</span>
<lb n="1808"/><span>uirthi iad do thabhairt d'á chéile.  Agus bíodh gur choimeád sí</span>
<lb n="1809"/><span>a h-aigne aici féin go beacht bhí daoine láithreach, agus níor</span>
<lb n="1810"/><span>bheagán daoine é, a chuimhnigh 'n-a n-aigne, nuair a chonacadar</span>
<lb n="1811"/><span>an bheirt agus iad araon chómh dathamhail, chómh séimh, chómh</span>
<lb n="1812"/><span>h-uasal ar gach aon tsaghas cuma, gur bh' áluinn ar fad an</span>
<lb n="1813"/><span>lánmha a dhéanfaidís, agus gur mhór go léir an truagh sagart</span>
<lb n="1814"/><span>a dhéanamh d'Amhlaoibh.  Bhí daoine ann, ámhthach, adúbhairt a</span></p>
</div>
<pb n="58"/>
<div><lb n="1815"/><p><span>mhalairt sin.  Bhí fir óga ann agus nuair a chonacadar é</span>
<lb n="1816"/><span>féin agus Niamh ag rince dúbhradar d'á luathacht a críochnófaí</span>
<lb n="1817"/><span>'n-a shagart é gur bh' eadh b'fhearr é.  Bhéadh sé as an slígh</span>
<lb n="1818"/><span>ansan.  Agus bhí cailíní óga uaisle ann agus bíodh go</span>
<lb n="1819"/><span>ndúbhradar 'n-a n-aigne féin gur mhór an truagh sagart a</span>
<lb n="1820"/><span>dhéanamh dé, b'fhearr leó seacht n-uaire é dh'fheisgint 'n-a</span>
<lb n="1821"/><span>shagart 'ná é dh'fheisgint ag Niamh.</span></p>
<lb n="1822"/>
<lb n="1823"/><p><span>Chómh fada agus a theidhean sgéal de'n tsórd san ní h-é mo</span>
<lb n="1824"/><span>thuairim go bhfuil aon atharughadh tagaithe ar Gaedhlaibh</span>
<lb n="1825"/><span>Éirean.  Fé-s na foltaibh breaghtha fada troma, nó fé-s na</span>
<lb n="1826"/><span>hataíbh ar na cloigeanaibh beárrtha agus fé-s na sgiathógaibh</span>
<lb n="1827"/><span>agus na cleití, tá an nádúr céadna díreach ionainn chómh</span>
<lb n="1828"/><span>fada agus a theidhean sgéal de'n tsórd san.</span></p>
<lb n="1829"/>
<lb n="1830"/><p><span>Ach do ghluais an oídhche, ar cos-anáirde, díreach fé mar a</span>
<lb n="1831"/><span>ghluaiseoch' oídhche de'n tsórd anois.  Tháinig an lá agus do</span>
<lb n="1832"/><span>sgaip an chuideachta, gach aoinne fé dhéin a thíghe féin.  Thug</span>
<lb n="1833"/><span>Tadhg Mór ua Cealla agus Niamh aghaidh siar óthuaidh ar Uíbh</span>
<lb n="1834"/><span>Máine.  Bhí, mar a dúbhradh, teipithe glan ar Niamh an dá</span>
<lb n="1835"/><span>mhachtnamh úd a thabhairt d'á chéile.  Isé rud a dhein sí 'ná</span>
<lb n="1836"/><span>iad araon do dhíbirt ar fad as a h-aigne agus as a croídhe,</span>
<lb n="1837"/><span>agus í fein do thabhairt suas do Dhia.</span></p>
<lb n="1838"/>
<lb n="1839"/><p><span>“Is cuma liom an domhan,” ar sise 'n-a h-aigne féin agus</span>
<lb n="1840"/><span>í ag socarughadh a h-athar agus 'ghá ollamhughadh i gcóir an</span>
<lb n="1841"/><span>bhóthair.  “Is cuma liom an domhan ó tá m'athair agam.</span>
<lb n="1842"/><span>Ní fhéadfaidh sagart ná bráthair m'athair a bhaint díom.  Is</span>
<lb n="1843"/><span>fearr d' fear é 'ná aoinne acu íseal ná uasal.  Is measa</span>
<lb n="1844"/><span>liom a lúidín 'ná dá n-imthígheadh sé siúd, agus an chuid eile</span>
<lb n="1845"/><span>acu, le fánaigh na h-abhan!  Cad é sin dómh-sa cad é an cor</span>
<lb n="1846"/><span>a thabharfaidh sé siúd dó féin!  Má déintear sagart dé tá</span>
<lb n="1847"/><span>súil agam go ndéanfaidh sé sagart maith.  Ní baoghal dó go</span>
<lb n="1848"/><span>ndéanfad-sa aon chur isteach air ná go dtiocfad idir é</span>
<lb n="1849"/><span>agus Dia.  Ní ró mhaith a thaithnean an sgéal i n-aon chor</span>
<lb n="1850"/><span>liom.  Dá mbéinn i gcás Cholla ba dhóich liom gur bh'fhearr</span></p>
</div>
<pb n="59"/>
<div><lb n="1851"/><p><span>liom a chúram a bheith ar dhuine éigin eile. — Go gcuiridh</span>
<lb n="1852"/><span>Dia ar ár leas sinn go léir!”</span></p>
<lb n="1853"/>
<lb n="1854"/><p><span>Caibidiol XII.</span></p>
<lb n="1855"/>
<lb n="1856"/><p><span>Diabhal Coímhdeachta.</span></p>
<lb n="1857"/>
<lb n="1858"/><p><span>Thug Colla agus an Legáid agus Tadhg Óg ua Cealla agus</span>
<lb n="1859"/><span>Amhlaoibh aghaidh siar ar Inis Cathaigh.  Ar loing iseadh chuadar</span>
<lb n="1860"/><span>síos ó Luimneach.  An fhaid a bhíodar ar an slígh bhí an bheirt</span>
<lb n="1861"/><span>ógánach thuas ar bórd agus bhí Colla agus an t-Easbog thíos</span>
<lb n="1862"/><span>i seómra leó féin.  Bhíodar ag caint.</span></p>
<lb n="1863"/>
<lb n="1864"/><p><span>“Ní maith a thaithnean an Bhanríghin liom, a Cholla,” arsa'n</span>
<lb n="1865"/><span>Legáid.  “Cuirean sí i gcuimhne dhom focal adúbhairt duine</span>
<lb n="1866"/><span>d' bhúr naoimh.”</span></p>
<lb n="1867"/>
<lb n="1868"/><p><span>“Má chuir sí caint naoimh i gcuimhne dhuit, a Athair,” arsa</span>
<lb n="1869"/><span>Colla, “nár chóir go dtaithnfeadh sí leat?”</span></p>
<lb n="1870"/>
<lb n="1871"/><p><span>“Sdó, isé rud adúbhairt an naomh 'ná gur ‘mairg a</span>
<lb n="1872"/><span>dh'fheuchfadh go dlúth i n-aghaidh mná le h-eagla go bhfeicfeadh</span>
<lb n="1873"/><span>sé a diabhal coímhdeachta.’  Tá ‘diabhal coímhdeachta’ ag</span>
<lb n="1874"/><span>Gormfhlaith.  Chonac é go minic i gcaitheamh na h-oídhche aréir.</span>
<lb n="1875"/><span>Tá eagal orm go bhfuil fhios aici go bhfeaca é.  An airighean</span>
<lb n="1876"/><span>tú leat mé, a Cholla,” ar seisean.  “Tabharfaidh an bhean san</span>
<lb n="1877"/><span>nimh do Bhrian nó do Mhurchadh nó dóibh araon mura</span>
<lb n="1878"/><span>ndéanfar iad do chosaint go maith uirthi!”</span></p>
<lb n="1879"/>
<lb n="1880"/><p><span>“Ní fheicim conus a bhéadh aon tairbhthe ag teacht chúichi ó</span>
<lb n="1881"/><span>n-a mbás san, a Athair,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="1882"/>
<lb n="1883"/><p><span>“B'fhéidir,” arsa'n Legáid, “go bhfeicean sí féin é, nó</span>
<lb n="1884"/><span>b'fhéidir gur dóich léi go bhfeicean.  Ba cheart rud éigin a</span>
<lb n="1885"/><span>dhéanamh a chuirfeadh as a cumas aon díobháil a dhéanamh do'n</span>
<lb n="1886"/><span>rígh.  Bhéadh an sgéal go h-olc ag Éire agus ag an Eaglais</span></p>
</div>
<pb n="60"/>
<div><lb n="1887"/><p><span>i n-Éirinn anois dá n-imthigheadh aon rud ar Bhrian, go ceann</span>
<lb n="1888"/><span>tamail eile pé 'n-Éirinn é.”</span></p>
<lb n="1889"/>
<lb n="1890"/><p><span>“Cad is dóich leat ba cheart a dhéanamh, aThighearna</span>
<lb n="1891"/><span>Easboig?” arsa Colla.</span></p>
<lb n="1892"/>
<lb n="1893"/><p><span>“Ná féadfaí gan leigint do Bhrian bia ná deoch do ghlacadh</span>
<lb n="1894"/><span>a' láimh aoinne ach duine áirighthe éigin go mbéadh iontaoibh</span>
<lb n="1895"/><span>as?”</span></p>
<lb n="1896"/>
<lb n="1897"/><p><span>“Is dócha go bhféadfaí,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="1898"/>
<lb n="1899"/><p><span>“Deintear san láithreach.  Ní gádh aon droch amhras a chur ar</span>
<lb n="1900"/><span>aoinne.  Ní'l aon rígh ná déinean a leithéid.  Tá mná ann, a</span>
<lb n="1901"/><span>Cholla, agus tá eólus acu ar conus duine chur chun báis le nimh</span>
<lb n="1902"/><span>ar chuma ná fágfadh aon chaoi ar thrúig bháis an duine sin a</span>
<lb n="1903"/><span>dh'fhághail amach go deó.  Do chonac-sa cuid des na mnáibh sin.</span>
<lb n="1904"/><span>Chonac an diabhal coímhdeachta a bhíodh acu, díreach mar a chonac</span>
<lb n="1905"/><span>diabhal coímhdeachta Ghormfhlaith aréir.  Chonac an duine ar a</span>
<lb n="1906"/><span>raibh an paor.  Níor ró fhada an aimsir 'n-a dhiaigh san go</span>
<lb n="1907"/><span>dtí go raibh an duine sin as an slígh.  Ná dein aon</span>
<lb n="1908"/><span>righneas.”</span></p>
<lb n="1909"/>
<lb n="1910"/><p><span>“Ní dhéanfad, a Athair,”  arsa Colla.  “Raghad soir go</span>
<lb n="1911"/><span>Ceann Cora amáireach agus labharfad le Murchadh.  Ar</span>
<lb n="1912"/><span>mhiste dhom a rádh, a Athair, gur tusa thug an foláramh</span>
<lb n="1913"/><span>dom?”</span></p>
<lb n="1914"/>
<lb n="1915"/><p><span>“Ní miste,” arsa'n Legáid, “ach dein mar seo é.  Abair</span>
<lb n="1916"/><span>go ndúbhart ná fuil aon rígh ná déinean beart mar a deirim</span>
<lb n="1917"/><span>chun é féin a chosaint ar nimh.”</span></p>
<lb n="1918"/>
<lb n="1919"/><p><span>“Tá go maith, a Athair,” arsa Colla.  “Conus a thaithn</span>
<lb n="1920"/><span>an chuid eile de'n chuideachtain leat, a Athair?”  ar seisean.</span></p>
<lb n="1921"/>
<lb n="1922"/><p><span>“Go maith,” arsa'n Legáid.  “Tá nósa agus béasa agus</span>
<lb n="1923"/><span>slíghthe agaibh ná fuil taithíghe agam-sa ar a sórd.  Ach</span>
<lb n="1924"/><span>measaim, dá mbéadh taithíghe agam ortha ná faghainn aon locht</span>
<lb n="1925"/><span>ortha.  Bainid siad geit a’ duine nuair a chíon sé iad an</span>
<lb n="1926"/><span>chéad uair.  Níor chuir aon rud riamh oiread iongnadh orm</span>
<lb n="1927"/><span>agus do chuireabhair go léir orm i dtusach na h-oídhche aréir.</span></p>
</div>
<pb n="61"/>
<div><lb n="1928"/><p><span>Is dóich liom go rabhabhair go léir ar leath-mheisge.  Bhí</span>
<lb n="1929"/><span>teinneas am' cheann ó'n ngleó agus ó'n bhfothram a bhí ar</span>
<lb n="1930"/><span>siúbhal.  Ansan, ar leagadh na súl bhíobhair go léir ar bhúr</span>
<lb n="1931"/><span>nglúinibh chun beannacht an Phápa dh' fhághail uaim airís!</span>
<lb n="1932"/><span>Mura mbéadh feabhas na h-aithne atá agam oraibh déarfainn</span>
<lb n="1933"/><span>gur ag magadh fúm a bhíobhair.”</span></p>
<lb n="1934"/>
<lb n="1935"/><p><span>“Bhíomair lom dáiríribh, a Athair,”  arsa Colla.  “Neart</span>
<lb n="1936"/><span>ár gCreidimh a chuir fhiachaibh orainn é sin a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="1937"/>
<lb n="1938"/><p><span>“Is fíor san,” arsa'n Legáid.  “Tuigim anois go maith é.</span>
<lb n="1939"/><span>Ag machtnamh dom ar an sgéal isé rud adeirim liom féin 'ná</span>
<lb n="1940"/><span>gur mhaith an bhail ar chuid againn theas dá mbéadh cuid d' bhúr</span>
<lb n="1941"/><span>bhfothram againn agus cuid de neart bhúr gCreidimh, ar sgáth</span>
<lb n="1942"/><span>an fhothraim.”</span></p>
<lb n="1943"/>
<lb n="1944"/><p><span>Thánadar chun na mainistreach.  D'eirigh Colla go moch ar</span>
<lb n="1945"/><span>maidin amáireach a bhí chúghainn chun dul thar n-ais airís</span>
<lb n="1946"/><span>láithreach go Ceann Cora.</span></p>
<lb n="1947"/>
<lb n="1948"/><p><span>“Raghad-sa leat chómh fada le Luimneach, a Cholla,” arsa'n</span>
<lb n="1949"/><span>Legáid.  “Tá raint gnótha agam le déanamh ann ameasg na</span>
<lb n="1950"/><span>sagart atá ann.  Tabhair dhom an eochair úd an bhosca</span>
<lb n="1951"/><span>iarainn n-a raibh an chailís agat ann.”</span></p>
<lb n="1952"/>
<lb n="1953"/><p><span>Thug Colla an eochair dó agus do ghluaiseadar.  D'fhan an</span>
<lb n="1954"/><span>Legáid i Luimneach agus tháinig Colla go Ceann Cora.  Dhein</span>
<lb n="1955"/><span>an Legáid an gnó a bhí le déanamh aige ameasg na sagart.</span>
<lb n="1956"/><span>Ansan chuir sé tuairisg Mheargaigh, an gabha a bhíodh ag</span>
<lb n="1957"/><span>déanamh na n-arm do Bhrian.  Do stiúruigheadh é chun na</span>
<lb n="1958"/><span>h-áite 'n-a raibh a cheárta ag an ngabha.  Ní ceárta a bhí aige</span>
<lb n="1959"/><span>ach fiche ceárta, agus gaibhní ag obair agus builg d'á</span>
<lb n="1960"/><span>séideadh agus iaran d'á losgadh agus d'á léasadh le h-órdaibh</span>
<lb n="1961"/><span>agus le casúraibh ins gach aon chúinne.  Bhí claidhmhte agus</span>
<lb n="1962"/><span>tuaghana agus pící agus sleághana agus clogaid, agus gach</span>
<lb n="1963"/><span>aon tsaghas gleus cogaidh, caithte anso agus ansúd, cuid</span>
<lb n="1964"/><span>des na neithibh sin geall le bheith críochnuighthe, agus gan cuid</span>
<lb n="1965"/><span>acu ach ar éigin tusnuighthe.  Bhí Meargach Gabha ag imtheacht</span></p>
</div>
<pb n="62"/>
<div><lb n="1966"/><p><span>anonn 's anall ameasg an lucht oibre agus a shúil ar gach</span>
<lb n="1967"/><span>aon rud agus é ag órdúchán agus ag stiúrúchán, ag moladh</span>
<lb n="1968"/><span>agus ag cáineadh, fé mar a déintí an obair chun a thoile nó</span>
<lb n="1969"/><span>ar a mhalairt de chuma.</span></p>
<lb n="1970"/>
<lb n="1971"/><p><span>Tháinig an Legáid chun cainte leis.</span></p>
<lb n="1972"/>
<lb n="1973"/><p><span>“Ta obair mhór 'á dhéanamh anso, a dhuin'uasail,” arsa'n</span>
<lb n="1974"/><span>Legáid.</span></p>
<lb n="1975"/>
<lb n="1976"/><p><span>“Tá fághaltas oibre 'á dhéanamh ann, a Thighearna Easboig,”</span>
<lb n="1977"/><span>arsa Meargach.</span></p>
<lb n="1978"/>
<lb n="1979"/><p><span>Ansan do rug sé an Legáid mór-thímpal tríd an obair</span>
<lb n="1980"/><span>agus bhí sé ag taisbeáint gach aon rud dó agus ag míniughadh</span>
<lb n="1981"/><span>gach aon rud dó.  Fé dheire do tharaing an Legáid an eochair</span>
<lb n="1982"/><span>as a phóca agus thaisbeáin sé dhó í.</span></p>
<lb n="1983"/>
<lb n="1984"/><p><span>“Feuch, a dhuin'uasail,” ar seisean, “b'fhéidir go bhféadfá</span>
<lb n="1985"/><span>macshamhail do'n eochair sin a dhéanamh dom.”</span></p>
<lb n="1986"/>
<lb n="1987"/><p><span>“Ambasa ach féadfad agus fáilte, a Thighearna Easboig,</span>
<lb n="1988"/><span>arsa'n gabha.  “Tá aithne mhaith agam ar an eochair sin.  Is</span>
<lb n="1989"/><span>mé a dhein an eochair sin do Cholla.  Fuair sé cailís ana</span>
<lb n="1990"/><span>dhaor ó Bhrian, agus d'iar sé orm-sa bosca iarainn a</span>
<lb n="1991"/><span>dhéanamh do'n chailís, agus glas a chur ar an mbosca nár</span>
<lb n="1992"/><span>bh'fheídir a dh' osgailt ach leis an aon eochair amháin a</span>
<lb n="1993"/><span>dhéanfainn féin do'n ghlas.  Ach mheasas gur chuaidh an eochair</span>
<lb n="1994"/><span>sin amú,” a Thighearna Easboig,” ar seisean.  “Tháinig</span>
<lb n="1995"/><span>teachtaire anso chúgham, tá suim aimsire ó shin ann, ó Cholla</span>
<lb n="1996"/><span>féin, agus dúbhairt sé liom gur cailleadh an eochair agus</span>
<lb n="1997"/><span>ná féadfaí an bosca dh' osgailt, agus d' fhiafraidh sé dhíom</span>
<lb n="1998"/><span>an bhféadfainn, ó m' chuimhne, macshamhaila dhéanamh do'n</span>
<lb n="1999"/><span>eochair.  Dúbhart go bhféadfainn agus do dheineas.”</span></p>
<lb n="2000"/>
<lb n="2001"/><p><span>“Cé r' bh' é an teachtaire?” arsa'n Legáid.</span></p>
<lb n="2002"/>
<lb n="2003"/><p><span>“Duine des na manaigh, a Thighearna Easboig,” arsa'n</span>
<lb n="2004"/><span>gabha.</span></p>
<lb n="2005"/>
<lb n="2006"/><p><span>“Bhuail anso a leith, a dhuin'uasail, i dtreó ná h-</span>
<lb n="2007"/><span>aireóchaidh aoinne sinn.”</span>
<lb n="2008"/></p>
</div>
<pb n="63"/>
<div><lb n="2009"/><p><span>Dhruideadar i leith taoibh.</span></p>
<lb n="2010"/>
<lb n="2011"/><p><span>“Níor cailleadh an eochair i n-aon chor, a dhuin'uasail,”</span>
<lb n="2012"/><span>arsa'n Legáid, “agus níor chuir Colla aon teachtaire</span>
<lb n="2013"/><span>chúghat-sa 'ghá iaraidh ort macshamhail a dhéanamh do'n eochair.</span>
<lb n="2014"/><span>An t-é a tháinig chúghat bitheamhnach ab eadh é.  Tá an chailís</span>
<lb n="2015"/><span>imthighthe.”</span></p>
<lb n="2016"/>
<lb n="2017"/><p><span>“An chailís imthighthe!” arsa'n gabha.</span></p>
<lb n="2018"/>
<lb n="2019"/><p><span>“Tá sí imthighthe,” arsa'n Legáid.  Agus d'inis sé tríd</span>
<lb n="2020"/><span>síos dó conus mar a bhí an chailís le tabhairt dó féin chun</span>
<lb n="2021"/><span>an Aifrinn Aoird do rádh os cómhair Bhriain agus na</span>
<lb n="2022"/><span>n-uasal, agus conus mar a fuaradh an bosca iarainn folamh</span>
<lb n="2023"/><span>nuair a h-osgaladh é.</span></p>
<lb n="2024"/>
<lb n="2025"/><p><span>Do stad an gabha.  Níor fhan focal ann.  Thuig sé</span>
<lb n="2026"/><span>láithreach gur dhein sé árd dhearmhad nuair a dhein sé an</span>
<lb n="2027"/><span>macshamhail do'n eochair gan dul síos agus labhairt ar dtúis</span>
<lb n="2028"/><span>le Colla féin.  Thug an bheirt raint aimsire gan labhairt.</span>
<lb n="2029"/><span>Do labhair an Legáid.</span></p>
<lb n="2030"/>
<lb n="2031"/><p><span>“An aithneófá an teachtaire an dóich leat?” ar seisean.</span></p>
<lb n="2032"/>
<lb n="2033"/><p><span>“'Sé mo thuairim go n-aithneóchainn, a Thighearna Easboig,”</span>
<lb n="2034"/><span>arsa'n gabha.  “Duine des na manaigh ab eadh é.”</span></p>
<lb n="2035"/>
<lb n="2036"/><p><span>“Téanam ort síos anois agus gheóbhmíd radharc ar na</span>
<lb n="2037"/><span>manaigh go léir.  Buailfimíd eatartha agus iad ag déanamh</span>
<lb n="2038"/><span>a ngnótha.  Ní neósfaimíd d' aoinne cad 'tá uainn.  Ní h-aon</span>
<lb n="2039"/><span>iongnadh mise agus tusa bheith ag gabháil tríd an mainistir.</span>
<lb n="2040"/><span>Déarfar gur gnó éigin a bhainean le d' cheírd a bheidh agam</span>
<lb n="2041"/><span>'á thabhairt duit le déanamh.</span></p>
<lb n="2042"/>
<lb n="2043"/><p><span>Chuir an gabha fear eile os cionn na h-oibre, agus do</span>
<lb n="2044"/><span>ghluais sé fein agus an Legáid síos go h-Inis Cathaigh.</span>
<lb n="2045"/><span>Bhuaileadar tríd an mainistir.  Bhíodar ag feuchaint ar</span>
<lb n="2046"/><span>dhóirsibh agus ar ghlasaibh agus ar bhacánaibh agus ar</span>
<lb n="2047"/><span>thuisleanaibh.  Bhí an Legáid ag cur fios ar an manach so</span>
<lb n="2048"/><span>agus ar an manach úd agus é ag déanamh gach aon tsaghas</span>
<lb n="2049"/><span>ceistiúcháin ortha, agus bhí an gabha ag faire chuige.  Thánadar</span></p>
</div>
<pb n="64"/>
<div><lb n="2050"/><p><span>chun an érdaim.  Do glaodhadh ar an ndeacon.  Ní raibh sé</span>
<lb n="2051"/><span>ann.  Do rith teachtaire anso a's teachtaire ansúd ar a lorg.</span>
<lb n="2052"/><span>Ní raibh sé le fághail.  Do glaodhadh ar Thadhg Óg ua Chealla.</span>
<lb n="2053"/><span>Tháinig sé.  Do fiafraigheadh dé cá raibh a chomrádaidhe.</span></p>
<lb n="2054"/>
<lb n="2055"/><p><span>“Dúbhairt sé go raibh sé ag dul suas go Luimneach i</span>
<lb n="2056"/><span>n-aonfheacht leat-sa, a Thighearna Easboig,” arsa Tadhg.  “Ní</span>
<lb n="2057"/><span>fheaca-sa ó shin é.  An amhlaidh nár tháinig sé anuas i</span>
<lb n="2058"/><span>n-aonfheacht libh?” ar seisean.</span></p>
<lb n="2059"/>
<lb n="2060"/><p><span>“Níor tháinig,” arsa'n Legáid, “nó má tháinig ní</span>
<lb n="2061"/><span>fheacamair-ne ag teacht é.”</span></p>
<lb n="2062"/>
<lb n="2063"/><p><span>Le n-a linn sin tháinig Colla.  Do fiafraigheadh dé an</span>
<lb n="2064"/><span>bhfeacaidh sé Amhlaoibh i n-aon bhall.</span></p>
<lb n="2065"/>
<lb n="2066"/><p><span>“Nuair a shroiseas Ceann Cora,” arsa Colla, “bhí sé ann</span>
<lb n="2067"/><span>rómham.  Dúbhairt sé go raibh teachtaireacht éigin aige 'á</span>
<lb n="2068"/><span>bhreith uait-se, ag triall ar an rígh, a Thighearna Easboig.</span>
<lb n="2069"/><span>Is dócha go mbeidh sé anso sar a' fada.”</span></p>
<lb n="2070"/>
<lb n="2071"/><p><span>“Is dócha é,” arsa'n Legáid.  Ní dúbhairt sé a thuille.</span>
<lb n="2072"/><span>Bhí fhios aige go ndúbhairt Amhlaoibh bréag i dtaobh na</span>
<lb n="2073"/><span>teachtaireachta; nár thug sé féin aon teachtaireacht dó le</span>
<lb n="2074"/><span>breith ag triall ar an rígh.</span></p>
<lb n="2075"/>
<lb n="2076"/><p><span>“Tá gnóthaí móra ar siúbhal thoir i gCeann Cora,” arsa</span>
<lb n="2077"/><span>Colla.</span></p>
<lb n="2078"/>
<lb n="2079"/><p><span>“Cad iad na gnóthaí iad, a Athair?”  arsa'n Legáid, agus</span>
<lb n="2080"/><span>chuir gach aoinne a bhí láithreach cluas air féin.</span></p>
<lb n="2081"/>
<lb n="2082"/><p><span>“Tá,” arsa Colla, “maithe móra a bheith tagaithe ann ó</span>
<lb n="2083"/><span>leath Chuinn agus iad a bheith 'ghá iaraidh ar Bhrian an</span>
<lb n="2084"/><span>Árdrígheacht do ghlacadh.”</span></p>
<lb n="2085"/>
<lb n="2086"/><p><span>“An amhlaidh atá M'lsheachlainn tar éis bháis?”  arsa'n</span>
<lb n="2087"/><span>Legáid.</span></p>
<lb n="2088"/>
<lb n="2089"/><p><span>“Ní h-amhlaidh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ach deir</span>
<lb n="2090"/><span>an mhuintir a tháinig go bhfuil Leath Chuinn go léir cortha de</span>
<lb n="2091"/><span>Mh'lsheachlainn agus nách foláir é chur i leith taoibh agus</span>
<lb n="2092"/><span>Árdrígh dhéanamh de Bhrian.”</span>
<lb n="2093"/></p>
</div>
<pb n="65"/>
<div><lb n="2094"/><p><span>“Is olc agus is dian olc an sgéal é sin,” arsa'n Legáid.</span>
<lb n="2095"/><span>“Éireóchaidh cogadh fuilteach as san má ghéillean Brian dóibh.</span>
<lb n="2096"/><span>Cad deir Murchadh?”</span></p>
<lb n="2097"/>
<lb n="2098"/><p><span>“Ní deir sé puínn,” arsa Colla.  “Deir sé nách ceart</span>
<lb n="2099"/><span>géilleadh i n-aon chor dóibh ach ar aon choinghíoll amháin.”</span></p>
<lb n="2100"/>
<lb n="2101"/><p><span>“‘Ar aon choinghíoll amháin.’  Cad chuige an coinghíoll?</span>
<lb n="2102"/><span>Cad é an coinghíoll é?  Conus fhéadfadh aon choingíoll ceart</span>
<lb n="2103"/><span>a thabhairt do Bhrian chun na h-Árdrígheachta!” arsa'n</span>
<lb n="2104"/><span>Legáid.</span></p>
<lb n="2105"/>
<lb n="2106"/><p><span>“Deir Murchadh,” arsa Colla, “nách ceart do Bhrian</span>
<lb n="2107"/><span>toiliughadh i n-aon chor chun na h-Árdrígheachta do ghlacadh</span>
<lb n="2108"/><span>mura n-iaraidh Leath Chuinn agus Éire go léir d'aon ghuth</span>
<lb n="2109"/><span>air í ghlacadh.  Agus deir Gormfhlaith go bhfuil an ceart</span>
<lb n="2110"/><span>aige.”</span></p>
<lb n="2111"/>
<lb n="2112"/><p><span>“Tá, an ceart aige,” arsa'n Legáid.  “Ach conus</span>
<lb n="2113"/><span>a gheóbhfar amach an t-aonghuth san?  Má thugan Brian aon</span>
<lb n="2114"/><span>chluas do chómhairle na n-uasal san aireófar láithreach é ar</span>
<lb n="2115"/><span>fuaid na h-Éirean go léir.  Glacfaid cáirde Mh'lsheachlainn</span>
<lb n="2116"/><span>arm.  Glacfaid cáirde Bhriain arm.  Beidh se 'n-a chogadh</span>
<lb n="2117"/><span>dhearg againn.  Ní mór dom dul chun cainte le Brian agus</span>
<lb n="2118"/><span>le Murchadh.  Téanam ort airís, a Cholla.  Go gcuiridh Dia</span>
<lb n="2119"/><span>ár ríghthe ar a leas!”</span></p>
<lb n="2120"/>
<lb n="2121"/><p><span>Caibidiol XIII.</span></p>
<lb n="2122"/>
<lb n="2123"/><p><span>Fágtar fúmsa féin é.</span></p>
<lb n="2124"/>
<lb n="2125"/><p><span>Níor cuimhnigheadh a thuille ar Amhlaoibh ná ar an mbréig</span>
<lb n="2126"/><span>a bhí innste aige, ná ar an eochair.  Do ghluais an Legáid agus</span>
<lb n="2127"/><span>Colla agus an gabha, chómh tiugh agus d'fhéadadar cóir</span>
<lb n="2128"/><span>iompair a dh'fhághail, soir airís go Ceann Cora.  Fuaradar</span></p>
</div>
<pb n="66"/>
<div><lb n="2129"/><p><span>Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg agus Gormfhlaith i</span>
<lb n="2130"/><span>gcómhairle, istigh i seómra leó féin, agus na h-Ultaigh i</span>
<lb n="2131"/><span>seómra eile ag feitheamh le freagra.  Chómh luath agus tháinig</span>
<lb n="2132"/><span>an Legáid isteach do chuir Brian fáilte roimis agus d'inis</span>
<lb n="2133"/><span>sé bunús an sgéil dó agus d'iar sé cómhairle air.</span></p>
<lb n="2134"/>
<lb n="2135"/><p><span>“Ní'l agam le tabhairt duit, a rígh,” arsa'n Legáid, “ach</span>
<lb n="2136"/><span>an t-aon chómhairle amháin.  Isé M'lsheachlainn an t-Árdrígh.</span>
<lb n="2137"/><span>Isé Árdrígh Éirean é i láthair na h-uaire seo 'n-a bhfuilimid</span>
<lb n="2138"/><span>ag caint anso.  Beart éagcóra iseadh é chur as an</span>
<lb n="2139"/><span>Árdrígheacht.  Gabhan an éagcóir sin i gcoinnibh dlíghe Dé.</span>
<lb n="2140"/><span>Má tá Leath Chuinn cortha de Mh'lsheachlainn cuireadh Leath</span>
<lb n="2141"/><span>Chuinn féin as an Árdrígheacht é.  Ansan má's toil le fearaibh</span>
<lb n="2142"/><span>Éirean Árdrígh a dhéanamh de Bhrian deinidís é.  Ní bheidh</span>
<lb n="2143"/><span>Brian ag déanamh éagcóra ar aoinne an uair sin má ghlacan</span>
<lb n="2144"/><span>sé an Árdrígheacht.  Má géilltear anois dos na maithibh</span>
<lb n="2145"/><span>seo atá tagaithe anso ó Chúig' Uladh raghaid siad abhaile agus</span>
<lb n="2146"/><span>neósfaid siad do gach aoinne gur géilleadh dóibh.  Beidh sé i</span>
<lb n="2147"/><span>mbéal gach aoinne go bhfuil Brian le bheith i n' Árdrígh.  Pé</span>
<lb n="2148"/><span>áit 'n-a bhfuil cáirde Mh'lsheachlainn ar fuaid na h-Éirean</span>
<lb n="2149"/><span>glacfaid siad arm láithreach, agus glacfaid cáirde Bhriain</span>
<lb n="2150"/><span>arm láithreach.  Beid fir Éirean 'n-a dhá gcamtha agus iad ag</span>
<lb n="2151"/><span>marbhughadh a chéile.  Loitfear agus leighfear i n-aon lá amháin</span>
<lb n="2152"/><span>a bhfuil de thairbhthe déanta ag Brian i n-Éirinn ó'n gcéad</span>
<lb n="2153"/><span>lá a thóg se claidheamh.”</span></p>
<lb n="2154"/>
<lb n="2155"/><p><span>Do labhair Dúlainn.</span></p>
<lb n="2156"/>
<lb n="2157"/><p><span>“Is maith í do chaint, a Thighearna Easboig,” ar seisean,</span>
<lb n="2158"/><span>“agus is eagnaidhe, ach tá cúpla rud agus níor thugais</span>
<lb n="2159"/><span>aghaidh ortha.  Má curtar abhaile na daoine seo atá tagaithe</span>
<lb n="2160"/><span>anso ó Chúig' Uladh chúghainn, gan aon tsásamh i n-aon chor a</span>
<lb n="2161"/><span>thabhairt dóibh, cad is dóich leat a dhéanfaid na daoine a chuir</span>
<lb n="2162"/><span>anso iad?  Is dóibh liom-sa go bhfuil fhios agam cad a</span>
<lb n="2163"/><span>dhéanfaid siad.  Raghaid siad i gcómhairle.  Neósfar dóibh</span>
<lb n="2164"/><span>ná glacfadh Brian an Árdrígheacht.  Déarfaid siad-san: ‘Tá</span></p>
</div>
<pb n="67"/>
<div><lb n="2165"/><p><span>go maith.  Ní'l againn ach Árdrígh éigin eile do sholáthar.</span>
<lb n="2166"/><span>Ní choimeádfaimíd M'lsheachlainn a thuille pé cuma 'n-a mbeidh</span>
<lb n="2167"/><span>an sgéal againn.’  Curfar na teachtairí céadna so ag triall</span>
<lb n="2168"/><span>ar fhear éigin eile, ar fhear éigin ná fuil ábalta ar</span>
<lb n="2169"/><span>Ghaedhlaibh Éirean do ghleusadh fé aon smacht amháin chómh</span>
<lb n="2170"/><span>maith agus 'tá Brian ábalta air.  Ansan iseadh bheidh</span>
<lb n="2171"/><span>measgán mearaidhe i gceart agat ar fhearaibh Éirean.</span>
<lb n="2172"/><span>Ansan, ní 'n-a dhá gcuid a bheid fir Éirean agat ach 'n-a dtrí</span>
<lb n="2173"/><span>codaibh, 'n-a gceithre codaibh, agus iad ag marbhughadh a chéile,</span>
<lb n="2174"/><span>agus ní fios cathin a déanfar aon neart amháin airís díobh.</span>
<lb n="2175"/><span>I dtaobh éagcóra: ní h-éagcóir ar rígh ná ar Árdrígh má 's</span>
<lb n="2176"/><span>toil le n-a dhaoine féin é chur i leith taoibh toisg gan an gnó</span>
<lb n="2177"/><span>a thugadar le déanamh dó a bheith aige 'á dhéanamh dóibh do</span>
<lb n="2178"/><span>réir a dtoile.  Mura h-éagcóir d'á dhaoine féin M'lsheach-</span>
<lb n="2179"/><span>lainn do chur as an Árdrígheacht ní h-éagcóir do Bhrian an</span>
<lb n="2180"/><span>Árdrígheacht do ghlacadh.”</span></p>
<lb n="2181"/>
<lb n="2182"/><p><span>Do stad sé agus do shuigh sé.  Chuaidh a chaint i bhfeidhm</span>
<lb n="2183"/><span>go h-ana dhaingean ar a raibh ag éisteacht leis.  Níor</span>
<lb n="2184"/><span>chuimhnigh aoinne acu, go dtí gur labhair sé, ar cad a thuitfeadh</span>
<lb n="2185"/><span>amach dá n-iartí ar dhuine éigin eile teacht sa n-Árdrígheacht</span>
<lb n="2186"/><span>i n-inead Mh'lsheachlainn.</span></p>
<lb n="2187"/>
<lb n="2188"/><p><span>“B'fhéidir,” arsa Murchadh, “gur mhaith an rud glaodhach</span>
<lb n="2189"/><span>isteach anso ar na teachtairíbh seo agus a rádh leó a</span>
<lb n="2190"/><span>dh'innsint dúinn go h-iomlán cad 'tá uatha.  D'innseadar</span>
<lb n="2191"/><span>cheana é, ach is nídh é seo nách misde mórán cainte dhéanamh</span>
<lb n="2192"/><span>'n-a thaobh.  Anois an t-am chun na caint dhéanamh.  Is</span>
<lb n="2193"/><span>fearr feuchaint ar an uile thaobh de'n sgéal anois 'ná b’fhéidir</span>
<lb n="2194"/><span>dearmhad a dhéanamh nár bh'fhéidir a leigheas ar ball.”</span></p>
<lb n="2195"/>
<lb n="2196"/><p><span>Do glaodhadh isteach ortha.</span></p>
<lb n="2197"/>
<lb n="2198"/><p><span>“Ba mhaith linn, a uaisle,” arsa Brian, “go neósfadh sibh</span>
<lb n="2199"/><span>anso airís, i láthair an Easboig, an toisg a thug sibh, agus na</span>
<lb n="2200"/><span>cúiseana a bhí ag an muintir a chuir chúghainn sibh le sibh a chur</span>
<lb n="2201"/><span>chúghainn.”</span>
<lb n="2202"/></p>
</div>
<pb n="68"/>
<div><lb n="2203"/><p><span>D' innseadar airís cad a thug iad.  Go raibh sé buailte</span>
<lb n="2204"/><span>isteach i n-aigne na poibilidheachta go léir lastuaidh ná béadh</span>
<lb n="2205"/><span>rath ná séan ar Éirinn go dtí go mbéadh Brian i n' Árdrígh</span>
<lb n="2206"/><span>ar Éirinn.  Go raibh M'lsheachlainn maith go leór mar rígh</span>
<lb n="2207"/><span>cúige, ach gur léir do gach aoinne ná raibh an acfuinn aigne</span>
<lb n="2208"/><span>ann, ná an éirim aigne, ná an cumas gnímh, ba cheart a bheith</span>
<lb n="2209"/><span>i n-Árdrígh Éirean.  Ná raibh aon fhear beó go raibh na</span>
<lb n="2210"/><span>tréithe sin ann an uair sin chómh láidir agus bhíodar i mBrian.</span>
<lb n="2211"/><span>D'á bhrígh sin gur bh' éagcóir ar Éirinn gan Brian a bheith i</span>
<lb n="2212"/><span>n' Árdrígh uirthi.  Go raibh fir Éirean ceapaithe ar Bhrian do</span>
<lb n="2213"/><span>chur sa n-Árdrígheacht dá dtoiligheadh Brian féin chuige.</span></p>
<lb n="2214"/>
<lb n="2215"/><p><span>Ansan d' áirighdar na cineacha agus na tuatha agus na</span>
<lb n="2216"/><span>treabhchasaí, ní h-amháin i Leath Chuinn ach ar fuaid na h-Éirean</span>
<lb n="2217"/><span>go léir, a bhí ar an aigne sin.</span></p>
<lb n="2218"/>
<lb n="2219"/><p><span>Nuair a bhí deire ráidhte ag na teachtairíbh do labhair Brian.</span></p>
<lb n="2220"/>
<lb n="2221"/><p><span>“Beirig libh abhaile, a uaisle,” ar seisean, “ag triall ar</span>
<lb n="2222"/><span>an muintir a chuir anso sibh, an freagra so.  Glacfad-sa an</span>
<lb n="2223"/><span>Árdrígheacht má thoilighean M'lsheachlainn chuige, agus is mé</span>
<lb n="2224"/><span>féin a raghaidh síos ag triall air agus a chuirfidh chuige an</span>
<lb n="2225"/><span>cheist.  Socarófar an sgéal idir mise agus M'lsheachlainn</span>
<lb n="2226"/><span>agus ní gadh d' aoinne eile beó a thuille cainte dhéanamh</span>
<lb n="2227"/><span>'n-a taobh.”</span></p>
<lb n="2228"/>
<lb n="2229"/><p><span>Níor labhair aoinne eile.  Do h-ollamhuigheadh dínnér mór</span>
<lb n="2230"/><span>dos na teachtairíbh agus do deineadh cúram mór díobh ar</span>
<lb n="2231"/><span>feadh trí lá agus trí oídhche, agus ansan d'fhágadar slán</span>
<lb n="2232"/><span>agus beannacht ag Brian agus agá theighlach, agus d' imthighdar</span>
<lb n="2233"/><span>óthuaidh abhaile.</span></p>
<lb n="2234"/>
<lb n="2235"/><p><span>Nuair a bhíodar ar an sligh ag dul abhaile bhíodar ag</span>
<lb n="2236"/><span>machtnamh ar an bhfreagra a bhí fághalta acu ó Bhrian, ach dá</span>
<lb n="2237"/><span>mbeidís ag machtnamh go ceann bliana air ní fhéadfaidís aon</span>
<lb n="2238"/><span>tuairim a thabhairt do cad a thiocfadh as, agus 'n-a theannta</span>
<lb n="2239"/><span>san a's eile níor bh’ fhéidir dóibh aon locht fhághail air.  Ní</span>
<lb n="2240"/><span>lúgha 'ná mar fhéadfadh an Legáid aon locht fhághail air.  Ní</span></p>
</div>
<pb n="69"/>
<div><lb n="2241"/><p><span>lugha 'ná mar a dh' fhéadfadh M'lsheachlainn féin aon locht a</span>
<lb n="2242"/><span>dh'fhághail ar an bhfreagra dá n-airigheadh sé é, agus is dócha</span>
<lb n="2243"/><span>gur airigh.  Do ghlacfadh Brian an Árdrígheacht — ach ní</span>
<lb n="2244"/><span>ghlacfadh sé í i gcoinnibh toile Mh'lsheachlainn féin.  Cad é</span>
<lb n="2245"/><span>an locht a bhí le fághail ag aoinne air sin?</span></p>
<lb n="2246"/>
<lb n="2247"/><p><span>Chuir an freagra san cosg láithreach leis an bhformad ar</span>
<lb n="2248"/><span>ar thrácht an Legáid.  Ní raibh aon nídh chun carad Mh'lsheach-</span>
<lb n="2249"/><span>lainn agus cáirde Bhriain do chur i gcoinnibh a chéile, mar do</span>
<lb n="2250"/><span>choimeád an freagra an gnó go léir idir Bhrian agus</span>
<lb n="2251"/><span>M'lsheachlainn féin.  Ní raibh aon bhaoghal go raghadh aoinne</span>
<lb n="2252"/><span>ag tairisgint na h-Árdrígheachta d'aon fhear eile, mar ní</span>
<lb n="2253"/><span>dúbhairt Brian lom díreach ná glacfadh sé féin í.  Ní raibh</span>
<lb n="2254"/><span>ag daoine ar gach taobh le déanamh ach a suaimhneas a cheapadh</span>
<lb n="2255"/><span>agus fanmhaint go bhfeicfidís cad a dhéanfadh Brian.</span></p>
<lb n="2256"/>
<lb n="2257"/><p><span>D'imthigh Colla agus an Legáid siar go h-Inis Cathaigh.</span>
<lb n="2258"/><span>D'fhiafraighdar cá raibh Amhlaoibh.  Ní raibh aon tuairisg air.</span>
<lb n="2259"/><span>D'imthigh lá agus d'imthigh dhá lá, agus níor tháinig sé.</span>
<lb n="2260"/><span>D'imthigh seachtmhain agus níor tháinig sé.  Do cuireadh</span>
<lb n="2261"/><span>teachtaire soir go Ceann Cora feuchaint a' raibh sé ann.  Ní</span>
<lb n="2262"/><span>raibh.  Do ghluais tuille aimsire agus níor tháinig sé.</span>
<lb n="2263"/><span>Ansan tháinig neithe eile agus gnóthaí eile crosta ar an</span>
<lb n="2264"/><span>mainistir agus ar na manaigh, agus d'imthigh Amhlaoibh as a</span>
<lb n="2265"/><span>gceann.  Ní raibh aon fhios acu ar ghuid na cailíse.  Níor</span>
<lb n="2266"/><span>bh' aon iongnadh ró mhór leó ógánach a dh'imtheacht mar sin</span>
<lb n="2267"/><span>leis féin as an mainistir.  Nídh ab eadh é do thuiteadh amach</span>
<lb n="2268"/><span>anois a's airís.  Nuair a thuiteadh sé amach ní bhíodh cathughadh</span>
<lb n="2269"/><span>ró mhór ortha 'n-a thaobh.  Dar leó “b'fhearr teitheadh maith 'ná</span>
<lb n="2270"/><span>droch sheasamh.”  Agus d'á luathacht a deintí an teitheadh b'eadh</span>
<lb n="2271"/><span>b'fhearr é, dar leó, ó bhí sé le déanamh i n-aon chor.  Dar</span>
<lb n="2272"/><span>leó, ba thruagh nár theith Amhlaoibh sar ar deineadh deacon dé.</span></p>
<lb n="2273"/>
<lb n="2274"/><p><span>Níor ghlac Tadhg Óg ua Cealla an sgéal chómh neamh-</span>
<lb n="2275"/><span>chorbhuaiseach san.  Ní raibh aon fhios aige ar ghuid na cailíse</span>
<lb n="2276"/><span>ach chómh beag le h-aoinne des na manaigh, ach ní áiteóch' an</span></p>
</div>
<pb n="70"/>
<div><lb n="2277"/><p><span>saoghal air gur bh' amhlaidh a theith Amhlaoibh.  Dar leis, má</span>
<lb n="2278"/><span>bhí Amhlaoibh beó thiocfadh sé thar n-ais chun na mainistreach</span>
<lb n="2279"/><span>mura mbéadh go raibh rud éigin 'á chosg ar theacht thar n-ais.</span>
<lb n="2280"/><span>Thoir i gCeann Cora do chonacthas go déanach é.</span></p>
<lb n="2281"/>
<lb n="2282"/><p><span>“Raghad soir,” ar seisean, “agus labharfad leis an</span>
<lb n="2283"/><span>mBanríghin agus má tháinig aon tuairisg ó n-a mhuintir a</span>
<lb n="2284"/><span>chuir fhiachaibh air cuaird a thabhairt abhaile neósfaidh sí dhom é.</span>
<lb n="2285"/><span>Bhí sí ana mhór leis.  Má tá aon droch nídh imthighthe air ní</span>
<lb n="2286"/><span>fheadar cad a dhéanfad.”</span></p>
<lb n="2287"/>
<lb n="2288"/><p><span>Is ar éigin fhéadadh sé aon bhlúire bídh a chaitheamh ná aon</span>
<lb n="2289"/><span>neul de'n oídhche do chodladh.  D'imthigh sé soir.  Fuair sé</span>
<lb n="2290"/><span>caoi ar chaint le Gormfhlaith.  Bhí sí go h-ana shéimh leis,</span>
<lb n="2291"/><span>agus bhí sí go h-ana bhuartha mar gheall ar gan aon tuairisg</span>
<lb n="2292"/><span>a bheith aige ar Amhlaoibh.  Ní raibh aon tuairisg i n-aon chor</span>
<lb n="2293"/><span>aici féin air.  Mheas sí, nídh nár bh'iongnadh, go raibh sé thiar</span>
<lb n="2294"/><span>sa mhainistir.  Chuir sí a lán ceisteana chun Taidhg 'n-a</span>
<lb n="2295"/><span>thaobh.  Ar thug sé fé ndeara le déanaighe go raibh aon nídh</span>
<lb n="2296"/><span>ag déanamh aon bhuartha dhó?  An raibh aon trioblóid idir</span>
<lb n="2297"/><span>é féin agus Colla mar gheall ar aon rud?  Ar tugadh aon</span>
<lb n="2298"/><span>mhilleán dó mar gheall ar aon nídh?  Chuir sí a lán</span>
<lb n="2299"/><span>ceisteana de'n tsórd san chuige, agus thug sé fé ndeara go</span>
<lb n="2300"/><span>bhféachadh sí ana ghéar air le linn gach ceiste 'chur.</span></p>
<lb n="2301"/>
<lb n="2302"/><p><span>Bhí an chuaird sin i n-aistear.  Níor fhéad Gormfhlaith aon</span>
<lb n="2303"/><span>tsásamh aigne thabhairt dó.  Siúd óthuaidh go h-Uíbh Máine é</span>
<lb n="2304"/><span>feuchaint a' bhfaghadh sé aon tuairisg ann.  Chomh luath agus</span>
<lb n="2305"/><span>chonaic Niamh é ba bheag nár thuit sí i laige, bhí sé ag feuchaint</span>
<lb n="2306"/><span>chómh h-olc san.</span></p>
<lb n="2307"/>
<lb n="2308"/><p><span>“Airiú, a Thaidhg,” ar sise, “cad d'imthigh ort!”</span></p>
<lb n="2309"/>
<lb n="2310"/><p><span>D'inis sé dhi.</span></p>
<lb n="2311"/>
<lb n="2312"/><p><span>“Is dócha,” ar seisean, “gur b'amhlaidh atá sé marbh,</span>
<lb n="2313"/><span>agus cad a dhéanfad!” agus siúd caise deór anuas ó n-a</span>
<lb n="2314"/><span>shúilibh.</span></p>
<lb n="2315"/>
<lb n="2316"/><p><span>Do leig sí dhó ar feadh tamail, agus ní tirim a bhí a súile</span>
<lb n="2317"/><span>féin.  Fé dheire do labhair sí.</span>
<lb n="2318"/></p>
</div>
<pb n="71"/>
<div><lb n="2319"/><p><span>“Má tá sé beó, a Thaidhg,” ar sise, “agus má tá cion</span>
<lb n="2320"/><span>chómh mór san agat air, ní mar sin is ceart duit an cion a</span>
<lb n="2321"/><span>thaisbeáint.”</span></p>
<lb n="2322"/>
<lb n="2323"/><p><span>“Agus cad tá le déanamh agam, a Niamh?” ar seisean.</span></p>
<lb n="2324"/>
<lb n="2325"/><p><span>“Cuir daoine amach ar a thuairisg,” ar sise, “agus geall</span>
<lb n="2326"/><span>luacht-saothair maith do'n té a thabharfaidh tuairisg chúghat air.</span>
<lb n="2327"/><span>Ní h-é mo thuairim féin go bhfuil aon droch nídh tar éis</span>
<lb n="2328"/><span>imtheacht air.  Fear ró ghasta iseadh é.  Ní dóich liom go</span>
<lb n="2329"/><span>bhfuil aon namhaid aige.”</span></p>
<lb n="2330"/>
<lb n="2331"/><p><span>“Ní fheadar an tsaoghal,” arsa Tadhg, “cad é an gnó a</span>
<lb n="2332"/><span>bhí soir go Ceann Cora aige an lá a chuaidh Colla agus an</span>
<lb n="2333"/><span>t-Easbog soir ann.  Chonaic Colla ann é ach ní fheacaidh</span>
<lb n="2334"/><span>aoinne ag dul ann é ná ag teacht as.”</span></p>
<lb n="2335"/>
<lb n="2336"/><p><span>“Cuir t' aigne chun suaimhnis, a Thadhg,” ar sise.  “Ní'l</span>
<lb n="2337"/><span>baoghal air.  Tá fios a ghnótha féin aige.  Má tá oiread</span>
<lb n="2338"/><span>ceana aige ort agus 'tá agat air tiocfaidh sé thar n-ais chúghat</span>
<lb n="2339"/><span>chómh luath i n-Éirinn agus d'fhéadfaidh sé teacht.”</span></p>
<lb n="2340"/>
<lb n="2341"/><p><span>Chuir Tadhg amach an lucht cuardaigh agus gheall sé an</span>
<lb n="2342"/><span>luacht-saothair dóibh, ach níor tháinig aon tuairisg ar</span>
<lb n="2343"/><span>Amhlaoibh.  Ach tháinig tuairisg nár bh'é.  Tháinig tuairisg ó</span>
<lb n="2344"/><span>Cheann Cora, agus chuir an tuairisg sin gach aon rud eile</span>
<lb n="2345"/><span>soir siar.</span></p>
<lb n="2346"/>
<lb n="2347"/><p><span>Caibidiol XIV.</span></p>
<lb n="2348"/>
<lb n="2349"/><p><span>Giollaí Turais.</span></p>
<lb n="2350"/>
<lb n="2351"/><p><span>Bhí Tadhg Óg ua Cealla tagaithe tar n-ais go mainistir</span>
<lb n="2352"/><span>Ínse Cathaigh chun a chuid léighinn do chríochnughadh, agus bhí sé</span>
<lb n="2353"/><span>ag faire chuige gach lá feuchaint an aireóch' sé tásg nó tuairisg</span>
<lb n="2354"/><span>ar Amhlaoibh.  Lá d'á raibh sé ar an gcuma san, tímpal mí</span></p>
</div>
<pb n="72"/>
<div><lb n="2355"/><p><span>nó chúig sheachtmhaine tar éis na dteachtairí ó Leath Chuinn a</span>
<lb n="2356"/><span>bheith i gCeann Cora, tháinig teachtaireacht ó Uíbh Máine ag</span>
<lb n="2357"/><span>triall air 'ghá rádh leis dul óthuaidh abhaile láithreach, go raibh</span>
<lb n="2358"/><span>teachtairí Bhriain tar eis dul mór-tímpal chun uaisle na</span>
<lb n="2359"/><span>tíre go léir, 'ghá rádh leó bheith i gCeann Cora lá áirighthe, iad</span>
<lb n="2360"/><span>féin agus a gcongnamh fear, agus do h-ainimnigheadh an lá.</span>
<lb n="2361"/><span>D'imthigh sé abhaile.  Do ghleus sé féin agus a athair oiread</span>
<lb n="2362"/><span>nirt agus d'fhéadadar, agus thánadar go Ceann Cora.</span>
<lb n="2363"/><span>Bhíodar ann i gcóir an lae a bhí ceapaithe.  Níor bh' fhada</span>
<lb n="2364"/><span>go raibh mór-shluagh láidir uasal cruinnighthe ann.  Ní raibh</span>
<lb n="2365"/><span>fhios acu cad é an gnó a bhí dhíobh, ach ba chuma leó.  Bhí fhios</span>
<lb n="2366"/><span>acu go raibh gnó ag Brian díobh agus gur bh' é a ngnó féin</span>
<lb n="2367"/><span>é.  Nár bhaoghal go dtabharfadh Brian ó'n mbaile iad mura</span>
<lb n="2368"/><span>mbéadh cúis mhaith a bheithe aige chuige agus gur bh' iad féin a</span>
<lb n="2369"/><span>bhéadh beirthe ar ball le pé gnó a bhí le déanamh aige.</span></p>
<lb n="2370"/>
<lb n="2371"/><p><span>Na Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn agus</span>
<lb n="2372"/><span>tar éis géilleadh do Bhrian agus d'á dhlighthibh, bhíodar ann</span>
<lb n="2373"/><span>chómh maith leis na Gaedhlaibh, agus ba mhór an bhreis iad ar</span>
<lb n="2374"/><span>neart slógh Bhriain, agus ba mhaith.</span></p>
<lb n="2375"/>
<lb n="2376"/><p><span>Bhí teachtairí maithe ag Brian.  Giollaí turais a tugtí</span>
<lb n="2377"/><span>ortha.  Fir óga luatha láidire ab eadh iad agus bhí ana</span>
<lb n="2378"/><span>chuisidheacht ag gach teachtaire acu.  Fir thobhtha ab eadh iad.</span>
<lb n="2379"/><span>Mar gheall ar fheabhas a gcuisidheachta a déintí iad do thoghadh.</span>
<lb n="2380"/><span>'N-a gcuis iseadh théidís ar theachtaireacht.  Nuair a bhíodh</span>
<lb n="2381"/><span>sgéala ag Brian le cur go h-oban ag triall ar rígh éigin</span>
<lb n="2382"/><span>de ríghthibh Éirean nó ar dhuin'uasal éigin, ní dheineadh sé ach</span>
<lb n="2383"/><span>duine des na teachtairíbh sin a chomáint uaidh ag triall ar</span>
<lb n="2384"/><span>an rígh sin, nó ag triall ar an nduin'uasal san, leis an</span>
<lb n="2385"/><span>dteachtaireacht.  Ghluaiseóch' an teachtaire sin 'n-a chuis, agus</span>
<lb n="2386"/><span>níor bh'fhada go mbéadh an teachtaireacht tagaithe chun cinn.</span></p>
<lb n="2387"/>
<lb n="2388"/><p><span>'Na chuis iseadh dh'imthigheadh an teachtaire, ach má seadh ba</span>
<lb n="2389"/><span>luatha 'n-a chuis é 'ná fear eile ar muin capail.  Nuair a</span>
<lb n="2390"/><span>théidheadh na giollaí turais sin i dtaithighe reatha ba luatha iad</span></p>
</div>
<pb n="73"/>
<div><lb n="2391"/><p><span>'ná aon fhear capail, agus ba bhuaine.  Ní sheasóch' capal i</span>
<lb n="2392"/><span>n-aon chor le duine acu.  B'fhéidir go mbéadh an capal níos</span>
<lb n="2393"/><span>géire 'ná an cuisidhe i dtusach an chúrsa, ach sar a mbéadh</span>
<lb n="2394"/><span>fiche míle curtha dhíobh acu bhéadh an capal buailte amach.</span>
<lb n="2395"/><span>Ansan iseadh bhéadh a chuisidheacht ag teacht i gceart do'n</span>
<lb n="2396"/><span>ghiolla turais, agus bhéadh trí fichid míle curtha dhé aige sar</span>
<lb n="2397"/><span>a' mbéadh aon bhlúire tuirse ag teacht air.  Ansan féin níor</span>
<lb n="2398"/><span>ghádh dhó ach sodar réidh a dhéanamh ar feadh tamail bhig agus</span>
<lb n="2399"/><span>bhéadh anál agus misneach agus a lán-rith airís aige.  Ní raibh</span>
<lb n="2400"/><span>aon mhaith i gcapailibh 'n-a n-aice súd.</span></p>
<lb n="2401"/>
<lb n="2402"/><p><span>D'á éaghmais sin, ní raibh coill ná cnuc, gleann ná portach</span>
<lb n="2403"/><span>ná abha i n-Éirinn ná raibh aithne acu ortha go léir, agus</span>
<lb n="2404"/><span>ghabhdís gach aon chómhngar, i dtreó gur mhinic ná bíodh míle</span>
<lb n="2405"/><span>'shlígh acu le gabháil nuair nár bhfoláir d'fhear capail gabháil,</span>
<lb n="2406"/><span>b'fhéidir, deich míle de thímpal.  Ansan, is 'mó rud a</span>
<lb n="2407"/><span>chuirfeadh ríghneas ar fhear capail ná cuireadh aon ríghneas</span>
<lb n="2408"/><span>ortha súd.  Bhíodh balcuisí éadtroma ortha, agus bróga</span>
<lb n="2409"/><span>éadtroma, agus is minic ná bíodh aon bhróga ortha.  Bhíodh</span>
<lb n="2410"/><span>aithne ins gach aon bhall ortha, agus chómh luath agus thiocfadh</span>
<lb n="2411"/><span>tart nó ocras ortha ní bhíodh acu ach aghaidh a thabhairt ar an</span>
<lb n="2412"/><span>gcéad thigh a bhuailfeadh úmpa agus gheóbhdís a ndóthin bídh</span>
<lb n="2413"/><span>agus díghe.  Dá mbéadh ortha gabháil tré dhúthaigh namhad</span>
<lb n="2414"/><span>bhéadh arm acu, arm éigin ná béadh ró throm.  Nuair a</span>
<lb n="2415"/><span>neartuigh cómhacht Bhriain ní bhíodh aon ghádh le h-arm acu.</span>
<lb n="2416"/><span>Bhí fhios ag gach aoinne gur bh'iad teachtairí Bhriain iad.  Níor</span>
<lb n="2417"/><span>bheag san.  Is amhlaidh a bhíodh gach aoinne ag cabhrughadh leó</span>
<lb n="2418"/><span>i n-inead aon cheataighe dhéanamh dóibh.  Do tugtí bia agus</span>
<lb n="2419"/><span>deoch agus onóir agus uraim dóibh mar gheall ar Bhrian, agus</span>
<lb n="2420"/><span>ní baoghal go dtugaidís aon chúis d' aoinne chun aon ghearáin</span>
<lb n="2421"/><span>a chur isteach ortha, bhí a leithéid sin de smacht ag Brian ortha.</span></p>
<lb n="2422"/>
<lb n="2423"/><p><span>Bhíodh cuid des na h-uaisle b' aoirde i n-Éirinn sa ghnó</span>
<lb n="2424"/><span>san.  Thugadh an gnó eólus dóibh ar an dtír agus ar na</span>
<lb n="2425"/><span>daoine, ní b'fhearr 'ná mar a dh'fhéadfaidís a dh'fhághail ar</span></p>
</div>
<pb n="74"/>
<div><lb n="2426"/><p><span>aon chuma eile.  Bhíodh foth-dhuine d' ríogra Éirean féin sa</span>
<lb n="2427"/><span>ghnó.  Do thárla, an uair seo ar a bhfuilimíd ag trácht, go</span>
<lb n="2428"/><span>raibh duine de ríogra Éirean sa ghnó.  Fé cheilt, ámhthach,</span>
<lb n="2429"/><span>iseadh bhí sé sa ghnó.  Donn ab ainim dó, Donn mac</span>
<lb n="2430"/><span>Beathach.  Ó'n dtaobh thiar theas de'n Mhúmhain ab eadh é agus</span>
<lb n="2431"/><span>mac rígh ab eadh é.  Ó bhí sé deich mbliana d'aois do tugadh</span>
<lb n="2432"/><span>fé ndeara go raibh cuisidheacht uathbhásach aige.  Nuair a bhí</span>
<lb n="2433"/><span>sé cheithre bliana déag do bheireadh sé ar na gioraithibh ar</span>
<lb n="2434"/><span>thaobh an ghleanna, ag ruith 'n-a ndiaigh agus 'ghá gcasadh mar</span>
<lb n="2435"/><span>a dhéanfadh cú.  Mar gheall ar an gcuisidheacht san a bhí aige</span>
<lb n="2436"/><span>do tugadh “Caoilte” mar leas-ainim air.  Tháinig sé ag</span>
<lb n="2437"/><span>triall ar Bhrian chun go nglacfaí ameasg na ngiollaí turais</span>
<lb n="2438"/><span>é.  Do glacadh láithreach é chómh luath agus do chonacthas an</span>
<lb n="2439"/><span>ruith uathbhásach a bhí aige.  Ní raibh aon fhear ann a</span>
<lb n="2440"/><span>dh'fhéadfadh coimeád i n-aice leis i n-aon chor i gcúrsa reatha.</span>
<lb n="2441"/><span>Nuair a fiafraigheadh a ainim dúbhairt sé gur Caoilte ab</span>
<lb n="2442"/><span>ainim dó.  Bhí tuairim acu go léir gur bh' ainim bréige an</span>
<lb n="2443"/><span>ainim sin dó, ach ba chuma leó.  Bhí fhios acu, gan ach</span>
<lb n="2444"/><span>feuchaint air, go raibh fuil uasal ann.</span></p>
<lb n="2445"/>
<lb n="2446"/><p><span>Bhí sé chómh maith sa ghleacaidheacht agus ar na h-armaibh</span>
<lb n="2447"/><span>gaisge agus bhí aoinne d'á lucht cómhnaoíse.  Fear breagh</span>
<lb n="2448"/><span>córach cumasach ab eadh é.  Má bhí aon locht air b'é seo é.</span>
<lb n="2449"/><span>Déarfadh duine go raibh a chosa, ó chrománaibh go talamh,</span>
<lb n="2450"/><span>beagáinín ró fhada agus ró láidir i gcomparáid le n-a</span>
<lb n="2451"/><span>chabhail.  Ach bhíodar téagartha thuas agus caol thíos, agus</span>
<lb n="2452"/><span>bhí an dá throigh ana bheag, ana theann, i dtreó go raibh neart</span>
<lb n="2453"/><span>mór agus meághchaint bheag ionta.  Bhí an léim aige chómh</span>
<lb n="2454"/><span>maith agus bhí an ruith aige.  An falla a bhéadh chómh h-árd</span>
<lb n="2455"/><span>leis féin do raghadh sé do léim thairis gan lámh ná cos a chur</span>
<lb n="2456"/><span>ann.  Do ruithfeadh sé i n-aice capail agus do raghadh sé</span>
<lb n="2457"/><span>do léim i ndrom an chapail sin agus an capal ar cos-</span>
<lb n="2458"/><span>anáirde.</span></p>
<lb n="2459"/>
<lb n="2460"/><p><span>Ní raibh se ró fhada i gCeann Cora ameasg na ngiollaí</span></p>
</div>
<pb n="75"/>
<div><lb n="2461"/><p><span>turais nuair a cuireadh amach an teachtaireacht úd.  Cé curfaí</span>
<lb n="2462"/><span>siar go h-Uíbh Máine ag triall ar Thadhg Mhór ua Chealla ach</span>
<lb n="2463"/><span>Caoilte.</span></p>
<lb n="2464"/>
<lb n="2465"/><p><span>Chuaidh sé siar agus thug sé a theachtaireacht.  Chonaic sé</span>
<lb n="2466"/><span>Tadhg Mór, agus chonaic sé teighlach Thaidhg Mhóir.  Agus</span>
<lb n="2467"/><span>feuch.  Chonaic sé an rígan óg.  Chonaic sé Niamh.  Ba bheag</span>
<lb n="2468"/><span>ná gur baineadh a mheabhair shaoghalta dhé glan chómh luath agus</span>
<lb n="2469"/><span>chonaic sé í.  Chonaic se áilneacht agus uaisleacht go minic</span>
<lb n="2470"/><span>roimis sin, i mnáibh a dhútha féin, agus i mnáibh eile i</span>
<lb n="2471"/><span>ndúthaíbh eile.  Ní fheacaidh sé riamh roimis sin i n-aon mhnaoi,</span>
<lb n="2472"/><span>uasal ná íseal, aon nídh a dh'fhéadfadh sé chur i gcomparáid</span>
<lb n="2473"/><span>leis an solus áilneachta a tháinig os cómhair a shúl chómh luath</span>
<lb n="2474"/><span>agus tháinig Niamh os cómhair a shúl.  Chómh luath agus d'fheuch</span>
<lb n="2475"/><span>sé uirthi do leath a dhá shúil air agus ba bheag ná gur leath a</span>
<lb n="2476"/><span>bhéal air, agus níor fhéad sé a shúile bhogadh dhí.  Dh'fheuch sise</span>
<lb n="2477"/><span>air, agus má fheuch ní baoghal ná gur bhog sé dhi láithreach</span>
<lb n="2478"/><span>iad.  D' fheuch sé síos ar an dtalamh, agus do las sé go</span>
<lb n="2479"/><span>bun na gcluas nuair a thuig sé an tuathal a bhí déanta aige.</span>
<lb n="2480"/><span>Do labhair sise go breagh neamh-iongantach neamh-thuairimeach,</span>
<lb n="2481"/><span>agus chuir sí raint ceisteana chuige i dtaobh Bhriain agus i</span>
<lb n="2482"/><span>dtaobh na h-oibre a bhí ar siúbhal, agus i dtaobh na ríghthe</span>
<lb n="2483"/><span>agus na n-uasal eile a bhí ag teacht go Ceann Cora.  Do</span>
<lb n="2484"/><span>labhair sí chómh cneasta leis agus chómh résúnta gur chuir sí</span>
<lb n="2485"/><span>a aigne chun suaimhnis i dtaobh an tuathail a bhí déanta aige.</span></p>
<lb n="2486"/>
<lb n="2487"/><p><span>Isé chuaidh ó dheas go h-Inis Cathaigh ó Uíbh Máine chun an</span>
<lb n="2488"/><span>sgéil a dh'innsint do Thadhg Óg.  Tháinig sé féin agus Tadhg,</span>
<lb n="2489"/><span>agus tuille des na h-uaislibh óga a bhí ar sgoil na</span>
<lb n="2490"/><span>mainistreach ó Chúige Conacht, thánadar abhaile le cois a</span>
<lb n="2491"/><span>chéile.  Do ghleusadar go léir iad féin i n-arm 's i n-éide</span>
<lb n="2492"/><span>agus thugadar aghaidh ar Cheann Cora.  Chuaigh Niamh go Ceann</span>
<lb n="2493"/><span>Cora i n-aonfheacht le n-a h-athair.  Chuaidh a lán eile de</span>
<lb n="2494"/><span>mhnáibh uaisle na h-áite ann, leis, i n-aonfheacht le n-a</span>
<lb n="2495"/><span>muintir féin.  Do rith an giolla turais rómpa chun a</span></p>
</div>
<pb n="76"/>
<div><lb n="2496"/><p><span>dh'innsint go rabhdar ag teacht agus chun áite do cheapadh</span>
<lb n="2497"/><span>agus do choimeád dóibh 'n-a bhféadfaidís longphort a chur</span>
<lb n="2498"/><span>suas dóibh féin.  Ní baoghal ná go raibh sé ann sar a dtáinig</span>
<lb n="2499"/><span>puínn eile, agus ná gur shocaruigh se ar áit dheas oireamhnach</span>
<lb n="2500"/><span>do longphort Thaidhg Mhóir uí Cealla.  Níor bh'fhada go</span>
<lb n="2501"/><span>dtáinig Tadhg Mór féin agus Niamh agus an teighlach go léir,</span>
<lb n="2502"/><span>agus thug daoine fé ndeara go raibh an giolla turais ana</span>
<lb n="2503"/><span>chúramach i dtaobh longphuirt Thaidhg Mhóir.</span></p>
<lb n="2504"/>
<lb n="2505"/><p><span>Bhí longphort rígh Conacht eile i n-aice na h-áite 'n-a raibh</span>
<lb n="2506"/><span>longphort Thaidhg Móir uí Chealla.  Bhí cuid de ríogra</span>
<lb n="2507"/><span>Conacht a thug fé ndeara go raibh an giolla turais ana</span>
<lb n="2508"/><span>thiúsgalach ag cur gach aon nídh i n' áit féin i longphort Thaidhg</span>
<lb n="2509"/><span>Mhóir uí Chealla, agus bhí raint iongnadh ortha.</span></p>
<lb n="2510"/>
<lb n="2511"/><p><span>Níor fágadh an giolla turais abhfad ag déanamh an</span>
<lb n="2512"/><span>tiúsgail, ámhthach.  Do comáineadh chun siúbhail é ar theachtair-</span>
<lb n="2513"/><span>eacht eile.  Is air a glaoidhtí i gcómhnuighe nuair a bhíodh gádh</span>
<lb n="2514"/><span>le dithineas agus le cruinneas agus le géarchúis.  Chuir</span>
<lb n="2515"/><span>duine éigin des na h-uaislibh leathsgéal éigin uaidh 'ghá rádh</span>
<lb n="2516"/><span>ná féadfadh sé teacht.  B'éigin do Chaoilte dul ag triall</span>
<lb n="2517"/><span>air agus a thaisbeáint dó gur cheart dó teacht, go mbéadh se</span>
<lb n="2518"/><span>ag déanamh díobhála dhó féin mura dtagadh sé agus a</span>
<lb n="2519"/><span>thaisbeánt dos na h-uaislibh eile go raibh sé cómh maith le</span>
<lb n="2520"/><span>h-aoinne acu chun dualgais fir do chómhlíonadh.</span></p>
<lb n="2521"/>
<lb n="2522"/><p><span>Nuair a bhí na h-uaisle go léir cruinnighthe bhí mór-shluagh</span>
<lb n="2523"/><span>áluinn uasal acfuinneach ag Brian.  Níor mhiste “gasra</span>
<lb n="2524"/><span>nár dhóich” a thabhairt ar an mór-shluagh san, mar a tugtar</span>
<lb n="2525"/><span>sa tsean amhrán.  Ó thusnuighdar ar theacht bhí Meargach Gabha</span>
<lb n="2526"/><span>agus a raibh de cheártanaibh a tsaoghal aige ag obair go</span>
<lb n="2527"/><span>dian ag déanamh arm agus ag deisiughadh arm.  Tháinig gaibhní</span>
<lb n="2528"/><span>i n-aonfheacht leis an muintir a tháinig.  Mura mbéadh san</span>
<lb n="2529"/><span>níor bh'fhéidir do Mheargach teacht ar an obair.  Na gaibhní a</span>
<lb n="2530"/><span>tháinig, ámhthach, is amhlaidh a luíghdar isteach sa n-obair a bhí</span>
<lb n="2531"/><span>ar siúbhal, i dteannta na ngaibhní a bhí ann rómpa, agus do</span></p>
</div>
<pb n="77"/>
<div><lb n="2532"/><p><span>stiúruigh Meargach an obair go léir.  B'shin mar ba thúisge</span>
<lb n="2533"/><span>a bhí an obair go léir críochnuighthe.  Do críochnuigheadh an</span>
<lb n="2534"/><span>obair go léir fé dheire agus do sguireadh na longphuirt</span>
<lb n="2535"/><span>agus do ghluais an mhór-shluagh chun bóthair.</span></p>
<lb n="2536"/>
<lb n="2537"/><p><span>CAIBIDIOL XV.</span></p>
<lb n="2538"/>
<lb n="2539"/><p><span>FIR ÉIREAN.</span></p>
<lb n="2540"/>
<lb n="2541"/><p><span>Ba mhór an radharc an mhór-shluagh san.  Bhí seacht cathana</span>
<lb n="2542"/><span>ann agus bhí as cionn trí mhíle fear ins gach cath acu san.</span>
<lb n="2543"/><span>Bhí gach cath fé n-a ríogra féin.</span></p>
<lb n="2544"/>
<lb n="2545"/><p><span>Bhí Cian mac Maolmuaidh ann, ó Uíbh Eachach Múmhan, agus</span>
<lb n="2546"/><span>Dómhnall mac Duibh, agus bhí trí mhíle fear acu.  Bhí rígh na</span>
<lb n="2547"/><span>nDéiseach ann, Mothla mac Faoláin, agus trí mhíle fear aige.</span>
<lb n="2548"/><span>Bhí Loíngseach mac Dúlaing ann, rígh Uíbh Chonaill Ghabhra,</span>
<lb n="2549"/><span>agus trí mhíle fear aige.  Bhí Mac Beathach, rígh Ciarraighe</span>
<lb n="2550"/><span>Luachra ann agus trí mhíle fear aige.  Bhí Tadhg Mór ua</span>
<lb n="2551"/><span>Cealla ann ó Uíbh Máine agus trí mhíle fear aige.  Bhí na</span>
<lb n="2552"/><span>ríghthe agus na h-uaisle ann ó gach aon pháirt de Leath Mhogha,</span>
<lb n="2553"/><span>na ríghthe agus na h-uaisle a bhíodh ag cur cogaidh ar a chéile</span>
<lb n="2554"/><span>agus ag marbhughadh a chéile agus ag dísgiughadh a chéile ar</span>
<lb n="2555"/><span>gach aon tsaghas cuma go dtí gur chuir Brian smacht ortha,</span>
<lb n="2556"/><span>agus gur chuir sé fhiachaibh ortha, d'á lom deirig aimhdheóna,</span>
<lb n="2557"/><span>a leas a dhéanamh agus leas a ndaoine do dhéanamh agus cur</span>
<lb n="2558"/><span>le chéile i n-aghaidh namhad iasachta.</span></p>
<lb n="2559"/>
<lb n="2560"/><p><span>Dob' áluinn an radharc iad, ag gluaiseacht soir óthuaidh fé</span>
<lb n="2561"/><span>dhéin na Teamhrach.  Dob' uasal an radharc iad.  Ba</span>
<lb n="2562"/><span>chómhachtach an radharc iad.</span></p>
<lb n="2563"/>
<lb n="2564"/><p><span>Thánadar i gcómhngar na Teamhrach.  Chuir Brian teachtaire</span></p>
</div>
<pb n="78"/>
<div><lb n="2565"/><p><span>ag triall ar Mh'lsheachlainn, 'ghá rádh gur bh' é toil fear</span>
<lb n="2566"/><span>Éirean go ndéanfadh M'lsheachlainn sgaramhaint leis an</span>
<lb n="2567"/><span>Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí do Bhrian í.  Gur bh' é</span>
<lb n="2568"/><span>chúis a bhí ag fearaibh Éirean leis sin 'ná a luighead a bhí</span>
<lb n="2569"/><span>déanta ag M'lsheachlainn, i gcaitheamh na h-aimsire a bhí sé i</span>
<lb n="2570"/><span>n' Árdrígh, chun na Lochlanach a dhíbirt a' h-Éirinn agus chun</span>
<lb n="2571"/><span>cómhacht na h-Éirean do chur le chéile 'n-a gcoinnibh.  Go</span>
<lb n="2572"/><span>raibh Brian tar éis cómhacht na Lochlanach do chur ar</span>
<lb n="2573"/><span>neamhnídh i Leath Mhogha.  Dá mbéadh sé i n' Árdrígh ar Éirinn</span>
<lb n="2574"/><span>an fhaid a bhí sé 'n-a rígh ar Leath Mhogha go mbéadh cómhacht</span>
<lb n="2575"/><span>na Lochlanach curtha ar neamhnídh aige ar fuaid na h-Éirean</span>
<lb n="2576"/><span>go léir.  D'á luathacht a tabharfaí Árdrígheacht na h-Éirean</span>
<lb n="2577"/><span>dó anois gur bh'eadh ba luatha a bhéadh cómhacht na Lochlanach</span>
<lb n="2578"/><span>ar neamhnídh.  D'á bhrígh sin nár bh’ fholáir do Mh'lsheachlainn</span>
<lb n="2579"/><span>sgaramhaint leis an Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí do</span>
<lb n="2580"/><span>Bhrian í.  Dá mba rud é ná toileóch' M'lsheachlainn chuige</span>
<lb n="2581"/><span>sin nár bhfholáir d' fhearaibh Éirean a iaraidh ar Bhrian an</span>
<lb n="2582"/><span>Árdrígheacht a thógaint do thoradh catha.</span></p>
<lb n="2583"/>
<lb n="2584"/><p><span>Thug M'lsheachlainn freagra ar na teachtairíbh:</span></p>
<lb n="2585"/>
<lb n="2586"/><p><span>“Is liom-sa an Árdrígheacht,” ar seisean, “agus</span>
<lb n="2587"/><span>coimeádfad í.  Ní'lim ollamh anois láithreach chun catha agus</span>
<lb n="2588"/><span>cruadh-chómhraic a dhéanamh chun í choimeád.  Tháinig Brian</span>
<lb n="2589"/><span>anso agus mór-shluagh aige.  Thóg sé a aimsir féin chun é</span>
<lb n="2590"/><span>féin d' ollamhughadh agus do chur i dtreó.  Tugtar dómh-sa</span>
<lb n="2591"/><span>mí ó'n lá indiu chun mo nirt do chruinniughadh.  Má fhéadaim</span>
<lb n="2592"/><span>mo neart do chruinniughadh tabharfad cath do Bhrian agus d'á</span>
<lb n="2593"/><span>mhór-shluagh.  Má theipean orm an neart a dh'oirfeadh dom</span>
<lb n="2594"/><span>do chruinniughadh tabharfad an Árdrígheacht do Bhrian.  Má</span>
<lb n="2595"/><span>thoilighean Brian chuige sin iartar air fanamhaint i dTeamhair</span>
<lb n="2596"/><span>agus a shlóighte do chosg ar chreachadh ná ar argain a</span>
<lb n="2597"/><span>dhéanamh ar an dtír mór-thímpal.”</span></p>
<lb n="2598"/>
<lb n="2599"/><p><span>Thoiligh Brian agus d'órduigh sé na slóighte do chosg ar</span>
<lb n="2600"/><span>aon díobháil a dhéanamh do'n chómharsanacht.</span>
<lb n="2601"/></p>
</div>
<pb n="79"/>
<div><lb n="2602"/><p><span>Chuir M'lsheachlainn a theachtairí ag triall ar ríghthibh agus</span>
<lb n="2603"/><span>ar uaislibh Leath Chuinn 'ghá iaraidh ortha teacht agus Árdrígh</span>
<lb n="2604"/><span>Éirean do chosaint i gcoinnibh Bhriain.  Thugadar go léir</span>
<lb n="2605"/><span>caint bhreagh bhog réidh dos na teachtairíbh, ach níor ghealladar</span>
<lb n="2606"/><span>aon chongnamh a thabhairt.  Dúbhairt cuid acu nár mhór dóibh</span>
<lb n="2607"/><span>aimsir a thógaint chun an sgéil a bhreithniughadh.  Dúbhairt</span>
<lb n="2608"/><span>cuid acu go gcaithfí a leathsgéal a ghabháil mar ná raibh ar a</span>
<lb n="2609"/><span>gcumas teacht an uair sin le h-aon chongnamh.  Dá</span>
<lb n="2610"/><span>nglaoidhtí bliain roimis sin ortha, nó i gceann bliana 'n-a</span>
<lb n="2611"/><span>dhiaidh san, go mb’ fhéidir go bhféadfaidís rud éigin</span>
<lb n="2612"/><span>fóghanta dhéanamh.  Ach an uair sin; dá mbéadh fhios ag</span>
<lb n="2613"/><span>M'lsheachlainn féin conus a bhí an sgéal acu ná cuimhneóch'</span>
<lb n="2614"/><span>sé ar a iaraidh ortha teacht ag triall air.</span></p>
<lb n="2615"/>
<lb n="2616"/><p><span>Nuair a h-iaradh ar Aodh ua Néill teacht dúbhairt sé, go</span>
<lb n="2617"/><span>tur, nuair a bhíodh Teamhair agus Árdrígheacht Éirean agá</span>
<lb n="2618"/><span>thaobh féin de shliocht Néill go ndéinidís Teamhair agus</span>
<lb n="2619"/><span>Árdrígheacht Éirean do chosaint ar namhdaibh iasachta agus</span>
<lb n="2620"/><span>ar Leath Mhogha Nuadhat.  Dá mbéadh an Árdrígheacht acu</span>
<lb n="2621"/><span>anois go ndéanfaidís an chosaint chéadna.  B'é sin le rádh,</span>
<lb n="2622"/><span>mura raibh M'lsheachlainn ábalta ar an Árdrígheacht do</span>
<lb n="2623"/><span>chosaint má bh'fhearra dhó rud a dhéanfadh sé 'ná í thabhairt</span>
<lb n="2624"/><span>do'n fhear a chosnoch' í; nó í thabhairt do Bhrian.</span></p>
<lb n="2625"/>
<lb n="2626"/><p><span>Nuair a fuair M'lsheachlainn nár bh' aon mhaith dhó bheith ag</span>
<lb n="2627"/><span>brath ar chongnamh ó-s na ríghthibh thuaidh isé rud a dhein sé 'ná</span>
<lb n="2628"/><span>dírim beag marcach a thabhairt leis agus teacht chun cainte le</span>
<lb n="2629"/><span>Brian.  Do ghlac Brian é le h-uraim agus le mórchroídhe.</span>
<lb n="2630"/><span>D'inis sé do Bhrian conus a bhí caillte air ag ríghthibh Leath</span>
<lb n="2631"/><span>Chuinn agus an easonóir a bhí tabhartha ag Ua Néill dó.</span></p>
<lb n="2632"/>
<lb n="2633"/><p><span>“Ní foláir dom géilleadh dhuit, a Bhriain,” ar seisean,</span>
<lb n="2634"/><span>“nuair na fuil ar mo chumas cur ad' choinnibh.”</span></p>
<lb n="2635"/>
<lb n="2636"/><p><span>Do stad Brian agus dhein sé a mhachtnamh.</span></p>
<lb n="2637"/>
<lb n="2638"/><p><span>“A Árdrígh,” ar seisean, “ní h-alaidh dómh-sa aon</span>
<lb n="2639"/><span>éagcóir a dhéanamh ort.  Má's toil le fearaibh Éirean an</span></p>
</div>
<pb n="80"/>
<div><lb n="2640"/><p><span>Árdrígheacht so thabhairt dómh-sa isé a gceart í thabhairt dom.</span>
<lb n="2641"/><span>Má 'sé a dtoil í choimeád agat-sa isé a gceart í choimeád</span>
<lb n="2642"/><span>agat.  B'fhéidir ná fuil fios aigne fear Éirean fós agat-sa</span>
<lb n="2643"/><span>ná agam-sa sa sgéal.  I dtreó nách féidir choídhche a rádh</span>
<lb n="2644"/><span>gur dhéineas éagcóir ort socaruighmís mar seo é.  Bíodh</span>
<lb n="2645"/><span>bliain agat chun do nirt a chruinniughadh agus chun tu féin a</span>
<lb n="2646"/><span>chur i dtreó.  Ansan, má bhíon tú ábalta air, cosain tú féin</span>
<lb n="2647"/><span>orm.”</span></p>
<lb n="2648"/>
<lb n="2649"/><p><span>Bhí iongnadh a chroídhe ar Mh'lsheachlainn nuair airigh sé an</span>
<lb n="2650"/><span>chaint sin.</span></p>
<lb n="2651"/>
<lb n="2652"/><p><span>“Tá go maith, a rígh,” ar seisean.  “Is fial an socarughadh</span>
<lb n="2653"/><span>é!” ar seisean.  “Mura mbéad-sa ábalta an uair sin ar</span>
<lb n="2654"/><span>mé féin a chosaint ort-sa tabharfad an Árdrígheacht duit gan</span>
<lb n="2655"/><span>chosnamh, agus tabharfad geill anois duit go seasóchad an</span>
<lb n="2656"/><span>socarughadh san.”</span></p>
<lb n="2657"/>
<lb n="2658"/><p><span>“Ní iarfad-sa aon gheall ort,” arsa Brian, “ach do</span>
<lb n="2659"/><span>bhriathar rígh.”</span></p>
<lb n="2660"/>
<lb n="2661"/><p><span>Ansan do bhronn Brian dhá chéad agus dachad capal, des</span>
<lb n="2662"/><span>na capailibh ab fhearr a bhí aige, ar Mh'lsheachlainn, agus thug</span>
<lb n="2663"/><span>sé seóid éigin uasal do gach fear des na fearaibh a bhí i</span>
<lb n="2664"/><span>n' fhochair, agus do sgaradar, agus tháinig Brian agus a</span>
<lb n="2665"/><span>mhór-shluagh abhaile go Ceann Cora.</span></p>
<lb n="2666"/>
<lb n="2667"/><p><span>Tá adhbhar machtnaimh sa méid sin gnótha agus is fiú an</span>
<lb n="2668"/><span>gnó machtnamh a dhéanamh air.  Bhí mór-shluagh ag Brian.  Ní</span>
<lb n="2669"/><span>raibh aon neart slógh ag M'lsheachlainn.  Cad 'n-a thaobh nár</span>
<lb n="2670"/><span>dhéin Brian prísúnach de Mh'lsheachlainn láithreach bonn, agus</span>
<lb n="2671"/><span>an Árdrígheacht do thógaint chuige féin?  Cad a déanfaí thall</span>
<lb n="2672"/><span>i Sasana aon lá le h-ocht gcéad blian dá mba thall i Sasana</span>
<lb n="2673"/><span>bhéadh an t-imreas ar siúbhal?  Cad a dhein an ceathramhadh</span>
<lb n="2674"/><span>Hamhrí, an fear ar a dtugtí Bolingbroke, nuair a bhain sé</span>
<lb n="2675"/><span>rígheacht Shasana de'n tarna Risteárd?  Dhein sé prísúnach</span>
<lb n="2676"/><span>láithreach de'n tarna Risteárd agus ansan níor bh' fhada gur</span>
<lb n="2677"/><span>mhairbh sé é.  Ní fhéadfadh sé a thuisgint i n' aigne go raibh sé</span></p>
</div>
<pb n="81"/>
<div><lb n="2678"/><p><span>féin ó bhaoghal ná go raibh greim ceart ar an rígheacht aige</span>
<lb n="2679"/><span>go dtí go raibh Risteárd curtha chun baís aige.  Feuch ar an</span>
<lb n="2680"/><span>dtrímhadh Risteárd, thall i Sasana.  Chun teacht ar rígheacht</span>
<lb n="2681"/><span>Shasana agus chun na rígheachta choimeád dó féin do mhairbh sé</span>
<lb n="2682"/><span>a ghaolta go léir díreach mar a mharbhóch' búistéir muca!</span>
<lb n="2683"/><span>Feuch siar ortha go léir, ó'n lá a tháinig Uilliam agus a</span>
<lb n="2684"/><span>shluagh Nórmánach isteach, go dtí gur bhain na daoine an</span>
<lb n="2685"/><span>chómhacht as a lámhaibh ar fad nách mór, agus nár fágadh acu</span>
<lb n="2686"/><span>ach ainim na cómhachta.  Cad a bhí acu 'á dhéanamh i gcaitheamh</span>
<lb n="2687"/><span>na h-aimsire go léir ach ag sádh a chéile agus ag tachtadh a</span>
<lb n="2688"/><span>chéile ag baint na rígheachta d'á chéile!</span></p>
<lb n="2689"/>
<lb n="2690"/><p><span>Cad 'déarfadh duine acu súd dá n-airigheadh sé an chaint</span>
<lb n="2691"/><span>úd a thárla an lá úd, idir Bhrian agus M'lsheachlainn?</span>
<lb n="2692"/><span>“Ní'lim ollamh anois chun catha thabhairt duit, a Bhriain,” arsa</span>
<lb n="2693"/><span>M'lsheachlainn.  “Tabhair mí dhom chun mo nirt do</span>
<lb n="2694"/><span>chruinniughadh agus ansan tabharfaidh mé cath dhuit chun na</span>
<lb n="2695"/><span>h-Árdrígheachta do chosaint ort.”</span></p>
<lb n="2696"/>
<lb n="2697"/><p><span>Cad 'déarfadh Bolingbroke dá n-abradh an tarna</span>
<lb n="2698"/><span>Risteárd an chaint sin leis?  “Ní'lim ollamh anois, a</span>
<lb n="2699"/><span>Bholingbroke, chun catha thabhairt duit.  Tá mo neart</span>
<lb n="2700"/><span>sgaipithe uaim.  Ní'lim ach tagaithe a leith ó Éirinn mar a</span>
<lb n="2701"/><span>rabhas a d'iaraidh smacht a chur ar mhuintir na h-Éirean.</span>
<lb n="2702"/><span>Tabhair mí dhom chun mo nirt do chruinniughadh.  Ansan</span>
<lb n="2703"/><span>tabharfaidh mé cath dhuit chun mo rígheachta do chosaint ort.” —</span>
<lb n="2704"/><span>Cad é an sgeartadh gáire a dhéanfadh Bolingbroke d'á</span>
<lb n="2705"/><span>n-airigheadh sé caint de'n tsórd san ó Risteárd!  Ba dhóich</span>
<lb n="2706"/><span>liom ámhthach, go ndéanfadh Risteárd féin sgeartadh gáire</span>
<lb n="2707"/><span>ba mhó 'ná é dá n-airigheadh sé an chaint eile úd ó</span>
<lb n="2708"/><span>Bholingbroke: “Ní h-eadh, a Risteáird, ach tabharfaidh mé</span>
<lb n="2709"/><span>bliain duit chun do nirt a chruinniughadh!”</span></p>
<lb n="2710"/>
<lb n="2711"/><p><span>Ach siní díreach an saghas cainte do thárla idir Bhrian agus</span>
<lb n="2712"/><span>M'lsheachlainn i dtaobh Árdrígheachta na h-Éirean, agus níor</span>
<lb n="2713"/><span>chuir an chaint iongnadh ar aoinne de'n bheirt, nár ar aoinne</span></p>
</div>
<pb n="82"/>
<div><lb n="2714"/><p><span>de ríghthibh ná d'uaislibh na h-Éirean a bhí ag éisteacht léis an</span>
<lb n="2715"/><span>gcaint.</span></p>
<lb n="2716"/>
<lb n="2717"/><p><span>Níor thárla an chaint sin ná aon chaint d'á sórd, idir</span>
<lb n="2718"/><span>Bholingbroke agus Risteárd.  Murar thárla do thárla gur</span>
<lb n="2719"/><span>thóg Bolingbroke chuige rígheacht Shasana, agus gur chuir sé</span>
<lb n="2720"/><span>Risteárd chun báis le h-eagla go mb’ fhéidir go dtiocfadh le</span>
<lb n="2721"/><span>Risteárd a neart do chruinniughadh agus an rígheacht a bhaint</span>
<lb n="2722"/><span>dé airís.</span></p>
<lb n="2723"/>
<lb n="2724"/><p><span>Do thárla an chaint idir Bhrian agus M'lsheachlainn.  Má</span>
<lb n="2725"/><span>thárla do thárla gur tugadh an mí do M'lsheachlainn.  Níor</span>
<lb n="2726"/><span>fhéad sé aon neart do chruinniughadh i gcaitheamh an mhí.</span>
<lb n="2727"/><span>Ansan do tugadh an bhliain dó.  Níor fhéad sé aon neart do</span>
<lb n="2728"/><span>chruinniughadh i gcaitheamh na bliana ach chómh beag agus d'fhéad</span>
<lb n="2729"/><span>sé é chruinniughadh i gcaitheamh an mhí.</span></p>
<lb n="2730"/>
<lb n="2731"/><p><span>Ansan do tugadh an Árdrígheacht do Bhrian — agus níor</span>
<lb n="2732"/><span>chuir Brian M'lsheachlainn chun báis.  Níor chuir, ach má seadh</span>
<lb n="2733"/><span>do deineadh rígh cúige de Mh'lsheachlainn agus bhí sé chómh</span>
<lb n="2734"/><span>maith chómh dílis de rígh cúige le h-aon rígh eile cúige d'á</span>
<lb n="2735"/><span>raibh i n-Éirinn.  Bhí an Árdrígheacht ag Brian agus níor</span>
<lb n="2736"/><span>mhairbh sé aoinne chun í fhághail ná chun í choimeád.</span></p>
<lb n="2737"/>
<lb n="2738"/><p><span>Míle blian sar ar thárla an méid sin cainte agus an méid</span>
<lb n="2739"/><span>sin gnótha idir Bhrian agus M'lsheachlainn do thárla caint</span>
<lb n="2740"/><span>de'n tsaghas chéadna agus gnó de'n tsaghas chéadna idir dhá</span>
<lb n="2741"/><span>rígh eile a bhí i n-Éirinn an uair sin.  B'iad dhá rígh iad san</span>
<lb n="2742"/><span>'ná Conchubhar mac Neasa agus Feargus mac Róig.  Bhí</span>
<lb n="2743"/><span>Feargus mac Róig 'n-a rígh ar Chúig' Uladh.  Do chuir</span>
<lb n="2744"/><span>Conchubhar mac Neasa Feargus as an rígheacht, agus dhein sé</span>
<lb n="2745"/><span>rígh ar Chúig' Uladh dhé féin.  Ansan feuch cad a thuig amach.</span>
<lb n="2746"/><span>Ar chuir Conchubhar Feargus chun báis le h-eagla go n-eireóch'</span>
<lb n="2747"/><span>sé 'n-a choinnibh agus go gcuirfeadh sé as an rígheacht airís</span>
<lb n="2748"/><span>é?  Níor chuir.  A mhalairt sin ar fad iseadh do thuit amach.</span>
<lb n="2749"/><span>D'fhan Conchubhar suidhte go daingean sa rígheacht agus bhí</span>
<lb n="2750"/><span>caradas dlúth idir é agus Feargus, agus ní raibh aon</span></p>
</div>
<pb n="83"/>
<div><lb n="2751"/><p><span>chómhairleach aige ba ghiora dh'á chroídhe 'ná Feargus, ná ba</span>
<lb n="2752"/><span>dhílse dhó 'ná Feargus, go dtí gur dhein sé féin an feall</span>
<lb n="2753"/><span>mór ar chlainn Uisnigh.</span></p>
<lb n="2754"/>
<lb n="2755"/><p><span>Cad 'n-a thaobh gur fhéad an dá nídh sin tuitim amach ar</span>
<lb n="2756"/><span>an aon chuma amháin sin i n-Éirinn fad ó agus an míle blian</span>
<lb n="2757"/><span>san eatartha?  Ní'l ach aon fhreagra amháin le tabhairt ar an</span>
<lb n="2758"/><span>gceist sin.  Sidé an freagra.  Bhí i n-Éirinn, i gcaitheamh an</span>
<lb n="2759"/><span>mhíle blian san, cómhacht éigin a bhí níba threise 'ná na ríghthe.</span>
<lb n="2760"/><span>Chuir an chómhacht san fhiachaibh ar Fheargus luighe isteach i ngnó</span>
<lb n="2761"/><span>na rígheachta fé smacht Chonchubhair, agus chuir sí fhiachaibh ar</span>
<lb n="2762"/><span>Chonchubhar gan aon éagcóir a dhéanamh ar Fheargus.  Chuir an</span>
<lb n="2763"/><span>chómhacht san fhiachaibh ar an mbeirt ceart a chéile dh' admháil</span>
<lb n="2764"/><span>agus beart a dhéanamh do réir chirt a chéile.  Thug san</span>
<lb n="2765"/><span>deimhne do Chonchubhar nár bhaoghal dó Feargus, agus thug san</span>
<lb n="2766"/><span>deimhne d' Fheargus nár bhaoghal dó Conchubhar.  Ó n-ár</span>
<lb n="2767"/><span>n-aithne ar Chonchubhar is deimhin dúinn, mura mbéadh a fhios</span>
<lb n="2768"/><span>a bheith aige nár bhaoghal dó Feargus, agus mura mbéadh nár</span>
<lb n="2769"/><span>bh'fhéidir dó gabháil i gcoinnibh na cómhachta a thug an deimhne</span>
<lb n="2770"/><span>sin dó, go gcuirfeadh sé Feargus chun báis tapaidh go leór.</span></p>
<lb n="2771"/>
<lb n="2772"/><p><span>Cad í an chómhacht í sin a chuir an smacht uathbhásach san ar</span>
<lb n="2773"/><span>an dá rígh sin an uair sin, i n-Éirinn, agus do chuir an smacht</span>
<lb n="2774"/><span>céadna ar an dá rígh eile, ar Bhrian agus ar Mh'lsheachlainn,</span>
<lb n="2775"/><span>míle blian 'n-a dhiaigh san?  Ainimnighthear an chómhacht san</span>
<lb n="2776"/><span>go minic i seanachus na h-Éirean.  “Firu Éirean” a tugtar</span>
<lb n="2777"/><span>ar an gcómhacht san i seanachus na h-Éirean.  “Aigne na</span>
<lb n="2778"/><span>ndaoine,” nó “an aigne phoibilidhe” a tugtar i Béarla</span>
<lb n="2779"/><span>anois ar an gcómhacht san.</span></p>
<lb n="2780"/>
<lb n="2781"/><p><span>Nuair a bhíon ag an bpoibilídheacht eólus agus tuisgint</span>
<lb n="2782"/><span>agus éirim aigne, agus nósa láidire daingeana, cúmtha as</span>
<lb n="2783"/><span>an eólus san agus as an dtuisgint sin agus as an éirim</span>
<lb n="2784"/><span>aigne sin le taithíghe agus le h-imeacht aimsire, ní bhíon sé</span>
<lb n="2785"/><span>ar chumas aon duine, dá mbéadh sé 'n-a rígh seacht n-uaire,</span>
<lb n="2786"/><span>gabháil i gcoinnibh aigne agus toile na poibilidheachta san, go</span></p>
</div>
<pb n="84"/>
<div><lb n="2787"/><p><span>mór mór, ins na neithibh ar a mbíon aigne na poiblidheachta</span>
<lb n="2788"/><span>socair.  D'á mhéid iad an t-eólus agus an tuisgint agus</span>
<lb n="2789"/><span>an éirim aigne, sa phoibilidheacht, iseadh is treise agus iseadh</span>
<lb n="2790"/><span>is uaisle an chómhacht, agus iseadh is iomláine a theidhean an</span>
<lb n="2791"/><span>chómhacht i bhfeidhm.</span></p>
<lb n="2792"/>
<lb n="2793"/><p><span>Bhí an chómhacht san i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir</span>
<lb n="2794"/><span>Chonchubhair mhic Neasa.  Bhí sí i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir</span>
<lb n="2795"/><span>Bhriain agus Mh'lsheachlainn.  Do chothuigh na ríghthe féin an</span>
<lb n="2796"/><span>chómhacht san i n-Éirinn mar bhí fhios acu gur bh' é a mbuac</span>
<lb n="2797"/><span>í chothughadh agus í choimeád neartmhar.  Bhí fhios acu, bhíodh</span>
<lb n="2798"/><span>nár bh'fholáir dóibh bheith úmhal di i neithibh áirighthe, ná raibh nídh</span>
<lb n="2799"/><span>ar bith ab fhearr 'ná í chun a n-ughdaráis féin do chur i bhfeidhm,</span>
<lb n="2800"/><span>ar gach aon tsaghas cuma 'n-ar bh' é a leas a n-ughdarás do</span>
<lb n="2801"/><span>dhul i bhfeidhm.</span></p>
<lb n="2802"/>
<lb n="2803"/><p><span>Taisbeánan an méid sin go léir go raibh i n-Éirinn fadó,</span>
<lb n="2804"/><span>ó aimsir Chonchubhair mhic Neasa go dtí aimsir Bhriain,</span>
<lb n="2805"/><span>uaisleacht phoibilidhe, agus úmhluigheacht phoibilidhe do dhlighthibh</span>
<lb n="2806"/><span>agus do nósaibh maithe uaisle, nách ró fhuiriste a leithéid a</span>
<lb n="2807"/><span>dh'fheisgint anois i n-aon treabhchas daoine d'á bhfuil suas.</span></p>
<lb n="2808"/>
<lb n="2809"/><p><span>Ná ropairí Gallda so a mheasfadh a chur 'n-a luighe ar</span>
<lb n="2810"/><span>dhaoinibh anois ná raibh i n-Éirinn fadó ach daoine fiaine,</span>
<lb n="2811"/><span>deinidís machtnamh ar an méid sin.  Agus an chuid d'ár</span>
<lb n="2812"/><span>ndaoine féin nár chuid ba lúgha ná a fhonn a bhéadh ortha</span>
<lb n="2813"/><span>géilleadh d'éitheach na ropairí sin, deinidís machtnamh ar an</span>
<lb n="2814"/><span>méid sin.</span>
<lb n="2815"/></p>
</div>
<pb n="85"/>
<div><lb n="2816"/><p><span>Caibidiol XVI.</span></p>
<lb n="2817"/>
<lb n="2818"/><p><span>Fear na gCos.</span></p>
<lb n="2819"/>
<lb n="2820"/><p><span>An fhaid a bhí an mhór-shluagh ag dul ó Cheann Cora soir</span>
<lb n="2821"/><span>óthuaidh go Teamhair, bhí Meargach agus na gaibhní ab fhearr</span>
<lb n="2822"/><span>a bhí aige i bhfochair an tslóigh.  Bhí seacht cinn de cheártanaibh</span>
<lb n="2823"/><span>aige agus iad ar rothanaibh agus na gaibhní ag obair ionta.</span>
<lb n="2824"/><span>Ceárta acu ag gabháil le gach cath des na seacht cathanaibh.</span>
<lb n="2825"/><span>Tháinig gaibhní ó'n mbaile le cuid des na cathanaibh, ach nuair</span>
<lb n="2826"/><span>a tháinig na cathana go léir i bhfochair a chéile do cuireadh na</span>
<lb n="2827"/><span>gaibhní go léir fé smacht Mheargaigh.  Bhí siúinéirí, leis, ann</span>
<lb n="2828"/><span>chun pé obair adhmaid a bhéadh riachtanach do dhéanamh.  Agus</span>
<lb n="2829"/><span>bhí mná uaisle ann, mná agus deirbhshéracha agus ingheana na</span>
<lb n="2830"/><span>ríghthe agus na dtaoiseach a bhí ar na cathanaibh.  Bhí ana</span>
<lb n="2831"/><span>thuisgint ag na mnáibh uaisle sin ins gach nídh a bhain le</span>
<lb n="2832"/><span>h-aireachas a thabhairt do dhaoine gunta, agus thugadar leó</span>
<lb n="2833"/><span>ó'n mbaile na córacha a bhí riachtanach dóibh chun na h-oibre</span>
<lb n="2834"/><span>sin.  Thug gach bean uasal díobh léi, leis, raint ban eile mar</span>
<lb n="2835"/><span>sheirbhíseacha agus bhí na mná go léir, idir sheirbhíseacha agus</span>
<lb n="2836"/><span>mná uaisle, ana thuisgionach sa ghnó a bhí le déanamh acu.</span>
<lb n="2837"/><span>Measaim, nuair a bhíodh cath ar siúbhal, gur bh'fhearr an</span>
<lb n="2838"/><span>t-aireachas a thugadh na mná san an uair sin dos na fearaibh</span>
<lb n="2839"/><span>gunta 'ná mar a tugtar anois dóibh nuair a bhíon cath ar</span>
<lb n="2840"/><span>siúbhal.  Is dóich le liaghaibh agus le dochtúiribh na h-aimsire</span>
<lb n="2841"/><span>seo gur mó agus gur fearr go mór an t-eólus atá acu</span>
<lb n="2842"/><span>féin 'ná mar a bhí ag aoinne sa tsean aimsir.  Tá dearmhad</span>
<lb n="2843"/><span>mór ortha.  Imtheóchaidh garsún anois agus foghlumóchaidh sé</span>
<lb n="2844"/><span>raint bheag Laidne.  Ansan imtheóchaidh sé isteach i gcoláiste</span>
<lb n="2845"/><span>éigin.  Tabharfaidh sé formhór na h-aimsire sa choláiste sin</span>
<lb n="2846"/><span>ag imirt chártaí agus ag cuideachtanas agus ag ól.</span>
<lb n="2847"/></p>
</div>
<pb n="86"/>
<div><lb n="2848"/><p><span>Déanfaidh sé iaracht ar cheisteanaibh áirighthe do thógaint agus</span>
<lb n="2849"/><span>ar iad do fhreagairt.  Ansan tiocfaidh sé chúghainn amach</span>
<lb n="2850"/><span>agus é n-a dhochtúir!  Ansan beidh ár n-anam i láimh an</span>
<lb n="2851"/><span>dochtúra san!  Bhí níos mó eóluis ag cuid de mhnáibh na</span>
<lb n="2852"/><span>sean aimsire 'ná mar atá ag formhór na ndochtúirí seo</span>
<lb n="2853"/><span>anois againn.  Eolus as leabhraibh atá acu so.  Eolus as</span>
<lb n="2854"/><span>an obair a bhí acu súd.  Do fuaradh an t-eólus as an obair.</span>
<lb n="2855"/><span>Choimeád na mná é agus thugadar d'á n-ingheanaibh é, agus</span>
<lb n="2856"/><span>bhí an obair agus an taithighe 'ghá chur i méid agus i</span>
<lb n="2857"/><span>gcruinneas ó shliocht go sliocht.  I n-éaghmuis an eóluis a</span>
<lb n="2858"/><span>bheith ag na mnáibh bhí deimhne eile ag fearaibh gunta ins na</span>
<lb n="2859"/><span>seana chogaíbh úd ar aireachas maith a dh'fhághail.  Na mná a</span>
<lb n="2860"/><span>bhíodh ag tabhairt an aireachais dóibh b' iad a ngaolta féin</span>
<lb n="2861"/><span>iad, a mná pósta nó a ndeirbhshéracha.</span></p>
<lb n="2862"/>
<lb n="2863"/><p><span>Bhíodh na giollaí turais go líonmhar i gcómhnuíghe i n-armáil</span>
<lb n="2864"/><span>Bhriain.  Bhídís ag gluaiseacht ar an uile shaghas teacht-</span>
<lb n="2865"/><span>aireachta ó Bhrian chun an mbuidhean eile de'n tsluagh nó</span>
<lb n="2866"/><span>chun na n-uasal a bhíodh sa chómharsanacht.  Bhídís roimis an</span>
<lb n="2867"/><span>sluagh amach ag réidhteach na mbóithre nó ag déanamh an</span>
<lb n="2868"/><span>eóluis, 'ghá dhéanamh amach ciacu bóthar ab fhearr nó ba réidhe</span>
<lb n="2869"/><span>nó ba chómhngaraíghe.  Mar sin ní bhídís choídhche daingean i</span>
<lb n="2870"/><span>n-aon áit amháin de'n tsluagh.  Bheireadh a ngnó sa tímpal</span>
<lb n="2871"/><span>iad i dtreó go mbídís tamal ins gach aon bhuidhin.</span></p>
<lb n="2872"/>
<lb n="2873"/><p><span>Níor bh' fhada gur tugadh fé ndeara go mbíodh Caoilte i</span>
<lb n="2874"/><span>mbuidhin Thaidhg Mhóir uí Chealla níba mhinicíghe go mór 'ná</span>
<lb n="2875"/><span>mar a bhíodh sé i n-aon bhuidhin eile, pé cúis a bhí aige leis.</span>
<lb n="2876"/><span>Bhíodh daoine 'ghá fhiafraíghe d'á chéile cad iad na teacht-</span>
<lb n="2877"/><span>aireachtaí móra a bhíodh ag Brian le cur, chómh minic sin, ag</span>
<lb n="2878"/><span>triall ar Thadhg Mhór ua Chealla seachas aon rígh eile d'á</span>
<lb n="2879"/><span>raibh ar an sluagh.  Ansan do tugtí mar fhreagra ar</span>
<lb n="2880"/><span>fhiafraighe de'n tsórd san:  “Nách 'mó gnó a bhéadh ag giolla</span>
<lb n="2881"/><span>turais i mbuidhin Thaidhg Mhóir uí Chealla i n-éaghmais aon</span>
<lb n="2882"/><span>teachtaireacht a thabhairt ó'n rígh?”</span>
<lb n="2883"/></p>
</div>
<pb n="87"/>
<div><lb n="2884"/><p><span>Ansan déarfadh duine eile:  “Bíon daoine nách giollaí</span>
<lb n="2885"/><span>turais ag teacht chun buidhne Thaidhg Mhóir uí Chealla.”</span></p>
<lb n="2886"/>
<lb n="2887"/><p><span>“Bíon go díreach,” a déarfadh duine eile, “agus ní ró</span>
<lb n="2888"/><span>mhór an fháilte a bhíon ag uaislibh buidhne Thaidhg rómpa.”</span></p>
<lb n="2889"/>
<lb n="2890"/><p><span>“Cad é an chúis ná béadh fáilte ag uaislibh buidhne Thaidhg</span>
<lb n="2891"/><span>rómpa, airiú?” adéarfadh áilteóir a bhéadh 'ghá leigint air</span>
<lb n="2892"/><span>nár thuig sé an sgéal.</span></p>
<lb n="2893"/>
<lb n="2894"/><p><span>“Oidhe, nách neamh-thuisgionach an duine thu!” a déarfadh</span>
<lb n="2895"/><span>duine eile.  “Ná fuil fhios agat go maith conus mar atá</span>
<lb n="2896"/><span>an sgéal ag uaislibh óga Conacht i dtaobh inghíne Thaidhg?</span>
<lb n="2897"/><span>Go bhfuil gach aoinne acu ag cailleamhaint a mheabhrach a</span>
<lb n="2898"/><span>d'iaraidh go bhfaghadh sé féin í le pósadh.  Táid siad i</span>
<lb n="2899"/><span>rachtaibh an anama bhaint as a chéile mar gheall uirthi, ach nuair</span>
<lb n="2900"/><span>a thagan aon fhear iasachta isteach sa bhuidhin bíd siad go léir</span>
<lb n="2901"/><span>i n-aonfheacht i rachtaibh an anama bhaint as san.”</span></p>
<lb n="2902"/>
<lb n="2903"/><p><span>“Agus ar ndó' tá fhios ag an saoghal,” adéarfadh duine</span>
<lb n="2904"/><span>eile as a mhachtnamh, “nách í Niamh atá ag tarang Chaoilte</span>
<lb n="2905"/><span>chun buidhne Thaidhg Mhóir.”</span></p>
<lb n="2906"/>
<lb n="2907"/><p><span>“Dar fiadh,” a déarfadh duine eile, “ach má thuigid uaisle</span>
<lb n="2908"/><span>óga Conacht agus na h-uaisle óga eile gur mar gheall ar</span>
<lb n="2909"/><span>Niamh atá Caoilte ag dul chómh minic chun na buidhne sin</span>
<lb n="2910"/><span>beidh an sgéal go h-olc aige sar a gcuirfidh sé puínn eile</span>
<lb n="2911"/><span>aimsire dhé.”</span></p>
<lb n="2912"/>
<lb n="2913"/><p><span>“Tá an sgéal go h-áiféiseach acu go léir,” a déarfadh</span>
<lb n="2914"/><span>duine eile.  “Ní'l blúire binne ag Niamh ar aoinne acu,</span>
<lb n="2915"/><span>amuich ná i mbaile.  Is measa léi a h-athair 'ná aon fhear</span>
<lb n="2916"/><span>beó, uasal ná íseal.”</span></p>
<lb n="2917"/>
<lb n="2918"/><p><span>Sin mar a bhídís ag caint agus ag cur thré chéile.  An</span>
<lb n="2919"/><span>fhaid a bhí an mhór-shluagh ag gabháil óthuaidh ó Cheann Cora go</span>
<lb n="2920"/><span>Teamhair ní ró mhór an suim a curtí sa chaint.  Bhí tuairim</span>
<lb n="2921"/><span>ag na fearaibh go mb’ fhéidir go raibh obair throm rómpa,</span>
<lb n="2922"/><span>cathana fuilteacha b'fhéidir.  Nuair a bhí an chuaird tabhartha</span>
<lb n="2923"/><span>agus an tsíthcháin déanta agus an mhór-shluagh ag filleadh go</span></p>
</div>
<pb n="88"/>
<div><lb n="2924"/><p><span>Ceann Cora bhí aigne gach aoinne saor ó bhuaireamh agus bhí</span>
<lb n="2925"/><span>gach aoinne níba thugtha do shult 'ná do ghruaim.  Do thuig</span>
<lb n="2926"/><span>na ríghthe agus na taoisigh, ó bhí san mar sin, gur cheart spórt</span>
<lb n="2927"/><span>agus caitheamh aimsire chur ar bun, i dtreó, nuair a stadfaí i</span>
<lb n="2928"/><span>gcóir na h-oídhche i gcómhnuighe, go mbéadh rud éigin chun</span>
<lb n="2929"/><span>daoine choimeád go suairc agus go sultmhar.  Do cuireadh</span>
<lb n="2930"/><span>a lán neithe ar siúbhal.  An ghleacaidheacht úd a bhíodh</span>
<lb n="2931"/><span>i gCeann Cora do cuireadh ar siúbhal raint di.  Bhíodh rith</span>
<lb n="2932"/><span>agus léimreach agus iomrasgáil ar siúbhal, agus caitheamh</span>
<lb n="2933"/><span>cloch araige, agus a lán cleasaidheachta a thaisbeánfadh neart</span>
<lb n="2934"/><span>agus fuinneamh.  Bhíodh uasal agus íseal measgaithe ar a</span>
<lb n="2935"/><span>chéile sa ghleacaidheacht.  Uaireanta bhíodh buadh ag an uasal</span>
<lb n="2936"/><span>agus uaireanta bhíodh buadh ag an íseal.</span></p>
<lb n="2937"/>
<lb n="2938"/><p><span>Bhí ógánach uasal ar theighlach Thaidhg Mhóir uí Chealla agus</span>
<lb n="2939"/><span>Conn ab ainim dó.  Thug sé fé ndeara Caoilte ag teacht</span>
<lb n="2940"/><span>chómh minic chun teighlaigh Thaidhg Mhóir.  Níor thaithn san leis.</span>
<lb n="2941"/><span>Ní leigfeadh sé air, ámhthach, gur bh' aon éad a bhí air.  Is</span>
<lb n="2942"/><span>amhlaidh a bheidhfí ag magadh faoi dá leigeadh.  Níor fhág san</span>
<lb n="2943"/><span>é gan a thaisbeáint nár thaithn an giolla turais leis.  Thug</span>
<lb n="2944"/><span>sé leasainim air, “Cosa Buídhe Árda.”</span></p>
<lb n="2945"/>
<lb n="2946"/><p><span>“Feuch,” adeireadh sé. “tá Cosa Buídhe Árda chúghainn.”</span>
<lb n="2947"/><span>Thugadh sé “Caoilte Cosach,” leis, air, agus “Fear na</span>
<lb n="2948"/><span>gCos.”</span></p>
<lb n="2949"/>
<lb n="2950"/><p><span>Mac ab eadh an Conn san do Mhaolruanaidh na Paidre,</span>
<lb n="2951"/><span>rígh Ua bhFiachrach Áidhne, agus ógánach ana chródha ab eadh é.</span>
<lb n="2952"/><span>Bhí sé go maith ar an uile shaghas gnímh, ach bhí sé thar bár i</span>
<lb n="2953"/><span>ngníomh reatha nó i ngníomh iomrasgála.</span>
<lb n="2954"/></p>
</div>
<pb n="89"/>
<div><lb n="2955"/><p><span>CAIBIDIOL XVII.</span></p>
<lb n="2956"/>
<lb n="2957"/><p><span>“BÍODH CIALL AGAT.”</span></p>
<lb n="2958"/>
<lb n="2959"/><p><span>Do cuireadh rásana ar bun.  Na giollaí turais isiad ba</span>
<lb n="2960"/><span>mhó a chuaidh ag ruith na rás.  Cheap Conn go mbainfeadh sé</span>
<lb n="2961"/><span>cuid de'n mhóráil d' “Fhear na gCos,” dar leis.  Chuaidh sé</span>
<lb n="2962"/><span>isteach ar an rásanaibh.  Níor chuaidh Caoilte isteach ortha i</span>
<lb n="2963"/><span>dtusach.  D'fhág sé ag na giollaíbh eile iad.  Níor dhein</span>
<lb n="2964"/><span>Conn a dhícheal i dtusach.  Do leig sé bár le duine des na</span>
<lb n="2965"/><span>giollaíbh.  Ar ball do deineadh tathant ar Chaoilte dul</span>
<lb n="2966"/><span>isteach.  Do chuaidh.  Do rith Conn i dtreó gur choimeád sé</span>
<lb n="2967"/><span>suas le Caoilte, le “Fear na gCos,” dar leis.  Níor</span>
<lb n="2968"/><span>bh'fhada gur fhág an bheirt na giollaí lastiar díobh ar fad.</span>
<lb n="2969"/><span>Do ghéaruigh Conn.  Má ghéaruigh do choimeád Caoilte suas</span>
<lb n="2970"/><span>leis.  Do ghéaruigh sé tuille.  Má ghéaruigh do choimeád</span>
<lb n="2971"/><span>Caoilte suas leis.  Do ghéaruigh sé go dtí ná raibh ann</span>
<lb n="2972"/><span>géarughadh a thuille.   Choimeád Caoilte suas leis.  Ansan</span>
<lb n="2973"/><span>d'fháisg Caoilte chun an reatha agus do ghluais sé amach ó</span>
<lb n="2974"/><span>Chonn i dtreó gur dhóich leis na daoine nach raibh Conn ag</span>
<lb n="2975"/><span>ruith i n-aon chor!  Do stad Conn.  D'éirigh an liú ó n-a</span>
<lb n="2976"/><span>raibh ag feuchaint ortha i dtreó gur chrith an talamh fé chosaibh</span>
<lb n="2977"/><span>na ndaoine go léir.  Ní de Chaoilte a baineadh an mhóráil</span>
<lb n="2978"/><span>ach de Chonn, agus do baineadh an mhóráil i gceart dé.</span></p>
<lb n="2979"/>
<lb n="2980"/><p><span>“Seadh!” adeireadh na h-uaisle eile leis agus iad ag</span>
<lb n="2981"/><span>gáirí, “siné ‘Fear na gCos’ agat!  Siniad na cosa buídhe</span>
<lb n="2982"/><span>árda agat!  Má táid siad fada tá fuinneamh ionta.  Is</span>
<lb n="2983"/><span>uathbhásach an ruith atá aige.  Ní fheaca a leithéid de</span>
<lb n="2984"/><span>chuisidheacht i gcosaibh duine riamh.”</span></p>
<lb n="2985"/>
<lb n="2986"/><p><span>Do críochnuigheadh an spórt.  Bhí Conn agus na h-uaisle</span>
<lb n="2987"/><span>eile a bhain le teighlach Thaidhg Móir uí Chealla ag caint agus</span>
<lb n="2988"/><span>ag trácht ar an ngníomh uathbhásach reatha a dhein Caoilte.  Cé</span></p>
</div>
<pb n="90"/>
<div><lb n="2989"/><p><span>chífí ag teacht fé n-a ndéin ach Caoilte féin.  Do bheannuigh</span>
<lb n="2990"/><span>sé dóibh.  Bheannuighdar dó.  Dheineadar raint cainte.</span>
<lb n="2991"/><span>Níor labhair Conn sa chaint.  Bhí sé gruama, dothíghsach go</span>
<lb n="2992"/><span>maith.  Fé dheire do labhair sé as a mhachtnamh féin, agus ní</span>
<lb n="2993"/><span>ró chneasda an focal a dúbhairt sé.</span></p>
<lb n="2994"/>
<lb n="2995"/><p><span>“Má tá teachtaireacht agat ó Bhrian, a ghiolla,” ar</span>
<lb n="2996"/><span>seisean, “b' fhearra dhuit imtheacht agus an teachtaireacht a</span>
<lb n="2997"/><span>thabhairt.  Ní maith an teachtaire teachtaire ríghin.”</span></p>
<lb n="2998"/>
<lb n="2999"/><p><span>“Ní'l aon teachtaireacht agam ó Bhrian, a rígh,” arsa</span>
<lb n="3000"/><span>Caoilte.</span></p>
<lb n="3001"/>
<lb n="3002"/><p><span>“Ó, an eadh?” arsa Conn.  “Níor mheasas go bhféadfadh</span>
<lb n="3003"/><span>aon ghnó eile thu thabhairt anso ach teachtaireacht éigin a bheith</span>
<lb n="3004"/><span>agat 'á thabhairt ó Bhrian ag triall ar Thadhg Mhór ua</span>
<lb n="3005"/><span>Chealla.”</span></p>
<lb n="3006"/>
<lb n="3007"/><p><span>“Tá faobhar ar do ghuth, a rígh,” arsa Caoilte.  “Ní'l aon</span>
<lb n="3008"/><span>ghádh leis an bhfaobhar.  Má bhuadhas ort ba chóir go bhféadfá</span>
<lb n="3009"/><span>é dh' fhulang mar a dhéanfadh fear.  Ní dócha gur b'amhlaidh</span>
<lb n="3010"/><span>a mheasfá dhom gan mo dhícheal a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="3011"/>
<lb n="3012"/><p><span>“Ní tu buachtaint orm sa ruith atá ag déanamh aon bhuartha</span>
<lb n="3013"/><span>dhom, a ghiolla,” arsa Conn.  “Ní raibh aon cheart agam dul</span>
<lb n="3014"/><span>sa ruith i n-aon chor.  Ní ró mhaith a dheineas é agus mé féin</span>
<lb n="3015"/><span>a chur i gcomparáid le giolla turais.”</span></p>
<lb n="3016"/>
<lb n="3017"/><p><span>B' fhuiriste aithint air go raibh árd fhearg air.  Bhí an</span>
<lb n="3018"/><span>chaint 'ghá thachtadh ba dhóich leat.  Chaitheadh sé stad idir gach</span>
<lb n="3019"/><span>aon dó nó trí fhocalaibh le tocht feirge.</span></p>
<lb n="3020"/>
<lb n="3021"/><p><span>“Tá feirg ort, a rígh,” arsa Caoilte.  “Ní fheicim cad</span>
<lb n="3022"/><span>fhéadfadh an fhearg a chur ort ach mise do bhuachtaint ort sa</span>
<lb n="3023"/><span>ruith.  Ní bhuadhfainn ort mura mbéadh tu theacht am' choinnibh</span>
<lb n="3024"/><span>sa ruith.  B'fhéidir nár bh' fhearra dhúinn rud a dhéanfaimís</span>
<lb n="3025"/><span>'ná sinn féin a thriail i ngníomh éigin eile.  B'fhéidir dá</span>
<lb n="3026"/><span>dtrialaimís sinn féin i ngníomh éigin eile go bhfaghfá an</span>
<lb n="3027"/><span>lámh uachtair orm agus ansan go n-imtheóch' an fhearg díot.”</span></p>
<lb n="3028"/>
<lb n="3029"/><p><span>Níor fhéad na h-uaisle eile gan sgeartadh gáire dhéanamh.</span></p>
</div>
<pb n="91"/>
<div><lb n="3030"/><p><span>Do labhair Caoilte chómh réidh sin agus an fhearg chómh</span>
<lb n="3031"/><span>fíochmhar san ar an bhfear eile.</span></p>
<lb n="3032"/>
<lb n="3033"/><p><span>“Dá mba mhac rígh thu,” arsa Conn, “níor mhiste dhuit</span>
<lb n="3034"/><span>labhairt ar an gcuma san.  Agus dá mba mhac rígh thu níor</span>
<lb n="3035"/><span>mhiste dhuit, b'fhéidir, bheith ag teacht anso ar an ngnó a</span>
<lb n="3036"/><span>thugan ann tu.  Ach giolla turais!”</span></p>
<lb n="3037"/>
<lb n="3038"/><p><span>Níor thug Caoilte freagra ar an gcaint sin.  D'iompuigh</span>
<lb n="3039"/><span>dath bán ar an ghnúis.  D'fheuch sé n-a thímpal ar na h-uaislibh</span>
<lb n="3040"/><span>eile.  Bhí Niamh agus a h-athair ag éisteacht leis an gcaint.</span>
<lb n="3041"/><span>Ní fheidir sé cad ba mhaith dhó a rádh ná cad ba mhaith dhó a</span>
<lb n="3042"/><span>dhéanamh.  Bhuail Niamh chúcha anall go breagh réidh.  Bhíodar</span>
<lb n="3043"/><span>go léir ag úmhlúghadh dhi láithreach.</span></p>
<lb n="3044"/>
<lb n="3045"/><p><span>“A Chuinn,” ar sise le Conn, “Tá gnó éigin ag Brian</span>
<lb n="3046"/><span>díot-sa.  Oirean dómh-sa leis dul chun cainte leis.  Fan</span>
<lb n="3047"/><span>liom ansan tamal beag agus beidh mé i n-aonfheacht leat ag</span>
<lb n="3048"/><span>dul ag triall air.  Tar-sa a leith anso go fóil, a ghiolla,”</span>
<lb n="3049"/><span>ar sise le Caoilte.  “Tá teachtaireacht agam le tabhairt</span>
<lb n="3050"/><span>duit.”</span></p>
<lb n="3051"/>
<lb n="3052"/><p><span>Nuair a bhí sí féin agus Caoilte a' raon na gcluas do</span>
<lb n="3053"/><span>labhair sí.</span></p>
<lb n="3054"/>
<lb n="3055"/><p><span>“A Chaoilte,” ar sise, “tabhair aire agus ná leig ort go</span>
<lb n="3056"/><span>gcuirfidh an nídh ata agam le rádh leat aon iongnadh ort.</span>
<lb n="3057"/><span>Táid na h-uaisle sin go léir ag faire orainn.  Tá fhios</span>
<lb n="3058"/><span>agam-sa cad a thugan anso thu.  Agus tá fhios ag Conn cad</span>
<lb n="3059"/><span>a thugan anso thu.  An nídh céadna a thugan anso é féin,</span>
<lb n="3060"/><span>agus tuille acu.  Mheasas go dtiocfadh liom a chur 'n-a</span>
<lb n="3061"/><span>luíghe ar a n-aigne, gan a bheith orm labhairt, gur gnó gan</span>
<lb n="3062"/><span>éifeacht an gnó atá 'ghá dtabhairt anso.  Táim-se ceapaithe,</span>
<lb n="3063"/><span>a Chaoilte, ar mo shaoghal do chaitheamh ag tabhairt aire dom'</span>
<lb n="3064"/><span>athair an fhaid is toil le Dia é féin agus mise dh' fhágaint ar</span>
<lb n="3065"/><span>an saoghal.  Má's ar m'athair is túisge a ghlaodhfaidh Dia,</span>
<lb n="3066"/><span>fanfad singil ar an saoghal so go leanad é. — Imthigh anois,</span>
<lb n="3067"/><span>a Chaoilte, agus bíodh mo bheannacht agat, agus má's maith</span></p>
</div>
<pb n="92"/>
<div><lb n="3068"/><p><span>leat pósadh cuimhnigh ar mhnaoi éigin eile.  Imthigh leat</span>
<lb n="3069"/><span>láithreach, i dtreó go measfar gur ad' chur ar theachtaireacht</span>
<lb n="3070"/><span>atáim.”</span></p>
<lb n="3071"/>
<lb n="3072"/><p><span>D'imthigh Caoilte.</span></p>
<lb n="3073"/>
<lb n="3074"/><p><span>D'fhill Niamh ag triall ar na h-uaislibh a bhí ag feitheamh léi.</span></p>
<lb n="3075"/>
<lb n="3076"/><p><span>“Téanam, a Chuinn,” ar sise le Conn.  Thugadar aghaidh</span>
<lb n="3077"/><span>ar phubal Bhriain.</span></p>
<lb n="3078"/>
<lb n="3079"/><p><span>Mac drithár céile do Bhrian ab eadh Conn.  Drifiúr do</span>
<lb n="3080"/><span>Mhaolruanaidh na Paidre, do rígh Ua bhFiachrach Áidhne, ab</span>
<lb n="3081"/><span>eadh an chéad bhean a bhí pósta ag Brian.  B'í sin máthair</span>
<lb n="3082"/><span>Mhurchadh, agus ba léi tuille de chlainn Bhriain, leis.</span></p>
<lb n="3083"/>
<lb n="3084"/><p><span>Nuair a thánadar chun cábáin Bhriain chonacadar Murchadh</span>
<lb n="3085"/><span>agus beirt nó triúr d' uaislibh Dál gCais 'n-a seasamh</span>
<lb n="3086"/><span>lasmuich de'n chábán.</span></p>
<lb n="3087"/>
<lb n="3088"/><p><span>“D'oirfeadh dúinn labhairt leis an rígh, a Mhurchadh,” arsa</span>
<lb n="3089"/><span>Niamh.</span></p>
<lb n="3090"/>
<lb n="3091"/><p><span>“Anois díreach a thánamair uaidh, a rígan,” arsa Murchadh.</span>
<lb n="3092"/><span>“Dé bheatha-sa, a Chuinn,” ar seisean.  “Raghad isteach, a</span>
<lb n="3093"/><span>rígan,” ar seisean le Niamh, “agus neósfad dó thu bheith</span>
<lb n="3094"/><span>anso.  Ní'l aoinne i n' fhochair istigh ach Maolshuathain, an</span>
<lb n="3095"/><span>sagart.”</span></p>
<lb n="3096"/>
<lb n="3097"/><p><span>B'é Maolshuathain anamchara Bhriain.  Anamchara a tugtí</span>
<lb n="3098"/><span>an uair sin ar oide faoisdine.</span></p>
<lb n="3099"/>
<lb n="3100"/><p><span>Chuaidh Murchadh isteach.  Níor bh'fhada gur fhill sé amach.</span></p>
<lb n="3101"/>
<lb n="3102"/><p><span>“Téanam, a rígan” ar seisean le Niamh.</span></p>
<lb n="3103"/>
<lb n="3104"/><p><span>Chuaidh Niamh isteach agus do fágadh Conn amuich.</span>
<lb n="3105"/><span>D'úmhluigh sí do Bhrian mar ba cheart, agus d'úmhluigh sí do</span>
<lb n="3106"/><span>Mhaolshuathain.  Ansan do labhair sí.</span></p>
<lb n="3107"/>
<lb n="3108"/><p><span>“Thánag ag triall ort, a rígh,” ar sise le Brian, “chun go</span>
<lb n="3109"/><span>n-iarfainn ort congnamh a thabhairt dom feuchaint a' bhféad-</span>
<lb n="3110"/><span>fainn a chur fhiachaibh ar chuid d'ár n-uaislibh óga bheith síthchánta</span>
<lb n="3111"/><span>le n-a chéile.”</span></p>
<lb n="3112"/>
<lb n="3113"/><p><span>“Ba chóir, a 'nghean ó,” arsa Brian, “nár bheag dóibh na</span></p>
</div>
<pb n="93"/>
<div><lb n="3114"/><p><span>Lochlanaigh a bheith le troid acu agus gan bheith ag troid</span>
<lb n="3115"/><span>eatartha féin.  Cad é an congnamh is dóich leat a dh'fhéad-</span>
<lb n="3116"/><span>fainn a thabhairt duit, a Niamh?”</span></p>
<lb n="3117"/>
<lb n="3118"/><p><span>“Ní ró fhuiriste dhom ainim a chur ar an gcongnamh, a</span>
<lb n="3119"/><span>rígh,” arsa Niamh, “ach táim 'ghá thabhairt fé ndeara go bhfuil</span>
<lb n="3120"/><span>cuid acu go fíochmhar agus go feargach le n-a chéile, agus</span>
<lb n="3121"/><span>measaim gur mise fé ndeár é.”</span></p>
<lb n="3122"/>
<lb n="3123"/><p><span>“Ó, tuigim,” arsa Brian.  “Éad atá ortha.  Measan</span>
<lb n="3124"/><span>gach fear acu gur aige féin is ceart tu bheith mar mhnaoi, agus</span>
<lb n="3125"/><span>tá sé i rachtaibh an anama bhaint as aon fhear eile a dhéanfadh</span>
<lb n="3126"/><span>oiread agus feuchaint ort.”</span></p>
<lb n="3127"/>
<lb n="3128"/><p><span>“Cúis gháire chúgainn, a rígh,” arsa Niamh, agus go gháir sí</span>
<lb n="3129"/><span>féin, “is cruinn díreach a bhuailis do mhéar air!”</span></p>
<lb n="3130"/>
<lb n="3131"/><p><span>“Ba dhóich liom, a Niamh,” arsa Brian, “ná fuil aoinne</span>
<lb n="3132"/><span>chun an sgéil sin do shocarughadh ach tusa féin, agus d'á</span>
<lb n="3133"/><span>luighead baint a bheidh agam-sa ná ag aoinne eile leis an</span>
<lb n="3134"/><span>sgéal gur b' eadh is fearr a dhéanfair é shocarughadh.  Inis</span>
<lb n="3135"/><span>dóibh lom díreach cé 'cu dhíobh a phósfair.  Gabhaim-se orm</span>
<lb n="3136"/><span>go gcuirfidh san deire leis an imreasán.”</span></p>
<lb n="3137"/>
<lb n="3138"/><p><span>“Do chuirfeadh gan amhras, a rígh, san deire leis an</span>
<lb n="3139"/><span>imreasán,” ar sise, “ach ní féidir dom san a dh'innsint</span>
<lb n="3140"/><span>dóibh, mar ní phósfad aoinne acu.  Ta m'aigne socair, a</span>
<lb n="3141"/><span>rígh,” ar sise, “ar gan pósadh choídhche.”</span></p>
<lb n="3142"/>
<lb n="3143"/><p><span>Do stad sí.  Níor labhair aoinne ar feadh tamail.  Ansan</span>
<lb n="3144"/><span>do labhair Brian.</span></p>
<lb n="3145"/>
<lb n="3146"/><p><span>“Déanfad-sa aon nídh is maith leath, a ríghan,” ar</span>
<lb n="3147"/><span>seisean.</span></p>
<lb n="3148"/>
<lb n="3149"/><p><span>“Tá duine acu anso amuich, a rígh,” ar sise, “agus dá</span>
<lb n="3150"/><span>mb'áil leat glaodhach isteach air agus a rádh leis ciall a</span>
<lb n="3151"/><span>bheith aige.  Gaol duit féin iseadh é.  Mac do rígh Ua</span>
<lb n="3152"/><span>bhFiachrach Áidhne iseadh é.  Do labhair sé go h-ana fheargach</span>
<lb n="3153"/><span>ó chiainibh le duine eile.”</span>
<lb n="3154"/></p>
</div>
<pb n="94"/>
<div><lb n="3155"/><p><span>Do glaodhadh isteach ar Chonn.  Nuair a tháinig sé isteach</span>
<lb n="3156"/><span>do labhair Brian leis.</span></p>
<lb n="3157"/>
<lb n="3158"/><p><span>“A Chuinn, a mhic ó,” ar seisean, “mheasas go raibh ciall</span>
<lb n="3159"/><span>agat-sa”.</span></p>
<lb n="3160"/>
<lb n="3161"/><p><span>Ní féidir Conn an tsaoghal cad é an bun a bhí leis an</span>
<lb n="3162"/><span>gcaint.  Níor labhair sé.</span></p>
<lb n="3163"/>
<lb n="3164"/><p><span>“Do h-iaradh orm labhairt leat agus a rádh leat ciall a</span>
<lb n="3165"/><span>bheith agat,” arsa Brian agus é ag gáirí.</span></p>
<lb n="3166"/>
<lb n="3167"/><p><span>Níor labhair Conn focal.  Ní fheidir sé cad ba cheart dó</span>
<lb n="3168"/><span>a rádh, agus cheap sé gur bh'fhearr éisteacht.</span></p>
<lb n="3169"/>
<lb n="3170"/><p><span>Do labhair an sagart.</span></p>
<lb n="3171"/>
<lb n="3172"/><p><span>“B'fhéidir nár bh'fhearr rud a déanfaí 'ná an ceann a bhaint</span>
<lb n="3173"/><span>de'n sgéal duit, a Chuinn,” ar seisean.</span></p>
<lb n="3174"/>
<lb n="3175"/><p><span>“Leig dómh-sa imtheacht, a rígh,” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="3176"/>
<lb n="3177"/><p><span>Chrom Brian a cheann chúichi, agus d' imthigh sí amach.</span></p>
<lb n="3178"/>
<lb n="3179"/><p><span>“Do labhrais go feargach ó chiainibh, a Chuinn,” arsa'n</span>
<lb n="3180"/><span>sagart.  “Is dócha go bhfuil fhios agat féin cad é an chúis</span>
<lb n="3181"/><span>a bhí agat leis an bhfeirg.  Ní'l agam-sa le rádh leat ach an</span>
<lb n="3182"/><span>méid seo.  Tá socair 'n-a h'aigne féin ag inghín Thaidhg</span>
<lb n="3183"/><span>Mhóir uí Chealla gan pósadh choídhche.”</span></p>
<lb n="3184"/>
<lb n="3185"/><p><span>“Siné cúis, a Chuinn” arsa Brian, “gur h-iaradh orm-sa</span>
<lb n="3186"/><span>labhairt leat-sa agus a rádh leat ciall a bheith agat.”</span></p>
<lb n="3187"/>
<lb n="3188"/><p><span>“Agus, a Chuinn,” arsa'n sagart, “féadfair-se a</span>
<lb n="3189"/><span>dh'innsint d'á thuille, fé mar a thuigfir féin gur gádh é, ná</span>
<lb n="3190"/><span>fuil aon bhreith ag aon fhear go deó ar inghín Thaidhg Mhóir a</span>
<lb n="3191"/><span>dh'fhághail le pósadh.”</span></p>
<lb n="3192"/>
<lb n="3193"/><p><span>“Imthigh leat anois, a mhic ó,” arsa Brian, “agus bíodh</span>
<lb n="3194"/><span>ciall agat.”</span></p>
<lb n="3195"/>
<lb n="3196"/><p><span>D'imthigh Conn gan labhairt.  Bhí sé ag dul ó dhearg go</span>
<lb n="3197"/><span>bán agus ó bhán go dearg an fhaid a bhí sé ag éisteacht leó,</span>
<lb n="3198"/><span>agus ansan d'imthigh sé gan labhairt.</span></p>
<lb n="3199"/>
<lb n="3200"/><p><span>Dhein sé an rud a dúbhradh leis, ámhtach.  D'inis sé an rud</span>
<lb n="3201"/><span>a h-innseadh dó.  As san amach níor deineadh a thuille éada</span></p>
</div>
<pb n="95"/>
<div><lb n="3202"/><p><span>mar gheall ar Niamh.  Má 'seadh, níor luíghduigh san an</span>
<lb n="3203"/><span>uraim a bhí acu go léir di.  Ba dhóich leat gur mhéaduigh sé</span>
<lb n="3204"/><span>an uraim.  Má bhíodar úmhal di roimis sin ba dhóich leat gur</span>
<lb n="3205"/><span>mhéaduigh ar an úmhluigheacht acu 'n-a dhiaigh san.  Má bhíodar</span>
<lb n="3206"/><span>ollamh roimis sin ar gach aon nídh a dhéanamh ar an gcuma</span>
<lb n="3207"/><span>ba dhóich leó dob' fhearr a thaithnfeadh léi, bhíodar níba thugtha</span>
<lb n="3208"/><span>'n-a dhiaidh san chuige, agus rud ab fhearr 'ná gach nídh eile,</span>
<lb n="3209"/><span>ní raibh sgamal an éada ag dorchughadh gach maitheasa acu</span>
<lb n="3210"/><span>agus ag séideadh miosgaise suas eatartha.</span></p>
<lb n="3211"/>
<lb n="3212"/><p><span>Ba ró mhaith an bhail ortha féin an sgéal a bheith mar sin</span>
<lb n="3213"/><span>acu.  Bhí a tuisgint chómh h-aibigh sin ag Niamh, agus a h-eólus</span>
<lb n="3214"/><span>ortha chómh cruinn sin, nár thúisge a bhíodh gádh ag duine acu</span>
<lb n="3215"/><span>le cómhairle leasa 'ná mar a thuigeadh sise an gádh.  Ansan,</span>
<lb n="3216"/><span>ní túisge a thuigeadh sí an gádh 'ná mar a thugadh sí an</span>
<lb n="3217"/><span>chómhairle.  Bhí sí chómh doimhinn chómh gasta san go dtugadh</span>
<lb n="3218"/><span>sí an chómhairle ar shlígh nár bhaoghal aon ghortughadh dhéanamh.</span>
<lb n="3219"/><span>Bhí sí ana chneasta leó, ana aicilíghe, ana shéimh.  An</span>
<lb n="3220"/><span>t-aimhleas n-a mbéadh duine acu lán cheapaithe ar é dhéanamh</span>
<lb n="3221"/><span>bhéadh sé curtha dhé aici sar a' mbéadh fhios aige go raibh sí</span>
<lb n="3222"/><span>'ghá chur dé i n-aon chor, agus an gníomh fóghanta n-a mbéadh</span>
<lb n="3223"/><span>duine acu lán cheapaithe ar gan é dhéanamh bhéadh sé meallta</span>
<lb n="3224"/><span>aici chun an gnímh sin a dhéanamh sar a' mbéadh fhios i gceart</span>
<lb n="3225"/><span>aige cad a bhéadh ar siúbhal aici.</span></p>
<lb n="3226"/>
<lb n="3227"/><p><span>Is 'mó tairbhthe a dhein sí, ar an gcuma san, do Bhrian.</span>
<lb n="3228"/><span>Do thuig Brian féin a lán de'n tairbhthe sin, ach bhí mórán</span>
<lb n="3229"/><span>de ná raibh aon phioc eóluis aige air.  Bhíodh cosg curtha aici</span>
<lb n="3230"/><span>le droch obair go minic sar a’ mbíodh uain ag an ndroch</span>
<lb n="3231"/><span>obair ar theacht, agus an droch obair a bhíodh tagaithe, is minic</span>
<lb n="3232"/><span>a bhíodh sé curtha ar neamhnídh aici, curtha soir siar aici, sar</span>
<lb n="3233"/><span>a’ mbíodh uain aige ar aon díobháil a dhéanamh, nó sar a’ mbíodh</span>
<lb n="3234"/><span>uain aige ar phuínn díobhála dhéanamh.</span></p>
<lb n="3235"/>
<lb n="3236"/><p><span>Bhí uraim thar bár ag Brian di, agus ag an ríogra go</span>
<lb n="3237"/><span>léir di.  Ach bhí fuath nimhneach ag Gormfhlaith dhi.</span>
<lb n="3238"/></p>
</div>
<pb n="96"/>
<div><lb n="3239"/><p><span>CAIBIDIOL XVIII.</span></p>
<lb n="3240"/>
<lb n="3241"/><p><span>RÁFLAÍ.</span></p>
<lb n="3242"/>
<lb n="3243"/><p><span>An fhaid a bhí mór-shluagh Bhriain ag teacht abhaile ó</span>
<lb n="3244"/><span>Theamhair go Ceann Cora an uair sin ní raibh aon lá gan an</span>
<lb n="3245"/><span>uile shaghas ráflaí ag gluaiseacht ameasg na bhfear ar na</span>
<lb n="3246"/><span>neithibh iongantacha a bhí, dar le daoine, ar siúbhal lastuaidh</span>
<lb n="3247"/><span>i Leath Chuinn.  Bhí mór-shluagh uathbhásach ag M'lsheachlainn á</span>
<lb n="3248"/><span>chruinniughadh, a deirthí.  Clanna Néill go léir ag cruinn-</span>
<lb n="3249"/><span>iughadh as gach áird agus a gcáirde leó.  Lochlanaigh ag dul</span>
<lb n="3250"/><span>amach ó Bhaile Átha Cliath ag cabhrughadh le M'lsheachlainn i</span>
<lb n="3251"/><span>gcoinnibh Bhriain.  Lochlanaigh ag dul óthuaidh ó'n Múmhain</span>
<lb n="3252"/><span>chun díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus ar Leath Mhogha.</span>
<lb n="3253"/><span>Slóighte Lochlanach ag teacht anall tar faraige ag cabhrughadh</span>
<lb n="3254"/><span>le Lochlanaigh na h-Éirean i gcoinnibh Bhriain, i gcoinnibh an</span>
<lb n="3255"/><span>aon fhir amháin a bhí tar éis cómhacht Lochlanach do chur ar</span>
<lb n="3256"/><span>neamhnídh i n-Éirinn.  Dar le lucht na ráflaí dhein Brian</span>
<lb n="3257"/><span>botún uathbhásach nuair a thug sé an bhliain do Mh'lsheachlainn</span>
<lb n="3258"/><span>chun a nirt a chruinniughadh agus chun é féin do chur i dtreó</span>
<lb n="3259"/><span>i gcóir an chatha mhóir a troidfí nuair a bhéadh an bhliain istigh.</span></p>
<lb n="3260"/>
<lb n="3261"/><p><span>Dubhairt daoine ná raibh aon bhrígh leis na ráflaibh sin.</span>
<lb n="3262"/><span>Dúbhairt daoine eile go raibh agus gach aon bhrígh leó, agus</span>
<lb n="3263"/><span>go neósfadh an aimsir go raibh brígh leó.</span></p>
<lb n="3264"/>
<lb n="3265"/><p><span>D'airigh Brian agus a lucht cómhairle na ráflaí go léir.</span>
<lb n="3266"/><span>Níor chuir sé aon tsuim ionta.  Ní dúbhairt sé 'seadh ná ní</span>
<lb n="3267"/><span>h-eadh leó.  Níor ghádh dhó é.  Ní raibh aon pháirt de Leath</span>
<lb n="3268"/><span>Chuinn ná raibh a theachtairí aige ann agus cúntas cruinn aige</span>
<lb n="3269"/><span>d'á fhághail uatha ar gach aon rud a bhí ag tuitim amach</span>
<lb n="3270"/><span>lastuaidh.  Isé Caoilte a bhí 'n-a cheann ar na teachtairíbh sin.</span>
<lb n="3271"/><span>Chuireadh sé duine acu ódheas i n-aghaidh an lae nách mór, le</span>
<lb n="3272"/><span>blúire éigin eóluis, ag triall ar Bhrian.</span>
<lb n="3273"/></p>
</div>
<pb n="97"/>
<div><lb n="3274"/><p><span>Bhí fhios ag Niamh agus agá dritháir Caoilte bheith ag déanamh</span>
<lb n="3275"/><span>na h-oibre sin.  Bhí nídh ar a n-aige féin a bhí ag déanamh</span>
<lb n="3276"/><span>buartha dhóibh.  B'é nídh é sin 'ná cad a bhí imthighthe ar</span>
<lb n="3277"/><span>Amhlaoibh nó cé 'cu beó nó marbh a bhí sé.  Bhí an nídh sin</span>
<lb n="3278"/><span>ag déanamh buartha do Thadhg, mar ní áiteóch' an saoghal air</span>
<lb n="3279"/><span>ná gur deineadh éagcóir throm éigin ar Amhlaoibh.  Go</span>
<lb n="3280"/><span>dtiocfadh sé thar n-ais gan teip mura mbéadh nár fágadh ar</span>
<lb n="3281"/><span>a chumas teacht.  Bhí an nídh sin ag déanamh buartha do Niamh,</span>
<lb n="3282"/><span>ach má seadh ní buairt de'n tsaghas chéadna a bhí aige 'á</span>
<lb n="3283"/><span>dhéanamh di.  Bhí an dá mhachtnamh úd 'n-a h-aigne aici mar</span>
<lb n="3284"/><span>gheall air, agus gan ar a cumas an dá mhachtnamh a thabhairt</span>
<lb n="3285"/><span>d'á chéile.</span></p>
<lb n="3286"/>
<lb n="3287"/><p><span>Dúbhairt Tadhg gur dhóich leis gur mhaith an rud teachtaire</span>
<lb n="3288"/><span>chur óthuaidh ag triall ar Chaoilte 'ghá rádh leis bheith ar</span>
<lb n="3289"/><span>thuairisg an t-é a bhí uatha.  Go mb’ fhéidir go dtiocfaí suas</span>
<lb n="3290"/><span>le tuairisg éigin air lastuaidh, go mór mór ameasg</span>
<lb n="3291"/><span>Lochlanach Bhaile Átha Cliath.  Do socaruigheadh air sin.  Do</span>
<lb n="3292"/><span>soláthruigheadh an teachtaire.  Do sgríobhadh leitir fhada agus</span>
<lb n="3293"/><span>do tugadh dó í le breith ag triall ar Chaoilte.  Do cuireadh</span>
<lb n="3294"/><span>síos sa leitir sin an uile bhlúire eóluis d'á raibh ag an</span>
<lb n="3295"/><span>mbeirt ar Amhlaoibh.  Do cuireadh síos a chómharthaí go léir</span>
<lb n="3296"/><span>inti, a dhriuch agus a dheabhramh, a aos do réir tuairim, a</span>
<lb n="3297"/><span>théagar agus a aoirde agus cath a ghruaige.  Ní baoghal ná</span>
<lb n="3298"/><span>gur mhol Tadhg a phearsa agus a thréithe.  D'imthigh an</span>
<lb n="3299"/><span>teachtaire agus do rug sé leis an leitir.  Tar éis raint</span>
<lb n="3300"/><span>aimsire tháinig sé suas le Caoilte agus thug sé dhó í.  Do</span>
<lb n="3301"/><span>léigh Caoilte an leitir.  Má léigh ba chuimhin leis láithreach</span>
<lb n="3302"/><span>an t-ógánach Lochlanach a bhí ar iaraidh.  Bhí aithne mhaith aige</span>
<lb n="3303"/><span>air, ach ní raibh, dar leis, aithne ag Amhlaoibh air-sean.</span>
<lb n="3304"/><span>Chuir sé leitir thar n-ais ag triall ar Niamh agus ar Thadhg</span>
<lb n="3305"/><span>'ghá innsint dóibh go raibh aithne aige ar Amhlaoibh, agus go</span>
<lb n="3306"/><span>ndéanfadh sé a dhícheal ar a dh' fhághail amach cá raibh sé, nó</span>
<lb n="3307"/><span>an raibh sé beó.</span>
<lb n="3308"/></p>
</div>
<pb n="98"/>
<div><lb n="3309"/><p><span>Bíodh nár chuir Brian suim ins na ráflaíbh, mar ná ghádh</span>
<lb n="3310"/><span>dhó é, do dhein sé an uile shaghas díchil ar a shlóightibh do</span>
<lb n="3311"/><span>mhéadughadh agus do neartughadh agus do chur i dtreó i gcóir</span>
<lb n="3312"/><span>na h-oibre a bhí roimis ar theacht na h-athbhliana.  Chuir sé</span>
<lb n="3313"/><span>tuille fear isteach ins gach buidhin d'á shluagh, agus dhein sé</span>
<lb n="3314"/><span>buidheana eile i dteannta na mbuidhean a bhí aige.  Chruinnigh</span>
<lb n="3315"/><span>sé ualaí móra éadaigh agus ualaí móra arbhair ó gach aon</span>
<lb n="3316"/><span>pháirt de'n Mhúmhain agus d'á raibh d'oileán na h-Éirean</span>
<lb n="3317"/><span>fé n-a smacht.  Tháinig ualaí móra iarainn go Ceann Cora</span>
<lb n="3318"/><span>ó gach áit 'n-a raibh iaran 'á thógaint as an dtalamh, agus</span>
<lb n="3319"/><span>b'éigean do Mheargach oiread eile gaibhní chur ag obair agus</span>
<lb n="3320"/><span>bhí ag obair cheana aige, i dtreó go raibh na h-airm d'á</span>
<lb n="3321"/><span>ndéanamh níos tiúgha ar dúbailt 'ná mar a déintí roimis</span>
<lb n="3322"/><span>sin iad.  Nuair a chonaic lucht na ráflaí an t-éirleach oibre</span>
<lb n="3323"/><span>ar fad ar siúbhal:  “Ach!” adeiridís, “buadhfaidh Brian</span>
<lb n="3324"/><span>ar Mh'lsheachlainn agus ar a bhfuil de Lochlanachaibh fé luighe</span>
<lb n="3325"/><span>na gréine!”</span></p>
<lb n="3326"/>
<lb n="3327"/><p><span>Do fuaradh amach lastuaidh, i gcaitheamh na bliana, cad é</span>
<lb n="3328"/><span>an t-éirleach ollmhúcháin a bhí ar siúbhal i gCeann Cora.  Má</span>
<lb n="3329"/><span>fuaradh isé rud a dhein gach rígh des na ríghthibh thuaidh 'ná</span>
<lb n="3330"/><span>cúbadh chuige agus M'lsheachlainn a dh' fhágáilt gan chabhair</span>
<lb n="3331"/><span>gan chongnamh.  Thugadar cómhairle chómhngarach neamh-</span>
<lb n="3332"/><span>chongantach dó.  Dúbhradar leis, nuair ná raibh ar a chumas</span>
<lb n="3333"/><span>an Árdrígheacht do chosaint ar Bhrian nár bh' fhearra dhó rud</span>
<lb n="3334"/><span>a dhéanfadh sé 'ná an Árdrígheacht a thabhairt do Bhrian agus</span>
<lb n="3335"/><span>luighe isteach fé Bhrian 'n-a rígh cúige.  Dúbhradar leis nár</span>
<lb n="3336"/><span>bh’ aon mhaith dhóibh féin dul i gcoinnibh Bhriain agus Dhál</span>
<lb n="3337"/><span>gCais.  Ná géillfeadh Dál gCais an fhaid a bhéadh duine acu</span>
<lb n="3338"/><span>beó, agus ná fágfaidís namhaid beó 'n-a ndiaigh.  Ná</span>
<lb n="3339"/><span>géillfeadh ríogra Uladh ach chómh beag.  Gur bh' amhlaidh a</span>
<lb n="3340"/><span>dhéanfadh an dá shluagh a chéile do dhísgiughadh.  Ansan nár</span>
<lb n="3341"/><span>bh'fhios cé aige go mbéadh Éire, ná cé aige go mbéadh</span>
<lb n="3342"/><span>Árdrígheacht na h-Éirean.  Gur bh' fhearr an tsíthcháin agus</span>
<lb n="3343"/><span>géilleadh do Bhrian.</span>
<lb n="3344"/></p>
</div>
<pb n="99"/>
<div><lb n="3345"/><p><span>B'éigean do Mh'lsheachlainn bheith sásta.  Tháinig deire na</span>
<lb n="3346"/><span>bliana.  Do ghluais Brian agus a mhór-shluagh ó thuaidh airís</span>
<lb n="3347"/><span>go Teamhair.  Tháinig M'lsheachlainn ag triall air agus thug</span>
<lb n="3348"/><span>sé dhó an Árdrígheacht agus do luigh sé féin isteach 'n-a</span>
<lb n="3349"/><span>rígh cúige fé Bhrian.  Ar Chúige na Mídhe iseadh dh' fhág Brian</span>
<lb n="3350"/><span>'n-a rígh é.</span></p>
<lb n="3351"/>
<lb n="3352"/><p><span>Bhí a lán daoine sásta go maith.  Bhí a lán daoine agus</span>
<lb n="3353"/><span>ba chuma leó.  Agus bhí raint daoine agus bhíodar ana</span>
<lb n="3354"/><span>mhí-shásta.  Bhí Gormfhlaith ar an raint sin.</span></p>
<lb n="3355"/>
<lb n="3356"/><p><span>CAIBIDIOL XIX.</span></p>
<lb n="3357"/>
<lb n="3358"/><p><span>COGARNACH.</span></p>
<lb n="3359"/>
<lb n="3360"/><p><span>Is dócha gur mithid tuairisg éigin a thabhairt ar cad</span>
<lb n="3361"/><span>d'imthigh ar Amhlaoibh.  Tá innste cheana conus mar a bhí sé</span>
<lb n="3362"/><span>féin agus Gormfhlaith ana mhór le n-a chéile go luath tar éis</span>
<lb n="3363"/><span>iad do chur aithne ar a chéile i gCeann Cora.  Ó'n gcéad lá</span>
<lb n="3364"/><span>a chonaic Gormfhlaith é do chrom sí ar ana chúram a dhéanamh</span>
<lb n="3365"/><span>dé i gcómhnuighe.  Sa chaint dóibh do chuir Gormfhlaith isteach</span>
<lb n="3366"/><span>i n-aigne an ógánaigh na smaointe céadna a bhí 'n-a h-aigne</span>
<lb n="3367"/><span>féin i dtaobh Bhriain agus i dtaobh Mhurchadh agus i dtaobh</span>
<lb n="3368"/><span>Árdrígheachta na h-Éirean.  Dhein sí an obair sin, i ndiaigh</span>
<lb n="3369"/><span>ar ndiaigh, go h-ana réidh agus go h-ana ghasta.  Chuir sí</span>
<lb n="3370"/><span>isteach i n' aigne, a gan fhios dó nách mór, an fuath agus an</span>
<lb n="3371"/><span>mhioscais chéadna a bhí 'n-a croídhe féin i gcoinnibh Bhriain</span>
<lb n="3372"/><span>agus i gcoinnibh Mhurchadh.  Dhein sí rud eile.  Do mhúin sí</span>
<lb n="3373"/><span>dhó, — níor dheacair di é, ámhthach, — conus an fuath do</span>
<lb n="3374"/><span>choimeád istigh agus an gealgháire do thaisbeáint lasmuich.</span>
<lb n="3375"/></p>
</div>
<pb n="100"/>
<div><lb n="3376"/><p><span>Lá d'á raibh sé féin agus Tadhg Óg ua Cealla i gCeann</span>
<lb n="3377"/><span>Cora bhí sé féin agus Gormfhlaith i n-áit fé leith agus iad ag</span>
<lb n="3378"/><span>caint, agus gan aon choinne ag Tadhg ná ag aoinne eile nách</span>
<lb n="3379"/><span>ag trácht a bhíodar ar mhuintir Amhlaoibh a bhí thoir sa bhaile.</span>
<lb n="3380"/><span>Ní h-ar aon nídh dh'á shórd san a bhíodar ag caint.  Bhí</span>
<lb n="3381"/><span>Gormfhlaith ag cur síos d' Amhlaoibh ar Bhrian agus ar</span>
<lb n="3382"/><span>Mhurchadh, agus ar an gcuma 'n-a raibh an uile shaghas</span>
<lb n="3383"/><span>éagcóra ag an mbeirt 'á dhéanamh uirthi féin.  Ní raibh seóid</span>
<lb n="3384"/><span>ná duais saidhbhir riamh aici nár tógadh uaithi chun é bronnadh</span>
<lb n="3385"/><span>ar rígh éigin nó ar phriúnsa éigin, i dtreó go mbéadh sé</span>
<lb n="3386"/><span>buidheach de Bhrian.</span></p>
<lb n="3387"/>
<lb n="3388"/><p><span>“Nár chóir, a rígan,” arsa Amhlaoibh, “go dtuigfeadh sé</span>
<lb n="3389"/><span>i n' aigne nár bheag dó a chuid féin do bhronnadh agus gan</span>
<lb n="3390"/><span>cuid duine eile do bhronnadh.”</span></p>
<lb n="3391"/>
<lb n="3392"/><p><span>“Is cuma leis, a mhic ó,” ar sise.  “Aon rud uasal n-a</span>
<lb n="3393"/><span>gcuirfidh sé a shúil agus a lámh air ní bheidh suaimhneas ná</span>
<lb n="3394"/><span>sástacht aigne air go dtí go mbeidh an rud san tabhartha</span>
<lb n="3395"/><span>uaidh aige do rígh éigin nó d'uasal éigin.  Do chuir an Pápa</span>
<lb n="3396"/><span>chúghainn anall anso ó'n Róimh seóid ana shaidhbhir, cailís óir</span>
<lb n="3397"/><span>a bhí chómh trom san gur bh'ar éigin fhéadfá í dh'iompar ad'</span>
<lb n="3398"/><span>láimh.  Bhí muirighean mo dhá lámh féin inti.  Dob' fhiú</span>
<lb n="3399"/><span>saidhbhreas mór í mar gheall ar a raibh d'ór inti agus gan</span>
<lb n="3400"/><span>trácht ar a thuille.  Ach an órnáid oibre a bhí geártha uirthi,</span>
<lb n="3401"/><span>ba mhó ab fhiú an órnáid ealadhanta san 'ná an t-ór féin:</span>
<lb n="3402"/><span>Agus d'á éaghmais sin go léir bhí crios uirthi de chlochaibh</span>
<lb n="3403"/><span>loghmhara agus cheannóch' gach cloch díobh leath na Múmhan</span>
<lb n="3404"/><span>duit!  Ní thabharfainn an chailís sin ar shaidhbhreas na</span>
<lb n="3405"/><span>Múmhan.  Ní thabharfainn go deimhin.  Ba liom-sa an cailís</span>
<lb n="3406"/><span>sin má ba le Brian í.  Cad a dhein sé?  Chómh luath agus</span>
<lb n="3407"/><span>tháinig Colla agus na manaigh sin thíos go h-Inis Cathaigh do</span>
<lb n="3408"/><span>rug sé leis síos an chailís uasal san thug sé do Cholla</span>
<lb n="3409"/><span>í, gan oiread agus a fhiafraighe dhíom-sa ar mhaith liom é nó</span>
<lb n="3410"/><span>ar bh'oth liom é!  Cad 'deirir leis sin, a Amhlaoibh?  Ná</span></p>
</div>
<pb n="101"/>
<div><lb n="3411"/><p><span>déanfadh cailís ba lúgha ab fhiú 'ná an chailís sin an gnó do</span>
<lb n="3412"/><span>mhainistir Ínse Cathaigh?”</span></p>
<lb n="3413"/>
<lb n="3414"/><p><span>An fhaid a bhí an méid sin cainte ag Gormfhlaith 'á rádh</span>
<lb n="3415"/><span>níor labhair Amhlaoibh.  Nuair a bhí an chaint ráidhte aici níor</span>
<lb n="3416"/><span>labhair sé puínn.  An méid cainte do labhair sé ní h-ar an</span>
<lb n="3417"/><span>gcailís a labhair sé í.  Níor bh'fhada go ndeigh sé ag triall</span>
<lb n="3418"/><span>ar an gcuid eile de'n teighlach mar a raibh Tadhg.  Chríoch-</span>
<lb n="3419"/><span>nuighdar an chuaird agus tháinig an bheirt abhaile go h-Inis</span>
<lb n="3420"/><span>Cathaigh.</span></p>
<lb n="3421"/>
<lb n="3422"/><p><span>Tamal 'n-a dhiaigh san iseadh tháinig an fonn ar Amhlaoibh</span>
<lb n="3423"/><span>chun an Chreidimh a ghlacadh.  Níor bh'fhada a bhí an Creideamh</span>
<lb n="3424"/><span>glacaithe aige nuair a dúbhairt sé gur mhaith leis bheith 'n-a</span>
<lb n="3425"/><span>shagart.  Chuir Colla an mí teástála air, mar a dúbhradh.</span>
<lb n="3426"/><span>D'imthigh an mí agus do h-ollamhuigheadh é agus do cuireadh</span>
<lb n="3427"/><span>ins na mion-Órdaibh é.  Do deineadh deacon dé agus do</span>
<lb n="3428"/><span>cuireadh isteach sa n-érdam é.  Istigh sa n-érdam san a bhí</span>
<lb n="3429"/><span>an córtha láidir, agus istigh sa chórtha san a bhí an bosca</span>
<lb n="3430"/><span>iarainn agus an cháilís uasal istigh sa bhosca.</span></p>
<lb n="3431"/>
<lb n="3432"/><p><span>An fear n-a raibh cúram an érdaim air roime Amhlaoibh</span>
<lb n="3433"/><span>bhí sé, mar a dúbhradh, imthighthe anonn go dtí an Róimh.</span>
<lb n="3434"/><span>D'fhan culaith éadaigh leis, culaith manaigh, 'n-a dhiaigh sa</span>
<lb n="3435"/><span>n-érdam.  Fuair Amhlaoibh an chulaith, idir aibíd agus cochal.</span>
<lb n="3436"/><span>Chuir sé an chulaith i gcoimeád.  Bhí ghnó aige dhi.  Ansan do</span>
<lb n="3437"/><span>leig sé air le Colla go raibh gnó ag an mBanrighin dé agus</span>
<lb n="3438"/><span>gur mhaith leis cead fhághail chun dul go Ceann Cora.</span>
<lb n="3439"/><span>Fuair sé an cead.  D'imthigh sé suas.  Níor bh'fhada gur iar</span>
<lb n="3440"/><span>sé airís an cead céadna.  Má iar do fuair.  Nuair a bhí</span>
<lb n="3441"/><span>taithighe déanta aige ar an gcead san d' iaraidh agus</span>
<lb n="3442"/><span>d'fhághail dhein sé rud eile.  Do thóg sé leis aibíd agus</span>
<lb n="3443"/><span>cochal an mhanaigh a bhí roimis sa n-érdam chun a sheómra</span>
<lb n="3444"/><span>codlata agus chuir sé uime iad.  D'fhill sé a ghruaig fhada</span>
<lb n="3445"/><span>dhubh fé'n gcochal agus dhún sé an aibíd tímpal a mhuiníl</span>
<lb n="3446"/><span>agus d'fheuch sé sa sgáthán.</span>
<lb n="3447"/></p>
</div>
<pb n="102"/>
<div><lb n="3448"/><p><span>“Déanfair an gnó!” ar seisean i n-aigne féin.</span></p>
<lb n="3449"/>
<lb n="3450"/><p><span>Cúpla lá 'n-a dhiaigh san tháinig sé ag triall ar Cholla</span>
<lb n="3451"/><span>agus d'iar sé cead dul suas go Ceann Cora.</span></p>
<lb n="3452"/>
<lb n="3453"/><p><span>“Tá, a Athair,” ar seisean, “bád ag dul suas ar eirighe</span>
<lb n="3454"/><span>lae ar maidin.  Raghaidh mé suas ar an mbád san agus</span>
<lb n="3455"/><span>ansan féadfad, b'fhéidir, bheith anuas níos tráthamhla.”</span></p>
<lb n="3456"/>
<lb n="3457"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="3458"/>
<lb n="3459"/><p><span>Ní h-ar eirighe lae a bhí an bád san ag dul suas go</span>
<lb n="3460"/><span>Luimneach ach uair a' chloig roim lá.  D'éirigh Amhlaoibh uair</span>
<lb n="3461"/><span>go leith a' chloig roim lá agus chuir sé uime culaith an</span>
<lb n="3462"/><span>mhanaigh agus d'fhill sé a ghruaig fé'n gcochal, agus siúd chun</span>
<lb n="3463"/><span>an bháid é.  Bhí an doircheacht ann agus níor chuir aoinne aon</span>
<lb n="3464"/><span>speic air.  Dhíol sé an t-éileamh agus chuaidh sé isteach.</span>
<lb n="3465"/><span>Nuair a shrois sé Luimneach is ar cheártain Mheargaigh a thug</span>
<lb n="3466"/><span>sé aghaidh.  Chonaic sé Meargach.</span></p>
<lb n="3467"/>
<lb n="3468"/><p><span>“Dúbhairt Colla liom, a dhuin'uasail,” ar seisean, “a</span>
<lb n="3469"/><span>fhiafraighe dhíot a’ bhféadfá macshamhail a dhéanamh dó'n eochair</span>
<lb n="3470"/><span>úd a dheinís dó chun na cailíse chur fé ghlas.”</span></p>
<lb n="3471"/>
<lb n="3472"/><p><span>“Cad d'imthigh ar an eochair a dheineas dó?” arsa</span>
<lb n="3473"/><span>Meargach.</span></p>
<lb n="3474"/>
<lb n="3475"/><p><span>“Níor inis sé dhom, a dhuin'uasail, cad d'imthigh uirthi ná</span>
<lb n="3476"/><span>ar imthigh aon rud uirthi,” arsa Amhlaoibh, go símplídhe.</span></p>
<lb n="3477"/>
<lb n="3478"/><p><span>“Tá go maith,” arsa Meargach.  “Is cuimhin liom an</span>
<lb n="3479"/><span>eochair.  Ní bheidh mé neómat 'á déanamh duit.  Suigh ansan.</span>
<lb n="3480"/><span>Ní fiú dhuit imtheacht.  Tabharfaidh mé dhuit í láithreach.”</span></p>
<lb n="3481"/>
<lb n="3482"/><p><span>B'fhíor dhó.  Cúpla buille chasúr agus cúpla sgríob</span>
<lb n="3483"/><span>bara-ciomalta agus bhí an eochair déanta.</span></p>
<lb n="3484"/>
<lb n="3485"/><p><span>“Seo,” arsa Meargach.  “Siní agat í.  Seachain agus ná</span>
<lb n="3486"/><span>caill í mar a cailleadh an ceann eile.”</span></p>
<lb n="3487"/>
<lb n="3488"/><p><span>“Gura maith agat, a dhuin'uasail,” arsa'n manach bréige.</span></p>
<lb n="3489"/>
<lb n="3490"/><p><span>Tháinig Amhlaoibh amach as an gceártain agus an eochair</span>
<lb n="3491"/><span>aige.  Bhí sgannra air an fhaid a bhí sé istigh le h-eagla go</span>
<lb n="3492"/><span>ndéarfadh Meargach, “Raghad féin síos ag triall ar Cholla</span></p>
</div>
<pb n="103"/>
<div><lb n="3493"/><p><span>leis an eochair seo.”  Ní dúbhairt.  Thug sé an eochair do'n</span>
<lb n="3494"/><span>mhanach, dar leis, agus bhí Amhlaoibh sásta.</span></p>
<lb n="3495"/>
<lb n="3496"/><p><span>Chómh luath agus bhí sé ar an dtaobh amuich de'n cheártain</span>
<lb n="3497"/><span>d'imthigh sé i n-áit chaothamhail éigin agus bhain sé dhé an aibíd</span>
<lb n="3498"/><span>agus an cochal agus bhí sé 'n-a riocht féin.  Dhein sé</span>
<lb n="3499"/><span>ceirthlín beag chruaidh de'n aibíd agus de'n chochal agus chuir</span>
<lb n="3500"/><span>sé fé n' osgail an cheirtlín, agus d'imthigh sé suas go Ceann</span>
<lb n="3501"/><span>Cora.  Chonaic sé Gormfhlaith.  D'inis sé dhi cad a bhí déanta</span>
<lb n="3502"/><span>aige, agus thaisbeáin sé an eochair di.</span></p>
<lb n="3503"/>
<lb n="3504"/><p><span>“Nuair innsis dom, a rígan,” ar seisean, “conus a</span>
<lb n="3505"/><span>tógadh uait an chailís sin bheartuigheas am’ aigne go</span>
<lb n="3506"/><span>dtabharfainn chúghat tar n-ais í nó go gcaillfinn an t-anam.</span>
<lb n="3507"/><span>Tá an eochair seo agam anois, agus féadfad an chailís a</span>
<lb n="3508"/><span>thabhairt liom agus an bosca dh'fhágáilt am dhiaigh agus an</span>
<lb n="3509"/><span>glas air, agus ní aithneóchaidh aoinne an cháilís a bheith</span>
<lb n="3510"/><span>imthighthe ní fios cathin.  Tá cailís eile ann agus isí a tógtar</span>
<lb n="3511"/><span>amach nuair a bhíon aon ócáid áirighthe ann.  Ní tógtar amach</span>
<lb n="3512"/><span>a chailís dhaor choídhche. — Tá aon chontabhairt amháin sa sgéal,</span>
<lb n="3513"/><span>ámhthach.  Dá ráineóch' Measgach agus Colla bheith ag caint</span>
<lb n="3514"/><span>agus go bhfiafróch' Meargach de Cholla, 'Ar dhein an eochair</span>
<lb n="3515"/><span>nua úd a dheineas duit an gnó?' nó rud éigin de'n tsórd</span>
<lb n="3516"/><span>san, bhí an sgéal amuich orm.  Ní mór dhom an chailís a</span>
<lb n="3517"/><span>thabhairt chúghat, a rígan, chómh luath agus d' fhéadfad é, agus</span>
<lb n="3518"/><span>ansan bheith ag faire chúgham.”</span></p>
<lb n="3519"/>
<lb n="3520"/><p><span>Bhí áthas an domhain ar Ghormfhlaith.  Ní raibh aon chuimhneamh</span>
<lb n="3521"/><span>aici go ndéanfadh an buachail sin a leithéid de ghníomh, agus</span>
<lb n="3522"/><span>é dhéanamh chómh ciúin, chómh gasta.  Do mhol sí é agus do</span>
<lb n="3523"/><span>mhol sí airís é.  Do rug sí air agus chrom sí ar é phógadh.</span>
<lb n="3524"/><span>Do phóg sí go dlúth é, airís agus airís eile, agus “Mo ghrádh</span>
<lb n="3525"/><span>mo leanbh!” ar sise leis, i n-aghaidh gach póige d'ár thug sí</span>
<lb n="3526"/><span>dhó.  Ansan do chrom sí ar ghol.  Ansan d'áirimh sí airís</span>
<lb n="3527"/><span>dó na h-éagcórtha troma cruadha a bhí d'á ndéanamh uirthi,</span>
<lb n="3528"/><span>Brian 'ghá ndéanamh uirthi agus Murchadh ag séideadh féi.</span></p>
</div>
<pb n="104"/>
<div><lb n="3529"/><p><span>Ar ball do chuaidh sí chun suaimhnis, agus thriomuigh sí a</span>
<lb n="3530"/><span>súile, agus tháinig a snua féin agus a gnaoi féin di.</span>
<lb n="3531"/><span>D'fheuch Amhlaoibh uirthi agus thuig sé i n' aigne gur mhór an</span>
<lb n="3532"/><span>tíránach Brian agus gur bh' é rud Murchadh 'ná annsgian</span>
<lb n="3533"/><span>díoblaidhe, agus an t-é a chuirfeadh as an saoghal an bheirt</span>
<lb n="3534"/><span>go mbéadh comaoine mhór curtha ar an saoghal aige.</span></p>
<lb n="3535"/>
<lb n="3536"/><p><span>“Suigh ansan go fóil, a laogh,” ar sise.  “Beidh mé thar</span>
<lb n="3537"/><span>n-ais chúghat láithreach.”</span></p>
<lb n="3538"/>
<lb n="3539"/><p><span>D'imthigh sí.  Níor bh'fhada gur fhill sí, agus rud éigin aici</span>
<lb n="3540"/><span>n-a láimh, fillte i n-éadach.  D'osgail sí an t-éadach.</span>
<lb n="3541"/><span>Ímhágh do'n Mhaighdin Mhuire iseadh 'bhí aici, ímhágh airgid.  An</span>
<lb n="3542"/><span>t-é a dhein an ímhágh san dhein sé go maith í.  Bhí sí tímpal</span>
<lb n="3543"/><span>sé h-órla ar aoirde agus bhí sí cúmtha ana chruinn do'n</span>
<lb n="3544"/><span>réir sin, agus í fírinneach 'n-a déanamh do réir mar ba</span>
<lb n="3545"/><span>cheart cló duine a bheith.  Ach bhí nídh thairis sin inti.  Tháinig</span>
<lb n="3546"/><span>leis an gceárdaidhe, pé r' bh' é féin, sgáil gnaoi éigin do</span>
<lb n="3547"/><span>chur sa n-aghaidh i dtreó gur dhóich leat nuair fheuchfá ar an</span>
<lb n="3548"/><span>aghaidh gur bh' í aghaidh na Maighdine féin a bhéadh ann.</span>
<lb n="3549"/><span>D'fheuch Amhlaoibh ar an ímhágh, agus má fheuch do mhothuigh sé</span>
<lb n="3550"/><span>ag teacht 'n-a chroídhe, do'n ímhágh san, uraim nár mhothuigh sé</span>
<lb n="3551"/><span>a leithéid riamh roimis sin 'n-a chroídhe.</span></p>
<lb n="3552"/>
<lb n="3553"/><p><span>“Is áluinn an ímhágh í sin, a rígan!” ar seisean.</span></p>
<lb n="3554"/>
<lb n="3555"/><p><span>“Seo, a mhic ó,” arsa Gormfhlaith, “beir leat síos go</span>
<lb n="3556"/><span>dtí an mhainistir í sin, agus tabhair do Cholla í, agus abair</span>
<lb n="3557"/><span>leis gur mise chuir chuige í, agus gur b' shiné gnó a bhí agam</span>
<lb n="3558"/><span>díot-sa indiu, chun na h-ímhágha san a bhreith síos ag triall</span>
<lb n="3559"/><span>air agus í bhronnadh air.  Ímhágh dheas iseadh í.  Ní</span>
<lb n="3560"/><span>thabharfainn-se, ámhthach, an chailís úd ar mhíle, ní h-eadh, ach ar</span>
<lb n="3561"/><span>deich míle, d'á sórd.  Beidh áthas mór ar Cholla nuair a</span>
<lb n="3562"/><span>gheobhaidh sé an ímhágh san.  Cuirfidh an t-áthas san é ó aon</span>
<lb n="3563"/><span>chuimhneamh i n-aon chor a bheith aige go bhféadfá-sa aon ghnó</span>
<lb n="3564"/><span>eile bheith anso ainíos indiu agus ach chun í sin a bhreith síos</span>
<lb n="3565"/><span>ag triall air.  Déanfaidh an t-áthas rud eile.  Nuair</span></p>
</div>
<pb n="105"/>
<div><lb n="3566"/><p><span>iarfair-se ar Cholla cead teacht ainíos airís amáireach</span>
<lb n="3567"/><span>tabharfaidh sé dhuit an cead gan cheistiúchán.”</span></p>
<lb n="3568"/>
<lb n="3569"/><p><span>“Tuigim thu, a rígan,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="3570"/>
<lb n="3571"/><p><span>Bhí sé ag imtheacht agus an ímhágh aige, agus an cheirtlín fé</span>
<lb n="3572"/><span>n' osgail aige.  Do labhair Gormfhlaith airís agus na</span>
<lb n="3573"/><span>deóracha le n-a súilibh.</span></p>
<lb n="3574"/>
<lb n="3575"/><p><span>“Tabhair aire mhaith duit féin, a laogh,” ar sise.  “Beart</span>
<lb n="3576"/><span>ana chontabharthach iseadh an bheart atá idir lámhaibh agat.  Ní</span>
<lb n="3577"/><span>tusa amháin atá sa chontabhairt feasta.  Táim-se anois chómh</span>
<lb n="3578"/><span>fada isteach sa chontabhairt agus ataoí-se.  Tabhair aire</span>
<lb n="3579"/><span>mhaith dhuit féin.”</span></p>
<lb n="3580"/>
<lb n="3581"/><p><span>“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” ar seisean, agus d'imthigh sé.</span></p>
<lb n="3582"/>
<lb n="3583"/><p><span>Tháinig sé chun na mainistreach.  Chuaidh sé chun an érdaim.</span>
<lb n="3584"/><span>D'osgail sé an cheirthlín agus chuir sé an cochal agus an</span>
<lb n="3585"/><span>aibíd sa n'áit 'na bhfuair sé ar dtúis iad.  Siúd ag triall</span>
<lb n="3586"/><span>ar Cholla ansan é.</span></p>
<lb n="3587"/>
<lb n="3588"/><p><span>“Seo, a Athair,” ar seisean, “rud a chuir an Bhanrighin</span>
<lb n="3589"/><span>anuas chúghat-sa.  Siné gnó a bí aici dhíom indiu, chun go</span>
<lb n="3590"/><span>dtabharfainn chúghat anuas é sin.”</span></p>
<lb n="3591"/>
<lb n="3592"/><p><span>D'fheuch Colla ar an ímhágh.  Do stad sé ar feadh tamail</span>
<lb n="3593"/><span>agus é ag feuchaint uirthi.</span></p>
<lb n="3594"/>
<lb n="3595"/><p><span>“Ó,” ar seisean, “is áluinn an ímhágh í sin! Is</span>
<lb n="3596"/><span>beannuighthe an ímhágh í.  Ní fhéadaim gan grádh do'n</span>
<lb n="3597"/><span>Mhaighdin Mhuire do mhothughadh ag lasadh istigh am' chroídhe</span>
<lb n="3598"/><span>nuair fheuchaim ar an ímhágh sin!  Abradh an saoghal a rogha</span>
<lb n="3599"/><span>rud,” ar seisean, “bean mhaith iseadh Gormfhlaith!  Mura</span>
<lb n="3600"/><span>mbéadh gur bhean mhaith í ní bhronnfadh sí an ímhágh so orainn</span>
<lb n="3601"/><span>Mura mbéadh gur bhean mhaith í ní bhéadh a leithéid i n-aon</span>
<lb n="3602"/><span>chor aici.”</span></p>
<lb n="3603"/>
<lb n="3604"/><p><span>“Dúbhairt sí liom dul suas airís amáireach, a Athair,”</span>
<lb n="3605"/><span>arsa Amhlaoibh, “go raibh gnó éigin eile aici dhíom.”</span></p>
<lb n="3606"/>
<lb n="3607"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó.  Comáin leat,” arsa Colla.</span>
<lb n="3608"/></p>
</div>
<pb n="106"/>
<div><lb n="3609"/><p><span>CAIBIDIOL XX.</span></p>
<lb n="3610"/>
<lb n="3611"/><p><span>BITHEAMHNTAS.</span></p>
<lb n="3612"/>
<lb n="3613"/><p><span>D'imthigh Amhlaoibh agus thug sé cuaird ar an érdam ag cur</span>
<lb n="3614"/><span>gach aon rud i dtreó ann.  Thug sé an tráthnóna ag níghe agus</span>
<lb n="3615"/><span>ag glanadh agus ag sgiomar agus ag slachtughadh go dtí go</span>
<lb n="3616"/><span>raibh gach aon rud ar áilleacht aige.  Fuair sé eochair an</span>
<lb n="3617"/><span>chórtha dhaingin ó Cholla chun na n-árthaí airgid agus óir a bhí</span>
<lb n="3618"/><span>istigh ann do thógaint amach agus do ghlanadh.  Nuair a</span>
<lb n="3619"/><span>bhíodar glan aige chuir sé isteach airís iad.  Bhí an oídhche ann</span>
<lb n="3620"/><span>sar a raibh an obair go léir déanta aige.</span></p>
<lb n="3621"/>
<lb n="3622"/><p><span>Nuair a bhí an doircheacht aige tharaing sé amach an</span>
<lb n="3623"/><span>mhacshamhail eochrach a bhí aige féin.  D'osgail sé an bosca</span>
<lb n="3624"/><span>'n-a raibh an chailís dhaor.  Thóg sé amach an chailís.  Chuir sé</span>
<lb n="3625"/><span>i bhfolach sa n-érdam í.  Chuir sé an glas ar an mbosca</span>
<lb n="3626"/><span>airís, agus shocaruigh sé é díreach ar an ndul 'n-a raibh sé</span>
<lb n="3627"/><span>cheana.  Dhún sé an córtha daingean, agus do rug sé eochair</span>
<lb n="3628"/><span>an chórtha ag triall ar Cholla agus thug sé dhó í.  D'imthigh sé</span>
<lb n="3629"/><span>a chodla.  Shín sé ar an leabaidh, ach má shín níor thuit aon</span>
<lb n="3630"/><span>neul codlata air.  D'eirigh sé tímpal na h-aimsire céadna</span>
<lb n="3631"/><span>'n-ar eirigh sé an mhaidion roimis sin.  Thug sé agaidh ar an</span>
<lb n="3632"/><span>mbád gcéadna.  Bhí ceirthlín fé n' osgail aige.  Thug sé an</span>
<lb n="3633"/><span>díoluigheacht uaidh agus níor cuireadh aon speic air.</span>
<lb n="3634"/><span>Tháinig sé go Ceann Cora.  Bhí Gormfhlaith ag faire agus</span>
<lb n="3635"/><span>í ag feitheamh leis.  Chómh luath agus a dúbhradh léi go raibh</span>
<lb n="3636"/><span>sé ann tháinig sí chuige.  Do rug sí léi isteach é i seómra</span>
<lb n="3637"/><span>uaigneach.  D'osgail se an cheirthlín agus shín sé chúichi an</span>
<lb n="3638"/><span>chailís.  Ansan iseadh bhí an mhóráil uirthi!  Ní fheidir sí</span>
<lb n="3639"/><span>conus a thaisbeánfadh sí dhó méid an bhuidhchais a bhí aici air.</span></p>
<lb n="3640"/>
<lb n="3641"/><p><span>Níor bh' aon iongnadh í bheidh buidheach dé.  Dob' áluinn an</span></p>
</div>
<pb n="107"/>
<div><lb n="3642"/><p><span>tseóid an chailís ain.  Dar leis an mbeirt ní raibh seóid</span>
<lb n="3643"/><span>eile mar í le fághail sa domhan an uair sin.</span></p>
<lb n="3644"/>
<lb n="3645"/><p><span>Nuair a bhí tamal beag caithte acu ag feuchaint uirthi agus</span>
<lb n="3646"/><span>ag déanamh iongnadh dhi do thóg Gormfhlaith léi í agus chuir</span>
<lb n="3647"/><span>sí i gcoimeád í.</span></p>
<lb n="3648"/>
<lb n="3649"/><p><span>“Agus,” ar sise, “beidh an tseamróg ag an t-é a</span>
<lb n="3650"/><span>gheóbhaidh amach as mo láimh-se airís í!”</span></p>
<lb n="3651"/>
<lb n="3652"/><p><span>D'órduigh sí chúig dosaein fíona, d'fhíon altórach, do chur</span>
<lb n="3653"/><span>i gciseán agus é thabhairt d' Amhlaoibh le breith síos go h-Inis</span>
<lb n="3654"/><span>Cathaigh agus le cur isteach sa n-érdam, i gcóir na sagart.</span>
<lb n="3655"/><span>Do cuireadh capal agus cárbad leis féin agus leis an</span>
<lb n="3656"/><span>gciseán fíona síos go dtí an bád.  Nuair a shrois sé an</span>
<lb n="3657"/><span>mhainistir do tógadh an ciseán agus do cuireadh isteach sa</span>
<lb n="3658"/><span>n-érdam é, agus bhí Colla gus na sagairt go léir buidheach</span>
<lb n="3659"/><span>de'n Bhanríghin.  Agus ní baoghal ná gur tugadh d’ Amhlaoibh</span>
<lb n="3660"/><span>a chion de'n bhuidhchas.</span></p>
<lb n="3661"/>
<lb n="3662"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin déanta chuaidh gach aon rud chun</span>
<lb n="3663"/><span>suaimhnis.  Do ghluais obair na mainistreach agus obair an</span>
<lb n="3664"/><span>ríghtheighlaigh i gCeann Cora, ag dul ar aghaidh go breagh réidh</span>
<lb n="3665"/><span>gan chosg gan cheataighe, go dtí gur tháinig an Legáid anall</span>
<lb n="3666"/><span>ó'n Róimh.  Ansan do fuaradh amach, mar a h-innseadh thuas,</span>
<lb n="3667"/><span>go raibh an chailís imthighthe.</span></p>
<lb n="3668"/>
<lb n="3669"/><p><span>An lá bhí an Legáid i Luimneach ag caint le Meargach bhí</span>
<lb n="3670"/><span>fhios ag Amhlaoibh go raibh sé ann agus bhí fhios aige cad a</span>
<lb n="3671"/><span>bhí uaidh.  Bhí fhios aige go maith go neósfadh Meargach do'n</span>
<lb n="3672"/><span>Legáid gur dhein sé an macshamhail do'n eochair.  Níor fhan</span>
<lb n="3673"/><span>sé le n-a thuille.  D'euluigh sé amach as an mainistir agus</span>
<lb n="3674"/><span>phreab sé suas go Ceann Cora.  D'inis sé do Ghormfhlaith</span>
<lb n="3675"/><span>cad a bhí ar siúbhal.  Chonaic Colla i gCeann Cora é, ach</span>
<lb n="3676"/><span>níor dhein Colla aon iongnadh dhé sin.  Cheap sé go</span>
<lb n="3677"/><span>mb’ fhéidir gur chiseán eile fíona a bhí ag dul síos.</span></p>
<lb n="3678"/>
<lb n="3679"/><p><span>Chuir Gormfhlaith Amhlaoibh i bhfolach go dtí go dtáinig an</span>
<lb n="3680"/><span>oídhche.  Ansan do ghuid sí amach é i lár na h-oídhche agus</span></p>
</div>
<pb n="108"/>
<div><lb n="3681"/><p><span>chuir sí chun siúbhail é i riocht giolla turais, agus chuir sí i</span>
<lb n="3682"/><span>n-aonfheacht leis an giolla turais eile go raibh iontaoibh mhaith</span>
<lb n="3683"/><span>aici as.  Bhí dhá capal mhaithe ag an mbeirt, agus bhíodar</span>
<lb n="3684"/><span>tamal maith de'n tslígh ar bhóthar Bhaile Átha Cliath sar a</span>
<lb n="3685"/><span>dtáinig an lá ortha.  Nuair a tháinig an lá do chonaic na</span>
<lb n="3686"/><span>daoine iad ach níor dheineadar aon iongnadh de bheirt ghiollaí</span>
<lb n="3687"/><span>turais.  Shroiseadar Baile Átha Cliath.  Bhí leitir ó Ghorm-</span>
<lb n="3688"/><span>fhlaith ag Amhlaoibh do Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.</span>
<lb n="3689"/><span>Thaisbeáin sé an leitir.  D'inis an leitir do Shitric gach aon</span>
<lb n="3690"/><span>rud.  Níor bh'fhada go raibh Amhlaoibh ar bórd luinge agus</span>
<lb n="3691"/><span>é ag dul soir abhaile go crích Lochlan.</span></p>
<lb n="3692"/>
<lb n="3693"/><p><span>Bhí sé thoir sa bhaile, slán foláin, saor ó bhaoghal, gan</span>
<lb n="3694"/><span>beann ar Cholla ná ar an Legáid, ar Mhurchadh ná ar Bhrian,</span>
<lb n="3695"/><span>agus Tadhg Óg ua Cealla ag briseadh a chroídhe ag gol 'n-a</span>
<lb n="3696"/><span>dhiaigh agus ag cuardach na ndúthaí dhó.</span></p>
<lb n="3697"/>
<lb n="3698"/><p><span>Dá mbéadh fhios ag Tadhg cad a bhí déanta aige bhéadh sé</span>
<lb n="3699"/><span>ag cuardach na ndúthaí dhó agus ní h-ar mhaithe leis é.  Dá</span>
<lb n="3700"/><span>mbéadh fhios ag Niamh cad a bhí déanta aige níor bh'fhada an</span>
<lb n="3701"/><span>mhaill uirthi dhá thaobh an sgéil úd do thabhairt d'á chéile.</span>
<lb n="3702"/><span>Fuaradar araon amach 'n-a dhiaigh san cad a bhí déanta aige.</span></p>
<lb n="3703"/>
<lb n="3704"/><p><span>Caibidiol XXI.</span></p>
<lb n="3705"/>
<lb n="3706"/><p><span>Droch Amhras.</span></p>
<lb n="3707"/>
<lb n="3708"/><p><span>Níor bh' fhada go raibh Amhlaoibh imthighthe as aigne agus</span>
<lb n="3709"/><span>a’ cuimhne gach aoinne i n-Inis Cathaigh agus i gCeann Cora,</span>
<lb n="3710"/><span>lasmuich de Thadhg Óg ua Chealla.  Bhíodh Colla agus an</span>
<lb n="3711"/><span>Legáid ag cuimhneamh go minic ar an gcailís a guideadh, ach</span></p>
</div>
<pb n="109"/>
<div><lb n="3712"/><p><span>níor chuimhnighdar i n-aon chor ar Amhlaoibh 'n-a taobh.  Agus</span>
<lb n="3713"/><span>ar nóin, nídh nár bh’ iongnadh, níor bh’ fhéidir dóibh cuimhneamh</span>
<lb n="3714"/><span>ar Ghormfhlaith.  Chuimhnigheadh an Legáid uaireanta ar</span>
<lb n="3715"/><span>Ghormfhlaith, ach do dhíbireadh sé an smaoineamh as a chroídhe.</span>
<lb n="3716"/><span>Is aici a bhí an chailís sar ar thug Brian do Cholla í.  Ach</span>
<lb n="3717"/><span>conus fhéadfadh an rígan san, dar leis, a bhí chómh h-uasal,</span>
<lb n="3718"/><span>chómh fial, leis an ministir agus leis na manaigh, ag</span>
<lb n="3719"/><span>bronnadh fíona agus gach nídh eile d'á feabhas ortha, an rígan</span>
<lb n="3720"/><span>a bhronn an ímhágh san na Maighdine Muire ar Cholla, conus</span>
<lb n="3721"/><span>fhéadfadh sí aon lámh a bheith aici i nguid na cailíse?  Gan</span>
<lb n="3722"/><span>amhras, dar leis, ba mhó ab fhiú an chailís, naoi n-uaire, 'ná</span>
<lb n="3723"/><span>a raibh tabhartha dhóibh aici, agus 'ná a bhféadfadh sí a</span>
<lb n="3724"/><span>thabhairt dóibh i gcaitheamh a saoghail.  Ach ní chuirfeadh san</span>
<lb n="3725"/><span>fhiachaibh ar mhnaoi dh'á sórd an chailís do ghuid.  Níor dhiabhal</span>
<lb n="3726"/><span>gadaigheachta an diabhal coimhdeachta a bhí aici.</span></p>
<lb n="3727"/>
<lb n="3728"/><p><span>Chuimhnigh an Legáid ar an sagart a cuireadh anonn do dtí</span>
<lb n="3729"/><span>an Róimh.  Is air a bhí cúram an érdaim sar ar críochnuigheadh</span>
<lb n="3730"/><span>'n-a sagart é.  Ar bh’ fhéidir go mbéadh sé de mhí-fhortiún</span>
<lb n="3731"/><span>air go spriocfadh an t-áirseóir é agus go ndéanfadh sé a</span>
<lb n="3732"/><span>leithéid de ghníomh?  Cé r' bh' é an manach a chuaidh suas go</span>
<lb n="3733"/><span>Luimneach agus d'inis an bhréag do Mheargach agus do fuair</span>
<lb n="3734"/><span>an eochair uaidh?  Pé r' bh'é féin ní raibh sé ameasg na</span>
<lb n="3735"/><span>manach a bhí sa mhainistir an lá a tháinig Meargach anuas chun</span>
<lb n="3736"/><span>iad go léir a dh'fheisgint.  B'é an sagart a bhí imthighthe chun</span>
<lb n="3737"/><span>na Rómha an t-aoinne amháin ná feacaidh Meargach an lá san.</span></p>
<lb n="3738"/>
<lb n="3739"/><p><span>Ní fheacaidh Meargach Amhlaoibh an lá san, ach níor</span>
<lb n="3740"/><span>chuimhnigh an Legáid i n-aon chor ar Amhlaoibh.  Ní chuimneóch'</span>
<lb n="3741"/><span>aoinne ar Amhlaoibh sa sgéal.  Ní chuimhneóch' aoinne go</span>
<lb n="3742"/><span>ndéanfadh Amhlaoibh a leithéid de ghníomh.  Bhí sé ró osgailte,</span>
<lb n="3743"/><span>ró ghealgháiriteach, ró mhacánta i n' fheuchaint.</span></p>
<lb n="3744"/>
<lb n="3745"/><p><span>Do réir gach deabhraimh ní raibh aoinne chun na cailíse ghuid</span>
<lb n="3746"/><span>ach an sagart a bhí imthighthe chun na Rómha.  Bhí buairt agus</span>
<lb n="3747"/><span>doilghíos ar an mbeirt, ar Cholla agus ar an Legáid dé mar</span></p>
</div>
<pb n="110"/>
<div><lb n="3748"/><p><span>a bhí an méid sin ag dul 'n-a luighe ar a n-aigne.  Bhí sé ag</span>
<lb n="3749"/><span>brúth isteach agus ag dul 'n-a luighe ar aigne gach duine acu</span>
<lb n="3750"/><span>abhfad sar ar thráchtadar le n-a chéile air.  Nuair a</span>
<lb n="3751"/><span>thráchtadar air ní puínn cainte a dheineadar air.</span></p>
<lb n="3752"/>
<lb n="3753"/><p><span>Art ab ainim do'n tsagart, Art mac Duibh.  Andeas ó</span>
<lb n="3754"/><span>Mhúscraídhe ab eadh é.  Daoine ana chreideamhnacha ab eadh</span>
<lb n="3755"/><span>a mhuintir.  Bhí an lán acu i n-armáil Bhriain.  Bhí ana chion</span>
<lb n="3756"/><span>ag Colla air.</span></p>
<lb n="3757"/>
<lb n="3758"/><p><span>“Má dhein sé an gníomh san,” arsa Colla, agus an bheirt</span>
<lb n="3759"/><span>ag tagairt do'n ghnó, “ní cuid ba lúgha 'ná a fhonn a bhéadh</span>
<lb n="3760"/><span>orm a rádh gur truagh nár ghlaoidh Dia as an saoghal mé sar</span>
<lb n="3761"/><span>ar deineadh an gníomh!”</span></p>
<lb n="3762"/>
<lb n="3763"/><p><span>“Ní fada gur mithid dó bheith ag teacht thar n-ais ó'n</span>
<lb n="3764"/><span>Róimh,” arsa'n Legáid.  “Má dhein sé an gníomh ní dócha</span>
<lb n="3765"/><span>go dtiocfaidh sé thar n-ais anso.”</span></p>
<lb n="3766"/>
<lb n="3767"/><p><span>“Ó, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “is fíor dhuit é!</span>
<lb n="3768"/><span>Níor chuimhnigheas riamh air sin: Má dhein sé an gníomh ní</span>
<lb n="3769"/><span>thiocfaidh sé thar n-ais.  Má thagan sé thar n-ais taisbeánfaidh</span>
<lb n="3770"/><span>san go soiléir nár dhein sé riamh é!”</span></p>
<lb n="3771"/>
<lb n="3772"/><p><span>Níor dhóich leis an Legáid go dtaisbeánfadh a theacht thar</span>
<lb n="3773"/><span>n-ais nár dhein sé an gníomh, ach ní dúbhairt sé aon rud.  Do</span>
<lb n="3774"/><span>leig sé do Cholla an méid sin sóláis a bheith aige.</span></p>
<lb n="3775"/>
<lb n="3776"/><p><span>Suim laethanta 'n-a dhiaigh san do tháinig Art.  Thug sé a</span>
<lb n="3777"/><span>lán teachtaireachtaí ó'n Róimh leis, teachtaireachtaí ag triall</span>
<lb n="3778"/><span>ar Cholla, agus ag triall ar an Legáid, agus ag triall ar</span>
<lb n="3779"/><span>Bhrian.  Thug sé leitir ó'n bPápa ag triall ar an Legáid.</span>
<lb n="3780"/><span>Thug sé a lán rudaí beannuighthe leis ag triall ar an</span>
<lb n="3781"/><span>mainistir, taise naomh agus ímhághana agus neithe de'n tsórd</span>
<lb n="3782"/><span>san.  Agus thug sé leabhar Aifrinn leis do'n mhainistir,</span>
<lb n="3783"/><span>agus leabhair Soísgéal a bhí sgríobhtha i Laidin.  Ach ní raibh</span>
<lb n="3784"/><span>aon nídh d'ár thug sé leis ba mhó gur deineadh iongnadh dhé</span>
<lb n="3785"/><span>'ná éide Aifrinn a bhí déanta d'éadach snáthóir agus gur</span>
<lb n="3786"/><span>dhóich le duine gur bh’ ór ar fad í, bhí sí chómh greanta san.</span>
<lb n="3787"/></p>
</div>
<pb n="111"/>
<div><lb n="3788"/><p><span>Ní raibh aon tseó ach ar dhein na manaigh go léir de</span>
<lb n="3789"/><span>chúram de'n tsagart óg.  Agus ní raibh aon teóra leis an</span>
<lb n="3790"/><span>áthas a bhí ortha nuair a chonacadar sa bhaile acu féin airís</span>
<lb n="3791"/><span>é.  Bhíodh sé ag déanamh a dhíchil ar na ceisteana d'fhreagairt</span>
<lb n="3792"/><span>a bhíodh ag teacht ó'n uile thaobh air agus iad go léir 'n-a</span>
<lb n="3793"/><span>thímpal.</span></p>
<lb n="3794"/>
<lb n="3795"/><p><span>“Cad é an fhaid a bhís ar uisge?”</span></p>
<lb n="3796"/>
<lb n="3797"/><p><span>“A' raibh droch aimsir agaibh, a Airt?”</span></p>
<lb n="3798"/>
<lb n="3799"/><p><span>“Cad é an saghas daoine na Rómhánaigh, a Airt?”</span></p>
<lb n="3800"/>
<lb n="3801"/><p><span>“A' dtuigfidís aon fhocal Gaeluinne ó dhuine, a Airt?”</span></p>
<lb n="3802"/>
<lb n="3803"/><p><span>“A' bhfuil siad chómh buidhe agus a deirtear iad a bheith?”</span></p>
<lb n="3804"/>
<lb n="3805"/><p><span>“An daoine fóghanta iad?”</span></p>
<lb n="3806"/>
<lb n="3807"/><p><span>“A' bhfuil Creideamh acu, a Airt?”</span></p>
<lb n="3808"/>
<lb n="3809"/><p><span>“Is dócha gur Laidion ab éigean duit a labhairt leó i</span>
<lb n="3810"/><span>gcómhnuighe, a Airt?”</span></p>
<lb n="3811"/>
<lb n="3812"/><p><span>“Is dócha, a Airt, gur fear breagh naomhtha an Pápa.”</span></p>
<lb n="3813"/>
<lb n="3814"/><p><span>“An cathair ana mhór cathair na Rómha, a Airt?”</span></p>
<lb n="3815"/>
<lb n="3816"/><p><span>Chomáineadar leó ar an gcuma san.  Bhí Colla agus an</span>
<lb n="3817"/><span>Legáid ag feuchaint ortha agus ag feuchaint ar Art.  As</span>
<lb n="3818"/><span>ball do dhruid an bheirt i leith taoibh.</span></p>
<lb n="3819"/>
<lb n="3820"/><p><span>“Chíon tú féin anois, a Thighearna Easboig,” arsa Colla,</span>
<lb n="3821"/><span>“nár dhéin an fear san riamh a leithéid de ghníomh.”</span></p>
<lb n="3822"/>
<lb n="3823"/><p><span>“Chím,” arsa'n Legáid.  “Níor dhein.  Ní fhéadfadh sé é.</span>
<lb n="3824"/><span>Tá san soiléir go leór.  Ach chuaidh manach éigin, nó duine</span>
<lb n="3825"/><span>éigin i riocht manaigh, suas go Luimneach ag triall ar an</span>
<lb n="3826"/><span>ngabha agus fuair sé macshamhail na h-eochrach uaidh.  Chonaic</span>
<lb n="3827"/><span>Meargach iad go léir an lá thugas anuas anso é, agus ní</span>
<lb n="3828"/><span>fheacaidh sé ortha an manach a fuair an eochair uaidh.  Is</span>
<lb n="3829"/><span>éagsamhlach an sgéal é.  Ní fheadar a tsaoghal cad is ceart</span>
<lb n="3830"/><span>dom a dhéanamh 'n-a thaobh mar sgéal.  Tá aon chontabhairt</span>
<lb n="3831"/><span>amháin os cionn an tsagairt óig seo agus is ceart é thabhairt</span>
<lb n="3832"/><span>as an gcontabhairt sin.”</span></p>
<lb n="3833"/>
<lb n="3834"/><p><span>“Cad í an chontabhairt atá os a chionn, a Thighearna</span></p>
</div>
<pb n="112"/>
<div><lb n="3835"/><p><span>Easboig?”  arsa Colla.  “Ar nóin tá fhios ag an saoghal</span>
<lb n="3836"/><span>ná féadfadh aoinne an ghadaigheacht san a chur 'n-a leith.”</span></p>
<lb n="3837"/>
<lb n="3838"/><p><span>“Is fíor ná féadfá-sa ná mise í chur 'n-a leith,” arsa'n</span>
<lb n="3839"/><span>Legáid.  “Ní gádh dúinn ach feuchaint air.  Ach feuch conus</span>
<lb n="3840"/><span>mar a sheasuighean an sgéal.  Bhí an chailís sa n-érdam agus</span>
<lb n="3841"/><span>cúram an érdaim ar Art.  Ní fheacaidh aoinne an chailís</span>
<lb n="3842"/><span>ó'n lá a dh'imthigh Art go dtí an lá a thánag-sa anso.</span>
<lb n="3843"/><span>Chuiris-se fios ar an mbosca iarainn an oídhche sin.  Bhí an</span>
<lb n="3844"/><span>bosca folamh.  Raghaidh an sgéal san amach luath nó mall.</span>
<lb n="3845"/><span>Pé áit 'n-a bhfuil Amhlaoibh tá fhios aige go raibh bosca</span>
<lb n="3846"/><span>folamh an oídhche sin.  Neósfaidh Amhlaoibh an sgéal san.</span>
<lb n="3847"/><span>Raghaidh an sgéal ó bhéal go béal.  Cad 'déarfar?  Cad a</span>
<lb n="3848"/><span>bheidh le rádh ach, ‘Ní raibh aoinne chun na cailíse thógaint ach</span>
<lb n="3849"/><span>fear an érdaim.’”</span></p>
<lb n="3850"/>
<lb n="3851"/><p><span>“Tá an sgéal go h-olc, a Thighearna Easboig.  Cad is</span>
<lb n="3852"/><span>dóich leat is ceart a dhéanamh?”</span></p>
<lb n="3853"/>
<lb n="3854"/><p><span>“Ní foláir a dhéanamh amach, ar dtúis, nách é Art a fuair</span>
<lb n="3855"/><span>an mhacshamhail do'n eochair ó Mheargach.  Dá mbéadh an méid</span>
<lb n="3856"/><span>sin socair bhéadh Art ó bhaoghal.  Dá bhféadfá-sa, gan aon</span>
<lb n="3857"/><span>nídh do leigint ort, a chur fhiachaibh ar Art culaith manaigh do</span>
<lb n="3858"/><span>chur uime agus dul ag déanamh gnótha ar érdaim, d'fhéadfaí</span>
<lb n="3859"/><span>Meargach a thabhairt anuas, fé mar a thugas-sa anuas cheana</span>
<lb n="3860"/><span>é, agus leigint dó radharc fhághail ar Art.  Ansan do</span>
<lb n="3861"/><span>neósfadh sé dhúinn ar bh’ é sin an manach a fuair an eochair</span>
<lb n="3862"/><span>nó nár bh'é.”</span></p>
<lb n="3863"/>
<lb n="3864"/><p><span>“Ach, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ní gádh dul</span>
<lb n="3865"/><span>chun na trioblóide sin i n-aon chor.  Tá aithne mhaith ag</span>
<lb n="3866"/><span>Meargach ar Art le fada riamh.  Dá mbé é Art a gheóbhadh</span>
<lb n="3867"/><span>an eochair d' aithneóch' Meargach é le linn na h-eochrach a</span>
<lb n="3868"/><span>thabhairt dó.”</span></p>
<lb n="3869"/>
<lb n="3870"/><p><span>“Ó, má's mar sin é,” arsa'n Legáid, “ní gádh dhúinn a</span>
<lb n="3871"/><span>thuille de dhuagh an sgéil a dh'fhághail.  Má deirtear aon</span>
<lb n="3872"/><span>fhocal choídhche i gcoinnibh an tsagairt óig seo mar gheall ar</span></p>
</div>
<pb n="113"/>
<div><lb n="3873"/><p><span>an gcailís glanfaidh Meargach é.  Neósfaidh Meargach nách</span>
<lb n="3874"/><span>dó a thug sé an eochair, agus beidh 'fhios ag gach aoinne gur</span>
<lb n="3875"/><span>bh'é an fear a fuair an eochair a ghuid an chailís.  Ní gádh a</span>
<lb n="3876"/><span>thuille de dhuagh an sgéil a dh'fhághail.”</span></p>
<lb n="3877"/>
<lb n="3878"/><p><span>“Ní gádh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “dhúinn a</span>
<lb n="3879"/><span>thuille de dhuagh an sgéil a dh'fhághail, chómh fada agus a</span>
<lb n="3880"/><span>théidhean aon amhras a bheith ar Art, ach ba mhaith liom, dá</span>
<lb n="3881"/><span>bhféadainn é, teacht suas leis an bhfear a fuair an eochair.</span>
<lb n="3882"/><span>Manach ab eadh é do réir mar adeir Meargach.  Bhí eólus</span>
<lb n="3883"/><span>na mainistreach go maith aige, agus eólus an érdaim.  Bhí</span>
<lb n="3884"/><span>fhios aige an eochair a bheith agam-sa agus gan aon bhreith a</span>
<lb n="3885"/><span>bheith ag aoinne ar í fhághail as mo láimh.  Bhí fhios aige gur</span>
<lb n="3886"/><span>bh'é Meargach a dhein í.  Cé h-é an fear a dh'fhéadfadh an</span>
<lb n="3887"/><span>t-eólus san go léir a bheith aige agus nách duine des na</span>
<lb n="3888"/><span>manachaibh é, agus a chuaidh suas ag triall ar Meargach i</span>
<lb n="3889"/><span>riocht manaigh?”</span></p>
<lb n="3890"/>
<lb n="3891"/><p><span>“Ní fhéadfadh sé dul suas go Luimneach i riocht manaigh,”</span>
<lb n="3892"/><span>arsa'n Legáid, “gan culaith manaigh a bheith aige le cur</span>
<lb n="3893"/><span>uime.”</span></p>
<lb n="3894"/>
<lb n="3895"/><p><span>“Ní féadfadh go díreach,” arsa Colla, “agus cá raibh sí</span>
<lb n="3896"/><span>le fághail aige?”</span></p>
<lb n="3897"/>
<lb n="3898"/><p><span>“An dóich leat,” arsa'n Legáid, “a' bhféadfá a</span>
<lb n="3899"/><span>dhéanamh amach ó-s na manaigh ar thug aoinne acu</span>
<lb n="3900"/><span>culaith manaigh ar iasacht d' aoinne le déanaighe?  Má</span>
<lb n="3901"/><span>cheistighean tú iad air sin seachain agus ná leig uait aon</span>
<lb n="3902"/><span>nídh i dtaobh na cailíse.  Dá mbéadh 'fhios ag an mbitheamhnach</span>
<lb n="3903"/><span>go bhfuiltear ar a thóir ní bhéadh aon bhreith againn ar theacht</span>
<lb n="3904"/><span>suas leis.”</span></p>
<lb n="3905"/>
<lb n="3906"/><p><span>“Ní'l agam ach an gnó dhéanamh chómh h-aicilíghe agus</span>
<lb n="3907"/><span>d'fhéadfad é,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="3908"/>
<lb n="3909"/><p><span>Ansan do tugadh aghaidh ar ghnóthaíbh eile agus do fágadh</span>
<lb n="3910"/><span>an sgéal san ar an gcuma san.</span></p>
<lb n="3911"/>
<lb n="3912"/><p><span>Do chríochnuigh an Legáid an gnó a bhí aige le déanamh i</span></p>
</div>
<pb n="114"/>
<div><lb n="3913"/><p><span>n-Éirinn.  Ansan chuaidh sé go Ceann Cora agus d'fhág sé</span>
<lb n="3914"/><span>slán ag an Árdrígh.  D'fhág sé slán ag teighlach an</span>
<lb n="3915"/><span>Árdrígh.  D'inis sé do Bhrian cad é an sgéal áthais a bhéadh</span>
<lb n="3916"/><span>aige do'n Phápa nuair a neósfadh sé dhó na neithe móra a</span>
<lb n="3917"/><span>bhí déanta ag Brian do'n Chreideamh i n-Éirinn, agus na</span>
<lb n="3918"/><span>neithe ba mhó 'ná san a bhí i ndán dó a dhéanamh anois nuair a</span>
<lb n="3919"/><span>bhí a chómhacht agus a ghradam agus a dhlighthe i bhfeidhm ar</span>
<lb n="3920"/><span>Éirinn go léir.  Dúbhairt Brian leis go neósfadh sé an</span>
<lb n="3921"/><span>fhírinne do'n Phápa nuair a neósfadh sé na neithe sin dó.</span>
<lb n="3922"/><span>Ansan do bhronn Brian seóide uaisle air, agus do</span>
<lb n="3923"/><span>sgaradar.</span></p>
<lb n="3924"/>
<lb n="3925"/><p><span>D'fhág an Legáid slán ag Murchadh, agus d'fhág sé slán</span>
<lb n="3926"/><span>ag Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="3927"/>
<lb n="3928"/><p><span>Isé focal déanach adúbhairt sé le Colla agus é ag</span>
<lb n="3929"/><span>imtheacht amach ar an loing, ó Inis Cathaigh: “An cuimhin</span>
<lb n="3930"/><span>leat, a Cholla,” ar seisean, “an focal úd adúbhart leat i</span>
<lb n="3931"/><span>dtaobh Bhriain agus an nímhe?”</span></p>
<lb n="3932"/>
<lb n="3933"/><p><span>“Is cuimhin, a Thighearna Easboig,” arsa Colla.  “Do</span>
<lb n="3934"/><span>labhras leis an Ríghdhamhna.  Tá gach nídh socair díreach mar</span>
<lb n="3935"/><span>a chómhairlíghis.”</span></p>
<lb n="3936"/>
<lb n="3937"/><p><span>“Labhair airís leis,” ar seisean, “agus inis dó go</span>
<lb n="3938"/><span>ndúbhart leat labhairt airís leis.”</span></p>
<lb n="3939"/>
<lb n="3940"/><p><span>“Déanfad, a Thighearna Easboig,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="3941"/>
<lb n="3942"/><p><span>Chuaidh an Legáid ar bórd na loinge agus do ghluais an</span>
<lb n="3943"/><span>long amach ó Inis Cathaigh, siar béal na Sionainne, thar Léim</span>
<lb n="3944"/><span>Chúchulainn, amach an fharaige mhór.</span></p>
<lb n="3945"/>
<lb n="3946"/><p><span>Do dhein na manaigh i n-Inis Cathaigh a ngnó do réir na</span>
<lb n="3947"/><span>riaghal.  Bhí an sgoluigheacht ins na sgoileanaibh agus na</span>
<lb n="3948"/><span>h-úrnuighthe ins na h-eaglaisibh, an trosgadh agus an</span>
<lb n="3949"/><span>treighneas agus gach gnó diadha eile ar siúbhal mar ba cheart,</span>
<lb n="3950"/><span>fé chomairce Sheanáin naomhtha.  Bhí Colla go díchealach agus</span>
<lb n="3951"/><span>go dúrthachtach ag feuchaint i ndiaigh gach aon nídh agus i</span>
<lb n="3952"/><span>ndiaigh gach aon duine.  Bhí eochair an bosca iarainn 'n-a</span></p>
</div>
<pb n="115"/>
<div><lb n="3953"/><p><span>sheilbh féin aige go h-aireach, agus ní fheidir aoinne sa tigh</span>
<lb n="3954"/><span>ná go raibh an chailís daor úd istigh go daingean sa bhosca</span>
<lb n="3955"/><span>iarainn fé'n nglas.  Ní raibh, ámhthach.</span>
<lb n="3956"/></p>
</div>
<pb n="116"/>
<div><lb n="3957"/><p><span>Leabhar a dó.</span></p>
<lb n="3958"/>
<lb n="3959"/><p><span>Caibidiol I.</span></p>
<lb n="3960"/>
<lb n="3961"/><p><span>Cíos an Árdrígh.</span></p>
<lb n="3962"/>
<lb n="3963"/><p><span>Chómh luath agus bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht thusnuigh</span>
<lb n="3964"/><span>a chíos ar theacht chuige isteach ó gach aon pháirt d'Éirinn.</span>
<lb n="3965"/><span>Deirtear gur tugadh Brian Bóramha air mar gheall ar an</span>
<lb n="3966"/><span>gcíos a dh'éilimh sé.  Ní dóich liom go bhfuil fírinne sa</span>
<lb n="3967"/><span>n-abairt sin.  Ní h-é Brian a cheap an cíos.  Bhí cíos an</span>
<lb n="3968"/><span>Árdrígh ceapaithe na céadta blian sar a dtáinig Brian chun</span>
<lb n="3969"/><span>na h-Árdrígheachta.  Nuair a tháinig Brian chun na</span>
<lb n="3970"/><span>h-Árdrígheachta do chuir gach rígh cúige ag triall air an cíos</span>
<lb n="3971"/><span>a bhí ceangailte air, do réir dlíghe na h-Éirean, do chur ag</span>
<lb n="3972"/><span>triall ar Árdrígh Éirean.  Deir cuid de'n tseanachus gur</span>
<lb n="3973"/><span>b'é cúis 'n-ar tugadh Brian Bóramha air 'n á so.  Bóraimhe</span>
<lb n="3974"/><span>ab ainim do'n bhaile 'n-a raibh ríghtheighlach Bhriain, ag ceann</span>
<lb n="3975"/><span>na cora.  Do tugadh, as san, “Ceann Cora” ar an</span>
<lb n="3976"/><span>ríghtheighlach agus do tugadh Brian Bóraimhe ar Bhrian féin</span>
<lb n="3977"/><span>toisg é bheith 'n-a chómhnuighe ar an mBóraimhe.  Measaim</span>
<lb n="3978"/><span>gur mó an chiall atá leis an gcaint sin 'ná leis an gcaint</span>
<lb n="3979"/><span>eile.</span></p>
<lb n="3980"/>
<lb n="3981"/><p><span>Lá Samhna an lá a bhí ceapaithe i gcómhnuighe riamh chun</span>
<lb n="3982"/><span>cíosa an Árdrígh do chur isteach, agus 'seo mar a bhí an cíos</span>
<lb n="3983"/><span>socair:</span></p>
<lb n="3984"/>
<lb n="3985"/><p><span>Ó Chonachtaibh ocht gcéad bó agus ocht gcéad muc.</span>
<lb n="3986"/></p>
</div>
<pb n="117"/>
<div><lb n="3987"/><p><span>Ó mhuintir Chorcomaruadh deich gcéad damh agus deich</span>
<lb n="3988"/><span>gcéad caoira agus deich gcéad brat.</span></p>
<lb n="3989"/>
<lb n="3990"/><p><span>Ó Chorcabaoisgne deich gcéad damh agus deich gcéad molt</span>
<lb n="3991"/><span>agus deich gcéad muc agus deich gcéad brat.</span></p>
<lb n="3992"/>
<lb n="3993"/><p><span>Ó mhuintir Chiarruidhe deich gcéad damh agus deich gcéad</span>
<lb n="3994"/><span>bó agus deich gcéad muc.</span></p>
<lb n="3995"/>
<lb n="3996"/><p><span>Ó mhuintir Mhúsgráidhe trí chéad bó reamhar agus trí chéad</span>
<lb n="3997"/><span>loilígheach agus trí chéad muc agus céad brat.</span></p>
<lb n="3998"/>
<lb n="3999"/><p><span>Ó Thír Chonail chúig céad bó agus chúig céad brat.</span></p>
<lb n="4000"/>
<lb n="4001"/><p><span>Ó Thír Eoghain trí chéad muc agus trí chéad ualach iarainn.</span></p>
<lb n="4002"/>
<lb n="4003"/><p><span>Ó Chlann Rudhríghe trí caoghaid bó agus trí caoghaid muc.</span></p>
<lb n="4004"/>
<lb n="4005"/><p><span>Ó Oirghiallaibh céad agus trí fichid bó.</span></p>
<lb n="4006"/>
<lb n="4007"/><p><span>Ó Chúige Laighean trí chéad bó reamhar agus trí chéad muc</span>
<lb n="4008"/><span>agus trí chéad ualach iarainn.</span></p>
<lb n="4009"/>
<lb n="4010"/><p><span>Mar sin dóibh mór-thímpal na h-Éirean go léir.  Ní'l</span>
<lb n="4011"/><span>curtha síos anso agam ach fíor bheagán des na cíosanaibh,</span>
<lb n="4012"/><span>oiread díreach agus thaisbeánfaidh an tslígh ar a ndíoltí an</span>
<lb n="4013"/><span>cíos, agus an fághaltas cíosa a bhíodh ag tuitim ar na</span>
<lb n="4014"/><span>cineachaibh agus ar na dúthaibh fé leith.</span></p>
<lb n="4015"/>
<lb n="4016"/><p><span>Bhí a gcion de'n chíos ar na Lochlanaigh, leis, an chuid acu</span>
<lb n="4017"/><span>a bhí socair i mbailtibh móra na h-Éirean.  Bhí ar Lochlanaigh</span>
<lb n="4018"/><span>Bhaile Átha Cliath trí caoghaid píopa fíona do thabhairt mar</span>
<lb n="4019"/><span>chíos d' Árdrígh Éirean.  Bhí ar Lochlanaigh Luimníghe trí chéad</span>
<lb n="4020"/><span>agus trí fichid píopa d'fhíon dearg a thabhairt mar chíos dó.</span></p>
<lb n="4021"/>
<lb n="4022"/><p><span>B'fhéidir go bhfiafróch' duine conus fhéadfadh Lochlanaigh</span>
<lb n="4023"/><span>Luimníghe cíos a dhíol le h-Árdrígh Éirean má bhíodar go</span>
<lb n="4024"/><span>léir díbeartha a' Luimneach?</span></p>
<lb n="4025"/>
<lb n="4026"/><p><span>Bhí an chuid acu nár ghéill do Bhrian díbeartha, ach an chuid</span>
<lb n="4027"/><span>acu do ghéill dó agus do gheall bheith dílis dó, do fágadh</span>
<lb n="4028"/><span>ann iad.  Fear eagnaidhe, tuisgionach, ab eadh Brian.</span>
<lb n="4029"/><span>Daoine go raibh eólus mór acu ar gach gnó ceannaigheachta</span>
<lb n="4030"/><span>ab eadh na Lochlanaigh a bhí ins na catharachaibh cuan i n-Éirinn</span>
<lb n="4031"/><span>an uair sin.  Do thuig Brian gur bh' ana thairbhtheach an rud</span></p>
</div>
<pb n="118"/>
<div><lb n="4032"/><p><span>do mhuintir na h-Éirean ceannaighthe de'n tsórd san a bheith</span>
<lb n="4033"/><span>ins na catharachaibh a bhí ar na cuantaibh.  Go dtabharfaidís</span>
<lb n="4034"/><span>isteach ó dhúthaibh iasachta earaí nár bh' fhéidir a dhéanamh i</span>
<lb n="4035"/><span>n-Éirinn agus go gceannóchaidís ó mhuintir na h-Éirean, le</span>
<lb n="4036"/><span>díol ins na dúthaibh iasachta, ná h-earaí a déanfaí i n-Éirinn</span>
<lb n="4037"/><span>agus nár bh’ fhéidir a dhíol i n-Éirinn.  Mar gheall air sin</span>
<lb n="4038"/><span>iseadh fhág sé na Lochlanaigh ins na catharachaibh a bhí ar na</span>
<lb n="4039"/><span>cuantaibh.  D'fhág sé iad i mBaile Átha Cliath, i bPortláirge,</span>
<lb n="4040"/><span>i gCorcaigh, agus i Luimneach, agus i mbailtibh beaga eile n-a</span>
<lb n="4041"/><span>bhféadfadh loingeas teacht isteach chúcha.  Chuir sé fé chíos iad,</span>
<lb n="4042"/><span>ámhthach, agus ní raibh aon chur i gcoinnibh an chíosa acu.  Ní</span>
<lb n="4043"/><span>raibh an cíos ró throm agus an fhaid a dhíoladar an cíos</span>
<lb n="4044"/><span>bhíodar fé chosnamh Bhriain.</span></p>
<lb n="4045"/>
<lb n="4046"/><p><span>Thagadh an cíos isteach ó Éirinn go léir, gach aon lá</span>
<lb n="4047"/><span>Samhna, go teighlach Bhriain i gCeann Cora.  Dob' uathbhásach</span>
<lb n="4048"/><span>an saidhbhreas é.  Ach do chaithtí é go léir.  Bhíodh suas le</span>
<lb n="4049"/><span>trí mhíle bó ann de bhuaibh ramhara, agus trí chéad déag muc,</span>
<lb n="4050"/><span>agus do h-ithtí an fheóil sin go léir, bhí an teighlach chómh mór</span>
<lb n="4051"/><span>san, agus bhíodh oiread san daoine, uasal agus íseal, ag</span>
<lb n="4052"/><span>teacht agus ag imtheacht ann coitchianta.  Bhíodh trí chéad agus</span>
<lb n="4053"/><span>chúig cinn fhichid ann de phíopaí fíona, d'fhíon dearg, agus</span>
<lb n="4054"/><span>trí caoghaid píopa des na fíontaibh eile, agus d'óltí an</span>
<lb n="4055"/><span>fíon go léir, mar bhí féile agus fairsinge i ríghtheighlach</span>
<lb n="4056"/><span>Bhriain, agus saidhbhreas agus uaisleacht, thar gach teighlach</span>
<lb n="4057"/><span>Árdrígh d'á raibh i n-Éirinn ó aimsir Chormaic mhic Airt.</span>
<lb n="4058"/><span>Deirtí an uair sin go raibh Brian ar dhuine des na trí</span>
<lb n="4059"/><span>Árdríghtibh ba ghlórmhaire d'á raibh i n-Éirinn riamh.  Conaire</span>
<lb n="4060"/><span>Mór mac Eidirsgeóil an chéad Árdrígh dhíobh san, Cormac</span>
<lb n="4061"/><span>mac Airt an tarna h-Árdrígh dhíobh, agus Brian Bóraimhe</span>
<lb n="4062"/><span>an trímhadh h-Árdrígh dhíobh.  Choimeád Brian an mhórdhacht</span>
<lb n="4063"/><span>san agus an gradam san agus an chómhacht ríoga san 'n-a</span>
<lb n="4064"/><span>lán neart agus 'n-a lán tsoillse an fhaid a mhair a réim i</span>
<lb n="4065"/><span>n-Árdrígheacht na h-Éirean.</span>
<lb n="4066"/></p>
</div>
<pb n="119"/>
<div><lb n="4067"/><p><span>Bhí sé ríoga 'n-a phearsan.  Fear fionn, árd, deaghchúmtha</span>
<lb n="4068"/><span>dob' eadh é; fear géagach, fuinneamhail, cuthaigh.  Bhí a</span>
<lb n="4069"/><span>cheannacha solusmhar.  Bhí éadan leathan, árd, bán air.  Bhí</span>
<lb n="4070"/><span>srón fhada dhíreach air agus í beagáinín ró théagartha, ba</span>
<lb n="4071"/><span>dhóich leat, do'n chuid eile d'á cheannachaibh.  Ní raibh puínn</span>
<lb n="4072"/><span>féasóige air agus féasóg dhonn ab eadh an méid a bhí air</span>
<lb n="4073"/><span>sar ar liath sí.  An rud a déarfá leis an sróin déarfá le</span>
<lb n="4074"/><span>gach ball eile d'á cheannachaibh é nuair fheuchfá ar gach ball</span>
<lb n="4075"/><span>fé leith dhíobh, .i. go raibh an ball san beagáinín ró mhór; ach</span>
<lb n="4076"/><span>nuair fheuchfá ar a aghaidh i n-aonfheacht chífeá go raibh na</span>
<lb n="4077"/><span>ceannacha go léir do réir a chéile cruinn.  Isé rud is mó</span>
<lb n="4078"/><span>a thabharfá fé ndeara, ámthach, 'ná go raibh, dar leat, an</span>
<lb n="4079"/><span>iomad báine 'n-a chúntanós.  Ansan, nuair fheuchfá ar a</span>
<lb n="4080"/><span>phearsan ba dhóich leat, ar an gcéad amharc, go raibh na géaga</span>
<lb n="4081"/><span>pas beag ró mhór, ró théagartha, do'n chabhail, ach nuair a</span>
<lb n="4082"/><span>thómhaisfeá an cliabh chífeá go raibh an cliabh san níba</span>
<lb n="4083"/><span>théagartha go mór 'ná cliabh aon fhir eile des na fearaibh a</span>
<lb n="4084"/><span>bhí ar a theighlach.  Ansan ar ball, ní ró mhór an iongnadh a</span>
<lb n="4085"/><span>bhéadh ort nuair a chífeá a chlaidheamh aige 'á chasadh i dtreó</span>
<lb n="4086"/><span>gur dhóich leat ná béadh meaghchaint slaite ann, agus nuair a</span>
<lb n="4087"/><span>bhéarfá ad' láimh féin ar an gclaidheamh gcéadna go</span>
<lb n="4088"/><span>gcaithfeá do dhá láimh a chur ar an ndornchur chun é chasadh i</span>
<lb n="4089"/><span>n-aon chor.  Thuigfeá ad' aigne ansan gur bh' é téagar agus</span>
<lb n="4090"/><span>neart na ngéag fé ndeara do'n chabhail feuchaint chómh caol.</span></p>
<lb n="4091"/>
<lb n="4092"/><p><span>Bhí an croídhe agus an aigne agus an mheabhair chinn, agus</span>
<lb n="4093"/><span>an tuisgint, agus an fhoidhne, agus an fhaidearaídhe, agus an</span>
<lb n="4094"/><span>géire inntleachta, chómh maith ar gach aon tsaghas cuma le</span>
<lb n="4095"/><span>neart an chuirp agus na ngéag.</span></p>
<lb n="4096"/>
<lb n="4097"/><p><span>Nuair a bhíodh an fear san ag riar na slógh agus 'ghá gcur</span>
<lb n="4098"/><span>i n-íodhnaibh catha agus nuair a labhradh sé leis na fearaibh,</span>
<lb n="4099"/><span>do h-airightí an uile fhocal uaidh go h-árd agus go glan, ó</span>
<lb n="4100"/><span>cheann ceann de pháirc an chamtha; agus i spéirlinn catha,</span>
<lb n="4101"/><span>dá labhradh sé árd, ag stiúrughadh na bhfear nó 'ghá ngríosadh</span></p>
</div>
<pb n="120"/>
<div><lb n="4102"/><p><span>chun an chómhraic, do mhothuigheadh na fir a bhíodh i n' aice</span>
<lb n="4103"/><span>píoparnach 'n-a gcluasaibh, bhí a leithéid sin d'uchtach aige</span>
<lb n="4104"/><span>agus a leithéid sin de neart 'n-a chliabh agus 'n-a cheann agus</span>
<lb n="4105"/><span>'n-a ghuth.  Nuair a labhradh an guth san i lár an chatha do</span>
<lb n="4106"/><span>chritheadh an namhaid, agus is minic a bhaineadh fuaim an ghutha</span>
<lb n="4107"/><span>san a misneach díobh agus go n-iompuighdís agus go</span>
<lb n="4108"/><span>dteithidís.  Níor bh’ aon iongnadh an fear san do ghabháil</span>
<lb n="4109"/><span>tré shlóightibh namhad mar a ghaibh, agus é theacht chun</span>
<lb n="4110"/><span>Árdrígheacht na h-Éirean mar a tháinig.</span></p>
<lb n="4111"/>
<lb n="4112"/><p><span>Bhí ana dheabhramh agá mhac, Murchadh, leis.  Bhí an téagar</span>
<lb n="4113"/><span>céadna ag Murchadh ins na géagaibh, agus an feuchaint chaol</span>
<lb n="4114"/><span>sa chabhail aige mar gheall ar théagar na ngéag.  Bhí sé i</span>
<lb n="4115"/><span>n-aigne Dhúlainn Óig agus i n-aigne na bhfear eile n-a raibh</span>
<lb n="4116"/><span>aithne acu ar an mbeirt, gur throime agus gur threise agus</span>
<lb n="4117"/><span>gur bh'fhearr d'fhear Murchadh 'ná athair an lá b'fhearr a</span>
<lb n="4118"/><span>bhí an t-athair.</span></p>
<lb n="4119"/>
<lb n="4120"/><p><span>Bhí an bheirt tréan go maith.  Bhí fir thréana ar Dhál gCais,</span>
<lb n="4121"/><span>agus d' admhuighdar go léir ná raibh aon bhreith riamh ag aon</span>
<lb n="4122"/><span>fhear eile acu ar aoinne de'n bheirt sin.</span></p>
<lb n="4123"/>
<lb n="4124"/><p><span>CAIBIDIOL II.</span></p>
<lb n="4125"/>
<lb n="4126"/><p><span>MEARBHALL AIGNE.</span></p>
<lb n="4127"/>
<lb n="4128"/><p><span>Nuair a bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht do thusnuigh</span>
<lb n="4129"/><span>breis des na h-uaislibh ar bheith ag teacht go Ceann Cora as</span>
<lb n="4130"/><span>gach áird i gcian agus i gcómhngar.  Níor bhfada go</span>
<lb n="4131"/><span>mb' éigean tuille slíghe dhéanamh sa ríghtheighlach.  B'éigean</span>
<lb n="4132"/><span>an ríghtheighlach do chur i méid.  B'éigean tighthe nua do chur</span>
<lb n="4133"/><span>suas, i n-aice an tíghe mhóir, i dtreó, nuair a thiocfadh rígh</span></p>
</div>
<pb n="121"/>
<div><lb n="4134"/><p><span>cúige nó priúnsa nó fear léighinn, go bhféadfaí é cur chun</span>
<lb n="4135"/><span>cómhnuighthe ar a shuaimhneas, pé fada gairid ba mhaith leis</span>
<lb n="4136"/><span>fanmhaint.</span></p>
<lb n="4137"/>
<lb n="4138"/><p><span>Chuir an obair sin tuille gnótha ar Meargach agus ar na</span>
<lb n="4139"/><span>ceárdaidhthibh a bhí ag obair aige.  D'á éaghmuis sin, chómh luath</span>
<lb n="4140"/><span>agus bhí Brian i n' Árdrígh ar Éirinn bhí na ríghthe eile, ríghthe</span>
<lb n="4141"/><span>na gcúigí, ag cur fios go Ceann Cora ar gach aon tsaghas</span>
<lb n="4142"/><span>airm.  Ní raibh aon mheas ar chlaidheamh ná ar shleagh ná ar</span>
<lb n="4143"/><span>thuaigh mura bhféadfaí a rádh gur i gCeann Cora, i gceártain</span>
<lb n="4144"/><span>Mheargaigh, a deineadh iad.  Do chuir san, leis, tuille gnótha</span>
<lb n="4145"/><span>ar Mheargach.  B'éigean dó tuille gaibhní agus tuille de</span>
<lb n="4146"/><span>gach aon tsaghas ceárdaithe do chur ag obair.  Bhí cúram mór</span>
<lb n="4147"/><span>air, ach bhí nídh ar a aigne ba mheasa dhó chuige 'ná an cúram,</span>
<lb n="4148"/><span>d'á mhéid é.  Bhí fhios aige go raibh an chailís dhaor úd guidithe</span>
<lb n="4149"/><span>as an mainistir agus gur bh 'é féin fé ndeár é.  Bhí fhios</span>
<lb n="4150"/><span>aige gur dhein sé beart shímplídhe nuair a thug sé an</span>
<lb n="4151"/><span>mhacshamhail úd na h-eochrach isteach i láimh aoinne le breith</span>
<lb n="4152"/><span>síos ag triall ar Cholla.  Bhí fhios aige go raibh sé ceart</span>
<lb n="4153"/><span>aige féin dul síos agus í thabhairt isteach i láimh Cholla féin.</span>
<lb n="4154"/><span>Dá ndeineadh sé mar sin thiocfadh an fhírinne amach láithreach,</span>
<lb n="4155"/><span>agus ní guidfí an chailís.</span></p>
<lb n="4156"/>
<lb n="4157"/><p><span>Bhí sé ag machtnamh ar an méid sin ó'n lá a bhí an Legáid</span>
<lb n="4158"/><span>ag caint leis agus d'á mhéid machtnamh a dhein sé ar an sgéal</span>
<lb n="4159"/><span>iseadh is mó a bhí an sgéal ag breith ghreama ar a chroídhe.</span>
<lb n="4160"/><span>Bhí an sgéal 'á chur amú ar a ghnó agus ag baint codla na</span>
<lb n="4161"/><span>h-oídhche dhé.  Níor bh’ fhéidir dó labhairt le h-aoinne 'n-a</span>
<lb n="4162"/><span>thaobh, ná cómhairle dh'iaraidh ar aon duine de'n mhuintir a bhí</span>
<lb n="4163"/><span>'n-a tímpal, ná ar aon duine de theighlach Bhriain, le h-eagla</span>
<lb n="4164"/><span>gur tuille díobhála a dhéanfadh sé.  Fé dheire shocaruigh sé</span>
<lb n="4165"/><span>ar dhul síos agus ar labhairt le Colla féin.  Chuaidh sé síos</span>
<lb n="4166"/><span>agus do labhair sé le Colla.</span></p>
<lb n="4167"/>
<lb n="4168"/><p><span>“Feuch, a Athair,”  ar seisean, “tá mo chroídhe briste ó</span>
<lb n="4169"/><span>bheith ag machtnamh ar an gcuma úd 'n-ar deineadh amadán</span></p>
</div>
<pb n="122"/>
<div><lb n="4170"/><p><span>díom i dtaobh na h-eochrach agus i dtaobh na cailíse.  Ní</span>
<lb n="4171"/><span>fhéadfainn fanmhaint a thuille gan teacht chun cainte le t'</span>
<lb n="4172"/><span>onóir.  Ní foláir rud éigin a dhéanamh chun teacht suas leis</span>
<lb n="4173"/><span>an mbitheamhnach, pé h-é féin.  Brisfidh mo shláinte nó</span>
<lb n="4174"/><span>imtheóchad as mo mheabhair mura ndeintear rud éigin.”</span></p>
<lb n="4175"/>
<lb n="4176"/><p><span>“Tá m'aigne féin chómh suaithte le t aigne-se mar gheall</span>
<lb n="4177"/><span>air, a dhuin'uasail,” arsa Colla, “agus dá mbéinn ag</span>
<lb n="4178"/><span>machtnamh go ceann bliana air ní dóich liom go bhféadfainn</span>
<lb n="4179"/><span>cuimhneamh ar cad is ceart a dhéanamh.  Dá dtagadh an</span>
<lb n="4180"/><span>t-Árdrígh chúgham anso agus go ndéarfadh sé gur mhaith leis</span>
<lb n="4181"/><span>an chailís a dh'fheisgint, cad a bhéadh agam le rádh leis?</span>
<lb n="4182"/><span>B'fhéidir go ndéarfadh sé i n’ aigne féin go bhfuil an chailís</span>
<lb n="4183"/><span>sin ró dhaor chun í fhágáilt anso.  Níor bh’ aon iongnadh liom</span>
<lb n="4184"/><span>go ndéarfadh.  B'fhéidir go dtuigfeadh sé i n’ aigne gur</span>
<lb n="4185"/><span>cheart cailís chómh luachmhar a thabhairt do phríomh-eaglais na</span>
<lb n="4186"/><span>h-Éirean.  Gur mhaith an tseóid í d’ Árdrígh Éirean le</span>
<lb n="4187"/><span>bronnadh ar phríomh-eaglais Éirean, ar eaglais Árdmhacha.</span>
<lb n="4188"/><span>Is ar eaglais Árdmhacha ba cheart í bhronnadh.  Siné a</span>
<lb n="4189"/><span>déarfadh aoinne a chífeadh í.  Táim mar a bhéinn i n-uisge</span>
<lb n="4190"/><span>bheirithe ó fuair Brian an Árdrígheacht agus ná feadar cad</span>
<lb n="4191"/><span>é an neómat a bhéadh sé chúgham isteach 'ghá rádh gur mhaith</span>
<lb n="4192"/><span>leis an cháilís sin a dh'fheisgint.  Is truagh chráidhte nár</span>
<lb n="4193"/><span>choimeád sé í an chéad lá agus gan í thabhairt i n-aon chor</span>
<lb n="4194"/><span>dúinn!”</span></p>
<lb n="4195"/>
<lb n="4196"/><p><span>“Cad déarfá, a Athair,” arsa Meargach, “dá dtéidhinn</span>
<lb n="4197"/><span>agus an sgéal a dh'innsint do Mhurchadh ó thusach go</span>
<lb n="4198"/><span>deire?”</span></p>
<lb n="4199"/>
<lb n="4200"/><p><span>“Caithfear an sgéal a dh'innsint gan a thuille ríghnis, dó</span>
<lb n="4201"/><span>féin nó do Bhrian,” arsa Colla.  “D'innseas féin an sgéal</span>
<lb n="4202"/><span>do'n Legáid, mar is eól duit.  Dá n-iartí an chailís orm an</span>
<lb n="4203"/><span>fhaid a bhí an Legáid anso do neósfadh an Legáid do'n</span>
<lb n="4204"/><span>Árdrígh cad a bhí imthighthe uirthi.  Bhéadh an Legáid idir mé</span>
<lb n="4205"/><span>agus an t-Árdrígh agam.  Anois tá an Legáid imthighthe agus</span></p>
</div>
<pb n="123"/>
<div><lb n="4206"/><p><span>tá sgannra orm le h-eagla go n-iarfaí an chailís orm.  Má</span>
<lb n="4207"/><span>deir Brian, ‘Cad 'n-a thaobh nár innsis dúinn láithreach go</span>
<lb n="4208"/><span>raibh sí imthighthe?’  Cad a bheidh le rádh agam?  Déarfar gur</span>
<lb n="4209"/><span>breagh a thuas uain do'n bhitheamhnach ar imtheacht slán agus</span>
<lb n="4210"/><span>an chailís a bhreith leis agus do chur ó aon fhághail a bheith ar</span>
<lb n="4211"/><span>í thabhairt thar n-ais.”</span></p>
<lb n="4212"/>
<lb n="4213"/><p><span>“B'fhéidir, a Athair,” arsa Meargach, “go mbéadh sé</span>
<lb n="4214"/><span>chómh maith againn dul chun cainte le Murchadh agus an sgéal</span>
<lb n="4215"/><span>a dh'innsint dó ó thusach go deire.  Mise fé ndeár an t-olc</span>
<lb n="4216"/><span>go léir.  Ní raibh aon cheart agam gan teacht anso chun</span>
<lb n="4217"/><span>caint leat-sa sar ar thugas uaim an eochair!  Ní fheadar</span>
<lb n="4218"/><span>an tsaoghal cad d'imthigh orm agus a leithéid de ghnó</span>
<lb n="4219"/><span>leanbaidhe dhéanamh.  Nuair a chonac an aibíd agus an cochal</span>
<lb n="4220"/><span>do baineadh de m' chosaint mé glan.”</span></p>
<lb n="4221"/>
<lb n="4222"/><p><span>“Is uathbhásach an sgéal é,” arsa Colla.  “Ní fheadar an</span>
<lb n="4223"/><span>tsaoghal cá dtáinig an aibíd.  Thaisbeáin an Legáid na</span>
<lb n="4224"/><span>manaigh go léir duit agus dúbhairt sé go ndúbhraís nár</span>
<lb n="4225"/><span>bh’ aoinne acu a bhí ann.”</span></p>
<lb n="4226"/>
<lb n="4227"/><p><span>“Dúbhart,” arsa Meargach, “agus dob' fhíor dhom é.  Ní</span>
<lb n="4228"/><span>h-aoinne acu a bhí ann.”</span></p>
<lb n="4229"/>
<lb n="4230"/><p><span>“Ní miste dhom a dh'innsint duit,” arsa Colla, “go raibh</span>
<lb n="4231"/><span>sórd droch amhrais ag an Legáid ar an sagart óg so againn</span>
<lb n="4232"/><span>ar an Athair Art mac Duibh, ach dúbhart-sa leis dá mba dhó</span>
<lb n="4233"/><span>san a thabharfá-sa macshamhail na h-eochrach go n-aithneófá é.”</span></p>
<lb n="4234"/>
<lb n="4235"/><p><span>“D' aithneóchainn, a Athair,” arsa Meargach.  “Tá a lán</span>
<lb n="4236"/><span>des na manaigh atá anso agus d' aithneóchainn iad, leis.  An</span>
<lb n="4237"/><span>manach gur thugas an eochair dó ní fheaca roimis sin é ná</span>
<lb n="4238"/><span>ó shin.”</span></p>
<lb n="4239"/>
<lb n="4240"/><p><span>“Ní baoghal go bhfeacaís ó shin é,” arsa Colla, “agus ní</span>
<lb n="4241"/><span>dócha gur baoghal go bhfeicfir airís é má fhéadan sé</span>
<lb n="4242"/><span>coimeád as do radharc.  Is dóich liom d'á luathacht a bheidh</span>
<lb n="4243"/><span>an sgéal go léir innste do Mhurchadh againn gur b’ eadh is</span>
<lb n="4244"/><span>fearr é.”</span>
<lb n="4245"/></p>
</div>
<pb n="124"/>
<div><lb n="4246"/><p><span>D'imthigh an bheirt suas go Luimneach agus as san go Ceann</span>
<lb n="4247"/><span>Cora.  Fuaradar caoi ar chaint a dhéanamh le Murchadh agus</span>
<lb n="4248"/><span>d'innseadar dó gach nídh fé mar a thuit amach, i dtaobh na</span>
<lb n="4249"/><span>cailíse.  Cheistigh sé iad go dlúth, díreach mar a cheistigh an</span>
<lb n="4250"/><span>Legáid Colla.  D'á fheabhas a cheistigh sé iad, ámhthach, iseadh</span>
<lb n="4251"/><span>ba mhó a chuaidh an sgéal i n-aimhréidh air agus iseadh ba</span>
<lb n="4252"/><span>dheacara dhó aon tuairim a thabhairt do cé r' bh' é an</span>
<lb n="4253"/><span>bitheamhnach.  Dúbhairt sé leó gur bh'fhearr gan an sgéal do</span>
<lb n="4254"/><span>leigint amach.</span></p>
<lb n="4255"/>
<lb n="4256"/><p><span>“Isé mo thuairim láidir,” ar seisean, “pé h-é an</span>
<lb n="4257"/><span>bitheamhnach, ná fuil sé ró fhada uainn an neómat so, agus</span>
<lb n="4258"/><span>go bhfuil sé ag faire go dlúth orainn feuchaint cad a</span>
<lb n="4259"/><span>dhéanfaimíd.  Ní h-aon duine iasachta é.  Thaisbeáin sé an</span>
<lb n="4260"/><span>iomad eóluis.  Bhí fhios aige cá raibh an chailís i gcoimeád,</span>
<lb n="4261"/><span>agus bhí fhios aige cá raibh an eochair, agus bhí fhios aige cé r'</span>
<lb n="4262"/><span>bh' é an gabha a dhein an eochair.  Is iongantach an bob a</span>
<lb n="4263"/><span>bhuail sé ort, a Mheargaigh!”  ar seisean, ag cur sgeartadh</span>
<lb n="4264"/><span>gáire as. — “Má airighim-se aon fhocal ó m'athair,” ar</span>
<lb n="4265"/><span>seisean, “'ghá rádh gur mhaith leis an chailís a dh'fheisgint, nó</span>
<lb n="4266"/><span>gur mhaith leis í chur go h-Árdmhacha, cuirfidh mé dhé é.  Ní</span>
<lb n="4267"/><span>mór dhúinn go léir bheith ag faire coitchianta feuchaint an</span>
<lb n="4268"/><span>bhfaighmís aon phioc de radharc ná de bhalaith an bhitheamhnaigh.”</span></p>
<lb n="4269"/>
<lb n="4270"/><p><span>Chuir an méid sin aigne na beirte chun suaimhnis mórán.</span>
<lb n="4271"/><span>Tháinig Meargach go Luimneach chun a ghnótha, agus tháinig</span>
<lb n="4272"/><span>Colla abhaile chun na mainistreach.</span></p>
<lb n="4273"/>
<lb n="4274"/><p><span>Nuair fhágadar Murchadh do chrom seisean ar mhachtnamh.</span>
<lb n="4275"/><span>Thuig sé áilneacht na cailíse agus a daoire.  Bhí fhios aige,</span>
<lb n="4276"/><span>pé r' bh' é an bitheamhnach, go ndéanfadh an chailís sin fear</span>
<lb n="4277"/><span>saidhbhir dé i gcaitheamh a shaoghail, dá bhféadadh sé í dhíol,</span>
<lb n="4278"/><span>agus go ndéanfadh sí daoine saidhbhre d'á shliocht ar feadh</span>
<lb n="4279"/><span>seacht nglún.  Bhí fhios aige nár bh’ fhéidir í dhíol i n-Éirinn.</span>
<lb n="4280"/><span>Dá gceannaightí í i n-aon mhainistir ná i n-aon eaglais i</span>
<lb n="4281"/><span>n-Éirinn go n-aireófí teacht tháirsí go luath, ó bhéal go béal,</span></p>
</div>
<pb n="125"/>
<div><lb n="4282"/><p><span>ameasg ríghthe agus daoine, ar fuid na h-Éirean go léir.</span>
<lb n="4283"/><span>Bhí fhios aige, d'á bhrígh sin, nár bh'fhéidir í dhíol gan í chur</span>
<lb n="4284"/><span>amach a' h-Éirinn.  Tré cheannaighe éigin Lochlanach a caithfí</span>
<lb n="4285"/><span>san do dhéanamh.  Bhí gach aon bhaoghal, dar leis go raibh</span>
<lb n="4286"/><span>san déanta cheana.  Bhí an iomad aimsire fághalta ag an</span>
<lb n="4287"/><span>mbitheamhnach, agus do réir an bhuib a bhuail sé ar Mheargach</span>
<lb n="4288"/><span>níor bhitheamhnach é do thabharfadh aon fhaillígh sa n-aimsir a</span>
<lb n="4289"/><span>tugadh dó.  Má bhí an chailís imthighthe thar faraige ní raibh</span>
<lb n="4290"/><span>ann ach fiantas, dar leis, bheith ag cuimhneamh ar theacht suas</span>
<lb n="4291"/><span>léi go deó.  “Ach ní'l agam le déanamh ach bheith ag faire</span>
<lb n="4292"/><span>chúgham,” ar seisean i n’ aigne féin.</span></p>
<lb n="4293"/>
<lb n="4294"/><p><span>“Ní chuirfinn thar mo leasmháthair é!” ar seisean, a'</span>
<lb n="4295"/><span>machtnamh eile.  “Is aici bhí an chailís i gcoimeád sar ar</span>
<lb n="4296"/><span>cuireadh síos í go h-Inis Cathaigh.  Agus is cuimhin liom go</span>
<lb n="4297"/><span>maith nách le h-aon deagh-thoil a sgar sí leis an seóid uasail.</span>
<lb n="4298"/><span>Ach cé r' bh' é an manach?  Agus cá bhfuair sé an aibíd agus</span>
<lb n="4299"/><span>an cochal má ba mhanach bréige é?  Conus a fuair sé amach</span>
<lb n="4300"/><span>gur bh' é Meargach a dhein an eochair?  Ní dócha go</span>
<lb n="4301"/><span>gcuirfeadh sí féin aibíd agus cochal uimpi — ach cad é</span>
<lb n="4302"/><span>sin agam 'á rádh!  D'aithneóch' an gabha í láithreach.  Má 'sí</span>
<lb n="4303"/><span>a dhein an gníomh, agus go deimhin, a rígan, ní chuirfinn-se</span>
<lb n="4304"/><span>thort é, bhí duine éigin aici chun na h-oibre dhéanamh di.  Cé</span>
<lb n="4305"/><span>r' bh' é an duine sin? — Ní fheadar an tsaoghal.  Ní'l</span>
<lb n="4306"/><span>agam ach bheith ag faire chúgham.— Ach caithfear feuchaint</span>
<lb n="4307"/><span>ad’ dhiaigh go géar, a rígan, i neithibh eile leis.  Ní gan chúis</span>
<lb n="4308"/><span>a thug an Legáid an foláramh deirineach so dhom agus é ag</span>
<lb n="4309"/><span>imtheacht, tar éis an fholáraimh chéadna thabhairt dom tamal</span>
<lb n="4310"/><span>roimis sin.  Ó, ambasa ní dhéanfaidh sé an gnó dhom aon</span>
<lb n="4311"/><span>mhíogarnach a theacht orm.”</span>
<lb n="4312"/></p>
</div>
<pb n="126"/>
<div><lb n="4313"/><p><span>CAIBIDIOL III.</span></p>
<lb n="4314"/>
<lb n="4315"/><p><span>“LADY, DOST THOU NOT FEAR TO STRAY.”</span></p>
<lb n="4316"/>
<lb n="4317"/><p><span>Cuid de'n chéad ghnó a dhein Brian, chómh luath agus bhí sé</span>
<lb n="4318"/><span>socair daingean sa n-Árdrígheacht, ab eadh na h-eaglaisí a</span>
<lb n="4319"/><span>bhí loitithe i ndiaigh na Lochlanach do dheisiughadh agus do</span>
<lb n="4320"/><span>shlánughadh agus do chur i dtreó airís.  Chuir sé suas as</span>
<lb n="4321"/><span>eaglais mhór i gCill Dálua; agus an eaglais i n-Inis</span>
<lb n="4322"/><span>Cathaigh; agus dhein sé athnuachaint ar an eaglais i dTuaim</span>
<lb n="4323"/><span>Gréine.  Dhein sé bóithre móra ó thaobh taobh agus ó cheann</span>
<lb n="4324"/><span>ceann d' oileán na h-Éirean, agus dhein sé drochaid</span>
<lb n="4325"/><span>bhreaghtha leathana láidire ins na h-áiteanaibh 'n-a dtéidheadh</span>
<lb n="4326"/><span>na bóithre sin treasna aibhní, i dtreó gur dhein sé tairbhthe</span>
<lb n="4327"/><span>ana mhór do'n phoibilidheacht, mar gur chuir sé ar chumas</span>
<lb n="4328"/><span>daoine dul ar chuardaibh fada gan an iomad trioblóide.</span>
<lb n="4329"/><span>Bhí áthas mór ar an bpoibilidheacht mar gheall ar na</span>
<lb n="4330"/><span>h-oibreachaibh sin.</span></p>
<lb n="4331"/>
<lb n="4332"/><p><span>Dhein sé dúna agus daingeana láidire, leis, i n-a lán</span>
<lb n="4333"/><span>áiteana, agus chuir sé buidheana maithe láidire fear isteach</span>
<lb n="4334"/><span>ins na dúnaibh sin agus ins na daingeanaibh sin, mar lucht</span>
<lb n="4335"/><span>coimeádta, i dtreó go mbeidís ann i gcómhnúighe chun na</span>
<lb n="4336"/><span>tíre do chosaint agus chun smacht an Árdrígh do chur i</span>
<lb n="4337"/><span>bhfeidhm ar aon duine, nó ar aon aicme daoine, do mheasfadh</span>
<lb n="4338"/><span>an smacht san do mhilleadh.  Do neartuigh sé ar an gcuma</span>
<lb n="4339"/><span>san ríghtheighlach Chaisil, agus ríghtheighlach Cheanfheabhrad, agus</span>
<lb n="4340"/><span>an ríghtheighlach i n-Inis Locha Cé, agus an ríghtheighlach i n-Inis</span>
<lb n="4341"/><span>Locha Guir, agus an ríghtheighlach i nDún gCrot, agus mórán</span>
<lb n="4342"/><span>eile de dhúnaibh agus de ríghtheighlachaibh ar fuid na h-Éirean,</span>
<lb n="4343"/><span>agus chuir sé na buidheana fear isteach ionta chun iad a</span>
<lb n="4344"/><span>choimeád agus do chosaint.  Do neartuigh san a chómhacht féin</span></p>
</div>
<pb n="127"/>
<div><lb n="4345"/><p><span>go mór ar fuid na h-Éirean go léir, i dteannta sgáth agus</span>
<lb n="4346"/><span>eagla do chur ar a namhaid, amuich agus i mbaile.</span></p>
<lb n="4347"/>
<lb n="4348"/><p><span>Chuir sé lucht léighinn agus eóluis ag sgrúdadh agus ag</span>
<lb n="4349"/><span>breithniughadh na sean dlighthe agus 'ghá dtabhairt chun soluis,</span>
<lb n="4350"/><span>an chuid acu a bhí imthighthe a' cuimhne; agus fé mar a chonaic</span>
<lb n="4351"/><span>sé gádh leó, chuir se i bhfeidhm airís aon chuid acu a bhí</span>
<lb n="4352"/><span>imthighthe a' feidhm le faillígh nó de thoradh aimsire.  Níor</span>
<lb n="4353"/><span>ró dheacair dó san a dhéanamh.  Bhí a leithéid d'uraim i</span>
<lb n="4354"/><span>gcómhnuighe riamh ag an nGaedhal do dhlígh na rígheachta nár</span>
<lb n="4355"/><span>ghádh a dhéanamh ach a chur i n-iúil dó go raibh an dlígh ann chun</span>
<lb n="4356"/><span>a chur fhiachaibh air an dlígh do chómhlíonadh.  Bíon iongnadh</span>
<lb n="4357"/><span>anois ar sgoláirthíbh nuair a chíd siad ná raibh aicme</span>
<lb n="4358"/><span>áirighthe, ceapaithe chun na dlígh chur i bhfeidhm, i n-Éirinn fadó.</span>
<lb n="4359"/><span>Is dóich leó, agus is fíor dhóibh é, gur bh obair bhaoth dlígh</span>
<lb n="4360"/><span>dhéanamh dos na daoine atá ar an saoghal anois, ná bheith ag</span>
<lb n="4361"/><span>brath air go ndéanfaidís an dlígh sin do chómhlíonadh, mura</span>
<lb n="4362"/><span>gceapfaí aicme láidir chun a chur fhiachaibh ortha an dlígh</span>
<lb n="4363"/><span>chómhlíonadh.  Ní thuigid siad conus a féadadh dlighthe</span>
<lb n="4364"/><span>déanamh i n-Éirinn fadó agus ansan a dh'fhágáilt fé-s na</span>
<lb n="4365"/><span>daoine féin na dlighthe do chómhlíonadh.  Do féadtí san do</span>
<lb n="4366"/><span>dhéanamh mar, chómh luath agus thuigeadh an phoibilidheacht an</span>
<lb n="4367"/><span>dlígh bheith ann, do chuireadh toil phoibilidhe na ndaoine</span>
<lb n="4368"/><span>fhiachaibh ar gach duine fé leith an dlígh do chómhlíonadh.</span>
<lb n="4369"/><span>B'fhearr le gach duine fé leith, go mór, an dlígh do</span>
<lb n="4370"/><span>chómhlíonadh 'ná fulang leis an ndroch mheas phoibilidhe a bhéadh</span>
<lb n="4371"/><span>air dá bhfeiceadh na daoine é ag tabhairt droch meas nó</span>
<lb n="4372"/><span>tarcaisne do'n dlígh.  Tá soluídí maithe againn ar fheidhm</span>
<lb n="4373"/><span>de'n tsórd san sa n-aimsir seo féin.  Má théidhean nós</span>
<lb n="4374"/><span>áirighthe i bhfeidhm ar an bpoibilidheacht anois féin feuch cá</span>
<lb n="4375"/><span>bhfuil an duine fé leith go mbeidh sé de mhisneach aige an</span>
<lb n="4376"/><span>nós san do bhriseadh!  Aigne phoibilidhe na ndaoine isí</span>
<lb n="4377"/><span>chuireadh dlighthe i bhfeidhm i n-Éirinn fadó, agus is fearr a</span>
<lb n="4378"/><span>chuireadh sí i bhfeidhm iad, agus is iomláine, 'ná mar a thagan</span>
<lb n="4379"/><span>le neart armála dlighthe chur i bhfeidhm anois.</span>
<lb n="4380"/></p>
</div>
<pb n="128"/>
<div><lb n="4381"/><p><span>Ná measadh aoinne, ámhthach, ná bristí dlighthe i n-Éirinn</span>
<lb n="4382"/><span>fadó.  Do bristí go deimhin.  Ach nuair a thagadh an t-é ar</span>
<lb n="4383"/><span>a ndéintí an éagcóir, os cómhair an bhreithimh, agus nuair a</span>
<lb n="4384"/><span>thugadh an breitheamh a bhreith, do glactí an bhreith ar gach taobh</span>
<lb n="4385"/><span>agus do déintí d'á réir.  Bhí sé daingean i n-aigne na</span>
<lb n="4386"/><span>ndaoine, aoinne ná taisbeánfadh an uraim sin do'n dlígh</span>
<lb n="4387"/><span>ná béadh an rath air.  Níor ró dheacair dlighthe fóghanta do</span>
<lb n="4388"/><span>chur i bhfeidhm ameasg daoine de'n tsórd san.</span></p>
<lb n="4389"/>
<lb n="4390"/><p><span>Dhein Brian nídh eile do chabhruigh go mór leis chun na</span>
<lb n="4391"/><span>ndlighthe do chur i bhfeidhm.  Ó'n lá a ghlac sé arm gaisge,</span>
<lb n="4392"/><span>agus gan é ach chúig bliana déag, do thaisbeáin sé, 'n-a</span>
<lb n="4393"/><span>ghníomharthaibh agus 'n-a bhéasaibh agus ins gach aon tsaghas</span>
<lb n="4394"/><span>deighleála idir é féin agus daoine eile, go raibh beann thar</span>
<lb n="4395"/><span>bár aige ar an gceart, ná déanfadh sé éagcóir ar aon</span>
<lb n="4396"/><span>Chríostaidhe, pé 'cu caraid nó namhaid é, pé 'cu íseal nó</span>
<lb n="4397"/><span>uasal é.  Do tugadh an méid sin fé ndeara.  Ansan, fé</span>
<lb n="4398"/><span>mar a leath cómhacht Bhriain agus fé mar a mhéaduigh a</span>
<lb n="4399"/><span>chreideamhaint, do dhein daoine eile, uasal agus íseal,</span>
<lb n="4400"/><span>aithris air.  Ar ball, bhí acu go léir, nó dúbhradar go léir</span>
<lb n="4401"/><span>go raibh acu, beann thar bár ar an gceart, fé mar a bhí ag</span>
<lb n="4402"/><span>Brian.  Do glacadh an ceart 'n-a nós acu.  Ansan bhí neart</span>
<lb n="4403"/><span>an nóis ag cur le neart an chirt.  Bhí neart eile ag cur</span>
<lb n="4404"/><span>leis an dá neart san.  B'é neart é sin 'ná neart an</span>
<lb n="4405"/><span>Chreidimh.</span></p>
<lb n="4406"/>
<lb n="4407"/><p><span>Ná bíodh aon iongnadh ar aoinne gan aon ghádh a bheith le</span>
<lb n="4408"/><span>neart armála chun dlighthe chur i bhfeidhm nuair a bhí na trí</span>
<lb n="4409"/><span>nirt sin, neart cirt, agus neart nóis, agus neart Creidimh,</span>
<lb n="4410"/><span>ag oibriughadh as acfuinn a chéile chun dlighthe chur i bhfeidhm.</span></p>
<lb n="4411"/>
<lb n="4412"/><p><span>Tugaimís fé ndeara cad a thuig amach do Bhrian i n-aon</span>
<lb n="4413"/><span>phúnc amháin de'n cheart agus de'n bheann a bhí aige ar an</span>
<lb n="4414"/><span>gceart.  Chonaic gach aoinne go raibh aon bheart amháin</span>
<lb n="4415"/><span>éagcóra na ceadóchadh Brian ar an tsaghas cleas ná résún.</span>
<lb n="4416"/><span>B'í beart éagcóra í sin 'ná masla thabhairt do mhnaoi.</span></p>
</div>
<pb n="129"/>
<div><lb n="4417"/><p><span>Chonaic na fir go léir, íseal agus uasal, go raibh gráin gan</span>
<lb n="4418"/><span>teóra ag Brian ar ghníomharthaibh de'n tsórd san.  Mar</span>
<lb n="4419"/><span>gheall ar an uraim a bhí acu do Bhrian do dhein na fir go</span>
<lb n="4420"/><span>léir, uasal agus íseal, aithris air sa nídh sin, leis.  Má</span>
<lb n="4421"/><span>b'uasal an rud do Bhrian an ghráin sin a bheith aige ar</span>
<lb n="4422"/><span>ghníomharthaibh de'n tsórd san, dob' uasal an rud é, dar</span>
<lb n="4423"/><span>leó, d'aon fhear.  As san dúbhairt gach fear go raibh gráin</span>
<lb n="4424"/><span>aige féin ar ghníomharthaibh de'n tsórd san.  As san do thug</span>
<lb n="4425"/><span>gach fear mar bhéas dó féin bheith ag maoidheamh as nár thug</span>
<lb n="4426"/><span>sé riamh “masla ná tarcaisne do mhnaoi.”  Do lean an</span>
<lb n="4427"/><span>aithris ar Bhrian, agus do lean an chaint, agus do lean an</span>
<lb n="4428"/><span>maoidheamh.  As san do neartuigh an nós agus do tugadh</span>
<lb n="4429"/><span>fé ndeara, ar fuid na h-Éirean, ná deineadh fir Bhriain</span>
<lb n="4430"/><span>gníomhartha de'n tsórd san.  Fé mar a leath cómhacht Bhriain</span>
<lb n="4431"/><span>do leath na nósa a bhí ag fearaibh Bhriain.  Ar ball do tugadh</span>
<lb n="4432"/><span>fé ndeara ná deintí na gníomhartha gráinneamhla úd i n-aon</span>
<lb n="4433"/><span>bhall i n-Éirinn.</span></p>
<lb n="4434"/>
<lb n="4435"/><p><span>Ansan, nuair a thagadh Niamh agus a h-athair go Ceann</span>
<lb n="4436"/><span>Cora, agus nuair a chíodh na ríghthe óga Níamh, do chuimhnighdís</span>
<lb n="4437"/><span>ar an uaisleacht agus ar an nósmhaireacht a bhí tagaithe ar</span>
<lb n="4438"/><span>Ghaedhlaibh Éirean go léir agus deiridís eatartha féin:—</span></p>
<lb n="4439"/>
<lb n="4440"/><p><span>“Níor mhiste dhi slat díoga do thógaint 'n-a láimh, agus</span>
<lb n="4441"/><span>fáinne óir i mbara na slaite, agus siúbhal 'n-a haonar ó</span>
<lb n="4442"/><span>Thonn Clíodhna go Dún Sobhairce, agus ní baoghal go</span>
<lb n="4443"/><span>ndéanfadh aon fhear Gaedhlach, uasal ná íseal, oiread agus</span>
<lb n="4444"/><span>focal neamh-uramach do labhairt léi.”</span></p>
<lb n="4445"/>
<lb n="4446"/><p><span>Dúbhradh an chaint sin, nó caint de'n tsórd, chómh minic</span>
<lb n="4447"/><span>sin, agus do tuigeadh chómh maith san fírinne na cainte, gur</span>
<lb n="4448"/><span>measadh, 'n-a dhiaigh san, nuair a bhí Brian agus Niamh agus</span>
<lb n="4449"/><span>an chuid eile acu sa n-iúir, nár chaint a bhí sa sgéal ach gur</span>
<lb n="4450"/><span>dhein óigbhean uasal éigin an siúbhal san, 'n-a h-aonar, ó</span>
<lb n="4451"/><span>Dhún Sobhairce go Tonn Clíodhna, agus an tslat 'n-a láimh</span>
<lb n="4452"/><span>aici agus an fáinne óir ar an slait, agus ná fuair sí ar an</span></p>
</div>
<pb n="130"/>
<div><lb n="4453"/><p><span>slígh ach an uraim agus an onóir ba mhó a dh'fhéadfaí a thabhairt</span>
<lb n="4454"/><span>di.  Do lean an sgéal ar an gcuma san i seanachus na</span>
<lb n="4455"/><span>h-Éirean go dtí go dtáinig an file Gallda, Ua Mórdha,</span>
<lb n="4456"/><span>agus gur chúm sé an dán úd:—</span></p>
<lb n="4457"/>
<lb n="4458"/><p><span>“Lady, dost thou not fear to stray, &c.”</span></p>
<lb n="4459"/>
<lb n="4460"/><p><span>Is fiú an sgéal san machtnamh a dhéanamh air.  Is 'mó rígh</span>
<lb n="4461"/><span>agus ímpire n-a bhfuil cúntas ortha i seanachus an domhain</span>
<lb n="4462"/><span>agus n-a bhfuil moladh mór ar a ngníomharthaibh agus ar a</span>
<lb n="4463"/><span>ngradam, ar an gcuma 'n-ar chuireadar tíortha fada</span>
<lb n="4464"/><span>fairsing fé smacht a lámh, agus ar an gcuma 'n-ar</span>
<lb n="4465"/><span>chuireadar, má ba ríghthe fóghanta iad, dlighthe tairbhtheacha i</span>
<lb n="4466"/><span>bhfeidhm.  Ní dóich liom, ámhthach, go bhfeaca riamh fós d'á</span>
<lb n="4467"/><span>thabhairt, ar obair ná ar shaothar aon rígh ná aon ímpire acu,</span>
<lb n="4468"/><span>moladh de shaghas an mholta so a thugan an sgéal seanachais</span>
<lb n="4469"/><span>seo ar Bhrian.  Ní nósmhaireacht, ná macántacht, ná</span>
<lb n="4470"/><span>gníomhartha onóracha, na uraim do bhantracht, is gnáth ag</span>
<lb n="4471"/><span>leanmhaint slógh agus cogaidh agus armála agus cathana</span>
<lb n="4472"/><span>fuilteacha.  Neamh-shuim ins na neithibh sin iseadh is gnáth ag</span>
<lb n="4473"/><span>leanmhaint riamh.  Neamh-shuim i ngach deagh-nós, neamh-shuim</span>
<lb n="4474"/><span>i gceart an fhir thall, neamh-shuim sa n-uraim is dual do</span>
<lb n="4475"/><span>mhnáibh; an beithigheach allta 'ghá thaisbeáint féin sa duine;</span>
<lb n="4476"/><span>gabháil do chosaibh ins gach dualgas d'á mbainean le dlígh,</span>
<lb n="4477"/><span>le deagh-nós, le Creideamh; siniad na neithe is gnáth ag</span>
<lb n="4478"/><span>leanmhaint cogaidh agus cómhraic agus cathana fuilteacha.</span></p>
<lb n="4479"/>
<lb n="4480"/><p><span>Ní raibh Brian riamh, ó táinig sé i n-aois a chúig mblian</span>
<lb n="4481"/><span>ndéag, ach sáidhte i gcogaíbh.  Bhí a ghaolta go léir chómh</span>
<lb n="4482"/><span>sáidhte ins na gcogaíbh agus bhí sé féin.  I n-aimhdheóin na</span>
<lb n="4483"/><span>gcogaí go léir do thuill Brian agus a shlóighte an moladh</span>
<lb n="4484"/><span>atá sa sgéal úd i dtaobh na mná óige agus i dtaobh na</span>
<lb n="4485"/><span>h-onóra a fuair sí ar feadh na slíghe go léir ó Dhún</span>
<lb n="4486"/><span>Sobhairce go Tonn Clíodhna.  Tá buadh ag Brian sa méid</span>
<lb n="4487"/><span>sin ar chómhachtaibh agus ar ríghthibh agus ar ímpiríbh an domhain</span>
<lb n="4488"/><span>riamh.</span>
<lb n="4489"/></p>
</div>
<pb n="131"/>
<div><lb n="4490"/><p><span>Táimid anois ag dul sa deichmhadh céad blian ó fuair</span>
<lb n="4491"/><span>Brian agus a shlóighte an buadh san.  Do choimeád ár</span>
<lb n="4492"/><span>sínsear cuimhne air.  Thugadar dúinne an cuimhne sin le</span>
<lb n="4493"/><span>coimeád.  Is ceart dúinn greim daingean a choimeád air.</span>
<lb n="4494"/><span>Caithtear go minic ins na súilibh orainn ná fuil aon nídh ag</span>
<lb n="4495"/><span>baint le n-ár sínsear gur féidir dúinn aon mhaoidheamh ró</span>
<lb n="4496"/><span>mhór a dhéanamh as.  Tá againn, i sgéal na mná óige sin,</span>
<lb n="4497"/><span>cúis mhaoidhte agus adhbhar creideamhna ná fuil a leithéid le</span>
<lb n="4498"/><span>fághail i seanachus aon tíre eile fé luighe na gréine indiu.</span>
<lb n="4499"/><span>Tá ceangailte orainn, ní h-amháin cuimhne choimeád ar an</span>
<lb n="4500"/><span>adhbhar creideamhna san, ach fós beart a dhéanamh d'á réir.</span></p>
<lb n="4501"/>
<lb n="4502"/><p><span>CAIBIDIOL IV.</span></p>
<lb n="4503"/>
<lb n="4504"/><p><span>UISGE-FÉ-THALAMH.</span></p>
<lb n="4505"/>
<lb n="4506"/><p><span>Bhíodh Murchadh go minic abhfad ó Cheann Cora ag</span>
<lb n="4507"/><span>feuchaint i ndiaigh gnóthaí na h-Árdrígheachta fé chómhairle a</span>
<lb n="4508"/><span>athar.  Nuair a bhíodh sé imthighthe ó Cheann Cora bhíodh sgannra</span>
<lb n="4509"/><span>air le h-eagla go ndéanfaí aon droch ghníomh a gan fhios dó.</span>
<lb n="4510"/><span>Bhí an fear frithálmha ceapaithe aige chun frithálmha ar an</span>
<lb n="4511"/><span>Árdrígh, mar ba cheart agus mar ba ghnáth do réir nósa na</span>
<lb n="4512"/><span>h-aimsire sin.  Ach cá bh' fhios dó, dar leis, ná go nglacfadh</span>
<lb n="4513"/><span>an fear frithálmha breab dá ndéintí breab mhaith a thairisgint</span>
<lb n="4514"/><span>dó.  Thuig sé i n-aigne gur i gcoinnibh mná a bhí ar an bhfear</span>
<lb n="4515"/><span>an cluiche dh'imirt, i gcoinnibh na mná ba bhreaghtha agus ba</span>
<lb n="4516"/><span>mheasa agus ba ghéire d'á raibh i n-Éirinn an uair sin.  Cá</span>
<lb n="4517"/><span>bh'fhios dó, dar leis, cad iad na cleasa dh'imireóch' sí ar an</span>
<lb n="4518"/><span>bhfear dá mba rud é go dtuigfeadh sí nár bh'fhéidir é</span>
<lb n="4519"/><span>bhreabadh.  Chonaic an Legáid a diabhal coímhdeachta.  Cá</span>
<lb n="4520"/><span>bh'fhios cad é an congnamh a thabharfadh an diabhal coímhdeachta</span>
<lb n="4521"/><span>san di n-aon droch ghnó a bheartóch' sí a dhéanamh.</span>
<lb n="4522"/></p>
</div>
<pb n="132"/>
<div><lb n="4523"/><p><span>“Ní h-aon mhaith,” ar seisean i n' aigne féin, “bheith ag</span>
<lb n="4524"/><span>brath air go bhféadfadh fear frithálmha bheith maith a dhóthin dí</span>
<lb n="4525"/><span>féin agus d'á diabhal coímhdeachta.  Caithfidh mé bean a chur</span>
<lb n="4526"/><span>ag tabhairt aire dhi.”</span></p>
<lb n="4527"/>
<lb n="4528"/><p><span>Ní fhéadfadh sé cuimhneamh ar aon mhnaoi chun na h-oibre</span>
<lb n="4529"/><span>sin ach ar Niamh.  Bhí fhios aige dá mbéadh Niamh i n-aice an</span>
<lb n="4530"/><span>Árdrígh, agus a fhios a bheith aici cad chuige go raibh sí ann,</span>
<lb n="4531"/><span>nár bhaoghal go bhféadfadh Gormfhlaith aon droch nídh dhéanamh</span>
<lb n="4532"/><span>a gan fhios di.  D' imthigh sé féin siar go h-Uíbh Máine.  Do</span>
<lb n="4533"/><span>labhair sé le Niamh.  D'inis sé dhi ó thusach go deire an sgéal</span>
<lb n="4534"/><span>go léir.</span></p>
<lb n="4535"/>
<lb n="4536"/><p><span>“Ní fhéadfainn-se dul go Ceann Cora agus fanmhaint ann,</span>
<lb n="4537"/><span>a rígh,” arsa Niamh.  “Ní fhéadfainn imtheacht ó m'athair</span>
<lb n="4538"/><span>féin.”</span></p>
<lb n="4539"/>
<lb n="4540"/><p><span>“Ní'l t' athair-se i n-aon chontabhairt, a rígan,” arsa</span>
<lb n="4541"/><span>Murchadh.  “Ní mar sin do m'athair-se.  Tá sé i gcon-</span>
<lb n="4542"/><span>tabhairt mhóir.  Dá bhféadainn féin fanamhaint sa bhaile ní</span>
<lb n="4543"/><span>dóich liom go mbéadh aon bhaoghal air.  Tá an iomad eagla</span>
<lb n="4544"/><span>aici rómham-sa.  Nuair a bhím as baile bíon gach aon nídh ar</span>
<lb n="4545"/><span>a toil aici, agus ní bhíon aon eagla aici roim aoinne.  Ní'l</span>
<lb n="4546"/><span>aon phioc d'á fhios agam' athair go bhfuil aon chontabhairt os</span>
<lb n="4547"/><span>a chionn.  Dá neósfaí dhó é ní fhéadfaimís é chosaint.  Do</span>
<lb n="4548"/><span>leigfeadh sé amach an sgéal, mar ní chreidfeadh sé focal dé.</span>
<lb n="4549"/><span>Tá fios aige nách bean ró mhaith í, ach ní chreidfeadh sé i n-aon</span>
<lb n="4550"/><span>chor go ndéanfadh sí aon iaracht ar é cur chun báis.  Dá</span>
<lb n="4551"/><span>n-abradh aoinne leis go ndéanfadh, is amhlaidh a thiocfadh</span>
<lb n="4552"/><span>fearg air.  Déarfadh sé gur le corp droch aigne a</span>
<lb n="4553"/><span>déarfadh aoinne a leithéid.  Thuigfeadh sé, dá mba ná béadh</span>
<lb n="4554"/><span>aon chúis eile aici le gan an gníomh san a dhéanamh, go</span>
<lb n="4555"/><span>seachnóch' sí é ar mhaithe léi féin.  Go gcuirfeadh bás an</span>
<lb n="4556"/><span>Árdrígh í féin as an Árdríganacht.  D'á éaghmais sin, bean</span>
<lb n="4557"/><span>ró ábalta iseadh í.  Tá curtha 'n-a luighe aici ar aigne</span>
<lb n="4558"/><span>m'athar ná fuil aon nídh is fearr lei 'ná é mhaireachtaint</span></p>
</div>
<pb n="133"/>
<div><lb n="4559"/><p><span>abhfad, mar d'á fhaid a mhairfidh sé gur b'eadh is sia a bhéad-</span>
<lb n="4560"/><span>sa gan teacht sa n-Árdrígheacht.  Caithfear an t-aireachas a</span>
<lb n="4561"/><span>dhéanamh ar m'athair a gan fhios dó, a Niamh.”</span></p>
<lb n="4562"/>
<lb n="4563"/><p><span>“Ní fheadar, a rígh,” arsa Niamh, “an bhfuil aon bhaoghal</span>
<lb n="4564"/><span>go mbéadh dearmhad ort-sa féin sa sgéal.”</span></p>
<lb n="4565"/>
<lb n="4566"/><p><span>“Cad é an dearmhad a dh'fhéadfadh a bheith orm, a rígan?”</span>
<lb n="4567"/><span>ar seisean.</span></p>
<lb n="4568"/>
<lb n="4569"/><p><span>“Ba dhóich liom,” ar sise, “go bhfuil gach aon deabhramh</span>
<lb n="4570"/><span>ar an gcaint sin a dúbhraís i dtaobh an ruda atá curtha 'n-a</span>
<lb n="4571"/><span>luighe aici, mar a deirir, ar aigne t' athar.  D'á fhaid a</span>
<lb n="4572"/><span>mhairfidh t'athair iseadh is sia a bheidh Gormfhlaith 'n-a</span>
<lb n="4573"/><span>h-Árdrígain agus iseadh is sia a bhéir-se gan teacht sa</span>
<lb n="4574"/><span>n-Árdrígheacht.  Má chuirean sí féin chun báis é cuirfidh sí í</span>
<lb n="4575"/><span>féin as an Árdríganacht láithreach, agus déanfaidh sí Árdrígh</span>
<lb n="4576"/><span>dhíot-sa.  Tá fhios aici go maith nách baoghal go nglacfaid</span>
<lb n="4577"/><span>fir Éirean aoinne eile i n' Árdrígh.  B'fhearr léi í féin do</span>
<lb n="4578"/><span>bháth 'ná thusa dh'fheisgint sa n-Árdrígheacht.  Sin dá dhíobháil</span>
<lb n="4579"/><span>mhóra aici á dhéanamh di féin leis an ngníomh.  Cá bhfuil an</span>
<lb n="4580"/><span>tairbhthe, a rígh?”</span></p>
<lb n="4581"/>
<lb n="4582"/><p><span>“Tá sé chómh maith agam an sgéal go léir a dh'innsint</span>
<lb n="4583"/><span>duit, a Niamh,” arsa Murchadh, “ach is fé riún atáim 'á</span>
<lb n="4584"/><span>innsint duit.  Tá níos mó go mór d'fhios a gnótha agam-sa</span>
<lb n="4585"/><span>'ná mar is dóich léi.  Tá, mar is eól duit, a mac 'n-a rígh ar</span>
<lb n="4586"/><span>Lochlanaigh Bhaile Átha Cliath.  Tá uisge-fé-thalamh aici 'á</span>
<lb n="4587"/><span>dhéanamh le fada riamh a d'iaraidh go bhfaghadh na Lochlanaigh</span>
<lb n="4588"/><span>buadh agus go mbéadh a mac féin i n-Árdrígh ar Éirinn.</span>
<lb n="4589"/><span>Éire ag Lochlanaigh agus Sitric i n' Árdrígh.  Siné atá uaithi.</span>
<lb n="4590"/><span>Ní fheadair aoinne beó cad é an t-uisge-fé-thalamh a dhein</span>
<lb n="4591"/><span>sí chuige sin i gcaitheamh na h-aimsire roimh chath Gleanna</span>
<lb n="4592"/><span>Mháma.  B' shiné fé ndeár na Lochlanaigh a bheith chómh</span>
<lb n="4593"/><span>líonmhar sa chath san agus an cath a bheith chómh dian, chómh</span>
<lb n="4594"/><span>fuilteach.  Bhí sí deimhnightheach go mbéadh buadh an chatha san</span>
<lb n="4595"/><span>ag Lochlanachaibh agus ná tiocfadh Brian ná aoinne eile</span></p>
</div>
<pb n="134"/>
<div><lb n="4596"/><p><span>againn beó ó'n gcath.  Tá an t-uisge-fé-thalamh céadna ar</span>
<lb n="4597"/><span>siúbhal anois airís aici.  Is dóich léi ná fuil fhios agam-sa é.</span>
<lb n="4598"/><span>Tá níos mó go mór d'fhios a gnótha agam 'ná mar is dóich</span>
<lb n="4599"/><span>léi.  Tá rígh Lochlan ag gleusadh armála agus ag déanamh</span>
<lb n="4600"/><span>loingeas agus 'á gcur ar uisge.  Tá muintir na h-Ioruaidhe</span>
<lb n="4601"/><span>ighá ngleusadh féin chun cogaidh, ach ní h-innstear cad é an</span>
<lb n="4602"/><span>cogadh é ná cad chuige an gleusadh.  Tá ollmhúchán ar siúbhal</span>
<lb n="4603"/><span>ar oileán Mhanain agus i n-oileánaibh Alban agus thuaidh i</span>
<lb n="4604"/><span>n-Ínsibh Orc.  Ní deir aoinne focal i dtaobh cad é an bun</span>
<lb n="4605"/><span>atá leis an obair go léir agus leis an ollmhúchán go léir.</span>
<lb n="4606"/><span>Tá fhios agam-sa go maith cad é an bun atá leis an</span>
<lb n="4607"/><span>ollmhúchán.  Tá Gormfhlaith agus a mac, rígh Lochlanach Átha</span>
<lb n="4608"/><span>Cliath, ag déanamh a ndíchil ar gach aon tsaghas cuma chun</span>
<lb n="4609"/><span>bheith ollamh ar chaith uathbhásach eile do bhualadh ar son</span>
<lb n="4610"/><span>Árdrígheachta na h-Éirean chómh luath agus gheóbhaid siad an</span>
<lb n="4611"/><span>chaoi cheart air.  Dá bhfaghadh m'athair bás díreach nuair a</span>
<lb n="4612"/><span>bhéadh an t-ollmhúchán críochnuighthe acu, do thiocfadh san agus</span>
<lb n="4613"/><span>a dtoil isteach le n-a chéile go h-áluinn.”</span></p>
<lb n="4614"/>
<lb n="4615"/><p><span>“Tuigim thú, a rígh,” arsa Niamh.  “Agus dá mba ná</span>
<lb n="4616"/><span>béadh aon fhonn ar t' athair bás d'fhághail an uair ba mhaith</span>
<lb n="4617"/><span>leó é dh'fhághail báis, isé do mheas go dtabharfadh Gormfhlaith</span>
<lb n="4618"/><span>congnamh dó chun báis a dh'fhághail.”</span></p>
<lb n="4619"/>
<lb n="4620"/><p><span>“Táim deimhnightheach dé, a rígan,” arsa Murchadh.  “Dá</span>
<lb n="4621"/><span>mbéadh a gcuid ollmhúcháin curtha chun cinn acu agus iad</span>
<lb n="4622"/><span>ollamh, agus ansan go bhfaghadh m'athair bás oban, bhéadh gnó</span>
<lb n="4623"/><span>na h-Éirean 'n-a phraisigh, dar leó.  Bhéadh sé 'n-a chogadh</span>
<lb n="4624"/><span>dhearg idir mise agus M'lsheachlainn feuchaint cé bhéadh i</span>
<lb n="4625"/><span>n' Árdrígh.  B'fhéidir go mbéadh sé 'n-a chath trír, go</span>
<lb n="4626"/><span>ndéanfadh Ua Néill thuaidh iaracht ar an Árdrígheacht do</span>
<lb n="4627"/><span>shealbhughadh dhó féin.  Ansan dá bpreabadh neart maith</span>
<lb n="4628"/><span>láidir Lochlanach isteach chúghainn níor ró dheacair dóibh Éire</span>
<lb n="4629"/><span>chur fé n-a smacht agus Árdrígh dhéanamh de Shitric.”</span></p>
<lb n="4630"/>
<lb n="4631"/><p><span>“Ambasa, a rígh,” arsa Niamh, “is breagh glan géar an</span></p>
</div>
<pb n="135"/>
<div><lb n="4632"/><p><span>fheuchaint atá aici 'á dhéanamh roímpi.  Cad tá agaibh-se 'á</span>
<lb n="4633"/><span>dhéanamh?  Ní dócha go bhfuiltí-se i nbhúr suidhe díomhaoin</span>
<lb n="4634"/><span>agus iad súd 'ghá n-ollamhughadh féin chómh díchealach.”</span></p>
<lb n="4635"/>
<lb n="4636"/><p><span>“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” arsa Murchadh.  “Ní'l</span>
<lb n="4637"/><span>aon fhaillígh againn 'á dhéanamh.  Táimid ag gleusadh slógh ins</span>
<lb n="4638"/><span>gach aon chúinne de'n tír agus ag cur na n-arm is fearr</span>
<lb n="4639"/><span>'n-a lámhaibh.  Tá an t-ollmhúchán againne 'á dhéanamh chómh</span>
<lb n="4640"/><span>dian chómh díchealach agus atá acu-san, nó b'fhéidir níos</span>
<lb n="4641"/><span>déine, ach táimíd 'ghá dhéanamh a gan fhios chómh maith agus</span>
<lb n="4642"/><span>fhéadaimíd é.  Táid na mílte fear againn cheana féin ins na</span>
<lb n="4643"/><span>dúnaibh agus ins na daingeanaibh anso agus ansúd ar fuid</span>
<lb n="4644"/><span>na tíre.  Níor dhóich le h-aoinne ná béadh sáidhte i n-ár</span>
<lb n="4645"/><span>n-obair go bhfuil oiread nirt againn agus atá.”</span></p>
<lb n="4646"/>
<lb n="4647"/><p><span>“Ba dhóich liom-sa, a rígh,” arsa Niamh, “go bhfuil</span>
<lb n="4648"/><span>dearmhad sa nídh sin oraibh.  B'fhéidir dá bhfeictí bhúr neart</span>
<lb n="4649"/><span>go n-eireófaí as an ollmhúchán thall, mar go dtuigfí nár</span>
<lb n="4650"/><span>bh' aon mhaith bheith a d'iaraidh buadh fhághail oraibh.”</span></p>
<lb n="4651"/>
<lb n="4652"/><p><span>“Ní eireófaí, a rígan,” arsa Murchadh.  “Is amhlaidh a</span>
<lb n="4653"/><span>déanfaí tuille díchil ar an ollmhúchán thall.  Tá Gormfhlaith</span>
<lb n="4654"/><span>ró cheapaithe ar an ndroch obair atá curtha roímpi aici.  D'á</span>
<lb n="4655"/><span>laige a mheasfaidh sí sinne bheith iseadh is dóichíghde gan an</span>
<lb n="4656"/><span>iomad nirt a bheith cruinnighthe aici i n-ár gcóir.  Tá fhios</span>
<lb n="4657"/><span>aici go bhfuilimíd ag gleusadh slógh ach ní'l 'fhios aici cad</span>
<lb n="4658"/><span>chuige go bhfuilimíd á ngleusadh.  Ní'l fhios aici go bhfuil</span>
<lb n="4659"/><span>fios na h-oibre féin againn mar atá.  Is dóich léi gur chun</span>
<lb n="4660"/><span>na h-Árdrígheachta do choimeád ó Mh'lsheachlainn agus ó Ua</span>
<lb n="4661"/><span>Néill an gleusadh slógh atá againn 'á dhéanamh.  Dá</span>
<lb n="4662"/><span>mbeitheá-sa i gCeann Cora i bhfochair m'athar do thuigfeadh</span>
<lb n="4663"/><span>Gormfhlaith gur ag faire uirthi féin a bheitheá ann.  Ansan</span>
<lb n="4664"/><span>ní bhéadh aon bhaoghal go ndéanfadh sí aon droch nidh air.  Tá</span>
<lb n="4665"/><span>an iomad eagla aici rómhat-sa.  Ní fheadar an domhan cad</span>
<lb n="4666"/><span>a dhéanfad mura bhféadair teacht go Ceann Cora agus</span>
<lb n="4667"/><span>fanmhaint ann.”</span>
<lb n="4668"/></p>
</div>
<pb n="136"/>
<div><lb n="4669"/><p><span>“Ní fhéadfainn imtheacht ó m'athair féin, a rígh,” arsa</span>
<lb n="4670"/><span>Niamh.  “Ní h-aon mhaith dhuit bheith 'ghá iaraidh orm.  Faigh</span>
<lb n="4671"/><span>duine éigin eile.”</span></p>
<lb n="4672"/>
<lb n="4673"/><p><span>“Feuch, a rígan,” arsa Murchadh, “cad é an bac atá ar</span>
<lb n="4674"/><span>t’ athair teacht i n-aonfheacht leat!  Ná déanfadh do</span>
<lb n="4675"/><span>dhritháir aire thabhairt do'n rígheacht so Uíbh Máine?  Tá sé</span>
<lb n="4676"/><span>chómh ceangailte ar Thadhg Mhór ua Chealla beart a dhéanamh</span>
<lb n="4677"/><span>i gcoinnibh namhad Éirean agus 'tá sé orm-sa, agus go</span>
<lb n="4678"/><span>deimhin, agus ní gádh dhom san do rádh le h-inghín Thaidhg,</span>
<lb n="4679"/><span>tá Tadhg Mór ua Cealla chómh h-ollamh ar bheart a dhéanamh</span>
<lb n="4680"/><span>i gcoinnibh namhad Éirean agus 'tá aon fhear, uasal ná íseal,</span>
<lb n="4681"/><span>d'á bhfuil beó i n-Éirinn indiu.”</span></p>
<lb n="4682"/>
<lb n="4683"/><p><span>“An bhfuil fhios agat cad a dhéanfair, a rígh,” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="4684"/>
<lb n="4685"/><p><span>“Labhair le m'athair agus inis gach aon rud dó, tríd síos,</span>
<lb n="4686"/><span>fé mar atá innste agat dómh-sa.  B'fhéidir ansan go</span>
<lb n="4687"/><span>dtuigfeadh sé gur ceart dó dul go Ceann Cora agus</span>
<lb n="4688"/><span>fanmhaint ann, agus mise do bhreith leis agus do choimeád</span>
<lb n="4689"/><span>i n' fhochair ann.”</span></p>
<lb n="4690"/>
<lb n="4691"/><p><span>Do dhein Murchadh an nídh sin.  D'inis sé do Thadhg Mhór</span>
<lb n="4692"/><span>ua Chealla an sgéal go léir tríd síos, an t-ollmhúchán a bhí ar</span>
<lb n="4693"/><span>siúbhal thall i gcríochaibh Lochlan agus i gcríochaibh na</span>
<lb n="4694"/><span>h-Ioruaidhe agus ins na h-oileánaibh, agus an t-uisge-fé-</span>
<lb n="4695"/><span>thalamh a bhí ag an Árdrígan 'á dhéanamh chun na h-Éirean a</span>
<lb n="4696"/><span>tabhairt fé smacht na Lochlanach agus Árdrígh a dhéanamh d'á</span>
<lb n="4697"/><span>mac féin, de Shitric.  Thaisbeáin sé dhó gach deimhne d'á raibh</span>
<lb n="4698"/><span>aige ar an méid sin sgéil.  D'inis sé dhó an dá fholáramh a</span>
<lb n="4699"/><span>thug an Legáid dó féin, tré bhéal Cholla.  Nuair airigh Tadhg</span>
<lb n="4700"/><span>an sgéal is beag ná gur b'amhlaidh a bhí sé ar buile toisg</span>
<lb n="4701"/><span>nár h-innseadh fadó dhó é.  Shocaruigh sé láithreach ar theacht</span>
<lb n="4702"/><span>go Ceann Cora agus Niamh a thabhairt leis.  Do tugadh tigh</span>
<lb n="4703"/><span>breagh glan uasal solusmhar dóibh, chun cómhnuighthe ann, i</span>
<lb n="4704"/><span>n-aice tíghe mhóir Bhriain.  Do fuaradh, mar ghnó súl le</span>
<lb n="4705"/><span>déanamh do Thadhg Mór bheith ag cabhrughadh leis an Árdrígh i</span></p>
</div>
<pb n="137"/>
<div><lb n="4706"/><p><span>ngnóthaibh stáit.  Níor bh’ aon iongnadh, ansan, Niamh do</span>
<lb n="4707"/><span>theacht ann.  Do thuig gach aoinne ná fanfadh sí sa bhaile i</span>
<lb n="4708"/><span>ndiaigh a h-athar.</span></p>
<lb n="4709"/>
<lb n="4710"/><p><span>CAIBIDIOL V.</span></p>
<lb n="4711"/>
<lb n="4712"/><p><span>PÚICÍNÍ.</span></p>
<lb n="4713"/>
<lb n="4714"/><p><span>Cá bhfuair Murchadh an t-eólus a bhí aige ar an ollmhúchán</span>
<lb n="4715"/><span>a bhí ar siúbhal i gcríochaibh Lochlan, agus ar an mbun a bhí</span>
<lb n="4716"/><span>leis an ollmhúchán?  Fuair sé an t-eólus ar an gcuma so.</span>
<lb n="4717"/><span>Bhí a ghiollaí turais féin aige agus bhí Caoilte aige mar</span>
<lb n="4718"/><span>cheann ortha.  Dar leis an bpoibilidheacht isé gnó Bhriain a</span>
<lb n="4719"/><span>bhí ortha a dhéanamh, gnó na rígheachta.  Ach do thug Murchadh</span>
<lb n="4720"/><span>gnó eile, leis, le déanamh do chuid acu go raibh iontaoibh</span>
<lb n="4721"/><span>aige asta.  Bhí fhios aige go maith ná féadfadh Gormfhlaith a</span>
<lb n="4722"/><span>suaimhneas a cheapadh.  Go gcaillfeadh sí an t-anam nó go</span>
<lb n="4723"/><span>mbéadh droch obair éigin 'dir lámhaibh aici.  Bhí fhios aige</span>
<lb n="4724"/><span>nár bh’ aon mhaith bheith a d'iaraidh cosg a chur léi.  Dá gcurtí</span>
<lb n="4725"/><span>cosg léi i n-aon droch obair amháin ná déanfadh sí ach aghaidh</span>
<lb n="4726"/><span>a thabhairt ar dhroch obair eile agus é cheilt níb' fhearr.  Gur</span>
<lb n="4727"/><span>bh' fhearr sgaoileadh léi agus eólus cruinn a dh'fhághail, a</span>
<lb n="4728"/><span>gan fhios di, ar gach aon tsaghas droch oibre a bhéadh ar siúbhal</span>
<lb n="4729"/><span>aici.  Thug Murchadh an gnó san le déanamh do Chaoilte,</span>
<lb n="4730"/><span>d' “Fhear na gCos,” a ndúbhairt Conn.  Níor mhiste an gnó</span>
<lb n="4731"/><span>thabhairt le déanamh do Chaoilte.  Bhíodh sé ins gach aon</span>
<lb n="4732"/><span>chúinne d'oileán na h-Éirean, agus ní sa riocht gcéadna a</span>
<lb n="4733"/><span>chítí é aon dá lá as a chéile.  'N-a cheannaidhe Lochlanach a</span>
<lb n="4734"/><span>bhíodh sé uaireanta, istigh i gcathair Bhaile Átha Cliath, ag díol</span>
<lb n="4735"/><span>éadaí olna a déintí i n-Éirinn an uair sin níb' fhearr ná</span>
<lb n="4736"/><span>mar a déintí iad a n-aon áit lasmuich d'Éirinn.  'N-a</span></p>
</div>
<pb n="138"/>
<div><lb n="4737"/><p><span>ghráséir a bhíodh sé uaireanta eile agus stoc beag ba seasga</span>
<lb n="4738"/><span>aige 'á dhíol le búistéiríbh Lochlanacha i gcathair Chorcaighe.</span>
<lb n="4739"/><span>Nuair oireadh dó eólus cruinn fhághail agus gan bheith ag</span>
<lb n="4740"/><span>brath ar ráflaí, radharc a shúl féin a dh'fhághail ar neithibh,</span>
<lb n="4741"/><span>théidheadh sé ar bórd loinge, 'n-a Lochlanach mar 'dh eadh, agus</span>
<lb n="4742"/><span>théidheadh sé soir go Cathair na Beirbe agus chíodh sé gach nídh</span>
<lb n="4743"/><span>a bhíodh ar siúbhal ann.  Chonaic sé le n-a shúilibh féin na</span>
<lb n="4744"/><span>slóighte d'á ngleusadh, agus d'airigh sé le n-a chluasaibh na</span>
<lb n="4745"/><span>daoine 'ghá innsint d'á chéile gur siar go h-Éirinn a bhí na</span>
<lb n="4746"/><span>slóighte sin go léir le dul chun cathana cruadha do throid</span>
<lb n="4747"/><span>do'n Árdrígan uasal, do Ghormlóda.  Gormlóda a</span>
<lb n="4748"/><span>thugaidís ar Ghormfhlaith.  Bhí eólus ar chaint na tíre sin ag</span>
<lb n="4749"/><span>Caoilte chómh maith agus dá mb' ann a tógfaí é.  Nuair a</span>
<lb n="4750"/><span>théidheadh sé ameasg na ndaoine ann ní bhíodh fhios ag aoinne</span>
<lb n="4751"/><span>ná gur dhuine de mhuintir na tíre é.</span></p>
<lb n="4752"/>
<lb n="4753"/><p><span>Fuair sé amach, ar a measg, ar dtúis gur bh'í Gormfhlaith</span>
<lb n="4754"/><span>a bhí ag cur na h-oibre go léir ar siúbhal, ach is fé riún a</span>
<lb n="4755"/><span>h-innstí dhó é.  Fuair sé amach, leis, ar an gcuma gcéadna,</span>
<lb n="4756"/><span>go raibh Sitric, mac Ghormfhlaith, rígh Lochlanach Átha Cliath,</span>
<lb n="4757"/><span>ag cabhrughadh le Gormfhlaith ar gach aon tsaghas cuma.</span>
<lb n="4758"/><span>Bhíodh sé coitchianta anonn 's anall idir an dá chathair ag</span>
<lb n="4759"/><span>tabhairt gach aon tsaghais eóluis do rígh Lochlan ar ghnóthaibh</span>
<lb n="4760"/><span>na h-Éirean, ar an gcuma 'n-a raibh Brian ag tuitim agus</span>
<lb n="4761"/><span>nár bh' fhéidir dó maireachtaint puínn eile aimsire.  Nuair</span>
<lb n="4762"/><span>a gheóbhadh sé bás go dtuitfeadh a chómhacht as a chéile.  Ná</span>
<lb n="4763"/><span>béadh aon bhreith ag Murchadh ar fhearaibh Éirean a choimeád</span>
<lb n="4764"/><span>dlúithte 'n-a chéile mar a bhíodar dlúithte ag Brian.  Go</span>
<lb n="4765"/><span>mbéadh ríghthe na tíre, thuaidh agus theas, ag marbhughadh a</span>
<lb n="4766"/><span>chéile mar gheall ar an Árdrígheacht.  Ná béadh aon bhac ar</span>
<lb n="4767"/><span>shluagh Lochlanach preabadh chúcha isteach an uair sin agus</span>
<lb n="4768"/><span>gabháil de chosaibh ionta i ndiaigh a chéile.  Go mbéadh a leath</span>
<lb n="4769"/><span>ar thaobh na Lochlanach féin, i gcoinnibh an leath eile, chómh</span>
<lb n="4770"/><span>luath agus thiocfadh na Lochlanaigh.  Gur bh'é buac rígh Lochlan</span></p>
</div>
<pb n="139"/>
<div><lb n="4771"/><p><span>an neart slógh ba mhó fhéadfadh sé chruinniughadh a bheith</span>
<lb n="4772"/><span>cruinnighthe gleusta curtha le chéile aige i gcóir bháis Bhriain,</span>
<lb n="4773"/><span>nó i gcóir pé rud a thiocfadh.  Do thuig rígh Lochlan an nídh</span>
<lb n="4774"/><span>sin go h-áluinn, agus bhí sé ag déanamh a dhíchil agus 'á</span>
<lb n="4775"/><span>dhéanamh go maith, agus má bhí ní raibh oiread agus cor aige</span>
<lb n="4776"/><span>'á chur dé, ná ag Sitric 'á chur dé, ná raibh cúntas cruinn</span>
<lb n="4777"/><span>ag Caoilte 'á thabhairt do Mhurchadh air.</span></p>
<lb n="4778"/>
<lb n="4779"/><p><span>Théidheadh Caoilte go h-oileán Mhanain, leis, agus chíodh sé</span>
<lb n="4780"/><span>cad a bhíodh ar siúbhal ann, agus chuireadh sé cúntas cruinn</span>
<lb n="4781"/><span>air ag triall ar Mhurchadh.</span></p>
<lb n="4782"/>
<lb n="4783"/><p><span>Thug sé cúpla cuaird óthuaidh go h-Ínsibh Orc agus chonaic</span>
<lb n="4784"/><span>sé cad a bhí ar siúbhal ann.  Fuair se go raibh ainim</span>
<lb n="4785"/><span>Ghormfhlaith i mbéalaibh na ndaoine ann, agus go raibh talamh</span>
<lb n="4786"/><span>saidhbhir geallta i n-Éirinn, saor ó chíos, d'aon fhear a</span>
<lb n="4787"/><span>thiocfadh ag cabhrughadh le Gormfhlaith agus le rígh Lochlanach</span>
<lb n="4788"/><span>Bhaile Átha Cliath sa chogadh a bhí le teacht.</span></p>
<lb n="4789"/>
<lb n="4790"/><p><span>'N-a chuardaibh go léir, nuair airigheadh Caoilte an cómhrádh</span>
<lb n="4791"/><span>ar siúbhal i dtaobh an chogaidh a bhí le teacht agus i dtaobh na</span>
<lb n="4792"/><span>dtalmhaintí saidhbhire saora a bhí le fághail de bhár an chogaidh,</span>
<lb n="4793"/><span>thugadh sé fé ndeara, nuair a deireadh an fear, “Ní raghad-sa</span>
<lb n="4794"/><span>go h-Éirinn.  Is buan fear 'n-a dhúthaigh féin.  Mharbhóch'</span>
<lb n="4795"/><span>Murchadh mé,” go ndeireadh an bhean, “Is fear meathta thú!</span>
<lb n="4796"/><span>Mura dtéidhir-se ann raghad-sa ann!  Nó má théidhean tú</span>
<lb n="4797"/><span>ann raighmídh go léir ann i n-aonfheacht leat.  Tá fir againne</span>
<lb n="4798"/><span>a bheidh maith a dhóthin do Mhurchadh, ní h-eadh ach ró mhaith dhó.</span>
<lb n="4799"/><span>Is fearr dul go h-Éirinn, pé crích a bhéarfaidh sinn, agus</span>
<lb n="4800"/><span>beatha bog sóghail a bheith ag duine ar thalamh bhreagh shaidhbhir,</span>
<lb n="4801"/><span>'ná bheith a d' iaraidh beatha docht daor a bhaint as na</span>
<lb n="4802"/><span>riasgaibh fiaine fuara so!”</span></p>
<lb n="4803"/>
<lb n="4804"/><p><span>Bhí aithne mhaith ar Mhurchadh an uair sin, ní h-amháin ameasg</span>
<lb n="4805"/><span>na Lochlanach a bhí 'n-a gcómhnuighe i n-Éirinn, ach ar fuid</span>
<lb n="4806"/><span>tíre Lochlan go léir, agus ar fuid na h-Ioruaidhe, agus i</span>
<lb n="4807"/><span>n-Ínsibh Orc, agus chómh fada óthuaidh le h-Inis Tuile.  Nuair</span></p>
</div>
<pb n="140"/>
<div><lb n="4808"/><p><span>ba mhaith le mnaoi eagla chur ar leanbh ní deireadh sí ach,</span>
<lb n="4809"/><span>“Eist do bhéal nó glaodhfad ar Mhurchadh chúghat!” nó</span>
<lb n="4810"/><span>“Chúghat Murchadh!”</span></p>
<lb n="4811"/>
<lb n="4812"/><p><span>Ní raibh Caoilte i n-aonar sa n-obair a bhí aige 'á déanamh.</span>
<lb n="4813"/><span>Bhí a theachtairí aige le cur uaidh go h-Éirinn nuair a bhíodh</span>
<lb n="4814"/><span>eólus éigin na fuilingeóch' ríghneas aige le cur ag triall ar</span>
<lb n="4815"/><span>Mhurchadh.  Chuireadh sé uaidh a theachtaire agus d'fhanadh sé</span>
<lb n="4816"/><span>féin thall ag faire chuige, ag lorg tuile eóluis.</span></p>
<lb n="4817"/>
<lb n="4818"/><p><span>Do thárla, lá d'á raibh sé thall i gCathair na Beirbe, gur</span>
<lb n="4819"/><span>ghluais ráfla ó bhéal go béal ameasg na ndaoine.</span></p>
<lb n="4820"/>
<lb n="4821"/><p><span>“Ó,” a déarfadh duine le duine, “ar airighis an sgéal</span>
<lb n="4822"/><span>nua?”</span></p>
<lb n="4823"/>
<lb n="4824"/><p><span>“Níor airigheas airiú!  Cad é an sgéal nua é?”</span>
<lb n="4825"/><span>a déarfaí 'á fhreagradh.</span></p>
<lb n="4826"/>
<lb n="4827"/><p><span>“Árdrígh Éirean atá marbh!”</span></p>
<lb n="4828"/>
<lb n="4829"/><p><span>“Eist do bhéal!”</span></p>
<lb n="4830"/>
<lb n="4831"/><p><span>“Ó, go deimhin ní'l aon fhocal bréige ann.  Lochlanach óg</span>
<lb n="4832"/><span>uasal ó Átha Cliath a thug an sgéal nua anall anso ag triall</span>
<lb n="4833"/><span>ar an rígh, agus d'á chómhartha san féin isé Sitric, rígh</span>
<lb n="4834"/><span>Lochlanach Átha Cliath do chuir anall é.  Tá Brian marbh agus</span>
<lb n="4835"/><span>beidh Sitric i n' Árdrígh anois.”</span></p>
<lb n="4836"/>
<lb n="4837"/><p><span>Ansan déarfadh duine eile a thiocfadh suas:—</span></p>
<lb n="4838"/>
<lb n="4839"/><p><span>“Tá an éagcóir agat.  Níor thugais an sgéal sa cheart</span>
<lb n="4840"/><span>leat.  Ní h-é an t-Árdrígh atá marbh.  Ní'l aoinne marbh.</span>
<lb n="4841"/><span>Is amhlaidh a chuir Sitric anall anso ó Átha Cliath an priúnsa</span>
<lb n="4842"/><span>óg, Amhlaoibh, 'ghá innsint do'n rígh go bhfuil Gormfhlaith go</span>
<lb n="4843"/><span>maith agus go bhfuil gach aon nídh ag dul chun cinn aici ar a</span>
<lb n="4844"/><span>toil.  Go bhfuair sí an saidhbhreas a bhí uaithi agus go bhfuil</span>
<lb n="4845"/><span>sí sásta.”</span></p>
<lb n="4846"/>
<lb n="4847"/><p><span>“Cad é an saidhbhreas a bhí uaithi?” a déarfadh duine</span>
<lb n="4848"/><span>eile.  “Nách í Árdrígan na h-Éirean í?  Tá an saidhbhreas</span>
<lb n="4849"/><span>san aici le fada anois.  Nár bhuailtear a thuille uimpi!</span>
<lb n="4850"/><span>Cad a chuir i mbéal an amadáin seo Brian a bheith marbh?”</span>
<lb n="4851"/></p>
</div>
<pb n="141"/>
<div><lb n="4852"/><p><span>Ní fheadar-sa san,” a déarfadh an fear eile, “mura</span>
<lb n="4853"/><span>mar seo a dh'eirigh an focal.  Dúbhairt Gormfhlaith le</span>
<lb n="4854"/><span>h-Amhlaoibh a dh'innsint do'n rígh go raibh Brian ag tuitim</span>
<lb n="4855"/><span>leis an aois go tiugh, agus ná féadfadh sé, agus a dhícheal a</span>
<lb n="4856"/><span>dhéanamh, seasamh puínn níos sia.  Is dócha, nuair a leath an</span>
<lb n="4857"/><span>chaint sin ameasg na ndaoine gur chuireadar leis an gcaint</span>
<lb n="4858"/><span>agus gur dheineadar a bhás as an gcaint.  Nuair a bhíon</span>
<lb n="4859"/><span>ráfla ag gabháil tímpal bíon gach aoinne ag cur leis.”</span></p>
<lb n="4860"/>
<lb n="4861"/><p><span>Chuir an chaint sin Caoilte ag machtnamh.  Cé r' bh' é an</span>
<lb n="4862"/><span>t-Amhlaoibh seo?  Nó ar bh'fhéidir i n-aon chor gur bh'é cara</span>
<lb n="4863"/><span>Thaidhg Óig uí Chealla é?</span></p>
<lb n="4864"/>
<lb n="4865"/><p><span>“Ní foláir dom, má fhéadaim é, radharc fhághail air,” ar</span>
<lb n="4866"/><span>seisean i n'aigne féin.</span></p>
<lb n="4867"/>
<lb n="4868"/><p><span>Chrom sé ar dhruidim, ar feadh raint laethanta, i dtreó</span>
<lb n="4869"/><span>an ríghtheighlaigh le pé mangaireacht a bhí ar siúbhal aige.</span>
<lb n="4870"/><span>Bhíodh sé ag faire ar na h-uaislibh agus iad ag dul isteach</span>
<lb n="4871"/><span>'s amach.  Theip air aon radharc fhághail ar aoinne de shaghas</span>
<lb n="4872"/><span>Amhlaoibh.  Má theip bhí rud eile nár theip air.  Níor theip</span>
<lb n="4873"/><span>air ceathrar lucht airm do theacht n-a thímpal do phreib agus</span>
<lb n="4874"/><span>prísúnach a dhéanamh dé agus é chur isteach i gcarcair</span>
<lb n="4875"/><span>dhaingean, sar a' raibh fhios aige, ba dhóich leat, cad a bhí ag</span>
<lb n="4876"/><span>imtheacht air.  Níor labhradh oiread agus focal leis.  Níor</span>
<lb n="4877"/><span>deineadh ach breith air agus a dhá láimh a cheangal lastiar dé</span>
<lb n="4878"/><span>agus púicín a tharang anuas ar a shúilibh agus é thógaint chun</span>
<lb n="4879"/><span>siúbhal.  Nuair a bhí sé istigh sa phrísún do cuireadh slabhra</span>
<lb n="4880"/><span>fan chuim air, agus bhí an ceann eile de'n tslabhra san</span>
<lb n="4881"/><span>daingean sa bhfalla.  Do baineadh dé an púicín agus do</span>
<lb n="4882"/><span>fágadh ansan é i n' aonar.  Tar éis raint aimsire do tugadh</span>
<lb n="4883"/><span>bia chuige agus do baineadh an ceangal d'á lámhaibh an fhaid</span>
<lb n="4884"/><span>a bhí sé ag ithe an bhídh.  Amáireach a bhí chúgainn, tár éis</span>
<lb n="4885"/><span>cheithre h-uaire fichid a bheith caithte aige i n’ aonar, do tugadh</span>
<lb n="4886"/><span>an bia chuige airís.  Do tugadh an bia chuige mar sin gach</span>
<lb n="4887"/><span>aon lá.  Gach aon uair a thagadh an bia do labhradh Caoilte</span></p>
</div>
<pb n="142"/>
<div><lb n="4888"/><p><span>leis an dteachtaire, agus d'fhiafraigheadh sé dhé cad é an</span>
<lb n="4889"/><span>chúis gur cuireadh isteach sa phrísún san é agus gan aon rud</span>
<lb n="4890"/><span>déanta as an slígh aige.  Ní thugadh an teachtaire aon</span>
<lb n="4891"/><span>fhreagra air ach fé mar a bhéadh sé bodhar balbh.  D' imthigh lá</span>
<lb n="4892"/><span>agus oídhche, agus d'imthigh lá eile agus oídhche eile, agus</span>
<lb n="4893"/><span>d'fhan Caoilte sa phrísún.  D'imthigh seachtmhain, agus ambasa</span>
<lb n="4894"/><span>bhí gach aon deabhramh go bhfágfaí sa phrísún san é, níor bh'fhios</span>
<lb n="4895"/><span>cad é an fhaid.  Bhí sé ag machtnamh agus ag machtnamh, agus</span>
<lb n="4896"/><span>ní fhéadfadh sé aon tuairim a thabhairt do cad fé ndeara</span>
<lb n="4897"/><span>prísúnach a dhéanamh dé.  Bhí fhios aige go maith go raibh sé</span>
<lb n="4898"/><span>ag cur eóluis ag triall ar Mhurchadh go h-Éirinn ar neart</span>
<lb n="4899"/><span>slógh tíre Lochlan agus ar acfuinn na tíre agus ar gach aon</span>
<lb n="4900"/><span>tsaghas gnótha stáit d'á raibh ar siúbhal sa n-áit.  Ach bhí</span>
<lb n="4901"/><span>fhios aige go maith, leis, ná raibh cogadh an uair sin idir an</span>
<lb n="4902"/><span>dá thír, idir Éire agus crích Lochlan, agus d'á bhrígh sin, pé</span>
<lb n="4903"/><span>eólus a chuirfeadh sé uaidh abhaile go h-Éirinn nár bh'fhéidir</span>
<lb n="4904"/><span>spiaireacht do chur 'n-a leith.  Má labhair sé caint na</span>
<lb n="4905"/><span>Lochlanach chómh maith agus do labhradar féin í ní dhéanfadh</span>
<lb n="4906"/><span>san spiaire dhé nuair ná raibh aon chogadh ar siúbhal idir an</span>
<lb n="4907"/><span>dá thír.</span></p>
<lb n="4908"/>
<lb n="4909"/><p><span>Nuair a bhí breis agus seachtmhain caithte sa phrísún aige</span>
<lb n="4910"/><span>do labhair sé, lá, leis an dteachtaire mar seo:—</span></p>
<lb n="4911"/>
<lb n="4912"/><p><span>“A dhuine mhacánta,” ar seisean, “ní'l aon lá a tháinís</span>
<lb n="4913"/><span>anso le m' chuid bídh chúgham nár fhiafraigheas díot cad é an</span>
<lb n="4914"/><span>chúis gur deineadh prísúnach díom.  Níor thugais aon</span>
<lb n="4915"/><span>fhreagra orm.  Is maith liom anois an méid seo do rádh</span>
<lb n="4916"/><span>leat, agus tá súil agam go raghaidh an focal ag triall ar</span>
<lb n="4917"/><span>rígh Lochlan.  Pé duine is bun le mise chur isteach sa</span>
<lb n="4918"/><span>phrísún so, gan aon droch ghníomh do chur am' leith, tá an</span>
<lb n="4919"/><span>dlígh briste aige agus díolfaidh sé as.  Má tugtar aon</span>
<lb n="4920"/><span>anchor dom díolfar as chómh daor agus a díoladh riamh a</span>
<lb n="4921"/><span>h-éagcóir.  Mura maith leat labhairt liom-sa labhair le</span>
<lb n="4922"/><span>duine éigin eile agus inis an méid sin dó.  Labhair leis an</span></p>
</div>
<pb n="143"/>
<div><lb n="4923"/><p><span>t-é a dhein an gníomh so.  Ní duine gan úghdarás a dhein</span>
<lb n="4924"/><span>an gníomh so.”</span></p>
<lb n="4925"/>
<lb n="4926"/><p><span>D'imthigh an teachtaire.  Ní raibh sé abhfad imthighthe nuair a</span>
<lb n="4927"/><span>tháinig an ceathrar céadna úd airís.   Do rugadar ar</span>
<lb n="4928"/><span>Chaoilte.  Bhaineadar an slabhra d'á chom.  Sháthadar an</span>
<lb n="4929"/><span>púicín anuas ar an cheann agus ar a shúilibh.  Do rugadar</span>
<lb n="4930"/><span>leó amach é agus síos chun an chuain, agus chuireadar ar</span>
<lb n="4931"/><span>bórd loinge é.  Bhí an long ag dul go h-Éireann.  Do</span>
<lb n="4932"/><span>cuireadh suas na seólta agus do ghluais an long.  Nuair a</span>
<lb n="4933"/><span>bhí an long tamal amach ar uisge do baineadh an púicín de</span>
<lb n="4934"/><span>Chaoilte agus do baineadh an ceangal d'á lámhaibh.  Ansan</span>
<lb n="4935"/><span>do shín an captaéin leitir chuige.  Sidé a bhí sa leitir:—</span></p>
<lb n="4936"/>
<lb n="4937"/><p><span>“A ‘Dhuinn,’ nó a ‘Chaoilte,’ nó a ‘Chosa Buídhe</span>
<lb n="4938"/><span>Árda,’ nó pé ainim n-ar maith leat freagairt dó, tá</span>
<lb n="4939"/><span>t' anam 'á leigint leat an turus so.  Mar a deirir,</span>
<lb n="4940"/><span>ní'l cogadh idir rígh Lochlan agus Árdrígh Éirean.  Ach</span>
<lb n="4941"/><span>má feictar sa tír seo airís tú ní feicfear beó thú 'n-a</span>
<lb n="4942"/><span>dhiaigh san.”</span></p>
<lb n="4943"/>
<lb n="4944"/><p><span>Do léigh sé an leitir agus chuir sé chuige í.  Bhí an</span>
<lb n="4945"/><span>captaéin agus é féin, agus an fhuirean, síbhialta go leór</span>
<lb n="4946"/><span>le n-a chéile go dtí gur sroiseadh cuan Chorcaighe.  Do</span>
<lb n="4947"/><span>cuireadh i dtír ag calaith an chuain sin é agus do fágadh</span>
<lb n="4948"/><span>ansan é.  Bhí a dhóthin daoine muinteartha i gCorcaigh aige.</span>
<lb n="4949"/><span>Níor bh'fhada an ríghneas a dhein sé eatartha.  D'imthigh sé</span>
<lb n="4950"/><span>óthuaidh go Ceann Cora.  Níor bh'fhada go bhfeacaidh sé an</span>
<lb n="4951"/><span>ríghdhamhna, Murchadh.  Thaisbeáin sé an leitir dó, agus d'inis</span>
<lb n="4952"/><span>sé an sgéal go léir dó, tríd síos.</span>
<lb n="4953"/></p>
</div>
<pb n="144"/>
<div><lb n="4954"/><p><span>CAIBIDIOL VI.</span></p>
<lb n="4955"/>
<lb n="4956"/><p><span>DHÁ AMHLAOIBH?</span></p>
<lb n="4957"/>
<lb n="4958"/><p><span>Nuair a h-innseadh an sgéal do Mhurchadh ní miste a rádh</span>
<lb n="4959"/><span>ná gur cuireadh ag machtnamh é.  Cé r' bh'é an fear a sgríbh</span>
<lb n="4960"/><span>an leitir sin a tugadh do Chaoilte?  Cé ba bhun le breith ar</span>
<lb n="4961"/><span>Chaoilte agus é chur isteach i bprísún?  Sin cuid des na</span>
<lb n="4962"/><span>ceisteanaibh a bhí ag Murchadh 'á fhiafraighe dhé féin.  D'inis</span>
<lb n="4963"/><span>Caoilte dhó conus mar a dh' iar Tadhg Óg ua Cealla air</span>
<lb n="4964"/><span>bheith ag faire, 'n-a chuardaibh, feuchaint an bhfaghadh sé aon</span>
<lb n="4965"/><span>tuairisg ar an Amhlaoibh úd, an comrádaidhe a bhí ag Tadhg</span>
<lb n="4966"/><span>Óg i sgoil Ínse Cathaigh.  Nuair airigh sé na ráflaí, thall, i</span>
<lb n="4967"/><span>dtaobh an Amhlaoibh a tháinig ó Shitric, ó rígh Lochlanach Átha</span>
<lb n="4968"/><span>Cliath, ag triall ar rígh críche Lochlan, gur chuimhnigh sé ar an</span>
<lb n="4969"/><span>Amhlaoibh a bhí ar iaraidh agus gur bheartuigh sé i n' aigne</span>
<lb n="4970"/><span>radharc fhághail, dá mb’ fhéidir é, ar theachtaire Shitric, le</span>
<lb n="4971"/><span>h-ionachus go mb' fhéidir gur bh'é an t-Amhlaoibh céadna é.</span>
<lb n="4972"/><span>Gur a d’ iaraidh an radhairc sin a dh'fhághail a bhí sé nuair a</span>
<lb n="4973"/><span>cuireadh an púicín air.</span></p>
<lb n="4974"/>
<lb n="4975"/><p><span>“Agus anois cad is dóich leat do'n sgéal, a rígh?” ar</span>
<lb n="4976"/><span>seisean le Murchadh.</span></p>
<lb n="4977"/>
<lb n="4978"/><p><span>“Tá raint neithe sa sgéal, a Dhuinn,” arsa Murchadh, “atá</span>
<lb n="4979"/><span>soiléir go leór.”  (Bhí fhios ag Murchadh cé r' bh' é Caoilte.)</span>
<lb n="4980"/><span>“An fear a dh'órduigh an púicín do chur ort-sa bhí fhios aige</span>
<lb n="4981"/><span>cad a bhí uait, gur theastuigh uait radharc fhághail air féin.</span>
<lb n="4982"/><span>Bhí fhios aige go n-aithneofá é dá bhfaghfá radharc air.  Fuair</span>
<lb n="4983"/><span>seisean radharc ort-sa sar ar fhéadais-se radharc fhághail</span>
<lb n="4984"/><span>air-sean.  Do rugadh 'n-a láthair tu nuair a bhí an púicín</span>
<lb n="4985"/><span>ort.  D' fheuch sé go maith ort ansan.  Is fear é go bhfuil</span>
<lb n="4986"/><span>cómhacht aige.  Mura mbéadh go bhfuil ní bhéadh an lucht airm</span>
<lb n="4987"/><span>úmhal dó.  Tá fhios aige cé 'ra mac tu.  Siné cúis nár leig</span></p>
</div>
<pb n="145"/>
<div><lb n="4988"/><p><span>eagla dhó aon anchor a thabhairt duit.  Tá an méid sin</span>
<lb n="4989"/><span>soiléir go leór.  Cad 'n-a thaobh dó a thabhairt le tuiscint</span>
<lb n="4990"/><span>duit, agus dúinn go léir, as an leitir seo, go bhfuil aithne</span>
<lb n="4991"/><span>mhaith aige ort?  Inis an méid seo dhom, a Dhuinn.  An raibh</span>
<lb n="4992"/><span>aithne ag an Amhlaoibh a bhí i n-Inis Cathaigh ort?”</span></p>
<lb n="4993"/>
<lb n="4994"/><p><span>“Ní raibh, a rígh,” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="4995"/>
<lb n="4996"/><p><span>“Is dóich liom, a Dhuinn, go dtuigim an sgéal, ach b'fhéidir</span>
<lb n="4997"/><span>dearmhad a bheith orm,” arsa Murchadh.  “Me’s aoinne amháin</span>
<lb n="4998"/><span>an dá Amhlaoibh do bhí aithne aige ort, ach cheap sé, agus dob'</span>
<lb n="4999"/><span>fhíor dhó é, go rabhais-se deimhnightheach ná raibh.  Ansan do</span>
<lb n="5000"/><span>sgríbh sé an leitir sin chun a chur 'n-a luighe ort nár bh'é féin</span>
<lb n="5001"/><span>an t-Amhlaoibh go rabhais ar a lorg, mar go raibh aithne mhaith</span>
<lb n="5002"/><span>aige féin ort, agus go raibh 'fhios agat féin ná raibh aon</span>
<lb n="5003"/><span>aithne ag an Amhlaoibh eile ort.  Is cuimhin liom an</span>
<lb n="5004"/><span>t-Amhlaoibh a bhíodh ag teacht anso ainíos ó Inis Cathaigh i</span>
<lb n="5005"/><span>n-aonfheacht le Tadhg Óg ua Cealla.  Mheasas gur bh' ógánach</span>
<lb n="5006"/><span>deagh-chroídheach macánta osgailte é, agus is dóich liom gur</span>
<lb n="5007"/><span>bh'é sin meas gach aoinne air.  Is iongantach an sgéal é</span>
<lb n="5008"/><span>má bhí doimhneas fill ann lastigh de'n mhacántacht agus de'n</span>
<lb n="5009"/><span>osgailteacht go léir.  B'fhéidir nár bh'fhearra dhúinn rud a</span>
<lb n="5010"/><span>dhéanfaimís 'ná labhairt le Niamh agus an nídh go léir do</span>
<lb n="5011"/><span>chur 'n-a chómhairle.  Anso thall, feuch, atá sí féin agus a</span>
<lb n="5012"/><span>h-athair 'n-a gcómhnuighe,” agus thaisbeáin sé an tig do</span>
<lb n="5013"/><span>Chaoilte.</span></p>
<lb n="5014"/>
<lb n="5015"/><p><span>“An bhfuil Niamh n-a cómhnuighe anso, a rígh?”  arsa</span>
<lb n="5016"/><span>Caoilte, agus do las sé go bun na gcluas.  Thug Murchadh</span>
<lb n="5017"/><span>fé ndeara an lasadh, ach d'iompuigh sé chómh h-oban san, ag</span>
<lb n="5018"/><span>feuchaint ar rud éigin eile, gur mheas Caoilte nár thug.</span></p>
<lb n="5019"/>
<lb n="5020"/><p><span>“Tá sí 'n-a cómhnuighe anso le tamal maith aois.  Tá sé</span>
<lb n="5021"/><span>chómh maith agam a dh'innsint duit cad 'n-a thaobh.”</span></p>
<lb n="5022"/>
<lb n="5023"/><p><span>Ansan d'inis sé do Chaoilte an dá fholáramh a thug an</span>
<lb n="5024"/><span>Legáid uaidh, agus an sgannra a bhí air féin le h-eagla go</span>
<lb n="5025"/><span>ndéanfaí aon iaracht ar nimh a thabhairt do'n Árdrígh; conus</span></p>
</div>
<pb n="146"/>
<div><lb n="5026"/><p><span>nár fhéad sé a aigne chur chun suaimhnis go dtí gur chuir sé</span>
<lb n="5027"/><span>fhiachaibh ar Niamh teacht go Ceann Cora.</span></p>
<lb n="5028"/>
<lb n="5029"/><p><span>“Tá,” ar seisean, “eagla agam' leas-mháthair roime n-a</span>
<lb n="5030"/><span>súil.  An fhaid a bheidh sí anso ní déanfar aon iaracht ar</span>
<lb n="5031"/><span>éagcóir a dhéanamh ar an Árdrígh.  Tuigean Niamh cad chuige</span>
<lb n="5032"/><span>go bhfuil sí anso, agus geallaim dhuit nach miste do</span>
<lb n="5033"/><span>Ghormfhlaith eagla bheith aici roime n-a súil.  Ní thuigean</span>
<lb n="5034"/><span>aoinne eile sa teighlach, ámh, ach Niamh agus a h-athair, cad</span>
<lb n="5035"/><span>chuige go bhfuil sí anso.  Tuigean fear frithálmha an rígh go</span>
<lb n="5036"/><span>bhfuil sé anso chun aire thabhairt do bhia an rígh, díreach mar</span>
<lb n="5037"/><span>is gnáth aire thabhairt do bhia aon rígh.  Ní'l fhios aige go</span>
<lb n="5038"/><span>bhfuil aon chontabhairt fé leith ar m'athair.  Tá sé chómh maith</span>
<lb n="5039"/><span>againn dul agus do sgéal-sa a dh'innsint do Niamh</span>
<lb n="5040"/><span>feuchaint a' ndéarfaidh sí go bhfuil dhá Amhlaoibh ann nó ná</span>
<lb n="5041"/><span>fuil.”</span></p>
<lb n="5042"/>
<lb n="5043"/><p><span>Bhuaileadar araon anonn chun an tíghe n-a raibh Niamh agus</span>
<lb n="5044"/><span>a h-athair 'n-a gcómhnuighe ann.  Chuir Niamh agus a h-athair</span>
<lb n="5045"/><span>fáilte rómpa mar ba chóir.</span></p>
<lb n="5046"/>
<lb n="5047"/><p><span>D'inis Caoilte a sgéal di, ó thusach go deire, agus</span>
<lb n="5048"/><span>thaisbeáin sé an leitir di.</span></p>
<lb n="5049"/>
<lb n="5050"/><p><span>“Coimeádfad an leitir seo, le nbhúr dtoil,” ar sise,</span>
<lb n="5051"/><span>“agus taisbeánfad do Thadhg í.   Má 'sé Amhlaoibh Thaidhg</span>
<lb n="5052"/><span>a sgríbh í aithneóchaidh Tadhg an sgríbhinn.”</span></p>
<lb n="5053"/>
<lb n="5054"/><p><span>“Ná béadh sé chómh maith agam-sa,”  arsa Caoilte,</span>
<lb n="5055"/><span>“preabadh siar go h-Uíbh Máine agus an leitir a thaisbeáint</span>
<lb n="5056"/><span>láithreach dó?”</span></p>
<lb n="5057"/>
<lb n="5058"/><p><span>“Thar a bhfeacaís riamh,” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="5059"/>
<lb n="5060"/><p><span>D'imthigh Caoilte siar.  Thaisbeáin sé an leitir do Thadhg</span>
<lb n="5061"/><span>Óg ua Chealla.</span></p>
<lb n="5062"/>
<lb n="5063"/><p><span>“Cé 's dóich leat a sgríbh an leitir sin, a Thaidhg,” ar</span>
<lb n="5064"/><span>seisean.</span></p>
<lb n="5065"/>
<lb n="5066"/><p><span>D' fheuch Tadhg ar an leitir.  Do léigh sé í.  Do léigh sé</span>
<lb n="5067"/><span>airís í.  D'fheuch sé ar Chaoilte.</span>
<lb n="5068"/></p>
</div>
<pb n="147"/>
<div><lb n="5069"/><p><span>“Cé is dóich leat a sgríbh í?” arsa Caoilte leis.</span></p>
<lb n="5070"/>
<lb n="5071"/><p><span>“Airiú, cá bh'fhios dómh-sa cé sgríbh í!” arsa Tadhg.</span></p>
<lb n="5072"/>
<lb n="5073"/><p><span>“Ní'l aon phioc d'á fhios agam cé sgríbh í,” ar seisean, “ná</span>
<lb n="5074"/><span>cad é an brígh atá léi.”</span></p>
<lb n="5075"/>
<lb n="5076"/><p><span>Do stad Caoilte.  Chonaic sé nár aithin Tadhg an</span>
<lb n="5077"/><span>sgríbhinn.  Bhí sé i gcás 'dir dhá chómhairle cé 'cu ba cheart</span>
<lb n="5078"/><span>dó an sgéal go léir a dh'innsint dó nó nár cheart, gan cead</span>
<lb n="5079"/><span>ó Mhurchadh nó ó Niamh.  Fé dheire thuig sé, ó thaisbeáin sé</span>
<lb n="5080"/><span>an leitir, gur cheart dó a dh'innsint cad 'n-a thaobh gur</span>
<lb n="5081"/><span>thaisbeáin sé í agus cad é an brígh a bhí léi.  D'inis sé an</span>
<lb n="5082"/><span>sgéal go léir dó, na ráflaí a dh' airigh sé thall i dtaobh bháis</span>
<lb n="5083"/><span>Bhriain agus i dtaobh an Amhlaoibh a chuaidh anonn ó Áth Cliath,</span>
<lb n="5084"/><span>ó Shitric, go rígh Lochlan, agus i dtaobh an teachtaireachta a</span>
<lb n="5085"/><span>bhí ag an Amhlaoibh sin do'n rígh thall, 'ghá rádh leis go raibh</span>
<lb n="5086"/><span>Gormfhlaith go maith, agus an saidhbhreas a bhí uaithi, go raibh</span>
<lb n="5087"/><span>sé fághalta aici.  Ansan d'inis sé dhó conus mar a chuaidh</span>
<lb n="5088"/><span>sé féin i gcómhngar do ríghtheighlach rígh Lochlan feuchaint a'</span>
<lb n="5089"/><span>bhféadfadh sé radharc fhághail ar an Amhlaoibh úd, agus conus</span>
<lb n="5090"/><span>mar a cuireadh an púicín air, agus mar a cuireadh sa</span>
<lb n="5091"/><span>phrísún é, agus mar a cuireadh anall go Corcaigh é, agus</span>
<lb n="5092"/><span>conus mar a thug an captaéin an leitir dó.</span></p>
<lb n="5093"/>
<lb n="5094"/><p><span>D'éist Tadhg leis an innsint go breagh socair go dtí go</span>
<lb n="5095"/><span>raibh an focal deirineach ráidhte.  Níor labhair sé ansan</span>
<lb n="5096"/><span>féin.  D'fhan sé gan labhairt ar fead tamail mhaith.  Nuair</span>
<lb n="5097"/><span>a bhí a mhachtnamh déanta aige do labhair sé.</span></p>
<lb n="5098"/>
<lb n="5099"/><p><span>“Cad é an saidhbhreas,” ar seisean, “a bhí ó Ghormfhlaith</span>
<lb n="5100"/><span>agus a fuair sí?”</span></p>
<lb n="5101"/>
<lb n="5102"/><p><span>“Siní díreach an cheist nách féidir le Niamh ná le Murchadh</span>
<lb n="5103"/><span>ná liom féin do réidhteach,” arsa Caoilte.  (Níor mhaith leis</span>
<lb n="5104"/><span>trácht ar an gcailís gan cead ó Mhurchadh.)</span></p>
<lb n="5105"/>
<lb n="5106"/><p><span>“Raghaidh mé leat soir go Ceann Cora,” arsa Tadhg.</span></p>
<lb n="5107"/>
<lb n="5108"/><p><span>Do ghluais an bheirt soir.  D'innseadar nár aithin Tadhg</span>
<lb n="5109"/><span>an sgríbhinn.</span>
<lb n="5110"/></p>
</div>
<pb n="148"/>
<div><lb n="5111"/><p><span>“Shamhluigheas féin gur mar sin a bhéadh,” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="5112"/>
<lb n="5113"/><p><span>“Agus ar neóin,” arsa Caoilte, “is tu a dúbhairt an</span>
<lb n="5114"/><span>leitir a thaisbeáint dó.”</span></p>
<lb n="5115"/>
<lb n="5116"/><p><span>“Is mé,” ar sise.  “Níor bh’ aon dióbháil í thaisbeáint dó.</span>
<lb n="5117"/><span>Ní h-é an t-é do labhair an chaint do sgríbh an leitir.  Fuair</span>
<lb n="5118"/><span>sé duine eile chun na sgríbhinne dhéanamh.”</span></p>
<lb n="5119"/>
<lb n="5120"/><p><span>Bhí Tadhg ana ghruama.  Ní raibh focal ag teacht as ach é</span>
<lb n="5121"/><span>ag machtnamh.  Bhí an triúr eile ag caitheamh tuairimí chómh</span>
<lb n="5122"/><span>maith agus d'fhéadadar é, agus bhí gach aon tuairim d'ár</span>
<lb n="5123"/><span>tugadh ag dúnadh isteach, i ndiaigh ar ndiaigh, 'ghá chur 'n-a</span>
<lb n="5124"/><span>luighe air gur bh 'aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh.  An</span>
<lb n="5125"/><span>fhaid a bhí na tuairimí ar siúbhal bhí a lán neithe beaga ag</span>
<lb n="5126"/><span>teacht chun cuimhne Thaidhg, neithe beaga nár chuir sé blúire</span>
<lb n="5127"/><span>suime ionta nuair a chonaic sé ar dtúis iad, ach gur chuir sé</span>
<lb n="5128"/><span>mórán suime anois ionta, agus bhíodar 'ghá thaisbeáint dó</span>
<lb n="5129"/><span>go raibh gach aon deabhramh gur bh 'aon Amhlaoibh amháin an</span>
<lb n="5130"/><span>dá Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="5131"/>
<lb n="5132"/><p><span>Thuig Murchadh gur cheart guid na cailíse d'innsint do</span>
<lb n="5133"/><span>Thadhg.  Do h-innseadh dó é.  Níor bheag san.</span></p>
<lb n="5134"/>
<lb n="5135"/><p><span>“Ó,” ar seisean, “nách mé an t-amadán críochnuighthe!</span>
<lb n="5136"/><span>Le feall iseadh ghlac sé an Creideamh.  Le feall iseadh ghlac</span>
<lb n="5137"/><span>sé na mion-Úird, chun go gcurfaí isteach sa n-érdam é.  Ba</span>
<lb n="5138"/><span>cheart mé chrochadh mar gheall ar leigint dó a leithéid</span>
<lb n="5139"/><span>d'amadán a dhéanamh díom!  Feall ab eadh an cion a bhí</span>
<lb n="5140"/><span>aige orm!  Ó!  Ní chuirfead náire an sgéil díom an dá lá</span>
<lb n="5141"/><span>'s 'n fhaid a mhairfead!  Dá mairinn céad ní chuirfinn díom</span>
<lb n="5142"/><span>é.  A Niamh, caithfir-se agus m'athair dul siar abhaile.”</span></p>
<lb n="5143"/>
<lb n="5144"/><p><span>“Airiú, a Thaidhg, a laogh,” arsa Niamh, “cad é an gnó atá</span>
<lb n="5145"/><span>agat siar dínn?  Ná fuil fhios agat cad chuige gur tugad</span>
<lb n="5146"/><span>anseo sinn?  Cad 'tá chun tu féin a chosg ar aire thabhairt</span>
<lb n="5147"/><span>do'n áit thiar?”</span></p>
<lb n="5148"/>
<lb n="5149"/><p><span>“Ní'lim ag dul siar,” ar seisean.  “Leanfad an</span>
<lb n="5150"/><span>feallaire úd!  Bainfead an gealgháire dhé.  Ó!  An</span></p>
</div>
<pb n="149"/>
<div><lb n="5151"/><p><span>claidhre!  An bitheamhnach fill!  Leanfad é agus tiocfad</span>
<lb n="5152"/><span>suas leis agus bainfead an ceann ó n-a ghuaillibh dé.”</span></p>
<lb n="5153"/>
<lb n="5154"/><p><span>“Go réidh, a Thaidhg,” arsa Murchadh.  “Ní'l deimhne ceart</span>
<lb n="5155"/><span>i n-aon chor fós againn air gur b'é an t-Amhlaoibh a bhí i</span>
<lb n="5156"/><span>n-Inis Cathaigh do sgríbh an leitir sin nó do labhair an chaint</span>
<lb n="5157"/><span>atá inti.  Dá mbéadh féin ní h-alaidh dhúinn gan feuchaint</span>
<lb n="5158"/><span>rómhainn le h-eagla gur bh' amhlaidh a chuirfimís ar a chumas</span>
<lb n="5159"/><span>tuille díobhála dhéanamh dúinn.  Má 'sé a dhein an méid</span>
<lb n="5160"/><span>díobhála atá déanta ní h-aon dóichín é.  Ní foláir cuid d'á</span>
<lb n="5161"/><span>ghastacht féin a dh'imirt 'n-a choinnibh.  Eirigh-se siar abhaile</span>
<lb n="5162"/><span>agus fanadh Niamh agus t'athair anso.  Ní gan fáth a cuireadh</span>
<lb n="5163"/><span>amach, thall i gcrích Lochlan, an ráfla úd i dtaobh bháis an</span>
<lb n="5164"/><span>Árdrígh.  Do cuireadh amach an ráfla i dtreó go mbéadh</span>
<lb n="5165"/><span>daoine ag dul i dtaithighe an sgéil agus nuair a thiocfadh an</span>
<lb n="5166"/><span>tásg ná déanfaí iomad iongnadh dhé.  Do cuireadh amach an</span>
<lb n="5167"/><span>ráfla le cúis eile, leis.  Do cuireadh amach é mar chómhartha,</span>
<lb n="5168"/><span>'ghá rádh le rígh Lochlan ‘Lean de'n ollmhúchán chómh dian agus</span>
<lb n="5169"/><span>fhéadfair é.  Ní fheadaraís cad é an neómat a gheóbhadh</span>
<lb n="5170"/><span>Brian bás.  Bhí ollamh.’  'Sé sin le rádh, ‘Cuirfimíd chun</span>
<lb n="5171"/><span>báis é chómh luath agus is féidir é, ach bídhidh-se ollamh!’</span>
<lb n="5172"/><span>Siné brígh atá leis na ráflaíbh.”</span></p>
<lb n="5173"/>
<lb n="5174"/><p><span>“Gabhaim párdún agat, a rígh,” arsa Tadhg le Murchadh,</span>
<lb n="5175"/><span>“ach má tá daoine anso againn atá chómh ceapaithe sin ar</span>
<lb n="5176"/><span>an Árdrígh do chur chun báis cad 'n-a thaobh ná beirtear</span>
<lb n="5177"/><span>láithreach ortha agus a ndroch bhearta do chur 'n-a leith agus</span>
<lb n="5178"/><span>iad do chur chun báis!  Cad chuige bheith ag feitheamh go dtí</span>
<lb n="5179"/><span>go mbeidh an droch bheart déanta acu?  Cad é an leigheas</span>
<lb n="5180"/><span>ar an ndroch bheart an cuirptheach do chur chun báis nuair a</span>
<lb n="5181"/><span>bheidh an droch bheart déanta?”</span></p>
<lb n="5182"/>
<lb n="5183"/><p><span>“Is fíor dhuit, a Thaidhg,”  arsa Murchadh, “gur shuarach an</span>
<lb n="5184"/><span>leigheas ar dhroch bheart an cuirptheach do chur chun báis nuair</span>
<lb n="5185"/><span>a bhéadh an droch bheart déanta.  Ní h-amhlaidh atáthar ag</span>
<lb n="5186"/><span>feitheamh go dtí go ndéanfaidh an cuirptheach an droch beart.</span></p>
</div>
<pb n="150"/>
<div><lb n="5187"/><p><span>Is amhlaidh atáimíd ag déanamh ár ndíchil chun an chuirpthigh do</span>
<lb n="5188"/><span>chosg ar an ndroch bheart a dhéanamh.  Ní féidir cuirptheach</span>
<lb n="5189"/><span>do chur chun báis, pé droch amhras a bhéadh agat air, go dtí go</span>
<lb n="5190"/><span>mbéadh droch ghníomh éigin agat le cur 'n-a leith.  Mura</span>
<lb n="5191"/><span>mbéadh droch ghníomh agat le cur n-a leith cad a bhéadh agat</span>
<lb n="5192"/><span>le déanamh ach tu féin a chosaint air?  Siné atá againn 'á</span>
<lb n="5193"/><span>dhéanamh, a Thaidhg.  Táimíd 'ghár gcosaint féin ar an</span>
<lb n="5194"/><span>gcuirptheach.  Eirigh-se siar abhaile, a Thaidhg, agus ná leig</span>
<lb n="5195"/><span>ort le h-aoinne aon nídh i dtaobh na cainte seo atá déanta</span>
<lb n="5196"/><span>anso againn indiu.  Ná bíodh aon eagal ort ná go</span>
<lb n="5197"/><span>dtabharfad-sa caoi dhuit, nuair a thiocfaidh an t-am chuige, ar</span>
<lb n="5198"/><span>t'aigne shásamh ar an bhfeallaire.”</span></p>
<lb n="5199"/>
<lb n="5200"/><p><span>“Tá go maith, a rígh,” arsa Tadhg.  “Tá t' fhocal agam</span>
<lb n="5201"/><span>chuige sin agus táim sásta.  Tiocfaidh mo lá.”</span></p>
<lb n="5202"/>
<lb n="5203"/><p><span>Agus d'imthigh sé abhaile.</span></p>
<lb n="5204"/>
<lb n="5205"/><p><span>CAIBIDIOL VII.</span></p>
<lb n="5206"/>
<lb n="5207"/><p><span>AN TSÍDHE GAOITHE.</span></p>
<lb n="5208"/>
<lb n="5209"/><p><span>Nuair a bhí Tadhg Óg ua Cealla imthighthe do labhair Murchadh</span>
<lb n="5210"/><span>le Caoilte.</span></p>
<lb n="5211"/>
<lb n="5212"/><p><span>“A Dhuinn,” ar seisean, “pé h-é an t-Amhlaoibh do sgríbh</span>
<lb n="5213"/><span>an leitir sin, nó do labhair an chaint atá intí, tá botún mór</span>
<lb n="5214"/><span>déanta aige.  D'á ghastacht é tá dearmhad déanta aige.</span>
<lb n="5215"/><span>Bainfead-sa geit as pé h-é féin.  Imthigh ag triall ar</span>
<lb n="5216"/><span>Dhúlainn Óg agus abair leis buidhean d'fhearaibh tobhtha do</span>
<lb n="5217"/><span>chur le chéile gan mhaill agus tar chúgham anso chómh luath agus</span>
<lb n="5218"/><span>bheid siad ollamh aige.</span></p>
<lb n="5219"/>
<lb n="5220"/><p><span>D'imthigh Caoilte.</span>
<lb n="5221"/></p>
</div>
<pb n="151"/>
<div><lb n="5222"/><p><span>“Cad a mheasan tú a dhéanamh, a rígh?” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="5223"/>
<lb n="5224"/><p><span>“Raghad go h-Áth Cliath, a Niamh,” ar seisean, “agus</span>
<lb n="5225"/><span>labharfad le Sitric.  Béarfad teachtaireacht ag triall air</span>
<lb n="5226"/><span>ó'n Árdrígh.  Táid Lochlanaigh Átha Cliath, agus Sitric leó,</span>
<lb n="5227"/><span>fé smacht an Árdrígh.  Taisbeánfad an leitir sin do Shitric.</span>
<lb n="5228"/><span>Tá síthcháin idir Éirinn agus tír Lochlan.  Ó 'tá an</span>
<lb n="5229"/><span>tsíthcháin sin ann tá saor chead chun gnóthaí ceannaigheachta</span>
<lb n="5230"/><span>idir an dá thír, agus tá fhiachaibh ar gach tír acu cosnamh dlíghe</span>
<lb n="5231"/><span>a thabhairt dos na ceannaighthibh a thagan ó'n dtír eile.  Tá</span>
<lb n="5232"/><span>an cosnamh san againne 'á thabhairt dos na ceannaighthibh</span>
<lb n="5233"/><span>Lochlanacha a thagan go h-Éirinn.  Tá geallamhaint againn</span>
<lb n="5234"/><span>ó rígh Lochlan go dtabharfaí an cosnamh céadna do cheannaighthibh</span>
<lb n="5235"/><span>Gaedhlacha dá dtéidís anonn go Danmharg ag déanamh aon</span>
<lb n="5236"/><span>ghnótha ceannaigheachta ann.  Chuaidh ceannaighe Gaedhlach</span>
<lb n="5237"/><span>anonn le déanaighe.  Bhí sé ag déanamh a ghnótha, gan aon</span>
<lb n="5238"/><span>chur isteach aige 'á dhéanamh ar ghnó aon duine eile, agus gan</span>
<lb n="5239"/><span>briseadh ná milleadh dhéanamh ar aon dlígh de dhlighthibh na</span>
<lb n="5240"/><span>tíre sin.  Tháinig ceathrar lucht airm, de lucht airm na tíre</span>
<lb n="5241"/><span>agus do rugadar air, gan chúis gan adhbhar, agus chuireadar</span>
<lb n="5242"/><span>i bprísún é, agus do coimeádadh sa phrísun é breis agus</span>
<lb n="5243"/><span>seachtmhain.  Caithfear sásamh a dh'fhághail ó rígh Lochlan as an</span>
<lb n="5244"/><span>ngníomh san.  Caithfear an ceart céadna a tugtar do</span>
<lb n="5245"/><span>cheannaighthibh Lochlanacha i n-Éirinn do chur i n-áirighthe do</span>
<lb n="5246"/><span>cheannaighthibh Gaedhlacha thall i gcrích Lochlan.  Ar sgáth na</span>
<lb n="5247"/><span>h-oibre sin, caithfear a dhéanamh amach má 's féidir é, an</span>
<lb n="5248"/><span>bhfuil an dá Amhlaoibh ann, nó an é an t-Amhlaoibh a bhí anso</span>
<lb n="5249"/><span>againn atá anois 'n-a theachtaire idir Shitric agus an rígh</span>
<lb n="5250"/><span>thall.”</span></p>
<lb n="5251"/>
<lb n="5252"/><p><span>Le n-a linn sin tháinig Caoilte thar n-ais.</span></p>
<lb n="5253"/>
<lb n="5254"/><p><span>“Tá Dúlainn agus na fir ollamh, a rígh,” ar seisean.</span></p>
<lb n="5255"/>
<lb n="5256"/><p><span>“Tá go maith, a Dhuinn,” arsa Murchadh.  “Tiocfair-se</span>
<lb n="5257"/><span>linn.”</span></p>
<lb n="5258"/>
<lb n="5259"/><p><span>“Cathin a gheóbhmíd aon sgéala uaibh, a rígh?” arsa Niamh.</span>
<lb n="5260"/></p>
</div>
<pb n="152"/>
<div><lb n="5261"/><p><span>“An túisge 'n-a mbeidh aon nídh le h-innsint gur fiú é</span>
<lb n="5262"/><span>é dh'innsint curfar teachtaire thar n-ais chúghat, a Niamh,”</span>
<lb n="5263"/><span>arsa Murchadh.  “Ní gádh dhom a rádh leat aire mhaith</span>
<lb n="5264"/><span>a thabhairt dom' leas-mháthair.”</span></p>
<lb n="5265"/>
<lb n="5266"/><p><span>“Ná bíodh ceist ort, a rígh,” ar sise.  “Tabharfad aire</span>
<lb n="5267"/><span>mhaith dhi.  Ní chuirfidh sí cor di a gan fhios dom.  Táimíd</span>
<lb n="5268"/><span>go h-ana mhór le n-a chéile.  Ach tá fhios aici, is dóich liom,</span>
<lb n="5269"/><span>cad é an gnó atá anso agam, agus tá sí ag déanamh a díchil</span>
<lb n="5270"/><span>chun a thaispeáint dúinn go léir gur dearmhad mór dúinn</span>
<lb n="5271"/><span>aon droch amhras a bheith againn uirthi.  Tá an dícheal san</span>
<lb n="5272"/><span>'ghá coimeád ar fad ó aon nídh a dhéanamh a chabhróch' leis an</span>
<lb n="5273"/><span>ndroch amhras.  Beidh m'aigne féin ana mhí-shásta, a rígh,” ar</span>
<lb n="5274"/><span>sise, “go dtí go mbeidh 'fhios agam cé h-é an t-Amhlaoibh</span>
<lb n="5275"/><span>seo, nó an aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh.”</span></p>
<lb n="5276"/>
<lb n="5277"/><p><span>“Curfar chúghat an t-eólus, a Niamh,” arsa Murchadh,</span>
<lb n="5278"/><span>“chómh luath i n-Éirinn agus bheidh an t-eólus againn le cur</span>
<lb n="5279"/><span>chúghat.”</span></p>
<lb n="5280"/>
<lb n="5281"/><p><span>D'imthigh Murchadh agus Caoilte amach chun na h-áite 'n-a</span>
<lb n="5282"/><span>raibh Dúlainn agus na fir ag feitheamh leó.  Ar marcaigheacht</span>
<lb n="5283"/><span>a bhíodar le h-imtheacht.  Marcaigh mhaithe ab eadh iad go</span>
<lb n="5284"/><span>léir.  Marcach áluinn ab eadh Murchadh agus marcach áluinn</span>
<lb n="5285"/><span>ab eadh Dúlainn.  Ach ní raibh aon bhreith ag aoinne de'n</span>
<lb n="5286"/><span>bheirt, ná ag aon fhear i n-Éirinn an uair sin, agus</span>
<lb n="5287"/><span>M'lsheachlainn Mór féin do chur chuige, ar Chaoilte, chun</span>
<lb n="5288"/><span>capail a mharcaigheacht.  An stail ba mhó agus ba threise</span>
<lb n="5289"/><span>agus ba thréine dob' fhéidir a dh'fhághail, agus é bheith ag</span>
<lb n="5290"/><span>imtheacht fiain, gan lámh duine do dhul ar a cheann go dtí go</span>
<lb n="5291"/><span>mbéadh sé i n-aois a sheacht mblian, do léimfeadh Caoilte</span>
<lb n="5292"/><span>ar a mhuin, gan srian gan ialait, agus dhéanfadh sé é</span>
<lb n="5293"/><span>mharcaigheacht treasna na dútha go dtí go mbéadh an stail</span>
<lb n="5294"/><span>sin chómh mín le h-uan caoirach aige.  Bhí Caoilte cúmtha chun</span>
<lb n="5295"/><span>na marcaigheachta chómh maith díreach agus bhí sé cúmtha chun</span>
<lb n="5296"/><span>an reatha.  Bhí an neart agus an fuinneamh go léir agus an</span></p>
</div>
<pb n="153"/>
<div><lb n="5297"/><p><span>bhreis bheagh fhaid ins na cosaibh aige.  Aon chapal a geobhfaí</span>
<lb n="5298"/><span>idir an dá chois sin ní raibh aon bhreith aige, pé léimreach a</span>
<lb n="5299"/><span>dhéanfadh sé ná pé casadh a bhainfeadh sé as féin, ar dhul ó</span>
<lb n="5300"/><span>n-a ngreim.  Ní fhéadfadh sé an marcach a chur dé ach le h-é</span>
<lb n="5301"/><span>féin d'iomlasg ar an dtalamh.  An túisge 'n-a gcuirfeadh</span>
<lb n="5302"/><span>an capal chun luighte bhéadh an marcach 'n-a sheasamh i n'aice</span>
<lb n="5303"/><span>agus ansan, an túisge 'n-a mbéadh an capal ar a chosaibh</span>
<lb n="5304"/><span>airís bhéadh an marcach ar a mhuin airís.  Níor bheag de</span>
<lb n="5305"/><span>radharc, uaireanta, bheith ag feuchaint air féin agus ar chapal</span>
<lb n="5306"/><span>óg fhiain ag iomaigh le chéile go dtí go caitheadh an capal</span>
<lb n="5307"/><span>géilleadh dhó sa deire.</span></p>
<lb n="5308"/>
<lb n="5309"/><p><span>Do ghluais an dírim marcach ó Cheann Cora agus thugadar</span>
<lb n="5310"/><span>aghaidh soir óthuaidh ar Theamhair.  Ba sheólta an ghluaiseacht</span>
<lb n="5311"/><span>acu é, fan an bhóthair áluinn a bhí go breagh leathan,</span>
<lb n="5312"/><span>leibhéalta, réidh, an bóthar a deineadh le h-órdughadh Bhriain,</span>
<lb n="5313"/><span>ó Cheann Cora go Teamhair.</span></p>
<lb n="5314"/>
<lb n="5315"/><p><span>Tímpal deich míle soir óthuaidh ó Cheann Cora bhí buachail</span>
<lb n="5316"/><span>ag aeireacht bhó ar an dtaobh thuaidh de'n bhóthar.  D'airigh</span>
<lb n="5317"/><span>sé, abhfad siar ódheas uaidh, mar a bhéadh séideadh beag</span>
<lb n="5318"/><span>gaoithe tré chrannaibh.  Do neartuigh ar an séideadh i dtreó</span>
<lb n="5319"/><span>gur mheas an buachail gur stoirm a bhí ag teacht.  Ansan</span>
<lb n="5320"/><span>do neartuigh ar an séideadh i dtreó gur mheas an buachail</span>
<lb n="5321"/><span>nár shéideadh a bhí ann ach fuaim uisge ag gabháil le fánaigh</span>
<lb n="5322"/><span>gleanna.  Ansan d'airigh sé mar a bhéadh brúth agus meilt</span>
<lb n="5323"/><span>agus fuadar cuisidheachta, agus do ghluais an marc-shluagh</span>
<lb n="5324"/><span>chuige amach ó sgáth na coille a bhí ar thaobh an bhóthair agus</span>
<lb n="5325"/><span>a bhí 'ghá gclúdach uaidh go dtí san.  Thánadar i n'aice agus</span>
<lb n="5326"/><span>ghluaiseadar thairis, agus an fhaid a bhíodar ag gabháil thairis</span>
<lb n="5327"/><span>shamhluigh sé go raibh an talamh ag bogadh agus ag luasgadh</span>
<lb n="5328"/><span>agus ag crith fé n-a chosaibh le neart agus le brúth agus le</span>
<lb n="5329"/><span>fuinneamh a ngluaiseachta agus iad ag imtheacht mar</span>
<lb n="5330"/><span>imtheóch' an tsídhe gaoithe, agus an ceó-bóthair ag eirighe 'n-a</span>
<lb n="5331"/><span>ndiaigh, agus suip agus bileóga feóchta d'á séideadh suas</span></p>
</div>
<pb n="154"/>
<div><lb n="5332"/><p><span>agus d'á gcasadh agus d'á sguabadh chun siúbhail, leis an</span>
<lb n="5333"/><span>ngaoith a tháinig ó'n ngluaiseacht.  D'imthíghdar thairis agus</span>
<lb n="5334"/><span>chuaidh an ceó 'n-a shúilibh agus bhí an fothram 'n-a chluasaibh,</span>
<lb n="5335"/><span>agus nuair fhéad sé a shúile do ghlanadh agus feuchaint airís</span>
<lb n="5336"/><span>ortha, bhíodar ag imtheacht soir óthuaidh as a radharc agus bhí</span>
<lb n="5337"/><span>an fothram ag maolughadh.  Do mhaoluigh an fothram go dtí</span>
<lb n="5338"/><span>ná raibh ann ach mar a bhéadh fuaim uisge.  Do mhaoluigh sé</span>
<lb n="5339"/><span>ansan go dtí ná raibh ann ach mar a bhéadh séideadh gaoithe</span>
<lb n="5340"/><span>tré chrannaibh.  Ansan do mhaoluigh sé go dtí ná h-airigheadh</span>
<lb n="5341"/><span>an buachail ach puth beag anois agus airís dé.  Ansan bhí</span>
<lb n="5342"/><span>sé imthighthe.  Do cuireadh a leithéid de sgárd i gcroídhe an</span>
<lb n="5343"/><span>bhuachala gur fhan sé ar an áit sin gan coruighe as ar feadh</span>
<lb n="5344"/><span>abhfad.</span></p>
<lb n="5345"/>
<lb n="5346"/><p><span>Deich mbliana agus dachad 'n-a dhiaigh san, nuair a bhí an</span>
<lb n="5347"/><span>buachail sin 'n-a sheanduine, bhíodh sé 'n-a sheasamh ar an áit</span>
<lb n="5348"/><span>gcéadna go minic agus d'airigheadh sé an tsídhe gaoithe ag</span>
<lb n="5349"/><span>tusnughadh thiar theas, mar ar thusnuigh an séideadh gaoithe an</span>
<lb n="5350"/><span>uair sin, agus thagadh an tsídhe gaoithe chuige aniar andeas</span>
<lb n="5351"/><span>le fuinneamh, agus do sguabadh sí thairis soir óthuaidh ag</span>
<lb n="5352"/><span>déanamh ceó-bóthair agus ag sgaipeadh na sop, agus bhíodh sé</span>
<lb n="5353"/><span>daingean i n'aigne gur bh'é Murchadh agus a mharc-shluagh a</span>
<lb n="5354"/><span>bhíodh ann!  Bhíodar go léir ar shluagh na marbh, an uair sin.</span></p>
<lb n="5355"/>
<lb n="5356"/><p><span>Ach tháinig Murchadh agus a mharc-shluagh go Teamhair.  Chuir</span>
<lb n="5357"/><span>sé teachtaire isteach ag triall ar Mh'lsheachlainn 'ghá rádh leis</span>
<lb n="5358"/><span>gur mhaith leis raint cainte dhéanamh leis.  Tháinig</span>
<lb n="5359"/><span>M'lsheachlainn amach agus chuir sé míle fáilte roimh Mhurchadh</span>
<lb n="5360"/><span>agus rómpa go léir.  Do rug sé leis isteach iad agus dhéin</span>
<lb n="5361"/><span>sé cúram mór díobh.  Do cuireadh cóir bídh agus díghe ortha.</span>
<lb n="5362"/><span>Ar ball d'inis Murchadh do Mh'lsheachlainn cad a thug é.</span>
<lb n="5363"/><span>Gur cuireadh duine de cheannaighthibh na h-Éirean i bprísún,</span>
<lb n="5364"/><span>thall i bpríomh-chathair tíre Lochlan, gan chúis gan adhbhar.</span>
<lb n="5365"/><span>Ansan thaisbeáin sé an leitir.</span></p>
<lb n="5366"/>
<lb n="5367"/><p><span>“Táim ceapaithe, a rígh,” ar seisean, “ar dhul soir go</span></p>
</div>
<pb n="155"/>
<div><lb n="5368"/><p><span>h-Áth Cliath agus ar labhairt le Sitric, ó 'sé rígh Lochlanach</span>
<lb n="5369"/><span>Átha Cliath é, agus ar a fhiafraighe dhé an bhfuil aon eólus</span>
<lb n="5370"/><span>aige ar an t-é is bun leis an ngníomh éagcórtha so do</span>
<lb n="5371"/><span>dhéanamh orainn.  Dá leigimís leó an gníomh so gan gearán</span>
<lb n="5372"/><span>a dhéanamh mar gheall air níor bh'fhada, b'fhéidir, go ndéanfaí</span>
<lb n="5373"/><span>gníomh eile a bhéadh níba mheasa 'ná é.  Is lag an bheart</span>
<lb n="5374"/><span>dúinne a rádh go mbéadh díon agus cosnamh againn 'á thabhairt</span>
<lb n="5375"/><span>do cheannaighthibh Lochlanacha i n-Éirinn, agus na cuirfimís</span>
<lb n="5376"/><span>díon ná cosnamh i n-áirighthe do cheannaighthibh Gaedhlacha thall</span>
<lb n="5377"/><span>i dtír Lochlan.”</span></p>
<lb n="5378"/>
<lb n="5379"/><p><span>“Agus cá bhfuil an ceannaighe Gaedhlach do cuireadh i</span>
<lb n="5380"/><span>bprísún, a rígh?” arsa M'lsheachlainn.</span></p>
<lb n="5381"/>
<lb n="5382"/><p><span>“Má séantar an gníomh, a rígh,” arsa Murchadh, “beidh an</span>
<lb n="5383"/><span>ceannaighe le fághail.”</span></p>
<lb n="5384"/>
<lb n="5385"/><p><span>“An amhlaidh ba mhaith leat mise dhul leat go h-Áth Cliath,</span>
<lb n="5386"/><span>a rígh?” arsa M'lsheachlainn.</span></p>
<lb n="5387"/>
<lb n="5388"/><p><span>“Dá mb' é do thoil teacht linn, a rígh,”  arsa Murchadh,</span>
<lb n="5389"/><span>“ba dhian mhaith an rud é.  Thabharfadh sé le tuisgint do</span>
<lb n="5390"/><span>Shitric, agus tré Shitric do rígh Lochlan thall, agus dos na</span>
<lb n="5391"/><span>Lochlanaigh go léir, go bhfuilimíd ar aon aigne sa sgéal.</span>
<lb n="5392"/><span>Do chuirfeadh san eagla ar an t-é dhein an gníomh pé h-é</span>
<lb n="5393"/><span>féin.”</span></p>
<lb n="5394"/>
<lb n="5395"/><p><span>“Tá go maith, a rígh,” arsa M'lsheachlainn.  “Raghad-sa</span>
<lb n="5396"/><span>libh.”</span></p>
<lb n="5397"/>
<lb n="5398"/><p><span>Bhí dhá bhuidhean acu ann ansan agus iad ag tabhairt aghaidh</span>
<lb n="5399"/><span>ar Áth Cliath.  Ní raibh i mBaile Átha Cliath an uair sin ach</span>
<lb n="5400"/><span>cathair ana bheag.  Bhí an féar glas ag fás go saidhbhir ar</span>
<lb n="5401"/><span>fhormhór an tailimh atá fé thighthibh móra agus fé shráideanaibh</span>
<lb n="5402"/><span>breaghtha fada leathana anois.  Níor dheacair ríghtheighlach</span>
<lb n="5403"/><span>Shitric a dhéanamh amach.  Thug an dá bhuidhean aghaidh ar an</span>
<lb n="5404"/><span>ríghtheighlach.  Do chonacthas ag teacht iad.  Bhí Sitric agus</span>
<lb n="5405"/><span>Amhlaoibh thuas i bhfinneóig.  Chonacadar an dá bhuidhean ag</span>
<lb n="5406"/><span>teacht chun an ríghtheighlaigh.  D' aithnighdar Murchadh agus</span></p>
</div>
<pb n="156"/>
<div><lb n="5407"/><p><span>M'lsheachlainn.  D'aithin Amhlaoibh Caoilte.  Do rith</span>
<lb n="5408"/><span>Amhlaoibh agus chuaidh sé i bhfolach.</span></p>
<lb n="5409"/>
<lb n="5410"/><p><span>“Ná leig ort go bhfuil aon phioc eóluis agat, a rígh, ar</span>
<lb n="5411"/><span>cá bhfuilim-se ná an bhfuilim beó nó marbh,” ar seisean le</span>
<lb n="5412"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="5413"/>
<lb n="5414"/><p><span>Chuaidh Sitric amach ag cur fáilte roim Mh'lsheachlainn agus</span>
<lb n="5415"/><span>roim Mhurchadh.  Do tugadh isteach iad féin agus na h-uaisle</span>
<lb n="5416"/><span>a bhí i n-aonfheacht leó, agus do cuireadh gach aon chóir ortha.</span>
<lb n="5417"/><span>Ar ball d'inis Murchadh cad a thug é.  Bhí ana chathughadh ar</span>
<lb n="5418"/><span>Shitric nuair a h-innseadh dó an éagcóir a deineadh ar an</span>
<lb n="5419"/><span>gceannaighe Gaedhlach thall i gCathair na Beirbe.</span></p>
<lb n="5420"/>
<lb n="5421"/><p><span>“Ó,” ar seisean, “cuirfead-sa teachtaire anonn 'ghá</span>
<lb n="5422"/><span>innsint do'n rígh gur deineadh an éagcóir sin, agus déanfar</span>
<lb n="5423"/><span>an uile shaghas deimhne agus uruidheachta air nách baoghal go</span>
<lb n="5424"/><span>dtabharfar aon chaoi d'aoinne ar a leithéid a dhéanamh airís.”</span></p>
<lb n="5425"/>
<lb n="5426"/><p><span>“Tá san maith go leór, a rígh,” arsa Murchadh, “ach ní</span>
<lb n="5427"/><span>dhéanfaidh san an gnó anois.  Tá órdughadh agam-sa ó'n</span>
<lb n="5428"/><span>Árdrígh, má tá an fear a dhein an gníomh san i n-Éirinn</span>
<lb n="5429"/><span>anois, lucht cuardaigh do chur amach chun beirthe air agus chun</span>
<lb n="5430"/><span>é thabhairt chun lámha.  Ar mhaithe leis an dá thír, le h-Éirinn</span>
<lb n="5431"/><span>agus le tír Lochlan, ní foláir an fear a dhein an gníomh san</span>
<lb n="5432"/><span>do chur chun báis.  Is bíodhba báis do'n rígh é, mar do thóg</span>
<lb n="5433"/><span>sé chuige féin an t-ughdarás a bhainean leis an rígh.  Is</span>
<lb n="5434"/><span>bíodhba báis do mhuintir na h-Éirean é, mar do dhein sé</span>
<lb n="5435"/><span>gníomh i gcoinnibh anama fir Éireanaigh.  Is bíodhba báis é</span>
<lb n="5436"/><span>do Lochlanaigh, i n-Éirinn nó i n-aon tír eile, mar do dhein</span>
<lb n="5437"/><span>sé gníomh a chuirfidh fhiachaibh ar lucht gach tíre eirighe 'n-a</span>
<lb n="5438"/><span>gcoinnibh, mura ndeintear an gníomh a dh' agairt, agus san</span>
<lb n="5439"/><span>go luath, ar an t-é a dhein an gníomh.  Ar mhaithe linn go</span>
<lb n="5440"/><span>léir, a rígh,” arsa Murchadh, “ní foláir dómh-sa a bheith ar</span>
<lb n="5441"/><span>mo chumas a rádh leis an Árdrígh nuair a raghad abhaile, go</span>
<lb n="5442"/><span>bhfuil do bhriathar rígh agam uait-se chuige go ndéanfair féin</span>
<lb n="5443"/><span>do dhícheal, agus go ndéanfaidh rígh Lochlan a dhícheal, ar</span></p>
</div>
<pb n="157"/>
<div><lb n="5444"/><p><span>theacht suas leis an gcuirptheach a dhein an gníomh san agus</span>
<lb n="5445"/><span>é thabhairt chun lámha agus an bás atá tuillte aige dh'imirt</span>
<lb n="5446"/><span>air.”</span></p>
<lb n="5447"/>
<lb n="5448"/><p><span>“Asdó, b' fhéidir, a rígh,” arsa Sitric, “na féadfadh ár</span>
<lb n="5449"/><span>ndícheal teacht suas leis.”</span></p>
<lb n="5450"/>
<lb n="5451"/><p><span>“Ní duine suarach é a rígh,” arsa Murchadh.  “Ní fhéadfadh</span>
<lb n="5452"/><span>aon duine suarach an gníomh a dhein sé do dhéanamh.  Ní bhéadh</span>
<lb n="5453"/><span>lucht airm an rígh úmhal do dhuine shuarach.  An fear gur</span>
<lb n="5454"/><span>dhein lucht airm an rígh rud air, mar a dheineadar air siúd,</span>
<lb n="5455"/><span>ní ró fhuiriste dhó dul i bhfolach ó ríogra na tíre.”</span></p>
<lb n="5456"/>
<lb n="5457"/><p><span>“Ní fheadar an domhan, a rígh,” arsa Sitric.  “Ní'l agam-</span>
<lb n="5458"/><span>sa le déanamh ach mo bhriathar rígh a thabhairt duit go</span>
<lb n="5459"/><span>ndéanfad mo dhícheal ar é thabhairt chun lámha, agus go</span>
<lb n="5460"/><span>n-iarfad ar rígh Lochlan a dhícheal a dhéanamh, leis, chuige.</span>
<lb n="5461"/><span>Isé ár mbuac go léir, aon fhear a mhillfidh ár smacht, é</span>
<lb n="5462"/><span>thabhairt chun lámha chómh luath agus is féidir é.”</span></p>
<lb n="5463"/>
<lb n="5464"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin cainte déanta eatartha, d'fhág</span>
<lb n="5465"/><span>Murchadh agus M'lsheachlainn slán ag Sitric agus thánadar</span>
<lb n="5466"/><span>uaidh.  Bhí Amhlaoibh i bhfolach agus é ag éisteacht leis an</span>
<lb n="5467"/><span>gcaint.  Nuair a bhí an dá bhuidhean imthighthe tháinig sé amach,</span>
<lb n="5468"/><span>agus bhí a lán cainte idir é féin agus Sitric feuchaint conus</span>
<lb n="5469"/><span>fhéadfaidís teacht as an gcruadh-chás 'n-a rabhdar mar gheall</span>
<lb n="5470"/><span>ar an ngníomh a dhein Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="5471"/>
<lb n="5472"/><p><span>CAIBIDIOL VIII.</span></p>
<lb n="5473"/>
<lb n="5474"/><p><span>BEIRT DROCH BHUACHAILÍ.</span></p>
<lb n="5475"/>
<lb n="5476"/><p><span>“Déanfaidh an t-annsgian san, Murchadh, díobháil dúinn,</span>
<lb n="5477"/><span>a rígh,” arsa Sitric.  “Ní maith a dheinis é an fear do chur</span>
<lb n="5478"/><span>sa phrísún.  B'fhearr sgaoileadh leis agus faire do choimeád</span>
<lb n="5479"/><span>air.”</span>
<lb n="5480"/></p>
</div>
<pb n="158"/>
<div><lb n="5481"/><p><span>“Siné díreach a dhéanfainn mura mbéadh a fhios a bheith</span>
<lb n="5482"/><span>agam go n-aithneóch' sé mé dá bhfaghadh sé radharc orm,”</span>
<lb n="5483"/><span>arsa Amhlaoibh.  “Is dóich leó i gCeann Cora go bhfuilim</span>
<lb n="5484"/><span>marbh.  Ní'l aon phioc d'á fhios acu cé r' bh'é Amhlaoibh ná an</span>
<lb n="5485"/><span>bhfuil sé beó.  Dá bhfaghadh an fear úd na gcos radharc orm</span>
<lb n="5486"/><span>do neósfadh sé dhóibh cá bhfeacaidh sé mé.  Tá aithne aige</span>
<lb n="5487"/><span>orm, ach is dóich leis ná fuil aon aithne agam-sa air féin.</span>
<lb n="5488"/><span>Siné ball 'n-a bhfuil an dearmhad air.  D' aithnigheas an</span>
<lb n="5489"/><span>peidléir thall chómh luath agus do leigeas mo shúil air.  Dá</span>
<lb n="5490"/><span>bhfeiceadh sé mé sar a bhfeaca-sa é, agus go n-imtheóch' sé</span>
<lb n="5491"/><span>gan mé 'ghá fheisgint, d'imtheóch' sé abhaile láithreach agus do</span>
<lb n="5492"/><span>neósfadh sé dhóibh i n-Inis Cathaigh agus i gCeann Cora go</span>
<lb n="5493"/><span>bhfeacaidh sé mé, agus cá bhfeacaidh sé mé.  Ansan do bhéadh</span>
<lb n="5494"/><span>fhios acu go léir cé thóg an chailís.  Chonaic Colla mé i</span>
<lb n="5495"/><span>gCeann Cora an lá fhágas an áit.  Do curfaí so agus súd</span>
<lb n="5496"/><span>le chéile agus bhéadh 'fhios acu go léir cad é an gnó a bhí agam</span>
<lb n="5497"/><span>i gCeann Cora an lá san.  Thabharfaidís tuairim do cá bhfuil</span>
<lb n="5498"/><span>an chailís anois.  Chaithfeadh do mháthair teitheadh le n-a h-anam</span>
<lb n="5499"/><span>as an áit.”</span></p>
<lb n="5500"/>
<lb n="5501"/><p><span>“Mo mháthair!” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="5502"/>
<lb n="5503"/><p><span>“Ár máthair, má seadh,” arsa Amhlaoibh.  “Ní beag di a</span>
<lb n="5504"/><span>bhfuil le fulang aici eatartha.  Is fearr gan a thuille eóluis</span>
<lb n="5505"/><span>a thabhairt dóibh.  Is dóich leó go bhfuil an chailís imthighthe</span>
<lb n="5506"/><span>thar faraige.  Ní féidir d'ár máthair cor a chur di, do ló</span>
<lb n="5507"/><span>ná d' oídhche, a gan fhios dóibh, tá an faire chómh géar san</span>
<lb n="5508"/><span>uirthi.  Dá bhfaighinn-se mo thoil ní raghadh fear na gcos thar</span>
<lb n="5509"/><span>n-ais ag triall ortha.  Bhí eagal ar an rígh, dá dtugtí aon</span>
<lb n="5510"/><span>anchor dó go dtiocfadh cogadh as, agus gan sinn ollamh</span>
<lb n="5511"/><span>fós, dar leis.”</span></p>
<lb n="5512"/>
<lb n="5513"/><p><span>“Cad é an neart atá ollamh aige?”</span></p>
<lb n="5514"/>
<lb n="5515"/><p><span>“Tá ocht míle fear ollamh aige, i n-arm 's i n-éide.  Dá</span>
<lb n="5516"/><span>nglaoidhtí amáireach air d'fhéadfadh sé dhá mhíle fear eile do</span>
<lb n="5517"/><span>chur leis an ocht míle sin.  Ní dóich leis go bhfuilimíd laeth</span></p>
</div>
<pb n="159"/>
<div><lb n="5518"/><p><span>láidir ár ndóthin.  Tá sgannradh Ghleanna Mháma fós air,”</span>
<lb n="5519"/><span>arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="5520"/>
<lb n="5521"/><p><span>“Ní h-aon iongnadh go mbéadh,” arsa Sitric.  “Dhein</span>
<lb n="5522"/><span>Clann Chais obair uathbhásach an lá san.”</span></p>
<lb n="5523"/>
<lb n="5524"/><p><span>“Bainfear móráil an lae sin díobh nuair a thiocfaidh an</span>
<lb n="5525"/><span>lá atá 'n-a gcóir againn,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="5526"/>
<lb n="5527"/><p><span>“Bainfear,” arsa Sitric.  “Ach is fearr feuchaint</span>
<lb n="5528"/><span>rómhainn agus sinn féin d' ollamhughadh i gceart.  Cad é an</span>
<lb n="5529"/><span>neart eile, nó na nirt eile, atá ollamh, nó ag ollamhughadh, i</span>
<lb n="5530"/><span>n-éaghmuis nirt rígh Lochlan agus ár neart féin i n-Éirinn</span>
<lb n="5531"/><span>anso?”</span></p>
<lb n="5532"/>
<lb n="5533"/><p><span>“Tá neart d'á ollamhughadh ar oileán Mhanain,” arsa</span>
<lb n="5534"/><span>Amhlaoibh, “agus ní neart suarach é.  Tá chúig céad déag</span>
<lb n="5535"/><span>fear ann, ollamh aon lá a glaodhfar ortha.  Ní'l oileán des</span>
<lb n="5536"/><span>na h-oileánaibh atá lastiar d' Albain gan míle nó cúpla</span>
<lb n="5537"/><span>míle fear ollamh ann.  Is dóich liom go bhfuil trí mhíle fear</span>
<lb n="5538"/><span>ollamh ar oileán Sgathaigh.”</span></p>
<lb n="5539"/>
<lb n="5540"/><p><span>“Tá san maith go leór, a rígh, ach an bhfuil aon eólus</span>
<lb n="5541"/><span>cruinn agat ar an ollmhúchán atá ag Brian 'á dhéanamh?”</span>
<lb n="5542"/><span>arsa Sitric.</span></p>
<lb n="5543"/>
<lb n="5544"/><p><span>“Ambriathar go bhfuil,” arsa Amhlaoibh.  “Ní'l aon</span>
<lb n="5545"/><span>mhíogarnach ar Bhrian.  Tá sé 'ghá ollamhughadh féin chómh</span>
<lb n="5546"/><span>tréan agus d'fhéadfadh sé bheith 'ghá ollamhughadh féin dá</span>
<lb n="5547"/><span>mbéadh fios ár n-aigne aige chómh cruinn agus 'tá againn</span>
<lb n="5548"/><span>féin.  Dá mbéadh sé deich mbliana níos óige 'ná mar atá</span>
<lb n="5549"/><span>sé bhéadh sé fuar againn bheith ag brath ar aon lámh uachtair</span>
<lb n="5550"/><span>a dh'fhághail air.  Ach tá sé ana aosta.  Ní fios cad é an</span>
<lb n="5551"/><span>neómat a shínfidh sé a chosa.  Ansan má bhímíd ollamh beidh</span>
<lb n="5552"/><span>gach aon rud ar ár dtoil againn.”</span></p>
<lb n="5553"/>
<lb n="5554"/><p><span>“Mheasas,” arsa Sitric, “go raibh congnamh aige le</span>
<lb n="5555"/><span>fághail chun iad a shíneadh.”</span></p>
<lb n="5556"/>
<lb n="5557"/><p><span>“Is deacair an congnamh a thabhairt dó, tá an faire chómh</span>
<lb n="5558"/><span>dlúth san,” arsa Amhlaoibh.  “Tá inghean Thaidhg Mhóir uí</span></p>
</div>
<pb n="160"/>
<div><lb n="5559"/><p><span>Chealla sa n-áit i gcómhnuighe agus ní féidir aon nídh a</span>
<lb n="5560"/><span>dhéanamh a gan fhios di.”</span></p>
<lb n="5561"/>
<lb n="5562"/><p><span>“Airighim a lán daoine ag teacht tháirsi sin 'ghá rádh gur</span>
<lb n="5563"/><span>cailín ana bhreagh í.  Cad é an saghas í?”</span></p>
<lb n="5564"/>
<lb n="5565"/><p><span>“Droch shaghas,” arsa Amhlaoibh.  “Tá sí dathamhail,</span>
<lb n="5566"/><span>deabhraightheach, áluinn go maith.  Déarfainn gur b' í an bhean</span>
<lb n="5567"/><span>is áilne i n-Éirinn í, lasmuich de'n Árdrígain.  Ach tá sí</span>
<lb n="5568"/><span>go h-olc.”</span></p>
<lb n="5569"/>
<lb n="5570"/><p><span>“Ní h-é sin adeirtear,” arsa Sitric.  “Isé rud atá i</span>
<lb n="5571"/><span>mbéalaibh daoine 'n-a taobh 'ná go bhfuil áilneacht a pearsan</span>
<lb n="5572"/><span>thar na beartaibh agus gur bhuaidh uaisleacht a h-aigne agus</span>
<lb n="5573"/><span>a méinne ar áilneacht a pearsan.”</span></p>
<lb n="5574"/>
<lb n="5575"/><p><span>“Ná creid focal dé,” arsa Amhlaoibh.  “Creid a mhalairt.</span>
<lb n="5576"/><span>An chéad uair riamh a chonac í do chonac go raibh sí go h-olc.</span>
<lb n="5577"/><span>Droch shaghas iseadh í.  Deirim leat é.”</span></p>
<lb n="5578"/>
<lb n="5579"/><p><span>“Cad é an saghas a dritháir?” arsa Sitric.  “Deir gach</span>
<lb n="5580"/><span>aoinne go raibh ana chion aige féin agus ag Amhlaoibh ar a</span>
<lb n="5581"/><span>chéile; an t-Amhlaoibh úd a cailleadh nó d'imthigh amú.</span>
<lb n="5582"/><span>Deirtear go raibh sé ag briseadh a chroídhe ag gol i ndiaigh</span>
<lb n="5583"/><span>Amhlaoibh.”</span></p>
<lb n="5584"/>
<lb n="5585"/><p><span>“Ó, cúis gháire chúgainn!  An fear bocht.  Ní'l ann ach</span>
<lb n="5586"/><span>leath-amadán,” arsa Amhlaoibh.  “Bhíodh ana spórt agam air</span>
<lb n="5587"/><span>uaireanta.  Ní leiginn m' aigne chuige, ámhthach.  Bhíomair</span>
<lb n="5588"/><span>thuas i gCeann Cora lá agus bhí cleasaidheacht ar siúbhal ann.</span>
<lb n="5589"/><span>Bhain sé an cos de mharcach bréige ann le buille thuaigh.  Do</span>
<lb n="5590"/><span>leigeas féin orm nár fhéadas an cleas a dhéanamh.  ‘Níor</span>
<lb n="5591"/><span>thugais a cheart féin do'n fhaobhar,’ ar seisean liom.</span>
<lb n="5592"/><span>Amadán iseadh é, a rígh.  Ní miste fear láidir a thabhairt</span>
<lb n="5593"/><span>ar Mhurchadh, ámhthach.  Ní dóich liom gur bhuail riamh fós</span>
<lb n="5594"/><span>umam fear chómh láidir le Murchadh.  Deirtear gur treise</span>
<lb n="5595"/><span>d'fhear é 'ná a athair an lá is fearr a bhí a athair.  Is</span>
<lb n="5596"/><span>iongantach an fear é.  Ní fhéadfá do shúile thógaint dé dá</span>
<lb n="5597"/><span>bhfeicfeá ag déanamh na lúthchleas é.  Ní'l aon teóra leis</span>
<lb n="5598"/><span>an neart atá suidhte ins gach ball d'á bhallaibh.”</span>
<lb n="5599"/></p>
</div>
<pb n="161"/>
<div><lb n="5600"/><p><span>“Tá súil agam ná buailfead uime sa chath so atá le teacht</span>
<lb n="5601"/><span>lá éigin,” arsa Sitric.  “Ach feuch, a Amhlaoibh.  Tá an</span>
<lb n="5602"/><span>sgéal go h-olc agat-sa.”</span></p>
<lb n="5603"/>
<lb n="5604"/><p><span>“Conus san airiú!”</span></p>
<lb n="5605"/>
<lb n="5606"/><p><span>“Caithfear an ceann a bhaint díot.”</span></p>
<lb n="5607"/>
<lb n="5608"/><p><span>“Ó, tuigim,” arsa Amhlaoibh.  “Agus tá do bhriathar rígh</span>
<lb n="5609"/><span>tabhartha agat-sa do Mhurchadh agus do Bhriain go ndéanfair</span>
<lb n="5610"/><span>do dhícheal chun an cinn a bhaint díom.  Nách símplídhe na</span>
<lb n="5611"/><span>daoine iad!  Ach ar ndó, táim féin chómh símplídhe le</span>
<lb n="5612"/><span>h-aoinne acu.  Dá mb'áil liom-sa an ceann a bhaint d' fhear</span>
<lb n="5613"/><span>na gcos nuair a bhí greim agam air ní bhéadh an ceann le</span>
<lb n="5614"/><span>baint díom féin anois, agus ní bhéadh do bhriathar rígh tabhartha</span>
<lb n="5615"/><span>uait agat-sa chuige.  Ach sin mar imthíghean i gcómhnuighe ar</span>
<lb n="5616"/><span>an nduine ná bainean an ceann d'á namhaid nuair a gheibhean</span>
<lb n="5617"/><span>sé an lom air.  Gheóbhaidh an namhaid sin lom air féin agus</span>
<lb n="5618"/><span>bainfidh sé an ceann dé.”</span></p>
<lb n="5619"/>
<lb n="5620"/><p><span>“An neósfair do'n rígh gur tháinig M'lsheachlainn agus</span>
<lb n="5621"/><span>Murchadh anseo?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="5622"/>
<lb n="5623"/><p><span>“Imtheóchadh soir láithreach agus neósfad an uile fhocal dé</span>
<lb n="5624"/><span>dhó, agus neósfad dó go dtáinig fear na gcos anso i</span>
<lb n="5625"/><span>n-aonfheacht leó, agus ná tiocfadh d'á mb'áil leis an rígh</span>
<lb n="5626"/><span>leigint dómh-sa an ceann a bhaint dé i n-inead an phúicín</span>
<lb n="5627"/><span>a chur air,” arsa Amhlaoibh.  “Chuirfinn-se púicín air a</span>
<lb n="5628"/><span>chuirfeadh deire le n-a chuid spiaireachta.  Ach ní h-aon mhaith</span>
<lb n="5629"/><span>bheith ag caint anois air mar sgéal.  An ceannaighe!  An</span>
<lb n="5630"/><span>peidléir!  Is deas an obair bheith ag tabhairt ceart</span>
<lb n="5631"/><span>ceannaigheachta d'á leithéid sin!  Ceart spiaireachta atá</span>
<lb n="5632"/><span>tugaithe dhó!”</span></p>
<lb n="5633"/>
<lb n="5634"/><p><span>“Agus go mór mór ó's duine tusa ná déanfadh</span>
<lb n="5635"/><span>spiaireacht i n-aon chor!  Ba lag leat a leithéid a</span>
<lb n="5636"/><span>dhéanamh!” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="5637"/>
<lb n="5638"/><p><span>“Cuir uait an magadh, a rígh,” arsa Amhlaoibh.  “Ní cúrsaí</span>
<lb n="5639"/><span>magaidh é.  Déanfaidh Donn mac Beathach díobháil fós dúinn.</span></p>
</div>
<pb n="162"/>
<div><lb n="5640"/><p><span>agus ní dhéanfadh dá ndeintí rud orm-sa nuair a bhí greim</span>
<lb n="5641"/><span>againn air.  Ach é chur anall abhaile 'n-a shaoghal agus 'n-a</span>
<lb n="5642"/><span>shláinte!  Ní féidir liom foidhneamh leis mar sgéal nuair a</span>
<lb n="5643"/><span>chuimhnighim air!”</span></p>
<lb n="5644"/>
<lb n="5645"/><p><span>Do sgar an bheirt.  D'imthigh Amhlaoibh anonn go</span>
<lb n="5646"/><span>ríghtheighlach rígh Lochlan agus d'inis sé dhó gach nídh i dtaobh</span>
<lb n="5647"/><span>teacht Mhurchadh agus Mh'lseachlainn go h-Áth Cliath, fé mar</span>
<lb n="5648"/><span>a dúbhairt sé go neósfadh sé.</span></p>
<lb n="5649"/>
<lb n="5650"/><p><span>“Tá go maith,” arsa'n rígh.  “Is fearr go mór an sgéal</span>
<lb n="5651"/><span>a bheith mar atá sé 'ná é bheith mar a bhéadh sé dá gcurtí an</span>
<lb n="5652"/><span>fear úd chun báis.  Dá gcurtí chun báis é ní bhéadh Lochlanach</span>
<lb n="5653"/><span>beó i n-Éirinn um an dtaca so ach an méid acu do cuirfeadh</span>
<lb n="5654"/><span>iad féin go daingean fé smacht Bhriain.  Ní fhéadfaimís-ne</span>
<lb n="5655"/><span>cosg do chur le n-ár ndaoine féin anso.  Do caithfí iad do</span>
<lb n="5656"/><span>ghleusadh agus do chur ar loingeas agus iad do breith go</span>
<lb n="5657"/><span>h-Éirinn chun díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus ar Ghaedhlaibh</span>
<lb n="5658"/><span>Éirean mar gheall ar mharbhughadh a gcine.  Ní bhéadh ach</span>
<lb n="5659"/><span>dithineas agus droch ollamhughadh sa n-obair.  Ní raghadh ár</span>
<lb n="5660"/><span>neart go h-Éirinn i n-aonfheacht.  'N-a mbuidhnibh fé leith</span>
<lb n="5661"/><span>iseadh do shroisfidís Éire.  Ansan do mharbhóch' Brian iad</span>
<lb n="5662"/><span>'n-a mbuidhnibh fé leith.  Is fearr go mór an sgéal a bheith</span>
<lb n="5663"/><span>mar atá sé.  Beidh uain againn ar thuille nirt do chur le</span>
<lb n="5664"/><span>chéile.  Agus feuch, a Amhlaoibh, a mhic ó,” ar seisean, “beidh</span>
<lb n="5665"/><span>uain ag Brian ar bhás a dh' fhághail, — má tá aon aidhm</span>
<lb n="5666"/><span>aige ar bhás a dh' fhághail i n-aon chor!”</span></p>
<lb n="5667"/>
<lb n="5668"/><p><span>D'fhan an sgéal mar sin agus do ghluais an t-ollmhúchán</span>
<lb n="5669"/><span>ar aghaidh, ins gach aon pháirt de chrích Lochlan agus ins gach</span>
<lb n="5670"/><span>aon pháirt d'oileán na h-Éirean, go mór mór ins na</span>
<lb n="5671"/><span>h-áiteanaibh a bhí dílis do Bhrian.</span>
<lb n="5672"/></p>
</div>
<pb n="163"/>
<div><lb n="5673"/><p><span>CAIBIDIOL IX.</span></p>
<lb n="5674"/>
<lb n="5675"/><p><span>MARBHUGHADH LE SOILBHREAS.</span></p>
<lb n="5676"/>
<lb n="5677"/><p><span>An shaid a bhí an t-ollinúcháan r siúbhal mór-thímpal na</span>
<lb n="5678"/><span>n-Éiaean bhí aghaidh na h-Éirean ar Cheann Cora.  Ní raibh</span>
<lb n="5679"/><span>lá gan priúnsa éigin, nó buidhean éigin, d'uaislibh nó de</span>
<lb n="5680"/><span>mhaithibh móra, ó cheanntar éigin de'n tír, ag teacht go</span>
<lb n="5681"/><span>ríghtheighlach Bhriain, a d'iaraidh cómhairle, nó ag socarughadh</span>
<lb n="5682"/><span>cúise, nó 'ghá fhiafraighe an 'mhó fear a bhéadh ortha do chur le</span>
<lb n="5683"/><span>chéile i gcóir an chogaidh a thuig gach aoinne a bhí ag teacht.</span>
<lb n="5684"/><span>Deiridís go léir nuair a bhídís ag imtheacht, ná raibh riamh i</span>
<lb n="5685"/><span>n-Éirinn rígh chómh mór gradam le Briain; ná raibh riamh i</span>
<lb n="5686"/><span>n-Éirinn ríghtheighlach chómh greanta le ríghtheighlach Bhriain;  ná</span>
<lb n="5687"/><span>raibh riamh i n-Éirinn, ná i n-aon tír eile, fir chómh h-uasal,</span>
<lb n="5688"/><span>chómh cródha, chómh tréan i gcath le Clainn Chais.</span></p>
<lb n="5689"/>
<lb n="5690"/><p><span>Ansan deiridís go léir, d'á áilneacht agus d'á nósmhair-</span>
<lb n="5691"/><span>eacht agus d'á uaisleacht ar gach aon tsaghas cuma, an</span>
<lb n="5692"/><span>ríghtheighlach agus a raibh ann, gur chuir an Bhanríghin agus</span>
<lb n="5693"/><span>Niamh, ar an ngradam agus ar an uaisleacht agus ar an</span>
<lb n="5694"/><span>saidhbhreas agus ar an bhflúirse agus ar an rabairne, maise</span>
<lb n="5695"/><span>ná béadh ortha i n-aon chor mura mbéadh an bheirt sin a bheith</span>
<lb n="5696"/><span>sa n-áit.</span></p>
<lb n="5697"/>
<lb n="5698"/><p><span>Gan amhras dob' áluinn an bheirt iad; agus ní aithneóch'</span>
<lb n="5699"/><span>aoinne do thiocfadh ann mar sin ar chuaird ná go raibh</span>
<lb n="5700"/><span>caradas idir an mbeirt.  Is ar éigin ba dhóich le duine a</span>
<lb n="5701"/><span>thuigeadh Niamh féin uaireanta go raibh aon nídh eatartha ach</span>
<lb n="5702"/><span>caradas, bhíodh Gormfhlaith chómh caoin chómh cneasda chómh</span>
<lb n="5703"/><span>grádhmhar san léi.  Bhíodh an t-Aifrean gach aon mhaidion, ag</span>
<lb n="5704"/><span>Maolshuathain, i n-eaglais an ríghtheighlaigh, agus bhíodh</span>
<lb n="5705"/><span>Gormfhlaith agus Niamh ag an Aifrean coitchianta.  Do chítí</span>
<lb n="5706"/><span>go minic i gcaitheamh an lae an bheirt i bhfochair a chéile, ag</span>
<lb n="5707"/><span>caint agus ag cómhrádh go soilbhir agus go suairc agus go</span></p>
</div>
<pb n="164"/>
<div><lb n="5708"/><p><span>sultmhar, i dtreó ná bíodh aon phioc d’ á  chuimhneamh ag</span>
<lb n="5709"/><span>aoinne ná raibh fios bunús an sgéil aige, go raibh aon nídh</span>
<lb n="5710"/><span>idir an mbeirt ach caradas fírinneach.  Ní raibh fios bunús</span>
<lb n="5711"/><span>an sgéil ag Maolshuathain.  Do tuigeadh gur bh'fhearr an</span>
<lb n="5712"/><span>sgéal a choimeád uaidh i dtreó ná taisbeánfadh sé aon</span>
<lb n="5713"/><span>sgáthamhlacht 'n-a chaint ná 'n-a chuideachtanas leis an Árdrígh</span>
<lb n="5714"/><span>ná leis an Árdrígain.  Ach bhíodh iongnadh mhór air nuair a</span>
<lb n="5715"/><span>thagadh Niamh chuige chómh minic roimis an Aifrean, ar maidin,</span>
<lb n="5716"/><span>agus nuair a dh'iaradh sí chómh dian chómh dlúth air a guidhe do</span>
<lb n="5717"/><span>chur suas chun Dé sa Naomh Ídhbirt.</span></p>
<lb n="5718"/>
<lb n="5719"/><p><span>Bhí an aimsir ag gluaiseacht ar an gcuma san.  Cómhacht</span>
<lb n="5720"/><span>Bhriain ag neartughadh ins gach aon bhall istigh i n-oileán na</span>
<lb n="5721"/><span>h-Éirean, agus cómhacht Lochlan ag neartughadh ins gach aon</span>
<lb n="5722"/><span>bhall lasmuich d'oileán na h-Éirean.  Na buidheana ins na</span>
<lb n="5723"/><span>daingeanaibh ag déanamh taithíghe des na h-armaibh agus ag</span>
<lb n="5724"/><span>leanmhaint ar an dtaithíghe chómh díchealach agus ba cheart</span>
<lb n="5725"/><span>d'fhearaibh ná feidir cad é an neómat a chaithfidís na h-airm</span>
<lb n="5726"/><span>sin do láimhsiáil i gcoímhsgar machaire chun iad féin a</span>
<lb n="5727"/><span>chosaint ar namhdaibh fíochmhara fuilteacha, mar a dhein cuid</span>
<lb n="5728"/><span>acu go minic cheana.  Na ríghthe agus na h-uaisle ar fuid na</span>
<lb n="5729"/><span>tíre ag cur a mbuidheana féin le chéile, 'ghá múineadh agus</span>
<lb n="5730"/><span>'ghá ngleusadh agus ag méadughadh a neart, ag toghadh na</span>
<lb n="5731"/><span>bhfear ab fhearr agus ag cur na n-iarmharán i leith taoibh.</span>
<lb n="5732"/><span>An gabha, Meargach, ag obair go dian, na ceardaighthe dob'</span>
<lb n="5733"/><span>fhearr le fághail aige na teinte ar lasadh agus na builg ag</span>
<lb n="5734"/><span>séideadh aige, do ló agus d'oídhche, agus gan ar a chumas</span>
<lb n="5735"/><span>na h-airm a dhéanamh chómh tiugh agus bhí glaodhach agus</span>
<lb n="5736"/><span>ceannach ortha, bhí a leithéid sin d'airc ar gach aon rud i</span>
<lb n="5737"/><span>bhfuirm fir chun arm a bheith n-a láimh aige.  Bhí Tadhg Mór</span>
<lb n="5738"/><span>ua Cealla i gCeann Cora, ach má bhí, bhí Tadhg Óg thiar sa</span>
<lb n="5739"/><span>bhaile, agus ní baoghal ná gur ghleus sé neart Uíbh Máine</span>
<lb n="5740"/><span>chómh maith díreach agus dhéanfadh Tadhg Mór féin dá mbéadh</span>
<lb n="5741"/><span>sé thiar.</span>
<lb n="5742"/></p>
</div>
<pb n="165"/>
<div><lb n="5743"/><p><span>Is amhlaidh a bhí faire agus formad agus iomarbháigh idir</span>
<lb n="5744"/><span>na ríghthibh agus idir na cineachaibh, feuchaint cé b' fhearr a</span>
<lb n="5745"/><span>dhéanfadh an t-ollmhúchán, agus cé r' bh' iad an bhuidhean dob'</span>
<lb n="5746"/><span>fhearr a bhéadh gleusta agus ba mhó do thaisbeánfadh neart</span>
<lb n="5747"/><span>nuair a thiocfadh an ghlaodh.</span></p>
<lb n="5748"/>
<lb n="5749"/><p><span>Bhí an feall a thuig sé a bhí déanta ag Amhlaoibh air ag</span>
<lb n="5750"/><span>déanamh ana bhuartha do Thadhg Óg ua Chealla.  Nuair a</span>
<lb n="5751"/><span>chuimhnigheadh sé ar an bhfeall san do choruigheadh a chuid fola</span>
<lb n="5752"/><span>agus thagadh allus teith tré n-a chroicean amach le náire.</span>
<lb n="5753"/><span>Thuig sé i n' aigne mura mbéadh an caradas a thaisbeáin sé</span>
<lb n="5754"/><span>féin do'n ropaire fill, go mb' fhéidir ná béadh oiread</span>
<lb n="5755"/><span>iontaoibh ag Colla as agus do bhí.  Thuig sé ansan go</span>
<lb n="5756"/><span>mb' fhéidir gur cheart dó dul ódheas chun an mainistreach</span>
<lb n="5757"/><span>agus an sgéal go léir a dh'innsint do Cholla, sgéal Chaoilte</span>
<lb n="5758"/><span>a dh'innsint dó.  Go mb’ fhéidir go dtiocfadh droch amhras</span>
<lb n="5759"/><span>ag Colla ar dhuine éigin eile, díreach fé mar a tháinig an</span>
<lb n="5760"/><span>droch amhras ag an Legáid ar an sagart óg, ar Art mac</span>
<lb n="5761"/><span>Duibh.  Nuair a chuimhnigh sé ar an méid sin ba dhóbair dó</span>
<lb n="5762"/><span>preabadh ódheas láithreach.  Ach ansan do chuimhnigh sé ar</span>
<lb n="5763"/><span>Niamh agus ar Mhurchadh, agus dúbhairt sé leis féin gur</span>
<lb n="5764"/><span>bh'fhearr dul soir ar dtúis go Ceann Cora agus labhairt le</span>
<lb n="5765"/><span>Niamh.  Siúd soir é.  Ní fhéadfadh sé fanmhaint socair.  Ní</span>
<lb n="5766"/><span>fhéadfadh sé an oídhche chodladh.  Ní fhéadadh sé aon</span>
<lb n="5767"/><span>tsuaimhneas fhághail ó n' aigne ach an fhaid a bhíodh gnó éigin</span>
<lb n="5768"/><span>idir lámhaibh aige, gnó éigin a choisgfeadh é ar bheith ag</span>
<lb n="5769"/><span>machtnamh.  Nuair a bhíodh sé ag siúbhal ní fhéadadh sé gan</span>
<lb n="5770"/><span>bheith ag géarughadh sa chuisidheacht go dtí ná féadfadh aoinne</span>
<lb n="5771"/><span>coimeád suas leis.</span></p>
<lb n="5772"/>
<lb n="5773"/><p><span>Tháinig sé go Ceann Cora.  Nuair a bhí sé ag teacht i</span>
<lb n="5774"/><span>gcómhngar an ríghtheighlaigh agus é ag siúbhal go géar, chonaic</span>
<lb n="5775"/><span>sé an bheirt bhan ag siúbhal roimis amach agus é ag teacht</span>
<lb n="5776"/><span>suas leó.  Bhí sé ag siúbhal géar agus bhíodar-san ag siúbhal</span>
<lb n="5777"/><span>go breagh réidh.  Bhí caint éigin ar siúbhal acu a bhí 'ghá gcur</span></p>
</div>
<pb n="166"/>
<div><lb n="5778"/><p><span>ag gáirí go h-iongantach.  Níor mhothuighdar ag teacht é go</span>
<lb n="5779"/><span>dtí go raibh sé nách mór buailte leó.  D'iompuighdar agus</span>
<lb n="5780"/><span>thugadar agháidh air.  Do stad é 'n-a choilg-fheasamh ar lár</span>
<lb n="5781"/><span>an bhóthair.  Gormfhlaith agus Niamh isiad a bhí ann.</span></p>
<lb n="5782"/>
<lb n="5783"/><p><span>“Ó!  Míle fáilte rómhat, a rígh!” arsa Gormhfhlaith go</span>
<lb n="5784"/><span>soilbhir.  “Is fada na feacamair thu,” ar sisé, agus shín sí</span>
<lb n="5785"/><span>a lámh chuige agus gáire 'n-a snua.</span></p>
<lb n="5786"/>
<lb n="5787"/><p><span>Do rug sé ar an láimh, ach dá bhfaghadh sé Éire air ní</span>
<lb n="5788"/><span>fhéadfadh sé focal do labhairt.</span></p>
<lb n="5789"/>
<lb n="5790"/><p><span>“Is dócha,” ars sise, “ná fuairis aon tuairisg fós ar</span>
<lb n="5791"/><span>Amhlaoibh.  Cuirean sé uaigneas orm, a Niamh,” ar sise le</span>
<lb n="5792"/><span>Niamh, “Tadhg a dh'fheisgint agus gan Amhlaoibh a dh'fheisgint</span>
<lb n="5793"/><span>le n-a chois.  Bhí ana chion agam ar Amhlaoibh.  Ní fheadar</span>
<lb n="5794"/><span>an domhan cad d'imthigh air.  Ba mhór an truagh aon droch</span>
<lb n="5795"/><span>nídh a dh'imtheacht air.”</span></p>
<lb n="5796"/>
<lb n="5797"/><p><span>Chomáin sí léi mar sin ag caint.  Níor labhair Tadhg.  Ní</span>
<lb n="5798"/><span>fhéadfadh sé labhairt.  Bhí sé mar a sádhfaí le sgiain é.  Níor</span>
<lb n="5799"/><span>labhair Niamh ach chómh beag.  Pé rud a bhí 'ghá cur ag gáirí</span>
<lb n="5800"/><span>sar a dtáinig Tadhg suas, níor fhan aon chuimhne aici air agus</span>
<lb n="5801"/><span>níor fhan aon gháire aici.</span></p>
<lb n="5802"/>
<lb n="5803"/><p><span>“Is dóich liom,” arsa Gormfhlaith, “go bhfuil rud éigin ag</span>
<lb n="5804"/><span>déanamh buartha do d' dhritháir, a Niamh, agus gur maith leis</span>
<lb n="5805"/><span>bheith ag caint leat at' aonar.   Fanaigh ansan ag siúbhal</span>
<lb n="5806"/><span>daoibh féin go dtí go mbeidh bhúr gcaint déanta agaibh, agus</span>
<lb n="5807"/><span>raghad-sa isteach.  Ach ná coimeád abhfad uaim í, a Thaidhg,”</span>
<lb n="5808"/><span>ar sise.  “Tá cleas ar obair shnáthaide aici 'á mhúineadh dhom</span>
<lb n="5809"/><span>agus ní bheidh mé sásta go dtí go mbeidh an cleas agam.”</span></p>
<lb n="5810"/>
<lb n="5811"/><p><span>D'imthigh sí uatha.  Níor labhair aoinne de'n bheirt go dtí</span>
<lb n="5812"/><span>go raibh sí as a radharc.  Ansan do labhair Niamh.</span></p>
<lb n="5813"/>
<lb n="5814"/><p><span>“Airiú, a Thaidhg, a mhaoinach,” ar sise, “cad tá ort!”</span></p>
<lb n="5815"/>
<lb n="5816"/><p><span>“Ní'l blúire ar domhan orm,” ar seisean, “ach do bhain</span>
<lb n="5817"/><span>an bhean san a leithéid de phreib asam!  Níor fhan léas</span>
<lb n="5818"/><span>meabhrach agam nuair a chonac an bheirt agaibh i bhfochair a</span></p>
</div>
<pb n="167"/>
<div><lb n="5819"/><p><span>chéile ar an gcuma san.  Nách uathbhásach an ara í!  Cad é</span>
<lb n="5820"/><span>mar fhéadan sí caint agus sult agus gáirí dhéanamh, gur</span>
<lb n="5821"/><span>dhóich le duine ná fuil cor ná lúb 'n-a croídhe ach oiread</span>
<lb n="5822"/><span>leis an leanbh!  Do bhuaidh sí ar a bhfeaca riamh!”</span></p>
<lb n="5823"/>
<lb n="5824"/><p><span>“Ní feadaraís a leath, a Thaidhg.  Ní fheadaraís a leath,”</span>
<lb n="5825"/><span>arsa Niamh.  “Mura mbéadh m' athair a bheith anso am' aice</span>
<lb n="5826"/><span>agam chomáinfeadh sí as mo mheabhair mé.  Ní fheadar an</span>
<lb n="5827"/><span>tsaoghal cad a dhall Brian agus í thabhairt leis riamh!</span>
<lb n="5828"/><span>B'fhearr liom go mbeinn féin agus m' athair thiar sa bhaile</span>
<lb n="5829"/><span>agus go bhféadfaimís fanmhaint ann.”  Ansan do chrom sí</span>
<lb n="5830"/><span>ar ghol, agus bhí sí ag gol ar feadh tamail mhaith.</span></p>
<lb n="5831"/>
<lb n="5832"/><p><span>Níor labhair Tadhg go dtí go raibh an greas san guil curtha</span>
<lb n="5833"/><span>dhi aici.  Nuair a bhí sé curtha dhi aici: “Seadh!” ar 'sise</span>
<lb n="5834"/><span>“Is mór an t-éadtromughadh ar mo chroídhe an méid sin.”</span></p>
<lb n="5835"/>
<lb n="5836"/><p><span>“A Niamh, a laogh,” arsa Tadhg, “ní dhéanfaidh so an gnó</span>
<lb n="5837"/><span>go deó.  Caithfear atharughadh dhéanamh ar an obair seo.  Ní</span>
<lb n="5838"/><span>fágfar anso thusa níos sia.  Tá cion agam ar Bhrian.  Tá</span>
<lb n="5839"/><span>cion againn go léir air.  Ach is measa liom-sa thusa 'ná é,</span>
<lb n="5840"/><span>agus 'ná a bhfuil beó d'á mbainean leis.  Má thug sé leis</span>
<lb n="5841"/><span>í, agus má dhein sé dearmhad nuair a thug sé leis í, ní h-alaidh</span>
<lb n="5842"/><span>dhúinn tusa bheith thíos leis an ndearmhad san.  Caithfidh</span>
<lb n="5843"/><span>Murchadh duine éigin eile do chur ag faire ar Ghormfhlaith.</span>
<lb n="5844"/><span>Bean éigin d'á saghas féin be cheart do chur ag faire uirthi.</span>
<lb n="5845"/><span>Is maith liom mar a thánag.  Ní raibh aon choinne agam go</span>
<lb n="5846"/><span>rabhais i n-a leithéid de chás aici.  An bhfuil fhios agat cad</span>
<lb n="5847"/><span>'tá ceapaithe aici?  Tá sí ceapaithe ar do chroídhe a bhriseadh</span>
<lb n="5848"/><span>istigh ad' chliabh le corp soilbhris agus síbhialtachta!  Isé a</span>
<lb n="5849"/><span>nádúr féin fuath fíochmhar a bheith aici lastigh de'n tsoilbhreas</span>
<lb n="5850"/><span>agus de'n ghealgháire.  Is amhlaidh a réidhtighean san le n-a</span>
<lb n="5851"/><span>goile agus le n-a sláinte.  Tá fhios aici go h-áluinn nách</span>
<lb n="5852"/><span>mar sin duit-se, ná réidhtighean a leithéid le d' ghoile ná le</span>
<lb n="5853"/><span>d' shláinte.  Tá fhios aici go gcuirfidh an obair sin sa chré</span>
<lb n="5854"/><span>thú ach leanmhaint air.  Anois, ag feuchaint dom ort, chím go</span></p>
</div>
<pb n="168"/>
<div><lb n="5855"/><p><span>bhfuilir ag dul as.  Caithfear duine éigin a dh'fhághail a bheidh</span>
<lb n="5856"/><span>maith a dóthin di sa chleas so atá ar siúbhal aici.”</span></p>
<lb n="5857"/>
<lb n="5858"/><p><span>“Is dóich liom, a Thaidhg,” arsa Niamh, “go bhfuil an ceart</span>
<lb n="5859"/><span>agat, nó pé 'n-Éirinn é, go bhfuil cuid de’n cheart agat.</span>
<lb n="5860"/><span>Tá sí, is dóich liom, ceapaithe ar mo shláinte bhriseadh, nó</span>
<lb n="5861"/><span>murab é sin é, ar mé dhíbirt as so.  Is dóich liom gur cuma</span>
<lb n="5862"/><span>léi ach go mbéadh sí sgartha liom beó nó marbh.  Má imthíghim</span>
<lb n="5863"/><span>anois beidh áthas uirthi agus déarfaidh sí léi féin go bhfuil</span>
<lb n="5864"/><span>eirighthe go maith léi sa chluiche a shocaruigh sí ar a dh'imirt.</span>
<lb n="5865"/><span>Ní maith liom an méid sin a thabhairt mar shásamh di agus</span>
<lb n="5866"/><span>gan cúrsaí an Árdrígh do bhac i n-aon chor.”</span></p>
<lb n="5867"/>
<lb n="5868"/><p><span>“Ní h-aon chomparáid i n-aon chor tusa agus í féin, a</span>
<lb n="5869"/><span>Niamh.  Ní h-aon chreideamhaint duit-se an lámh uachtair a</span>
<lb n="5870"/><span>dh'fhághail uirthi ins na beartaibh atá curtha roimpi aici.</span>
<lb n="5871"/><span>Téanam agus labhraimís le m' athair.  Agus feuch airiú!  Ba</span>
<lb n="5872"/><span>dhóbair dom an gnó a thug mé do dhearmhad.  Táim 'ghá</span>
<lb n="5873"/><span>chuimhneamh, a Niamh, gur ceart dom dul síos go h-Inis</span>
<lb n="5874"/><span>Cathaigh agus a dh'innsint do Cholla gur b' é Amhlaoibh a ghuid</span>
<lb n="5875"/><span>an chailís.”</span></p>
<lb n="5876"/>
<lb n="5877"/><p><span>“Agus ar neóin, a Thaidhg,” arsa Niamh, ag cur smuta</span>
<lb n="5878"/><span>gáire aisti, “ní'l aon deimhne ceart fós agat air gur b' é</span>
<lb n="5879"/><span>an t-Amhlaoibh a bhí thíos i n-Inis Cathaigh do ghuid an</span>
<lb n="5880"/><span>chailís.”</span></p>
<lb n="5881"/>
<lb n="5882"/><p><span>“Tá deimhne mo dhóthin agam air,” ar seisean.  “Nách</span>
<lb n="5883"/><span>tapaidh a tháinig an dúil sa Chreideamh aige!  Bhí rud éigin</span>
<lb n="5884"/><span>'ghá chur n-a luighe orm i gcaitheamh na h-aimsire an fhaid a</span>
<lb n="5885"/><span>bhí sé 'ghá ollmhughadh féin chun an Creidimh a ghlacadh ná raibh</span>
<lb n="5886"/><span>aon ghus sa n-ollmhuchán.  Bhí eagal orm dá ngéillinn do'n</span>
<lb n="5887"/><span>smaoineamh san go mbéinn ag déanamh éagcóra ar an</span>
<lb n="5888"/><span>mbuachail, bhí sé chómh símplídhe, chómh leanabaídhe sin, an</span>
<lb n="5889"/><span>ropaire!  Ansan airís, nuair a dúbhairt sé gur mhaith leis</span>
<lb n="5890"/><span>bheith 'n-a shagart, tháinig an smaoineamh céadna chúgham.</span>
<lb n="5891"/><span>Cheapas nár mhothuigheas an gus ceart 'n-a chaint ná 'n-a</span></p>
</div>
<pb n="169"/>
<div><lb n="5892"/><p><span>mheón i dtaobh an ruda a bhí aige 'á chur roimis, dar liom.</span>
<lb n="5893"/><span>Thugas fé ndeara go minic folamhas éigin ná féadainn a</span>
<lb n="5894"/><span>thuisgint ins na gnóthaibh Creidimh a bhíodh ar siúbhal aige.</span>
<lb n="5895"/><span>An lá a bhí Brian agus na h-uaisle thíos, nuair a thainig an</span>
<lb n="5896"/><span>Legáid, d' airigheas daoine ag cáineadh agus ag gearadh na</span>
<lb n="5897"/><span>Lochlanach os cómhair an Lochlanaigh óig.  Bhí eagal orm go</span>
<lb n="5898"/><span>mbéadh fearg air.  Níor chuir sé blúire suime 'n-a gcaint,</span>
<lb n="5899"/><span>an ropaire fill!  Is áluinn a choimeád sé a aigne istigh,</span>
<lb n="5900"/><span>agus mise ag déanamh éagcóra ar mo dhá shúil agus ar mo</span>
<lb n="5901"/><span>bhreatheamhntas féin le h-eagla go ndéanfainn éagcóir air-</span>
<lb n="5902"/><span>sean.  Ní'l aon phioc d'á mhearbhall orm, a Niamh.  Isé ghuid</span>
<lb n="5903"/><span>an chailís, agus is chun í ghuid do leig sé air gur ghlac sé an</span>
<lb n="5904"/><span>Creideamh, agus is chuige do leig sé air gur mhaith leis bheith</span>
<lb n="5905"/><span>'n-a shagart.  Bhí fhios aige, chómh luath agus bhéadh cuid des</span>
<lb n="5906"/><span>na mion-Órdaibh glacaithe aige, go gcuirfeadh Colla sa</span>
<lb n="5907"/><span>n-érdam é.  Ansan bhí gach aon chaoi aige ar an gcailís a</span>
<lb n="5908"/><span>ghuid.  Bhíos chun dul síos agus an sgéal go léir a</span>
<lb n="5909"/><span>dh'innsint do Cholla, ach níor mhaith liom é dhéanamh gan é</span>
<lb n="5910"/><span>chur ad' chómhairle-se ar dtúis.  Cá bh' fhios ná go mb’ fhéidir</span>
<lb n="5911"/><span>go mbéadh sé ar dhuine éigin eile ag Colla.  Téanam go</span>
<lb n="5912"/><span>bhfeicimíd m'athair, agus sa n-am gcéadna, bí ag cuimhneamh</span>
<lb n="5913"/><span>ad' aigne ar cad is ceart dom a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="5914"/>
<lb n="5915"/><p><span>Chuadar isteach i dtigh Thaidhg Mhóir uí Chealla, agus</span>
<lb n="5916"/><span>fuaradar Tadhg féin rómpa istigh.</span></p>
<lb n="5917"/>
<lb n="5918"/><p><span>CAIBIDIOL X.</span></p>
<lb n="5919"/>
<lb n="5920"/><p><span>FUASGAILT.</span></p>
<lb n="5921"/>
<lb n="5922"/><p><span>Bhí Tadhg Mór féin rómpa istigh agus níor bh' aon iongnadh</span>
<lb n="5923"/><span>má gheal a chroídhe nuair a chonaic sé chuige isteach an bheirt.</span>
<lb n="5924"/><span>Ní raibh le feisgint i n-Éirinn an lá san rígan óg a</span></p>
</div>
<pb n="170"/>
<div><lb n="5925"/><p><span>dh'fhéadfadh seasamh i n-aice na h-inghíne agus iomláine a</span>
<lb n="5926"/><span>h-áilneachta féin do choimeád.  Pé áilneacht a chífí inti an</span>
<lb n="5927"/><span>fhaid a bhéadh sí 'n-a h-aonar do thiocfadh claoídhchlódh ar an</span>
<lb n="5928"/><span>áilneacht san nuair a curfaí 'n-a seasamh i n-aice Niamh í.</span>
<lb n="5929"/><span>Bhí daoine ag tusnughadh ar a thabhairt fé ndeara ná bíodh</span>
<lb n="5930"/><span>iomláine blátha ar áilneacht Ghormfhlaith féin, le deiriníghe,</span>
<lb n="5931"/><span>nuair a chítí Niamh 'n-a h-aice.  Níor chóir puínn iongnadh</span>
<lb n="5932"/><span>dhéanamh dé sin, ámhthach, mar is ag teacht a bhí áilneacht Niamh</span>
<lb n="5933"/><span>agus bhí áilneacht Ghormfhlaith ag imeacht, nó ag tusnughadh</span>
<lb n="5934"/><span>ar imtheacht.  Agus i dtaobh an mhic.  Bhí finne agus</span>
<lb n="5935"/><span>solusmhaire agus gileacht na h-inghíne ann, agus bhí folt óir</span>
<lb n="5936"/><span>na h-inghíne air; an t-ualach órdha ar a cheann agus anuas</span>
<lb n="5937"/><span>ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh.  Bhí an tsúil ríoga</span>
<lb n="5938"/><span>chéadna n-a cheann, go glan agus go h-osgailte agus go</span>
<lb n="5939"/><span>neamh-eaglach.  'N-a theannta san bhí sé groídhe cumasach</span>
<lb n="5940"/><span>láidir mar ba dhual athar dó bheith.  Ní raibh an chaoi fághalta</span>
<lb n="5941"/><span>fós aige ar ghníomharthaibh gaile agus gaisge dhéanamh, mar a</span>
<lb n="5942"/><span>bhí fághalta agá athair, i gcathanaibh Bhriain i n-aghaidh na</span>
<lb n="5943"/><span>Lochlanach.  Ach bhí an chaoi roimis, agus bhí gach aon deabhramh</span>
<lb n="5944"/><span>go ndéanfadh sé na gníomhartha nuair a thiocfadh an chaoi,</span>
<lb n="5945"/><span>agus go mothóch' na Lochlanaigh meaghchaint a bhuille.</span></p>
<lb n="5946"/>
<lb n="5947"/><p><span>Níor bh' aon iongnadh má gheal croídhe Thaidhg Mhóir uí</span>
<lb n="5948"/><span>Chealla nuair a chonaic sé an bheirt chuige isteach.</span></p>
<lb n="5949"/>
<lb n="5950"/><p><span>“Dé bheatha-sa, a Thaidhg!” ar seisean.  “Conus fhágais</span>
<lb n="5951"/><span>gach aon rud agus gach aoinne ad' dhiaigh sa bhaile?”</span></p>
<lb n="5952"/>
<lb n="5953"/><p><span>“Go mairir-se, a athair!” arsa Tadhg.  “D'fhágas gach</span>
<lb n="5954"/><span>aoinne agus gach aon rud am' dhiaigh go maith, buidhchas le</span>
<lb n="5955"/><span>Dia!  Bhí rud beag ag déanamh buartha dhom agus níor</span>
<lb n="5956"/><span>dheineas ach ruith aniar chun go labharfainn le Niamh mar</span>
<lb n="5957"/><span>gheall air.”</span></p>
<lb n="5958"/>
<lb n="5959"/><p><span>“An 'mó fear a bheidh agat i gcóir an chogaidh, a Thaidhg?”</span>
<lb n="5960"/><span>arsa Tadhg Mór.</span></p>
<lb n="5961"/>
<lb n="5962"/><p><span>“Tá chúig céad déag fear againn cheana, a athair,” arsa</span></p>
</div>
<pb n="171"/>
<div><lb n="5963"/><p><span>Tadhg Óg, “agus tá fhios agam go mbeidh chúig céad eile</span>
<lb n="5964"/><span>againn sar a' fada.”</span></p>
<lb n="5965"/>
<lb n="5966"/><p><span>“Tá san ró bheag, a mhic ó,” arsa Tadhg Mór.  “Ba cheart</span>
<lb n="5967"/><span>dúinn an trí mhíle slán a bheith againn.</span></p>
<lb n="5968"/>
<lb n="5969"/><p><span>“Is mó an neart dhá mhíle ó Uíbh Máine, a athair, 'ná trí</span>
<lb n="5970"/><span>mhíle ó áiteanaibh eile.  Tá a lán d' ár bhfearaibh agus tá</span>
<lb n="5971"/><span>muirighean óg ortha.”</span></p>
<lb n="5972"/>
<lb n="5973"/><p><span>“Tá,” arsa Tadhg Mór, “agus má gheibhid Lochlanaigh an</span>
<lb n="5974"/><span>lámh uachtair orainn cad a dhéanfaidh an muirighean óg?</span>
<lb n="5975"/><span>Beart lag, a Thaidhg, iseadh d'aon fhear atá ábalta ar</span>
<lb n="5976"/><span>chlaidheamh a chasadh fanmhaint siar anois.  Nách dóich leat san,</span>
<lb n="5977"/><span>a Niamh?”</span></p>
<lb n="5978"/>
<lb n="5979"/><p><span>“Ní dóich liom, a athair,” arsa Niamh, “go bhfanfaidh aon</span>
<lb n="5980"/><span>fhear siar i n-Uíbh Máine, aon fhear go bhfuil lúth a ghéag i</span>
<lb n="5981"/><span>n-aon chor aige.”</span></p>
<lb n="5982"/>
<lb n="5983"/><p><span>“Ní dóich liom go bhfanfaidh, a 'nghean ó,” arsa Tadhg</span>
<lb n="5984"/><span>Mór.  “Ach cad é seo oraibh, a Thaidhg?” ar seisean.</span></p>
<lb n="5985"/>
<lb n="5986"/><p><span>D'inis Tadhg dó ansan conus a tháinig sé go h-oban ar</span>
<lb n="5987"/><span>Ghormfhlaith agus ar Niamh agus cad a chonaic sé.  Mhínigh sé</span>
<lb n="5988"/><span>dhó conus mar, do réir a thuisgiona féin, a bhí beartuighthe</span>
<lb n="5989"/><span>ag Gormfhlaith sprid agus croídhe agus aigne Niamh do</span>
<lb n="5990"/><span>bhriseadh agus do mhilleadh le corp soilbhris agus le corp</span>
<lb n="5991"/><span>caradais mar 'dh eadh.</span></p>
<lb n="5992"/>
<lb n="5993"/><p><span>“Ní fhéadfaidh Niamh an rud san do sheasamh, a athair,” ar</span>
<lb n="5994"/><span>seisean.  “Tá sí ag dul as cheana féin.  Ní fhágfaidh an</span>
<lb n="5995"/><span>bhean san goile ná sláinte aici.  Ní fearrde í aon uair</span>
<lb n="5996"/><span>a' chloig de'n aimsir a chaithean sí i gcómhluadar na mná san.</span>
<lb n="5997"/><span>Crochaire mná iseadh an bhean san!  Má fágtar Niamh 'n-a</span>
<lb n="5998"/><span>fochair cuirfidh sí Niamh sa n-iúir, an rud atá beartuighthe</span>
<lb n="5999"/><span>aici a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="6000"/>
<lb n="6001"/><p><span>D'fheuch Tadhg Mór ar Niamh.</span></p>
<lb n="6002"/>
<lb n="6003"/><p><span>“Ambriathar, a ghamhain,” ar seisean, “gur dóich liom go</span>
<lb n="6004"/><span>bhfuil an ceart aige.  Taoi'n tú ag dul as.  Nách olc uaim</span>
<lb n="6005"/><span>nár thug fé ndeara é!”</span>
<lb n="6006"/></p>
</div>
<pb n="172"/>
<div><lb n="6007"/><p><span>“Ó, a athair,” arsa Niamh, “is truagh chráidhte nár</span>
<lb n="6008"/><span>fhanamair thiar sa bhaile.  Tagan tocht agus ualach ar mo</span>
<lb n="6009"/><span>chroídhe nuair a chím chúgham í gach aon mhaidion agus í chómh</span>
<lb n="6010"/><span>séimh, chómh soilbhir, chómh gealgháiriteach.  Bím a d'iaraidh</span>
<lb n="6011"/><span>gáire dhéanamh léi i dtreó ná tabharfadh sí fé ndeara an tocht</span>
<lb n="6012"/><span>orm, ach is beag ná go mb'fhearr liom bás d' fhághail 'ná</span>
<lb n="6013"/><span>fanmhaint a thuille 'n-a fochair.  Go maithidh Dia dhom é!  Ní</span>
<lb n="6014"/><span>fhéadaim gan bheith 'ghá mheas go bhfuil droch nídh 'ghá</span>
<lb n="6015"/><span>leanmhaint.”</span></p>
<lb n="6016"/>
<lb n="6017"/><p><span>“Ná bac í féin a thuille, a 'nghean ó,” arsa Tadhg Mór.</span>
<lb n="6018"/><span>“Is truagh nár labhrais níos túisge liom.  Fanaigh araon</span>
<lb n="6019"/><span>ansan.  Raghad anonn go teighlach Bhriain.  Beidh mé chúghaibh</span>
<lb n="6020"/><span>sar a' fada.”</span></p>
<lb n="6021"/>
<lb n="6022"/><p><span>D'imthigh sé amach agus anonn chun an teighlaigh.  Gorm-</span>
<lb n="6023"/><span>fhlaith an chéad duine a bhuail uime.</span></p>
<lb n="6024"/>
<lb n="6025"/><p><span>“Móra dhuit, a rígh,” ar sise leis.  “Cad tá ag coimeád</span>
<lb n="6026"/><span>Niamh uaim?  Is iongantach an t-eólus atá aici ar obair</span>
<lb n="6027"/><span>shnáthaide.  Tá cleas ar an obair sin aici 'á mhúineadh dhom</span>
<lb n="6028"/><span>agus isé is fada liom go mbeidh an cleas agam.  An fada</span>
<lb n="6029"/><span>go dtiocfaidh sí, a rígh?”</span></p>
<lb n="6030"/>
<lb n="6031"/><p><span>“Tá sí gan bheith ar fóghnamh, a Árdrígan,” arsa Tadhg</span>
<lb n="6032"/><span>Mór.  “Tá a dritháir ag caint léi.  Is dóich liom gur inis</span>
<lb n="6033"/><span>sé rud éigin dí a chuir tré chéile aigne uirthi.  Bíodh foidhne</span>
<lb n="6034"/><span>agat, a Árdrígan,” ar seisean.  “B'fhéidir nách fiú biorán</span>
<lb n="6035"/><span>a's é.  B' fhéidir go mbéadh sí chúghat gan puinn ríghnis.  An</span>
<lb n="6036"/><span>bhfuil an t-Árdrígh le feisgint, le d' thoil, a Árdrígan?”</span></p>
<lb n="6037"/>
<lb n="6038"/><p><span>“Anois díreach a chonac é féin agus an ríghdhamhna ag dul</span>
<lb n="6039"/><span>isteach,” ar sise.</span></p>
<lb n="6040"/>
<lb n="6041"/><p><span>“Gura maith agat, a Árdrígan!” arsa Tadhg Mór, agus</span>
<lb n="6042"/><span>d'imthigh sé isteach.</span></p>
<lb n="6043"/>
<lb n="6044"/><p><span>“Seadh!” arsa Gormfhlaith, 'n-a h-aigne féin, nuair a bhí</span>
<lb n="6045"/><span>sé imthighthe, “ní deirim ná go bhfuil teinneas croídhe curtha</span>
<lb n="6046"/><span>agam ar do pheata-sa.  ‘Tá sí gan bheith ar fóghnamh.’ An</span></p>
</div>
<pb n="173"/>
<div><lb n="6047"/><p><span>cailín bocht!  Dá mb' áil leó gan í chur am' threó.  Ní</span>
<lb n="6048"/><span>féidir aon nídh a dhéanamh a gan fhios di.  Ach is féidir rud</span>
<lb n="6049"/><span>a dhéanamh os a cómhair.  Is féidir an croídhe do chrádh inti</span>
<lb n="6050"/><span>os a cómhair.”</span></p>
<lb n="6051"/>
<lb n="6052"/><p><span>Pé caint a bhí ag Murchadh 'á dhéanamh leis an Árdrígh</span>
<lb n="6053"/><span>níor bh'fhada go raibh sí déanta.  Ansan tháinig sé féin agus</span>
<lb n="6054"/><span>Tadhg Mór amach.  D'inis Tadhg Mór a sgéal dó, agus ná</span>
<lb n="6055"/><span>féadfadh sé Niamh a dh'fhágáilt i gCeann Cora níba shia.</span></p>
<lb n="6056"/>
<lb n="6057"/><p><span>“Tá go maith, a Thaidhg, tá go h-ana maith,” arsa</span>
<lb n="6058"/><span>Murchadh.  “Tagan san agus an rud ar a bhfuil socair</span>
<lb n="6059"/><span>isteach le n-a chéile go h-áluinn.  Tá m' athair ag dul ar a</span>
<lb n="6060"/><span>chuaird rígh.  Fágfar an Árdrígan i gCeann Cora os cionn</span>
<lb n="6061"/><span>an ríghtheighlaigh.  Ní féidir di aon droch nídh a dhéanamh an</span>
<lb n="6062"/><span>fhaid a bheidh an t-Árdrígh ar a chuaird.  Ní foláir duit-se</span>
<lb n="6063"/><span>dul leis, a Thaidhg, agus ní foláir duit Niamh a bhreith leat.</span>
<lb n="6064"/><span>Má tá sí ag dul as tabharfaidh an chuaird tar n-ais 'n-a</span>
<lb n="6065"/><span>maise féin airís í, geallaim dhuit é.”</span></p>
<lb n="6066"/>
<lb n="6067"/><p><span>Do tháinig Tadhg Mór thar n-ais chun a thíghe féin.  D'inis</span>
<lb n="6068"/><span>sé do'n bheirt cad air go raibh socair.  Bhí áthas mór ortha</span>
<lb n="6069"/><span>araon.</span></p>
<lb n="6070"/>
<lb n="6071"/><p><span>“Tá mo ghuidhe tabhartha dhom ag Dia, moladh go deó</span>
<lb n="6072"/><span>leis!” arsa Niamh.  “Ní'l maidion le fada,” ar sise, “nár</span>
<lb n="6073"/><span>iaras ar Mhaolshuathain mo ghuidhe do chur suas chun Dé sa</span>
<lb n="6074"/><span>Naomh Idhbirt.  Bhíos 'ghá iaraidh ar Dhia, tré impidhe</span>
<lb n="6075"/><span>Sheanáin, mé dh'fhuasgailt as an gcruadh-chás 'n-a rabhas.</span>
<lb n="6076"/><span>Chuir Dia thusa chúgham ar dtúis, a Thaidhg.  Do labhrais-se le</span>
<lb n="6077"/><span>m' athair.  Do labhair m' athair le Murchadh.  Agus sin</span>
<lb n="6078"/><span>déanta an fhuasgailt!  Moladh go deó le Dia!”</span></p>
<lb n="6079"/>
<lb n="6080"/><p><span>“Is maith é sin,” arsa Tadhg Óg.  “Agus anois, ó tá so</span>
<lb n="6081"/><span>ghnó-sa déanta chun ár dtoile go léir, is mithid dómh-sa</span>
<lb n="6082"/><span>aghaidh a thabhairt ar mo ghnó féin.  Tá mo chroídhe briste ó</span>
<lb n="6083"/><span>bheith ag cuimhneamh ar an ropaire fill úd agus ar ghuid na</span>
<lb n="6084"/><span>cailíse agus ar an lámh a bhí agam féin sa ghadaigheacht san.”</span>
<lb n="6085"/></p>
</div>
<pb n="174"/>
<div><lb n="6086"/><p><span>“Airiú, a Thaidhg, an ar buile ataoí!” arsa Niamh.  “An</span>
<lb n="6087"/><span>lámh a bhí agat féin sa ghadaigheacht san!  Cad é an lámh a</span>
<lb n="6088"/><span>dh' fhéadfá-sa bheith agat sa ghadaigheacht san?”</span></p>
<lb n="6089"/>
<lb n="6090"/><p><span>“Mura mbéadh an caradas a chonaic Colla, agus gach</span>
<lb n="6091"/><span>aoinne eile, idir mise agus an ropaire úd, a Niamh,” ar</span>
<lb n="6092"/><span>seisean, “ní bhéadh oiread iontaoibh ag Colla as agus a bhí</span>
<lb n="6093"/><span>aige as.  Mura mbéadh an iontaoibh a bhí ag Colla as ní</span>
<lb n="6094"/><span>curfaí isteach sa n-érdam é, agus ní bhfaghadh sé an</span>
<lb n="6095"/><span>chaothamhlacht a fuair sé ar an ngadaigheacht a dhéanamh.  Fuair</span>
<lb n="6096"/><span>sé caradas, a Niamh, ó m' athair agus óm' mháthair, agus</span>
<lb n="6097"/><span>uaibh go léir, thiar i n-Uíbh Máine.  Is truagh chráidhte mar a</span>
<lb n="6098"/><span>chuir sé cos leis riamh sa n-áit.  Ní chuirfeadh sé cos leis sa</span>
<lb n="6099"/><span>n-áit agus ní bhfaghadh sé an caradas a fuair sé ann, a</span>
<lb n="6100"/><span>Niamh, mura mbéadh mise!  Nuair a chuimhnighim air bíon</span>
<lb n="6101"/><span>náire orm ná féadfainn a dh'innsint duit!”</span></p>
<lb n="6102"/>
<lb n="6103"/><p><span>Nuair airigh Niamh an méid sin cainte ní miste a rádh ná</span>
<lb n="6104"/><span>go raibh náire a dóthin uirthi féin.  Thuig sí go h-áluinn an</span>
<lb n="6105"/><span>uair sin, agus go minic roimis sin, cad é an saghas ag grádh</span>
<lb n="6106"/><span>a tugadh di gan labhairt.  Thuig sí an uair sin, agus go</span>
<lb n="6107"/><span>minic roimis sin, ó'n lá a dh'inis Caoilte sgéal an phúicín,</span>
<lb n="6108"/><span>cad é an saghas an glacadh Creidimh a dhein Amhlaoibh agus</span>
<lb n="6109"/><span>cad í an íntinn ar ar ghlac sé na h-Úird.  Bhí an dá</span>
<lb n="6110"/><span>mhachtnamh úd tabhartha d'á chéile aici cruinn go leór.  Bhí</span>
<lb n="6111"/><span>náire a dóthin uirthi nuair airigh sí Tadhg 'á rádh go raibh náire</span>
<lb n="6112"/><span>air.  Ní dúbhairt sí aon fhocal, ámhthach, amach as a béal i</span>
<lb n="6113"/><span>dtaobh an náire a bhí uirthi ná i dtaobh ná cúise a bhí aici leis</span>
<lb n="6114"/><span>an náire; nídh nár locht ar an gcailín!</span></p>
<lb n="6115"/>
<lb n="6116"/><p><span>“Ó, a Thaidhg,” ar sise, “ná labhair ar an gcuma san.</span>
<lb n="6117"/><span>Bhí sé siúd chómh sleamhain chómh gealgháiriteach san go raibh</span>
<lb n="6118"/><span>báigh agus caradas ag gach aoinne leis.  Mheasamair go léir</span>
<lb n="6119"/><span>go raibh sé chómh símplídhe chómh h-osgailte leis an leanbh.</span>
<lb n="6120"/><span>Chuirfinn geal go n-admhóch' Colla féin nách mar gheall</span>
<lb n="6121"/><span>ort-sa a thug sé aon iontaoibh riamh a' h-Amhlaoibh, ach mar</span></p>
</div>
<pb n="175"/>
<div><lb n="6122"/><p><span>gheall ar Amhlaoibh féin.  Ní h-alaidh dhuit éagcóir a dhéanamh</span>
<lb n="6123"/><span>ort féin, a Thaidhg.  Níor dheinis ach an rud a dheineamair go</span>
<lb n="6124"/><span>léir.  Níor bhuail sé ort-sa ach an bob a bhuail sé orainn</span>
<lb n="6125"/><span>go léir.”</span></p>
<lb n="6126"/>
<lb n="6127"/><p><span>“Níor bhuail sé aon bhob ort-sa, a Niamh,” arsa Tadhg,</span>
<lb n="6128"/><span>agus gan aon chuimhneamh aige ar an mbrígh a bhí le n-a chaint.</span></p>
<lb n="6129"/>
<lb n="6130"/><p><span>“Ambriathar gur bhuail,” ar sise.  “Do bhuail sé an bob</span>
<lb n="6131"/><span>orm a bhuail sé ar gach aoinne.  Ní raibh aon choinne agam</span>
<lb n="6132"/><span>ná gur bhuachail shímplídhe osgailte dheagh-chroídheach é.  Bhí</span>
<lb n="6133"/><span>áthas mór orm mar gheall ar charadas a bheith idir thusa agus</span>
<lb n="6134"/><span>a leithéid d' ógánach ghealchroídheach uasal onóireach, dar</span>
<lb n="6135"/><span>liom.”</span></p>
<lb n="6136"/>
<lb n="6137"/><p><span>Ba mhór go léir an suaimhneas aigne ar Thadhg an chaint</span>
<lb n="6138"/><span>sin a dh'aireachtaint ó Niamh.</span></p>
<lb n="6139"/>
<lb n="6140"/><p><span>“Agus cad 'deirir liom,” ar seisean, “i dtaobh dul síos</span>
<lb n="6141"/><span>agus an sgéal go léir a dh'innsint do Cholla?”</span></p>
<lb n="6142"/>
<lb n="6143"/><p><span>“Ní dóich liom,” ar sise, “go bhfuil aon ghádh leis.  Cá</span>
<lb n="6144"/><span>bh'fhios duit ná go mb’ fhéidir go bhfuil fios an sgéil go léir</span>
<lb n="6145"/><span>ag Colla cheana chómh maith agus atá againne?  Agus cá</span>
<lb n="6146"/><span>bh'fhios duit ná go mb’ fhéidir gur mó an milleán atá ag Colla</span>
<lb n="6147"/><span>air féin 'ná mar atá aige ar aoinne eile?  Cad is gádh</span>
<lb n="6148"/><span>dhuit-se dul agus tú féin a dhaoradh sa sgéal?  I dtaobh</span>
<lb n="6149"/><span>aon droch amhrais a bheith ag Colla ar aon duine eile,” ar</span>
<lb n="6150"/><span>sise, “ní baoghal go gcuirfidh Colla aon droch amhras ar</span>
<lb n="6151"/><span>aoinne gan labhairt le Murchadh.  Má labhran sé le Murchadh</span>
<lb n="6152"/><span>socaróchaidh Murchadh an sgéal dó.  Isí cómhairle thabhar-</span>
<lb n="6153"/><span>fainn-se dhuit, a Thaidhg,” ar sise, “'ná gan aon cur isteach</span>
<lb n="6154"/><span>ná amach a bheith agat ar an sgéal a thuille an fhaid ná</span>
<lb n="6155"/><span>déanfaidh aoinne aon chur isteach ná amach ort mar gheall</span>
<lb n="6156"/><span>air.  Do sgaoilfinn thorm é dá mbéinn ad' chás.”</span></p>
<lb n="6157"/>
<lb n="6158"/><p><span>“Is dóich liom, a Niamh,” ar seisean, “go ndéanfaidh mé</span>
<lb n="6159"/><span>rud ort.  Ní'l aon lorg i n-aon chor agam ar bheith ag dul</span>
<lb n="6160"/><span>ag caint le Colla mar gheall air.  Is amhlaidh atá gráin</span></p>
</div>
<pb n="176"/>
<div><lb n="6161"/><p><span>agam air mar sgéal, agus gráin agam orm féin mar gheall</span>
<lb n="6162"/><span>ar aon bhaint a bheith agam leis.”</span></p>
<lb n="6163"/>
<lb n="6164"/><p><span>Níor bh' fhada gur ghluais Brian ar a chuaird rígh mór-</span>
<lb n="6165"/><span>thímpal na h-Éirean.  Do ghluais Tadhg Mór ua Cealla agus</span>
<lb n="6166"/><span>Niamh 'n-a chualacht.  Bhí saoghal breagh ansan ag Niamh, agus</span>
<lb n="6167"/><span>níor bh' fhada go raibh a croídhe agus a h-aigne féin airís</span>
<lb n="6168"/><span>aici.</span></p>
<lb n="6169"/>
<lb n="6170"/><p><span>Do fágadh Ceann Cora fé chúram 'na h-Árdríghna.  Bhí</span>
<lb n="6171"/><span>fhios aici cad é an brígh a bhí leis sin.</span></p>
<lb n="6172"/>
<lb n="6173"/><p><span>CAIBIDIOL XI.</span></p>
<lb n="6174"/>
<lb n="6175"/><p><span>CUAIRD RÍGH.</span></p>
<lb n="6176"/>
<lb n="6177"/><p><span>Do ghluais Brian ar a chuaird rígh.  Bhí cualacht uasal i</span>
<lb n="6178"/><span>n-aonfheacht leis.  Bhí Murchadh i n-aonfheacht leis, agus</span>
<lb n="6179"/><span>Dúlainn Óg, agus Tadhg Mór ua Cealla, agus Niamh.  Bhí</span>
<lb n="6180"/><span>Tadhg Óg ua Cealla imthighthe siar a bhaile go h-Uíbh Máine</span>
<lb n="6181"/><span>chun aire thabhairt do'n rígheacht san, i n-inead a athar, agus</span>
<lb n="6182"/><span>chun na bhfear do chur le chéile agus do ghleusadh agus</span>
<lb n="6183"/><span>d' ollamhughadh i gcóir an chogaidh adúbhairt gach aoinne a bhí</span>
<lb n="6184"/><span>ag teacht go luath.  Ní raibh an cogadh fógartha.  Bhí síthcháin</span>
<lb n="6185"/><span>idir Árdrígh Éirean agus rígh Lochlan.  Bhí síthcháin idir é</span>
<lb n="6186"/><span>agus na ríghthe eile go léir, lastoir agus lastuaidh.  Ach bhí</span>
<lb n="6187"/><span>sé daingean i n-aigne na ndaoine, ar fuaid na h-Éirean, go</span>
<lb n="6188"/><span>raibh an cogadh ag teacht agus ná bh'fhada go mbéadh sé ann.</span>
<lb n="6189"/><span>D'á bhrígh sin bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal ins gach aon bhall.</span>
<lb n="6190"/><span>Chun an ollmhúcháin sin do chur ar siúbhal níba ghéire dá</span>
<lb n="6191"/><span>mb’ fhéidir é iseadh chuaidh Brian ar an gcuaird rígh sin.</span>
<lb n="6192"/><span>Theastuigh uaidh a dh'fheisgint le n-a shúilibh féin conus a bhí an</span></p>
</div>
<pb n="177"/>
<div><lb n="6193"/><p><span>gnó d'á dhéanamh.  Bhí cuid d'á chlainn mhac, agus uaisle eile</span>
<lb n="6194"/><span>a bhí tuisgionach i gnóthaíbh cogaidh, imthighthe roimis mór-</span>
<lb n="6195"/><span>thímpal chun na ndún agus chun na ndaingean a bhí curtha</span>
<lb n="6196"/><span>suas aige, chun a dh'innsint go riabh sé ag teacht, agus chun</span>
<lb n="6197"/><span>na bhfear a bhí ins na dúnaibh agus ins na daingeanaibh sin</span>
<lb n="6198"/><span>do ghleusadh agus do chur i dtreó, ionus go mbeidís</span>
<lb n="6199"/><span>oireamhnach ar dhul fé n-a shúil.  Bhí sgéala curtha, leis, ag</span>
<lb n="6200"/><span>triall ar na ríghthibh, go raibh sé ag teacht, agus bhí gach rígh</span>
<lb n="6201"/><span>acu ceapaithe ar pé neart fear a bhí aige do bheith chómh</span>
<lb n="6202"/><span>ghleusta agus dob' fhéidir iad a bheith, agus an méid ba mhó a</span>
<lb n="6203"/><span>dh' fhéadfadh sé dhíobh a bheith curtha le chéile aige i gcóir an</span>
<lb n="6204"/><span>lae a thiocfadh Brian.  Níor bh' fhéidir aon bhob a bualadh ar</span>
<lb n="6205"/><span>Bhrian i neithibh de'n tsórd san.  Bhí an tsúil ró ghéar aige.</span>
<lb n="6206"/><span>Do chífeadh sé ar an gcéad amharc an locht ba lúgha, ins na</span>
<lb n="6207"/><span>fir nó ins na h-airm, nó sa ghleus.  Chífeadh sé, leis, ar an</span>
<lb n="6208"/><span>gcéad amharc, an raibh cóir iompair agus cóir gluaiste agus</span>
<lb n="6209"/><span>sáith lóin, ag an rígh sin dos na fearaibh sin, dá nglaoidhtí</span>
<lb n="6210"/><span>chun bóthair ortha.</span></p>
<lb n="6211"/>
<lb n="6212"/><p><span>Ansan, bhí árd fhormad ag na ríghthibh le n-a chéile feuchaint</span>
<lb n="6213"/><span>cé h-é an rígh a gheóbhadh moladh ó Bhrian nó cé h-é a gheóbhadh</span>
<lb n="6214"/><span>cáineadh; nó, dá mba ná cáinfí aoinne, cé ba mhó a gheóbhadh</span>
<lb n="6215"/><span>de'n mholadh.  Bhí an formad san idir na fearaibh chómh mór</span>
<lb n="6216"/><span>díreach agus bhí sé idir na ríghthibh, i dtreó nár ghádh dos na</span>
<lb n="6217"/><span>ríghthibh puínn de dhuagh na bhfear a dh'fhághail chun iad a</span>
<lb n="6218"/><span>ghríosadh, mar go rabhdar féin ag gríosadh a chéile chómh dian</span>
<lb n="6219"/><span>agus dob' fhéidir é.  Ní raibh aoinne do thuig an méid sin</span>
<lb n="6220"/><span>níb' fhearr 'ná mar a thuig Brian é, agus ní raibh aoinne</span>
<lb n="6221"/><span>dob' fhearr a dh' fhéadfadh toradh bhaint as 'ná mar a dh'fhéad</span>
<lb n="6222"/><span>Brian toradh bhaint as.</span></p>
<lb n="6223"/>
<lb n="6224"/><p><span>Siar tré Chonachtaibh a thug Brian aghaidh ar dtúis.  Bhí fhios</span>
<lb n="6225"/><span>aige gur i gConachtaibh ba lúgha a bhí gádh le h-aimsir chun</span>
<lb n="6226"/><span>ollmhúcháin mar go raibh an t-ollmhúchán déanta cheana ann.</span>
<lb n="6227"/><span>Teighlach Thaidhg Mhóir uí Chealla an chéad theighlach i gConachtaibh</span></p>
</div>
<pb n="178"/>
<div><lb n="6228"/><p><span>ar ar thug sé aghaidh.  Bhí Tadhg Óg imthighthe siar roimis agus</span>
<lb n="6229"/><span>bhí gach nídh ollamh aige roimis.</span></p>
<lb n="6230"/>
<lb n="6231"/><p><span>Nuair a thagadh Brian isteach mar sin ar chuaird, i</span>
<lb n="6232"/><span>dtighearnas rígh, ar an eaglais a thugadh sé aghaidh ar dtúis.</span>
<lb n="6233"/><span>Dá mbéadh gádh le h-aon nídh a dhéanamh do'n eaglais, aon</span>
<lb n="6234"/><span>nídh i bhfuirm saoirseachta, chun an tíghe chur i méid, nó chun</span>
<lb n="6235"/><span>slacht a chur air, thugadh Brian síntiús maith do rígh na tíre</span>
<lb n="6236"/><span>sin chun na h-oibre sin do dhéanamh.  Ansan, dá mbéadh</span>
<lb n="6237"/><span>mainistir sa n-áit thabharfadh sé cuaird ar an mainistir,</span>
<lb n="6238"/><span>agus dhéanfadh Maolshuathain feuchaint i ndiaigh oibre na</span>
<lb n="6239"/><span>mainistreach, feuchaint a' raibh gach aon rud 'n-a cheart, agus</span>
<lb n="6240"/><span>aon rud ba ghádh a cheartughadh dhéanfadh sé é cheartughadh.</span></p>
<lb n="6241"/>
<lb n="6242"/><p><span>Ba bheag eaglais ná mainistir ná conbhint ban riaghalta</span>
<lb n="6243"/><span>ná bíodh nídh éigin tairbhtheach ag Brian le bronnadh ortha</span>
<lb n="6244"/><span>nuair a thagadh sé mar sin ar chuaird, agus do curtí gach</span>
<lb n="6245"/><span>eaglais agus gach mainistir agus gach conbhint ban riaghalta</span>
<lb n="6246"/><span>sa treó dob' fhearr 'n-ar bh' fhéidir iad do chur nuair a bhíodh</span>
<lb n="6247"/><span>súil le n-a theacht.</span></p>
<lb n="6248"/>
<lb n="6249"/><p><span>Deireadh sé, i gcómhnuighe, gur dos na gnóthaíbh a bhain le</span>
<lb n="6250"/><span>Creideamh ba cheart do ríghthibh agus do dhaoine aireachas a</span>
<lb n="6251"/><span>thabhairt ar dtúis.  Gur cheart gnó Dé a dhéanamh ar dtúis</span>
<lb n="6252"/><span>sar a dtabharfaí aghaidh ar ghnó an tsaoghail seo.  Gur</span>
<lb n="6253"/><span>dhóichígh-de do dhuine an rath a bheith ar a ghnóthaíbh saoghalta</span>
<lb n="6254"/><span>nuair a dhéanfadh sé a dhícheal ar dhualgaisíbh an Chreidimh do</span>
<lb n="6255"/><span>chómhlíonadh.  Ach, pé 'cu ba thoil le Dia an rath do chur ar</span>
<lb n="6256"/><span>ghnóthaíbh saoghalta an duine nó gan a chur, go raibh</span>
<lb n="6257"/><span>ceangailte ar an nduine aitheanta Dé do choimeád.</span></p>
<lb n="6258"/>
<lb n="6259"/><p><span>Do mhúin Brian dos na ríghthibh agus dos na daoine a bhí</span>
<lb n="6260"/><span>fé n-a smacht an uraim is dual do bhantracht, ach do mhúin</span>
<lb n="6261"/><span>sé dhóibh, 'n-a theannta san, an uraim is dual do'n cheart ar</span>
<lb n="6262"/><span>gach aon tsaghas cuma, agus chuir sé 'n-a luighe ar a n-aigne</span>
<lb n="6263"/><span>go daingean gur i ndlígh Dé ata brígh agus bunús agus</span>
<lb n="6264"/><span>cúis agus fáth gach urama dhíobh go léir.  An t-é ná beidh</span></p>
</div>
<pb n="179"/>
<div><lb n="6265"/><p><span>eagla Dé air ná beann aige ar dhlígh Dé, go bhfuil sé fuar</span>
<lb n="6266"/><span>ag aoinne bheith ag brath air go staonfaidh an duine sin ó</span>
<lb n="6267"/><span>dhrúis ná ó chraos ná ó éagcóir a dhéanamh ar a chómharsain</span>
<lb n="6268"/><span>má gheibhean sé an chaoi.  D'á bhrígh sin gur ceart ar dtúis</span>
<lb n="6269"/><span>greim daingean a thabhairt do'n Chreideamh i gcroídhe agus i</span>
<lb n="6270"/><span>n-aigne an duine.  Nuair a bheidh an greim sin ag an</span>
<lb n="6271"/><span>gCreideamh gur b'eadh is féidir an duine sin a dhéanamh</span>
<lb n="6272"/><span>úmhal do gach dlígh agus do gach riaghail agus do gach</span>
<lb n="6273"/><span>dualgas bunaigh d'á mbainean leis an gCreideamh.</span></p>
<lb n="6274"/>
<lb n="6275"/><p><span>Na ríghthe agus na riaghaltaisí atá sa tsaoghal anois, an</span>
<lb n="6276"/><span>chuid acu go bhfuil aon admháil i n-aon chor acu do</span>
<lb n="6277"/><span>Chreideamh, do cheadóchaidís an Creideamh le h-ionachus go</span>
<lb n="6278"/><span>ndéanfadh an Creideamh na daoine úmhal dóibh.  Chómh maith</span>
<lb n="6279"/><span>agus gur chuige sin a cuireadh an Creideamh ar bun, chun</span>
<lb n="6280"/><span>daoine dhéanamh úmhal do ríghthibh!  Do thuig Brian nár bh'eadh.</span>
<lb n="6281"/><span>Gur chun daoine dhéanamh úmhal do Dhia a cuireadh a</span>
<lb n="6282"/><span>Creideamh ar bun.  Ná fuil sa n-úmhluigheacht a chuirean an</span>
<lb n="6283"/><span>Creideamh i n-áirighthe do ríghthibh ach cuid de thoradh an</span>
<lb n="6284"/><span>Chreidimh.  Gur maith an rud do ríghthibh an úmhluigheacht san</span>
<lb n="6285"/><span>a theacht mar thoradh as an gCreideamh ar an saoghal so, ach</span>
<lb n="6286"/><span>ná fuil sa méid sin de thoradh an Chreidimh ach neamhnídh</span>
<lb n="6287"/><span>seachas an toradh a fachtar as ar an saoghal eile.  Go</span>
<lb n="6288"/><span>n-iompuighthear neithe taobh síos suas nuair a cuirtear suim</span>
<lb n="6289"/><span>i dtoradh an Chreidimh ar an saoghal so agus neamhshuim 'n-a</span>
<lb n="6290"/><span>thoradh ar an saoghal eile.</span></p>
<lb n="6291"/>
<lb n="6292"/><p><span>Do thuig Brian na neithe sin go léir agus dhein sé beart</span>
<lb n="6293"/><span>do réir a thuisgiona.  Bhí an Creideamh aige 'n-a chroídhe féin</span>
<lb n="6294"/><span>istigh agus do bhí an Creideamh san le feisgint go soiléir</span>
<lb n="6295"/><span>'n-a ghníomharthaibh.  Do mhúisgil an deagh-shampla san</span>
<lb n="6296"/><span>Creideamh agus toradh an Chreidimh i gcroídhthibh na ríghthe agus</span>
<lb n="6297"/><span>na ndaoine a bhí fé n-a smacht.</span></p>
<lb n="6298"/>
<lb n="6299"/><p><span>Thug sé tusach do'n Chreideamh ins na h-áiteanaibh 'n-ar thug</span>
<lb n="6300"/><span>sé a chuarda.  Nuair a bhíodh feuchta aige ar na h-eaglaisíbh</span></p>
</div>
<pb n="180"/>
<div><lb n="6301"/><p><span>agus ar na mainistiríbh agus ar chonbhintíbh na mban</span>
<lb n="6302"/><span>riaghalta thugadh sé aghaidh ar na sgoileanaibh, agus d'fheuchadh</span>
<lb n="6303"/><span>sé isteach go cruinn sa chuma 'n-a mbíodh an obair ag dul</span>
<lb n="6304"/><span>chun cinn.  Agus thugadh sé aire mhaith, — ach níor ghádh dhó san</span>
<lb n="6305"/><span>mar do thugadh na manaigh féin aire maith dó, — pé easnamh</span>
<lb n="6306"/><span>a bhéadh, ná ná béadh, ar aon tsaghas eile ealadhan, ná</span>
<lb n="6307"/><span>caithfeadh aon easnamh a bheith, ná aon fhaillígh a bheith, sa chuma</span>
<lb n="6308"/><span>'n-a múintí an Creideamh dos na daoinibh óga.  Bhí fhios ag</span>
<lb n="6309"/><span>Brian go maith, agus bhí fhios ag an uile dhuine des na</span>
<lb n="6310"/><span>h-oidíbh a bhí ag stiúrughadh na h-oibre sin, ná fuil ach diabhal</span>
<lb n="6311"/><span>ó ifrean sa bhfear a geóbhaidh sgoluigheacht gan Creideamh.</span>
<lb n="6312"/><span>D'á bhrígh sin níor ghádh do Bhrian bheith ag feuchaint 'n-a</span>
<lb n="6313"/><span>ndiaigh chun a chur fhiachaibh ortha an Creideamh do mhúineadh.</span>
<lb n="6314"/><span>Ach do bhíodh.</span></p>
<lb n="6315"/>
<lb n="6316"/><p><span>Nuair a bhíodh an obair sin go léir déanta ag Brian, sa</span>
<lb n="6317"/><span>n-áit 'n-a mbíodh sé ar a chuaird, thugadh sé aghaidh ar an</span>
<lb n="6318"/><span>ollmhúchán armála a bhíodh ar siúbhal i gcóir an chogadh mhóir</span>
<lb n="6319"/><span>a bhí ag teacht, dar le gach aoinne.  Do tugtí na fir amach</span>
<lb n="6320"/><span>os a chómhair agus do curtí tré n-a ngleacaidheacht iad.</span>
<lb n="6321"/><span>Bhíodh oiread san eagla roime n-a shúil ag na fearaibh go</span>
<lb n="6322"/><span>léir, idir uasal agus íseal, go mbídís ag déanamh taithíghe</span>
<lb n="6323"/><span>de'n ghleacaidheacht ar feadh mórán aimsire roim ré nuair a</span>
<lb n="6324"/><span>bhíodh súil le n-a theacht.  Dheinidís a ndícheal chun ná faghadh</span>
<lb n="6325"/><span>sé aon locht ortha.  Agus bhíodh an formad ann, leis, idir</span>
<lb n="6326"/><span>na ríghthibh, feuchaint cé aige dob' fhearr n-a mbéadh an</span>
<lb n="6327"/><span>t-ollmhúchán déanta, agus idir na buidhnibh, feuchaint cia'cu</span>
<lb n="6328"/><span>buidhean ba mhó a thabharfadh sásamh dó.</span></p>
<lb n="6329"/>
<lb n="6330"/><p><span>Thugadh sé tabharthaistí uaidh, dos na ríghthibh agus dos na</span>
<lb n="6331"/><span>fearaibh, claidheamh, nó sleagh, nó tuagh, nó brat áluinn, nó</span>
<lb n="6332"/><span>capal breagh, agus bhíodh an formad ann feuchaint cé gheóbhadh</span>
<lb n="6333"/><span>an tabharthas ba luachmhaire, mar, gan amhras, is do'n t-é</span>
<lb n="6334"/><span>ab fhearr a thabharfadh sásamh a tabharfaí an tabharthas ab</span>
<lb n="6335"/><span>fhearr.</span>
<lb n="6336"/></p>
</div>
<pb n="181"/>
<div><lb n="6337"/><p><span>Bhí áthas an domhain ar Niamh nuair a fuair sí gur siar</span>
<lb n="6338"/><span>chun teighlaigh a h-athar a bhí Brian ag dul ar dtúis.  Chuir</span>
<lb n="6339"/><span>Tadhg Mór teachtaire siar, chómh luath agus fuair sé an</span>
<lb n="6340"/><span>t-eólus, 'ghá innsint do Thadhg Óg go raibh an t-Árdrígh ag</span>
<lb n="6341"/><span>teacht.  Ba mhaith le Brian féin dul siar chun na h-áite sin</span>
<lb n="6342"/><span>ar dtúis.  Is ann a bhí a ghaolta ó thaobh a mháthar, agus is</span>
<lb n="6343"/><span>ann a bhí gaolta na clainne a bhí aige le n-a chéad mhnaoi.</span>
<lb n="6344"/><span>Drifiúr do Mhaolruanaidh na Paidre ab eadh í.  Agus gan</span>
<lb n="6345"/><span>amhras bhí áthas an domhain ar an muintir thiar go léir, leis,</span>
<lb n="6346"/><span>nuair a h-innseadh dóibh go raibh sé ag teacht.  Tháinig</span>
<lb n="6347"/><span>Maolruanaidh na Paidre, rígh Ua bhFiachrac Áidhne, agus a</span>
<lb n="6348"/><span>lán eile d'uaislibh Conacht, tamal maith de'n tslígh 'n-a</span>
<lb n="6349"/><span>choinnibh.  Bhí Conn, mac Mhaoilruanaidh, i dteighlach Bhriain</span>
<lb n="6350"/><span>cheana.  Thugadar go léir aghaidh ar theighlach Thaidhg Mhóir uí</span>
<lb n="6351"/><span>Chealla.  Do cuireadh míle fáilte rómpa.  Do cuireadh gach</span>
<lb n="6352"/><span>cóir ortha d'ár cheart, go h-uasal agus go ríoga, agus</span>
<lb n="6353"/><span>dúbhairt Niamh nár tógadh an ceó i gceart d'á croídhe go</span>
<lb n="6354"/><span>dtí go bhfuair sí í féin airís i dteighlach a h-athar agus uaisle</span>
<lb n="6355"/><span>Conacht agus Cheann Cora 'n-a tímpal.</span></p>
<lb n="6356"/>
<lb n="6357"/><p><span>D' admhuigh an chuideachta gur shamhluighdar an solus 'n-a</span>
<lb n="6358"/><span>tímpal, mar a bhíodh cheana, agus gur bh'í an gath gréine</span>
<lb n="6359"/><span>céadna airís í ag teacht n-a measg.</span></p>
<lb n="6360"/>
<lb n="6361"/><p><span>Nuair a bhí an chuaird go h-Uíbh Máine tabhartha chuadar</span>
<lb n="6362"/><span>go léir, le cois a chéile, go h-Uíbh Fhiachrach Áidhne agus</span>
<lb n="6363"/><span>chuir Maolruanaidh cóir uasal ortha.</span>
<lb n="6364"/></p>
</div>
<pb n="182"/>
<div><lb n="6365"/><p><span>CAIBIDIOL XII.</span></p>
<lb n="6366"/>
<lb n="6367"/><p><span>CARADAS AG FÁS A' FUATH.</span></p>
<lb n="6368"/>
<lb n="6369"/><p><span>Nuair a bhí a chuaird agus a ghnó críochnuighthe i gConachtaibh</span>
<lb n="6370"/><span>ag Brian thug sé aghaidh óthuaidh ar Chúig' Uladh.  Thug</span>
<lb n="6371"/><span>muintir na cúige sin go léir an onóir dó ba cheart a thabhairt</span>
<lb n="6372"/><span>do'n Árdrígh, agus thug Brian dóibh na tabharthaistí ba cheart</span>
<lb n="6373"/><span>do'n Árdrígh a thabhairt do ríghthibh chúigí.  D'fheuch sé ar na</span>
<lb n="6374"/><span>h-eagailsíbh agus ar na mainistreachaibh agus ar na</span>
<lb n="6375"/><span>sgoileanaibh, fé mar a dheineadh sé ins gach aon bhall.</span>
<lb n="6376"/><span>Ghlaoidh sé chun na gconbhintí leis, agus ba mhór ag na mnáibh</span>
<lb n="6377"/><span>riaghalta an t-Árdrígh do theacht 'ghá bhfeuchaint agus ag</span>
<lb n="6378"/><span>feuchaint na sgoileana a bhí acu.  Bhíodh mná óga acu 'n-a</span>
<lb n="6379"/><span>sgoileanaibh agus iad ag múineadh gach aon tsaghas eóluis</span>
<lb n="6380"/><span>dos na mnáibh óga san ar na neithibh a bhí riachtanach an uair</span>
<lb n="6381"/><span>sin do mhnaoi bheith ar eólus aici.</span></p>
<lb n="6382"/>
<lb n="6383"/><p><span>Ba mhór ag na mnáibh riaghalta an t-Árdrígh a dh'fheisgint,</span>
<lb n="6384"/><span>agus Murchadh, agus Dúlainn Óg, agus gach fear eile de</span>
<lb n="6385"/><span>mhuintir Bhriain n-a raibh a n-ainimneacha i mbéalaibh daoine</span>
<lb n="6386"/><span>ar fuid na h-Éirean an uair sin.  Ach ní raibh aoinne beó</span>
<lb n="6387"/><span>ab fhearr leó a dh'fheisgint 'ná Niamh.  Chuaidh a tuairisg</span>
<lb n="6388"/><span>roímpe eatartha.  Do h-innseadh dóibh ná raibh rígan óg eile</span>
<lb n="6389"/><span>ar thalamh na h-Éirean an uair sin chómh breagh ná chómh</span>
<lb n="6390"/><span>dathamhail léi.  Agus do h-innseadh dóibh go raibh socair 'n-a</span>
<lb n="6391"/><span>h-aigne aici gan pósadh choídhche.  Go bhfanfadh sí ag tabhairt</span>
<lb n="6392"/><span>aire d'á h-athair an fhaid ab é toil Dé iad fhágáilt ar an</span>
<lb n="6393"/><span>saoghal so i bhfochair a chéile, agus ansan, dá mb' é a h-athair</span>
<lb n="6394"/><span>ba thúisge a gheóbhadh bás, go bhfanfadh sí singil 'n-a dhiaigh ar</span>
<lb n="6395"/><span>an saoghal so go dtí go mbéarfadh Dia chuige féin í agus</span>
<lb n="6396"/><span>go mbéadh sí i bhfochair a h-athar airís ar an saoghal eile.</span></p>
<lb n="6397"/>
<lb n="6398"/><p><span>Sar a' dtagadh sí chúcha bhídís ag machtnamh ar a h-áilneacht</span></p>
</div>
<pb n="183"/>
<div><lb n="6399"/><p><span>agus ag cuimhneamh ar na mnáibh óga dob' áluinne agus ba</span>
<lb n="6400"/><span>bhreaghtha agus ba dhathamhla d'á bhfeacadar riamh, agus 'ghá</span>
<lb n="6401"/><span>shamhlughadh 'n-a n-aigne cad é an saghas í má bhí sí níba</span>
<lb n="6402"/><span>bhreaghtha le feisgint 'ná aoinne acu súd.  Ansan, nuair a</span>
<lb n="6403"/><span>thagadh sí agus do chídís í, do leathadh a súile ortha agus</span>
<lb n="6404"/><span>d' admhuighdís nár fhéad aon tsamhlughadh d'ár dheineadar</span>
<lb n="6405"/><span>teacht i n-aon ghioracht do'n radharc a chonacadar nuair</span>
<lb n="6406"/><span>fheuchadar uirthi.  Ansan, ní bhíodh aon iongnadh ortha nuair</span>
<lb n="6407"/><span>airighdís i dtaobh an tsoluis 'n-a tímpal agus i dtaobh an</span>
<lb n="6408"/><span>ghath gréine.  Do samhluightí dhóibh féin, nuair a thagadh sí</span>
<lb n="6409"/><span>isteach sa chonbhint chúcha, go dtugaidís fé ndeara an solus</span>
<lb n="6410"/><span>'n-a gnaoi agus 'n-a tímpal, agus gur chuma í nó gath gréine</span>
<lb n="6411"/><span>ag teacht isteach.</span></p>
<lb n="6412"/>
<lb n="6413"/><p><span>Isé céad rud a dheineadh na mná riaghalta, ins gach aon</span>
<lb n="6414"/><span>chonbhint, chómh luath agus bhíodh tamal de lá caithte ann aici,</span>
<lb n="6415"/><span>'ná cromadh ar thathant uirthi fanmhaint acu ar fad.  Ghlacadh</span>
<lb n="6416"/><span>sise an tathant go breagh réidh agus go breagh séimh, ach ní</span>
<lb n="6417"/><span>baoghal go dtugadh sí aon chómharthaí uaithi ar ghéilleadh do'n</span>
<lb n="6418"/><span>tathant.  Bhíodh áthas mór ortha an fhaid a bhíodh sí acu, agus</span>
<lb n="6419"/><span>bhíodh uaigneas mór ortha nuair a bhíodh cuaird na h-áite</span>
<lb n="6420"/><span>tabhartha, agus nuair a bhíodh Brian agus a chualacht ag</span>
<lb n="6421"/><span>imtheacht go h-áit eile.</span></p>
<lb n="6422"/>
<lb n="6423"/><p><span>Nuair a bhí Cúig' Uladh siúbhalta do gabhadh tímpal tré</span>
<lb n="6424"/><span>Chúige Laighean.  Do fanadh raint laethanta i gCúige na</span>
<lb n="6425"/><span>Mídhe, i dteighlach Mh'lsheachlainn Mhóir.  Níor chuaird i n-</span>
<lb n="6426"/><span>aistear cuaird chun an teighlaigh sin.  Do cuireadh cóir go</span>
<lb n="6427"/><span>fial agus go flathamhail ar an Árdrígh agus ar a chualacht</span>
<lb n="6428"/><span>ann.  Dá mbéadh i gcualacht Bhriain an uair sin duine</span>
<lb n="6429"/><span>iasachta, duine ná béadh aon fhios aige ar cad a bhí tuitithe</span>
<lb n="6430"/><span>amach i n-Éirinn suim aimsire roimis sin, ní bhéadh aon</span>
<lb n="6431"/><span>chuimhneamh i n-aon chor aige go raibh Brian tar éis Mh'lsheach-</span>
<lb n="6432"/><span>lainn do chur as an Árdrígheacht.  Shamhlóch' sé gur bh' é</span>
<lb n="6433"/><span>Brian an t-Árdrígh i gcómhnuighe agus go raibh M'lsheachlainn</span></p>
</div>
<pb n="184"/>
<div><lb n="6434"/><p><span>fé n-a smacht i gcómhnuighe.  B'é an cleas céadna é ag an</span>
<lb n="6435"/><span>dá theighlach.  Níor leig teighlach Mh'lsheachlainn ortha gur</span>
<lb n="6436"/><span>bh' iad féin teighlach an Árdrígh riamh, agus níor thaisbeáin</span>
<lb n="6437"/><span>teighlach Bhriain aon mhór-is-fiú ná aon eiríghe anáirde os</span>
<lb n="6438"/><span>cionn an teighlaigh eile.  Bhí an dá mhuintir go séimh agus go</span>
<lb n="6439"/><span>soilbhir le n-a chéile, agus go h-ollamh chun gach urama agus</span>
<lb n="6440"/><span>gach onóra thabhairt d'á chéile.</span></p>
<lb n="6441"/>
<lb n="6442"/><p><span>Chuaidh an t-Árdrígh agus a theighlach ag triall ar Shitric, ar</span>
<lb n="6443"/><span>rígh Lochlanach Bhaile Átha Cliath.  Do cuireadh an chuaird sin</span>
<lb n="6444"/><span>chun cinn díreach mar a cuireadh i gcás Mh'lsheachlainn nó i</span>
<lb n="6445"/><span>gcás aon rígh cúige eile i n-Éirinn.  Do ghlaoidh Brian chun</span>
<lb n="6446"/><span>tighthe na gceannaighthe agus d' fheuch sé go cruinn ar an</span>
<lb n="6447"/><span>gcuma 'n-a ndéinidís a ngnó.  D'fheuch sé ar na loingeas a</span>
<lb n="6448"/><span>bhí sa chuan.  Do thuig sé i n' aigne gur mhór go léir an</span>
<lb n="6449"/><span>tairbhthe do mhuintir na h-Éirean dá mbéadh mórán des na</span>
<lb n="6450"/><span>loingeas san sa chuan san, agus ins gach cuan eile de</span>
<lb n="6451"/><span>chuantaibh na h-Éirean, agus mórán de'n obair cheannaigh-</span>
<lb n="6452"/><span>eachta san acu d'á choimeád ar siúbhal idir oileán na</span>
<lb n="6453"/><span>h-Éirean agus dúthaíbh iasachta.  An fhaid a bhí sé ag</span>
<lb n="6454"/><span>machtnamh ar an gcuma san ar an dtairbhthe a bhí ag cuan</span>
<lb n="6455"/><span>Bhaile Átha Cliath 'á dhéanamh, do chuimhnigh sé ar an gcothrom</span>
<lb n="6456"/><span>uathbhásach uisge atá ó chathair Luimníghe síos go h-Inis Cathaigh</span>
<lb n="6457"/><span>agus amach ar fad go Léim Chúchulainn, agus chuimhnigh sé ar</span>
<lb n="6458"/><span>an dtairbhthe a dhéanfadh an cothrom uisge sin dá mbéadh sé</span>
<lb n="6459"/><span>clúdaithe le loingeas bhreaghtha mhóra do bhéarfadh earaí</span>
<lb n="6460"/><span>ceannaigheachta amach ó Éirinn go cuantaibh an domhain, agus</span>
<lb n="6461"/><span>do thabharfadh earaí iasachta isteach go h-Éirinn sa bhflúirse</span>
<lb n="6462"/><span>chéadna, ó chuantaibh an domhain.</span></p>
<lb n="6463"/>
<lb n="6464"/><p><span>Nuair fhág sé Baile Átha Cliath agus cuaidh sé ódheas go</span>
<lb n="6465"/><span>teighlach rí Laighean, teighlach Mhaoilmhórdha, teighlach drithár a</span>
<lb n="6466"/><span>chéile, bhí an machtnamh céadna i n' aigne i dtaobh uisge Béil</span>
<lb n="6467"/><span>Sionainne.  D'inis sé do rígh Laighean cad a bhí i n'aigne,</span>
<lb n="6468"/><span>agus dúbhairt sé leis gur bh' é a thuairim féin ná raibh le</span></p>
</div>
<pb n="185"/>
<div><lb n="6469"/><p><span>fághail i n-Éirinn, ná i n-aon áit eile, adhmad a dhéanfadh</span>
<lb n="6470"/><span>crainn seóil do loingeas mhóra chómh maith agus do dhéanfadh</span>
<lb n="6471"/><span>an t-adhmad a bhí ag fás i gCúige Laighean.</span></p>
<lb n="6472"/>
<lb n="6473"/><p><span>“Dá gcurfá chúgham siar go Ceann Cora, a rígh,” ar</span>
<lb n="6474"/><span>seisean le Maolmórdha, “trí cinn de's na crannaibh is</span>
<lb n="6475"/><span>fearr agat chun na hoibre, do chuirfinn trí loingeas d'á</span>
<lb n="6476"/><span>ndéanamh gan a thuille ríghnis.”</span></p>
<lb n="6477"/>
<lb n="6478"/><p><span>“Cuirfead agus fáilte, a Árdrígh,” arsa rígh Laighean.</span></p>
<lb n="6479"/>
<lb n="6480"/><p><span>D'fhan an sgéal mar sin an uair sin.</span></p>
<lb n="6481"/>
<lb n="6482"/><p><span>Do ghluais Brian agus a chualacht ódheas isteach i</span>
<lb n="6483"/><span>n-Urmúmhain.  Thug sé a chuaird chun teighlaigh rígh na</span>
<lb n="6484"/><span>nDéiseach.  Mothla mac Faeláin ab ainim do'n rígh sin.  Bhí</span>
<lb n="6485"/><span>sé dílis do Bhrian, bíodh ná raibh abhfad roimis sin ó bhris</span>
<lb n="6486"/><span>Brian cathana fuilteacha ar a chine.  Bhí sé i n'aigne, fé</span>
<lb n="6487"/><span>mar a bhí i n-aigne gach aoinne, go raibh tórmach cogaidh ar</span>
<lb n="6488"/><span>siúbhal, go raibh an spéir trom leis an dtórmach cogaidh sin,</span>
<lb n="6489"/><span>agus ná raibh aon fhear beó ach Brian a dh'fhéadfadh Éire</span>
<lb n="6490"/><span>thabhairt saor as an gcogadh san nuair a thiocfadh sé.  D'á</span>
<lb n="6491"/><span>bhrígh sin bhí sé dílis do Bhrian.</span></p>
<lb n="6492"/>
<lb n="6493"/><p><span>Tháinig Brian agus a chualacht go teighlach athar Chaoilte.</span>
<lb n="6494"/><span>Fuair gach aoinne amach ansan cé r' bh' é Caoilte, gur mac</span>
<lb n="6495"/><span>rígh é agus gur Donn ab ainim dó, Donn mac Beathach.</span>
<lb n="6496"/><span>Nuair a fuair Conn, mac Mhaoilruanaidh na Paidre, gur</span>
<lb n="6497"/><span>mhac rígh Caoilte tháinig sé chuige agus do rug sé ar</span>
<lb n="6498"/><span>dhá láimh air.</span></p>
<lb n="6499"/>
<lb n="6500"/><p><span>“Ó, a Dhuinn,” ar seisean, “cad 'n-a thaobh nár innsis</span>
<lb n="6501"/><span>dom cé r' bh' é thú!  Bhí sé am' aigne go mb’fhéidir go raibh</span>
<lb n="6502"/><span>braon éigin d'fhuil ríoga ionat, agus an bhfuil fhios agat</span>
<lb n="6503"/><span>cathin a chuimhnigheas air?  Chuimhnigheas air nuair a thugas an</span>
<lb n="6504"/><span>tarcaisne dhuit agus nuair a chonac an chuma 'n-ar choim-</span>
<lb n="6505"/><span>eádais srian le t' fheirg.  ‘Mura mac rígh é,’ arsa mise am'</span>
<lb n="6506"/><span>aigne féin, ‘tá an fholuigheacht ann pé ball 'n-a bhfuair sé</span>
<lb n="6507"/><span>í bheith ann.’  Dúbhart go deimhin.  Nách mór an cleasaidhe</span></p>
</div>
<pb n="186"/>
<div><lb n="6508"/><p><span>Niamh!  Chuir sí thusa ar theachtaireacht an lá úd.  Do chuir</span>
<lb n="6509"/><span>má's fíor bréag!  Ní h-eadh ach cheap sí sinn a chur ó chéile.</span>
<lb n="6510"/><span>Do rug sí mise i láthair Bhriain, agus geallaim dhuit gur</span>
<lb n="6511"/><span>cuireadh smacht orm.  ‘Bíodh ciall agat, a mhic ó,’ arsa</span>
<lb n="6512"/><span>Brian.  Idir Bhrian agus an sagart agus Niamh, agus í</span>
<lb n="6513"/><span>imthighthe amach, níor fágadh léas meabhrach am' cheann.  Nuair</span>
<lb n="6514"/><span>a bhíos tagaithe amach agus raint machtnaimh déanta agam</span>
<lb n="6515"/><span>iseadh thuigeas i gceart cad a bhí imthighthe orm.  ‘Tá a</span>
<lb n="6516"/><span>h-aigne socair ag Niamh ar gan pósadh choídhche,” arsa</span>
<lb n="6517"/><span>Maolshuathain, agus, ‘Bíodh ciall agat, a mhic ó,’ arsa Brian.</span>
<lb n="6518"/><span>Dheineadar amadán díom eatartha.”</span></p>
<lb n="6519"/>
<lb n="6520"/><p><span>“Agus nách maith nár dheinis aon dearmhad de'n fhocal</span>
<lb n="6521"/><span>amháin úd, a rígh,” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="6522"/>
<lb n="6523"/><p><span>“Cad é an focal?” arsa Conn.</span></p>
<lb n="6524"/>
<lb n="6525"/><p><span>“An focal úd adúbhairt Maolshuathain, ‘Tá a h-aigne</span>
<lb n="6526"/><span>socair ag Niamh ar gan pósadh choídhche.’“</span></p>
<lb n="6527"/>
<lb n="6528"/><p><span>“Ó, ambasa is fíor dhuit é,” arsa Conn.  “D' fhan an</span>
<lb n="6529"/><span>focal san 'n-a sheasamh am' aigne ó shin.  Tá sé 'n-a sheasamh</span>
<lb n="6530"/><span>am' aigne anois chómh gléineach agus bhí sé nuair airigheas ag</span>
<lb n="6531"/><span>teacht a' bhéal Mhaoilshuathain amach é!  ‘Tá socair ag Niamh</span>
<lb n="6532"/><span>'n-a h-aigne,’ ar seisean, ‘gan pósadh choídhche.’  Dá mairinn</span>
<lb n="6533"/><span>míle blian ní imtheóch' an méid sin cainte as m'aigne.”</span></p>
<lb n="6534"/>
<lb n="6535"/><p><span>“'Sé an sgéal céadna agam-sa é.”  arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="6536"/>
<lb n="6537"/><p><span>“Dúbhairt sí an chaint sin díreach amach as a béal féin liom</span>
<lb n="6538"/><span>nuair a bhí sí a'm chur ar a' dteachtaireacht mar 'dh eadh, agus</span>
<lb n="6539"/><span>tá an focal 'n-a sheasamh am' aigne anois, agus beidh go</span>
<lb n="6540"/><span>deó.”</span></p>
<lb n="6541"/>
<lb n="6542"/><p><span>“Feuch, a Dhuinn,” arsa Conn, “is maith a dhein sí é agus</span>
<lb n="6543"/><span>a h-aigne do shocarughadh ar an gcuma san.  Dá bpósadh sí</span>
<lb n="6544"/><span>thusa is dóich liom go mbainfinn an t-anam asat; agus dá</span>
<lb n="6545"/><span>bpósadh sí mise is dócha go mbainfeá-sa an t-anam asam-sa;</span>
<lb n="6546"/><span>agus dá bpósadh sí duine eile is dócha go mbainfimís araon</span>
<lb n="6547"/><span>an t-anam as san.  Ach nuair ná pósfaidh sí aoinne choídhche</span></p>
</div>
<pb n="187"/>
<div><lb n="6548"/><p><span>ní bheidh aoinne agam-sa ná agat-sa ná againn araon chun an</span>
<lb n="6549"/><span>anama bhaint as!  Is dian mhaith atá an sgéal socair aici!”</span></p>
<lb n="6550"/>
<lb n="6551"/><p><span>“Is fíor dhuit sin, a Chuinn,” arsa Caoilte.  “Shocaruigh</span>
<lb n="6552"/><span>sí é i dtreó go bhféadfaimíd bheith ag baint spóirt as, an</span>
<lb n="6553"/><span>rud atá agat-sa 'á dhéanamh anois, agus i dtreó go bhfuil ar</span>
<lb n="6554"/><span>ár gcumas bheith muinteartha caradach le n-a chéile.  Tá gádh</span>
<lb n="6555"/><span>againn anois le muintearthas agus le caradas.  Is dóich</span>
<lb n="6556"/><span>liom nach ró fhada go mbeidh namhaid agus eascáirde ar</span>
<lb n="6557"/><span>ndóthin againn.”</span></p>
<lb n="6558"/>
<lb n="6559"/><p><span>“Is fíor dhuit sin, a Dhuinn,” arsa Conn.  “Ná béadh sé</span>
<lb n="6560"/><span>chómh maith againn, agat-sa agus agam-sa a deirim, caradas</span>
<lb n="6561"/><span>daingean a bheith eadrainn, fé mar atá idir Mhurchadh agus</span>
<lb n="6562"/><span>Dúlainn, i dtreó nuair a bhéimís i lár catha go bhféadfaimís</span>
<lb n="6563"/><span>a chéile chosaint.  Tá ana chion agam ort ó'n lá úd a bhuaidhis</span>
<lb n="6564"/><span>orm sa ruith.”</span></p>
<lb n="6565"/>
<lb n="6566"/><p><span>“Ní mó an cion atá agat orm, a Chuinn,” arsa Caoilte,</span>
<lb n="6567"/><span>“'ná mar atá agam-sa ort-sa.  Agus a' bhfuil fhios agat</span>
<lb n="6568"/><span>cad é an chúis go bhfuil an cion san agam ort, a Chuinn?’</span></p>
<lb n="6569"/>
<lb n="6570"/><p><span>“Andaigh ní fheadar, a Dhuinn,” arsa Conn.  “Ní h-eól</span>
<lb n="6571"/><span>dom gur dheineas aon nídh riamh duit a thuillfeadh cion dom</span>
<lb n="6572"/><span>uait.”</span></p>
<lb n="6573"/>
<lb n="6574"/><p><span>“'Neósfadh-sa dhuit cad a chuir an cion am' chroídhe ort.</span>
<lb n="6575"/><span>An grádh a thaisbeánais a bheith agat do Niamh.  Siné a</span>
<lb n="6576"/><span>dhein é.”</span></p>
<lb n="6577"/>
<lb n="6578"/><p><span>“Aililiú!” arsa Conn.  “Ba dhóich liom gur éad, agus</span>
<lb n="6579"/><span>fuath dhom, agus gráin orm, a mhúisgileóchadh sé sin a d'</span>
<lb n="6580"/><span>chroídhe.”</span></p>
<lb n="6581"/>
<lb n="6582"/><p><span>“Iseadh, leis,” arsa Caoilte, “go dtí go ndúbhairt sí</span>
<lb n="6583"/><span>liom go raibh a h-aigne socair aici ar gan pósadh choídhche.</span>
<lb n="6584"/><span>Nuair airigheas an focal san uaithi bhí fhios agam gur bh' fhíor</span>
<lb n="6585"/><span>an focal.  Ansan nuair a chonac, agus nuair a thuigeas am</span>
<lb n="6586"/><span>aigne, an grádh a bhí agat-sa dhi tháinig truagh agam duit.</span>
<lb n="6587"/><span>Ansan tháinig an cion agam ort.  Sin mar a tháinig sé.  Tá</span></p>
</div>
<pb n="188"/>
<div><lb n="6588"/><p><span>sé am' chroídhe fós, chómh láidir díreach agus bhí sé an uair sin.”</span></p>
<lb n="6589"/>
<lb n="6590"/><p><span>“Is iongantach an sgéal é sin, a Dhuinn,” arsa Conn.</span></p>
<lb n="6591"/>
<lb n="6592"/><p><span>“Isé an sgéal céadna ó m' thaobh-sa é ach nár thugas fé</span>
<lb n="6593"/><span>ndeara é chómh géar agus thugais-se fé ndeara é.  Bhí fhios</span>
<lb n="6594"/><span>agam cad é an chúis n-a mbíodh Caoilte ag teacht fé dhéin</span>
<lb n="6595"/><span>teighlaigh Thaidhg Mhóir uí Chealla.  Nuair a thánag amach ó</span>
<lb n="6596"/><span>Bhrian agus ó Mhaolshuathain, agus Maolshuathain tar éis an</span>
<lb n="6597"/><span>chinn a bhaint de'n sgéal dom, dar leis, agus Brian tar éis</span>
<lb n="6598"/><span>cómhairle thabhairt dom ciall a bheith agam, chómh luath agus</span>
<lb n="6599"/><span>d' fhéadas mo mheabhair do chruinniughadh, agus níor bh'</span>
<lb n="6600"/><span>fuiriste é, ‘Agus Caoilte bocht,’ arsa mise am' aigne féin,</span>
<lb n="6601"/><span>‘cad a dhéanfaidh sé!  Tá an sgéal chómh h-olc aige agus</span>
<lb n="6602"/><span>'tá sé agam-sa, nó b'fhéidir níosa mheasa.’  Tá ana bháigh</span>
<lb n="6603"/><span>agam leat ó shin.  Agus feuch, níor thugas fé ndeara an</span>
<lb n="6604"/><span>chúis go dtí anois nuair a dh'innsis-se do thaobh féin de'n</span>
<lb n="6605"/><span>sgéal dom.”</span></p>
<lb n="6606"/>
<lb n="6607"/><p><span>Do shnadhmuigh an bheirt a gcaradas go daingean ansan,</span>
<lb n="6608"/><span>agus bhí móráil agus aiteas agus áthas croídhe ortha as san</span>
<lb n="6609"/><span>amach.</span></p>
<lb n="6610"/>
<lb n="6611"/><p><span>D' admhuighdar i gcómhnuighe, as san amach, gur mhór an</span>
<lb n="6612"/><span>tabharthas ó Dhia dhóibh an caradas san a bheith eatartha, agus</span>
<lb n="6613"/><span>gur ar Niamh a bhí a bhuidhchas acu Dia do thabhairt an</span>
<lb n="6614"/><span>tabharthais sin dóibh.</span></p>
<lb n="6615"/>
<lb n="6616"/><p><span>CAIBIDIOL XIII.</span></p>
<lb n="6617"/>
<lb n="6618"/><p><span>CIÚNAS ROIM THÓIRTHNIGH.</span></p>
<lb n="6619"/>
<lb n="6620"/><p><span>An fhaid a bhí Brian ar an gcuaird sin, mór-thímpal na</span>
<lb n="6621"/><span>h-Éirean, bhí sé ag táthughadh agus ag dlúthughadh agus ag</span>
<lb n="6622"/><span>méadughadh a nirt ar gach aon tsaghas cuma.  Do bhíodh sé ag</span>
<lb n="6623"/><span>gríosadh na ndaoine a bhíodh neamh-shuimeamhail.  Bhí a lán</span></p>
</div>
<pb n="189"/>
<div><lb n="6624"/><p><span>neamh-shuimeamhlachta ins na daoine i n-áiteanaibh.  Ní chreid-</span>
<lb n="6625"/><span>fidís go raibh aon bhaoghal go dtiocfadh namhaid go dtí go</span>
<lb n="6626"/><span>bhfeicfidís ag teacht é.  Ansan, nuair a marbhófaí a leath</span>
<lb n="6627"/><span>agus nuair a fágfaí an leath eile dhíobh leath-mharbh, agus nuair</span>
<lb n="6628"/><span>a bhéadh an namhaid imthighthe agus a gcuid an tsaoghal beirthe</span>
<lb n="6629"/><span>chun siúbhail aige, ní chuirfeadh aon nídh 'n-a luighe ortha gur</span>
<lb n="6630"/><span>cheart dóibh iad féin d'ollamhughadh mar nár bhaoghal ná go</span>
<lb n="6631"/><span>dtiocfadh an namhaidh sin airís.  Nuair a thagadh Brian</span>
<lb n="6632"/><span>ameasg daoine de'n tsórd san, ar a chuaird, bhíodh sé ag</span>
<lb n="6633"/><span>chaint leó agus ag plé leó agus 'ghá ngríosadh agus ag</span>
<lb n="6634"/><span>spídiúchán ortha, go dtí go gcuireadh sé a bhfearg suas agus</span>
<lb n="6635"/><span>go socaruighdís ar na h-airm a sholáthar agus ar thaithíghe</span>
<lb n="6636"/><span>dhéanamh díobh chómh maith le cách.  Bhuaileadh duine uime</span>
<lb n="6637"/><span>uaireanta, ámhthach, agus ní fhéadadh a dhícheal aon spionadh</span>
<lb n="6638"/><span>chur 'n-a mhisneach.  Thug aon fhear amháin an freagra so</span>
<lb n="6639"/><span>air:—</span></p>
<lb n="6640"/>
<lb n="6641"/><p><span>“Ná bí liom, a Árdrígh,” ar seisean.  “Dá mbéadh sé i</span>
<lb n="6642"/><span>n-áirighthe agam maireachtaint míle blian b'fhearr liom gach</span>
<lb n="6643"/><span>aon lá de'n mhíle blian san do chaitheamh ar mhulach mo chinn</span>
<lb n="6644"/><span>sa laithigh ag sglábhaidheacht 'ná aon lá amháin do throid!”</span></p>
<lb n="6645"/>
<lb n="6646"/><p><span>B'éigean do Bhrian eirighe as.  Ní mór de'n tsaghas san,</span>
<lb n="6647"/><span>ámhthach, a bhuail uime ar a chuaird.  Na fir a bhuail uime, pé</span>
<lb n="6648"/><span>neamh-shuimeamhlacht a bhí ortha sar ar labhair sé leó, do bhain</span>
<lb n="6649"/><span>a chaint an neamh-shuimeamhlacht díobh.  Do tugadh dóibh na</span>
<lb n="6650"/><span>h-airm agus do cuireadh ag déanamh na gleacaidheachta iad</span>
<lb n="6651"/><span>agus stiúrthóirí 'n-a mbun, agus bhí gach aon deabhramh nár</span>
<lb n="6652"/><span>ró fhada go mbeidís ábalta ar aghaidh a thabhairt ar Lochlanach</span>
<lb n="6653"/><span>i gcath agus ar chleas a mhúineadh dhó.</span></p>
<lb n="6654"/>
<lb n="6655"/><p><span>Um an am 'n-a raibh an chuaird d'á críochnughadh bhí measta</span>
<lb n="6656"/><span>i n' aigne ag Brian go mbéadh suas le chúig mhíle fhichid fear</span>
<lb n="6657"/><span>ollamh aige i gcóir na Lochlanach nuair a thiocfaidís.  Do</span>
<lb n="6658"/><span>réir a bhreitheamhantais is go cuan Bhaile Átha Cliath a bhíodar</span>
<lb n="6659"/><span>le teacht.  Bhí eólus maith tabhartha aige do Chlainn Chais,</span></p>
</div>
<pb n="190"/>
<div><lb n="6660"/><p><span>agus dos na cineachaibh eile sa Mumhain, ar na bóithribh go</span>
<lb n="6661"/><span>Baile Átha Cliath.  Ní raibh aon bhaoghal go mbéadh na slóighte</span>
<lb n="6662"/><span>ag dul amú' ná go mbéidís ag brúth ar a chéile ná ag teacht</span>
<lb n="6663"/><span>crosta ar a chéile.</span></p>
<lb n="6664"/>
<lb n="6665"/><p><span>Bhí fhios aige, dá mbéadh fir Éirean go léir i n-aonfheacht</span>
<lb n="6666"/><span>aige, go mbéadh breis mhór agus dachad míle fear aige, agus</span>
<lb n="6667"/><span>bhí fhios aige, dá mbéadh san amhlaidh, ná tiocfadh aon chogadh,</span>
<lb n="6668"/><span>mar ná raibh aon chómhacht lasmuich, i n-aon pháirt de'n domhan,</span>
<lb n="6669"/><span>a dh'fhéadfadh aghaidh a thabhairt ar chómhacht na h-Éirean dá</span>
<lb n="6670"/><span>mbéadh fir Éirean go léir i n-aonfheacht.  Ach bhí fhios aige</span>
<lb n="6671"/><span>go maith go mbéadh cuid d'fhearaibh Éirean ar thaobh na</span>
<lb n="6672"/><span>Lochlanach, agus go mbéadh cuid acu ná raghadh i n-aon chor</span>
<lb n="6673"/><span>sa chaismirt.  Dhein sé a dhícheal, sa chuaird, ar an dá aicme</span>
<lb n="6674"/><span>sin do luigheadughadh an oiread agus dob' fhéidir é.  Chuir sé</span>
<lb n="6675"/><span>go soiléir os comhair aigne na ndaoine, coitchianta, agus</span>
<lb n="6676"/><span>ins gach áit 'n-ar labhair sé leis na daoine, dá bhfaghadh na</span>
<lb n="6677"/><span>Lochlanaigh an lámh uachtair sa chogadh a bhí ag teacht go</span>
<lb n="6678"/><span>ngeóbhdís do chosaibh i nGaedhlaibh Éirean chómh tiubaisteach</span>
<lb n="6679"/><span>san gur bh' fhearr go mór d'á raibh de Chríostaighthibh sa</span>
<lb n="6680"/><span>n-oileán bás a dh'fhághail sa chath a troidfí 'ná maireachtaint</span>
<lb n="6681"/><span>i n-Éirinn i ndiaigh an chatha san.  Chuaidh an chaint sin i</span>
<lb n="6682"/><span>bhfeidhm ar fhormhór na ndaoine.  Thuigeadar go raibh an</span>
<lb n="6683"/><span>fhírinne sa chaint.  Shocaruighdar a n-aigne ar an lámh uachtair</span>
<lb n="6684"/><span>a bheith acu féin nuair a thiocfadh an cath nó tuitim sa chath.</span>
<lb n="6685"/><span>Chuaidh an focal san amach ameasg na ndaoine ins gach aon</span>
<lb n="6686"/><span>bhall.  Ní h-ar theacht ó'n gcath a bhíodh aoinne ag trácht, ach</span>
<lb n="6687"/><span>ar thuitim sa chath nó an namhaid do thuitim.  Chuaidh daoine i</span>
<lb n="6688"/><span>dtaithighe an fhocail chómh mór san go raibh a n-aigne socair</span>
<lb n="6689"/><span>acu, go breagh réidh, gan aon chorbhuais, ar dhul sa chath, nuair</span>
<lb n="6690"/><span>a thiocfadh an cath, agus ar gan teacht as.  B'shiné saoghal a</span>
<lb n="6691"/><span>gheár gach fear amach dó féin, go dtí go dtiocfadh an cath</span>
<lb n="6692"/><span>san.</span></p>
<lb n="6693"/>
<lb n="6694"/><p><span>Ní baoghal gur fhág Brian gan cur 'n-a luighe ortha go léir,</span></p>
</div>
<pb n="191"/>
<div><lb n="6695"/><p><span>coitchianta, an fear a thuitfeadh sa chath gur bhás ar son an</span>
<lb n="6696"/><span>Chreidimh dó é, agus bhí fhios acu féin an t-é a dh'fhuilingeóch'</span>
<lb n="6697"/><span>bás ar son an Chreidimh go raibh aoibhneas na bhFlathas i</span>
<lb n="6698"/><span>n-áirighthe dhó láithreach.  Ní fhéadfadh bás i gcath sgáth ná</span>
<lb n="6699"/><span>eagla do chur ar fhearaibh go raibh a n-aigne socair ar an</span>
<lb n="6700"/><span>gcuma san.  Agus níor chuir, nuair a tháinig sé.</span></p>
<lb n="6701"/>
<lb n="6702"/><p><span>An fhaid a bhí an chuaird sin ar siúbhal, leis, bhí rud eile</span>
<lb n="6703"/><span>ar siúbhal.  Bhí Caoilte ag imtheacht coitchianta ó áit go h-áit</span>
<lb n="6704"/><span>i n-Éirinn, agus bhíodh sé go minic imthighthe tar faraige a</span>
<lb n="6705"/><span>gan fhios d' aoinne ach do Mhurchadh.  Chuaidh sé soir go minic</span>
<lb n="6706"/><span>go crích Lochlan gan spleadhchas do'n fholáramh úd a tugadh</span>
<lb n="6707"/><span>dó sa leitir a fuair sé ó chaptaéin na loinge a thug abhaile</span>
<lb n="6708"/><span>go Corcaigh é tar éis a thamal a thabhairt sa phrísún thall i</span>
<lb n="6709"/><span>gcathair rígh Lochlan.  Chuaidh sé anonn airís agus airís eile,</span>
<lb n="6710"/><span>agus thug sé leis anall, gach uair díobh, ag triall ar</span>
<lb n="6711"/><span>Mhurchadh, cúntas cruinn ar an neart fear a bhí thall ag rígh</span>
<lb n="6712"/><span>Lochlan, agus ar an méid loingeas a bhí aige chun na bhfear</span>
<lb n="6713"/><span>a bhreith thar faraige, agus gur anall go h-Éirinn a bhí na fir</span>
<lb n="6714"/><span>sin le tabhairt, chómh luath agus thiocfadh an t-am chuige.</span></p>
<lb n="6715"/>
<lb n="6716"/><p><span>Chuaidh sé óthuaidh, agus níor bh'aon uair amháin é, go</span>
<lb n="6717"/><span>h-Ínsíbh Orc agus go h-Ínsíbh Gall, agus chonaic sé le n-a</span>
<lb n="6718"/><span>shúilibh féin cad é an neart fear a bhí 'á dhéanamh suas ins na</span>
<lb n="6719"/><span>h-oileánaibh sin, agus cé r' bh'é an rígh a bhéadh os cionn na</span>
<lb n="6720"/><span>bhfear san.  Chuaidh sé, 'n-a chuardaibh, soir óthuaidh go tír na</span>
<lb n="6721"/><span>h-Ioruaidhe, agus fuair sé ansan, leis, an t-eólus a bhí uaidh,</span>
<lb n="6722"/><span>agus eólus ná raibh coinne aige leis.  Nuair a bhíodh raint</span>
<lb n="6723"/><span>eóluis cruinnighthe aige thagadh sé abhaile agus thugadh sé an</span>
<lb n="6724"/><span>t-eólus do Mhurchadh, agus thugadh Murchadh do Bhrian é, 'sé</span>
<lb n="6725"/><span>sin, an méid ba mhaith a thabhairt dó dhé.  Bhí cuid de'n eólus</span>
<lb n="6726"/><span>agus níor tugadh do Bhrian é go dtí 'n-a dhiaigh san.</span></p>
<lb n="6727"/>
<lb n="6728"/><p><span>Do h-innseadh dó cad é an neart slógh a bhéadh ag teacht</span>
<lb n="6729"/><span>anall ó rígh Lochlan agus cé r' bh'iad na taoiseacha a bhéadh</span>
<lb n="6730"/><span>'n-a bhun.  Do h-innseadh dó cad é an neart slógh a bhéadh</span></p>
</div>
<pb n="192"/>
<div><lb n="6731"/><p><span>ag teacht anall ó rígh na h-Ioruaidhe agus cé r' bh'iad na</span>
<lb n="6732"/><span>taoiseacha a bhéadh 'n-a bhun.  Do h-innseadh dó cad é an</span>
<lb n="6733"/><span>neart slógh a bhéadh ag teacht adtuaidh ó Ínsíbh Orc agus ó</span>
<lb n="6734"/><span>Ínsibh Gall agus cé r' bh'iad na taoiseacha a bhéadh i mbun</span>
<lb n="6735"/><span>na slógh san.  Agus do h-innseadh dó nách namhaid ar fad</span>
<lb n="6736"/><span>a bhéadh ag teacht; go mbeadh congnamh fear, agus nár</span>
<lb n="6737"/><span>chongnamh shuarach é, ag teacht anoir adtuaidh ó Ghaedhlaibh</span>
<lb n="6738"/><span>Alban, chun buille bhualadh le Gaedhlaibh Éirean i gcoinnibh</span>
<lb n="6739"/><span>cómhacht Lochlan, agus go mbéadh an dá rígh uasal, an dá</span>
<lb n="6740"/><span>Mhaor Mhór, i gceannus an chongnaimh sin.  Fuair Caoilte</span>
<lb n="6741"/><span>amach, leis, go raibh slóighte ag teacht anoir ó'n gceann</span>
<lb n="6742"/><span>tuaidh de'n Almáinn ag cabhrughadh le namhdaibh na nGaedhal.</span>
<lb n="6743"/><span>Bhí, ba dhóich le duine, an Phágánacht go léir, thoir agus thuaidh,</span>
<lb n="6744"/><span>ag cruinniughadh agus ag eirighe, mar a bhéadh tonn mhór</span>
<lb n="6745"/><span>faraige, chun an oileáin seo na h-Éirean do bháth agus do</span>
<lb n="6746"/><span>mhúchadh agus do thraochadh d' aon mhór-iaracht amháin.</span></p>
<lb n="6747"/>
<lb n="6748"/><p><span>Bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal go h-uathbhásach ins gach aon</span>
<lb n="6749"/><span>bhall, ar fuid na h-Éirean agus ins na dúthaíbh thall, ach 'n-a</span>
<lb n="6750"/><span>thaobh san a's uile ní raibh ach síthcháin agus caradas ins gach</span>
<lb n="6751"/><span>aon bhall, i n-Éirinn agus thar lear.  Ba chuma é nó an</span>
<lb n="6752"/><span>ciúnas roimis an dtóirthnigh.  Bhí an tsíthcháin ann.  D'á bhrígh</span>
<lb n="6753"/><span>sin bhí neart do Chaoilte agus d'á aicme féin ar bheith ins gach</span>
<lb n="6754"/><span>aon chúinne, ag faire agus ag fághail eóluis, agus bhí, ar an</span>
<lb n="6755"/><span>gcuma gcéadna, neart do'n namhaid ar a lucht faire bheith</span>
<lb n="6756"/><span>acu ins gach aon chúinne d' oileán na h-Éirean, ag</span>
<lb n="6757"/><span>feuchaint agus ag iniúchadh agus ag fághail eóluis, chómh maith</span>
<lb n="6758"/><span>agus dob' fhéidir leó é.</span></p>
<lb n="6759"/>
<lb n="6760"/><p><span>Pé cúis a bhí leis, bíodh go ndeigh Caoilte anonn go minic</span>
<lb n="6761"/><span>go críochaibh Lochlan, agus anonn go Cathair na Beirbe, níor</span>
<lb n="6762"/><span>deineadh aon iaracht ar aon chur isteach a dhéanamh air ná ar</span>
<lb n="6763"/><span>bhaint leis i n-aon tsaghas cuma.  Thug sé féin aire mhaith</span>
<lb n="6764"/><span>gan aon dlígh a bhriseadh.</span></p>
<lb n="6765"/>
<lb n="6766"/><p><span>Idir an dá aicme faire ba dheacair puinn eóluis a bheith</span></p>
</div>
<pb n="193"/>
<div><lb n="6767"/><p><span>i n-Éirinn a gan fhios do'n namhaid, agus a ró dheacair do'n</span>
<lb n="6768"/><span>namhaid aon chor a chur díobh a gan fhios do Chaoilte.  Ní raibh</span>
<lb n="6769"/><span>ag gach taobh le déanamh ach bheith 'ghá neartughadh féin chómh</span>
<lb n="6770"/><span>maith agus dob' fhéidir leó é, agus bheith a d'iaraidh eóluis</span>
<lb n="6771"/><span>a nirt do choimeád ó'n dtaobh eile chómh maith agus dob'</span>
<lb n="6772"/><span>fhéidir leó é, go dtí go bpléasgfadh an tóirthneach eatartha.</span></p>
<lb n="6773"/>
<lb n="6774"/><p><span>Bhí dhá shaghas eóluis ag gach taobh de'n dá thaobh 'á</span>
<lb n="6775"/><span>chruinniughadh.  Bhí gach taobh a d'iaraidh eóluis a dh' fhághail ar</span>
<lb n="6776"/><span>na neithibh ab fhearrr a dhéanfadh cur le n-a neart féin agus</span>
<lb n="6777"/><span>ar na neithibh ab fhearr a dhéanfadh baint ó neart an taoibh</span>
<lb n="6778"/><span>eile.</span></p>
<lb n="6779"/>
<lb n="6780"/><p><span>CAIBIDIOL XIV.</span></p>
<lb n="6781"/>
<lb n="6782"/><p><span>CONGNAMH DO'N CHONGNAMH.</span></p>
<lb n="6783"/>
<lb n="6784"/><p><span>Ní raibh Brian abhfad imthighthe ó Cheann Cora, ar a chuaird</span>
<lb n="6785"/><span>rígh, agus Niamh agus a h-athair imthighthe i gcualacht Bhriain,</span>
<lb n="6786"/><span>nuair a tugadh fé ndeara daoine iasachta ag teacht ann.</span>
<lb n="6787"/><span>Níor cuireadh aon tsuim ró mhór sa méid sin.  Bhíodh daoine</span>
<lb n="6788"/><span>ag teacht ó gach aon pháirt d' Éirinn go ceártain Mheargaigh</span>
<lb n="6789"/><span>ag ceannach na n-arm.  Bhí cúram teighlaigh an Árdrígh i</span>
<lb n="6790"/><span>gCeann Cora ar an Árdrígain, nídh nár bh'iongnadh, agus ba</span>
<lb n="6791"/><span>léir do gach aoinne go raibh sí ábalta ar a smacht do chur i</span>
<lb n="6792"/><span>bhfeidhm agus ar mhuintir an teighlaigh do choimeád fé n-a</span>
<lb n="6793"/><span>láimh, agus ar a gceann a choimeád fútha, agus ar a chur</span>
<lb n="6794"/><span>fhiachaibh ortha a ngnó dhéanamh mar ba cheart.  D'á bhrígh sin,</span>
<lb n="6795"/><span>nuair a thagadh daoine iasachta ann, ní leigeadh eagla</span>
<lb n="6796"/><span>d'aoinne de mhuintir an teighlaigh aon rud a thabhairt fé</span>
<lb n="6797"/><span>ndeara ná aon chur isteach a dhéanamh ar neithibh nár bhain leó,</span>
<lb n="6798"/><span>dar leó féin.</span>
<lb n="6799"/></p>
</div>
<pb n="194"/>
<div><lb n="6800"/><p><span>I n-éaghmuis na ndaoine iasachta eile d'ár tháinig ann</span>
<lb n="6801"/><span>tháinig Amhlaoibh ann.  Sa n-oídhche iseadh tháinig sé, agus bhí</span>
<lb n="6802"/><span>fhios ag Gormfhlaith roim ré go raibh sé ag teacht.  Do</span>
<lb n="6803"/><span>shleamhnuigh sé isteach a gan fhios do'n teighlach.  Ní fheacaidh</span>
<lb n="6804"/><span>aoinne é.  B'éigean dó teacht ar an gcuma san mar bhí an</span>
<lb n="6805"/><span>iomad aithne sa n-áit air, agus dá bhfeictí ann é do</span>
<lb n="6806"/><span>shroisfeadh an ráfla Inis Cathaigh agus Uíbh Máine.  Ansan</span>
<lb n="6807"/><span>do shroisfeadh sé Murchadh agus Brian agus níor bh' fhios cad</span>
<lb n="6808"/><span>a thiocfadh as.  Tháinig sé ann sa n-oídhche, a gan fhios</span>
<lb n="6809"/><span>d'aoinne.  Nuair a bhí sé féin agus Gormfhlaith i bhfochair a</span>
<lb n="6810"/><span>chéile, i seómra a bhí abhfad isteach, do chuir sí na mílte fáilte</span>
<lb n="6811"/><span>roimis.  B' fhuiriste a dh' aithint ó'n gcuma 'n-ar ghlac sí é</span>
<lb n="6812"/><span>go raibh an gaol achamair go maith eatartha.  Ná féadfadh sé</span>
<lb n="6813"/><span>bheith níb' achamaire.</span></p>
<lb n="6814"/>
<lb n="6815"/><p><span>“Ó! a mhic ó, a laogh,” ar sise, “nách fada gur fhéadais</span>
<lb n="6816"/><span>teacht!  Shíleas ná tiocfá choídhche.  Conus tá an obair ag</span>
<lb n="6817"/><span>dul chun cinn?  Cathin a buailfear an buille do shaorfaidh</span>
<lb n="6818"/><span>sinn ó'n annsgian, ní h-eadh ach ó'n sluagh annsgian!  Cathin</span>
<lb n="6819"/><span>a thiocfaidh an chabhair, a mhic?”</span></p>
<lb n="6820"/>
<lb n="6821"/><p><span>“Tiocfadh an chabhair amáireach, a mháthair,” ar seisean,</span>
<lb n="6822"/><span>“dá mbéadh do thaobh-sa de'n obair déanta.”</span></p>
<lb n="6823"/>
<lb n="6824"/><p><span>“Conus fhéadfainn mo thaobh de'n obair a dhéanamh anois</span>
<lb n="6825"/><span>agus gan Brian anso?  An fhaid a bhí sé anso bhí an eascú</span>
<lb n="6826"/><span>san Thaidhg Mhóir ag faire orm ins gach aon chúinne gach aon</span>
<lb n="6827"/><span>rae sholuis.  Ní fhéadfainn cor a chur díom gan mé féin a</span>
<lb n="6828"/><span>chur i gcontabhairt.  Tá Murchadh ag faire orm.  Tá Donn</span>
<lb n="6829"/><span>mac Beathach ag faire orm.  'Sé mo thuairim láidir gur dhein</span>
<lb n="6830"/><span>an t-easbog úd a bhí anso ó'n Róimh rud éigin, nó go</span>
<lb n="6831"/><span>ndúbhairt sé rud éigin, do chuir iad go léir ar a gcosaint</span>
<lb n="6832"/><span>féin orm.  Thugas fé ndeara é, cúpla uair, ag feuchaint</span>
<lb n="6833"/><span>orm, agus níor thaithn an fheuchaint liom.  Mheasas gur fheuch</span>
<lb n="6834"/><span>sé treasna thríom.  Ní fheadar an domhan cad a chuir iad go</span>
<lb n="6835"/><span>léir ar a gcosaint féin mar atáid.  Níor dheineas aon nídh</span></p>
</div>
<pb n="195"/>
<div><lb n="6836"/><p><span>a dh' fhéadfadh aon rud do chur ar a súilibh dóibh.  An fhaid</span>
<lb n="6837"/><span>a bhí Niamh anso ag faire orm do leigeas mé féin fé n-a</span>
<lb n="6838"/><span>súilibh chómh h-osgailte agus dob' fhéidir dom é.  Dheineas</span>
<lb n="6839"/><span>gach aon rud, dar liom, chun a thaisbeáint dí ná raibh brígh</span>
<lb n="6840"/><span>ná bunús leis an bhfaireachán.  Dheineas níba mhó 'ná san.</span>
<lb n="6841"/><span>Thugas mé féin di chómh h-iomlán san gur dóich liom dá</span>
<lb n="6842"/><span>bhfanadh sí abhfad eile anso go mbéadh sí curtha fé 'n gcré</span>
<lb n="6843"/><span>agam!”</span></p>
<lb n="6844"/>
<lb n="6845"/><p><span>“Airiú, cad a chuirfeadh fé'n gcré í, a mháthair?  Ar nóin</span>
<lb n="6846"/><span>ní h-amhlaidh a thabharfá dhi féin an rud n-a raibh sí ag faire</span>
<lb n="6847"/><span>ort sar a dtabharfá do Bhrian é!” ar seisean.</span></p>
<lb n="6848"/>
<lb n="6849"/><p><span>“Ní h-amhlaidh,” ar sise.  “Níor ghádh dhom é.  Cailín fíor</span>
<lb n="6850"/><span>uasal 'n-a h-aigne iseadh í.  Do deineadh árd éagcóir uirthi</span>
<lb n="6851"/><span>nuair a cuireadh anso í.  Tá sí ana ghéarchúiseach, ach tá sé</span>
<lb n="6852"/><span>bun os cionn ar fad le n-a meón agus le n-a nádúr aon</span>
<lb n="6853"/><span>rud i bhfuirm faireacháin a thabhairt le déanamh di.  Ní raibh</span>
<lb n="6854"/><span>fasg agá h-athair agus í thabhairt anso.  Níor dheineas-sa ach</span>
<lb n="6855"/><span>í thachtadh agus do mhúchadh le séimhe agus le soilbhreas agus</span>
<lb n="6856"/><span>le gealgháiriteacht.  Go deimhin le fírinne dhuit, a Amhlaoibh,</span>
<lb n="6857"/><span>do bhíodh truagh agam do'n chailín bhocht nuair a chínn í ag</span>
<lb n="6858"/><span>casadh le gáire dhéanamh agus gan aon gháire 'n-a croídhe.</span>
<lb n="6859"/><span>Mura mbéadh a luathacht a rugadar leó chun siúbhal í bhéadh</span>
<lb n="6860"/><span>sí ar an gclár acu.”</span></p>
<lb n="6861"/>
<lb n="6862"/><p><span>“Bhí aithne agam uirthi,” arsa Amhlaoibh.  “Chonac í thiar</span>
<lb n="6863"/><span>sa bhaile cúpla uair.  Níor mheasas gur bh' aon rud</span>
<lb n="6864"/><span>fóghanta í.”</span></p>
<lb n="6865"/>
<lb n="6866"/><p><span>“Aon rud fóghanta!” arsa Gormfhlaith.  “Tabharfad a</span>
<lb n="6867"/><span>ceart féin dí, a mhic, agus tuigim cad tá agam 'á rádh.  Isí</span>
<lb n="6868"/><span>cailín í is fearr agus is uaisle agus is gile agus is glaine</span>
<lb n="6869"/><span>croídhe agus aigne d'ár bhuail riamh fós umam-sa!  Déarfad</span>
<lb n="6870"/><span>an méid sin di dá ndéineadh sí oiread eile faireacháin orm.</span>
<lb n="6871"/><span>Ní'l fasg ag an muintir a chuir anso í.”</span></p>
<lb n="6872"/>
<lb n="6873"/><p><span>“Tá sí imthighthe anois, a mháthair, pé 'r domhan é, agus tá</span></p>
</div>
<pb n="196"/>
<div><lb n="6874"/><p><span>an áit seo fút féin.  Ba chóir go bhféadfá rud éigin a</span>
<lb n="6875"/><span>dhéanamh nuair a thiocfadh an t-Árdrígh seo abhaile.  Nár chóir</span>
<lb n="6876"/><span>go bhféadfá bheith ollamh i dtreó nár ghádh dhuit tú féin a chur</span>
<lb n="6877"/><span>i n-aon chontabhairt nuair a bhéadh sé sa bhaile.  Tá sé ana</span>
<lb n="6878"/><span>aosda.  Dá dtagadh an bás air díreach nuair a bhéadh ár</span>
<lb n="6879"/><span>neart ag teacht isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath bhéadh gach</span>
<lb n="6880"/><span>aon rud ar ár dtoil againn láithreach.  Bhéadh Éire againn</span>
<lb n="6881"/><span>gan a bheith orainn oiread agus aon fhear amháin do</span>
<lb n="6882"/><span>chailleamhaint.  Do thuitfeadh neart Bhriain as a chéile.</span>
<lb n="6883"/><span>D'éileóch' M'lsheachlainn airís an Árdrígheacht a baineadh dé</span>
<lb n="6884"/><span>chun í thabhairt do Bhrian.  D'éileóch' Murchadh an Árdrígheacht</span>
<lb n="6885"/><span>ó 'sé an ríghdhamhna é.  D'éireóch' Ua Néill chun gan an</span>
<lb n="6886"/><span>Árdrígheacht d' fhágáilt ag aoinne acu ach í bheith aige féin.</span>
<lb n="6887"/><span>Bhéidís go léir ag marbhughadh a chéile láithreach bonn.  Níor</span>
<lb n="6888"/><span>ghádh dhúinn aon phioc d'á nduagh dh' fhághail.  Mharbhó'dís féin</span>
<lb n="6889"/><span>a chéile dhúinn.  Ní bhéadh le déanamh againn ach sgaoileadh leó</span>
<lb n="6890"/><span>agus bheith ag brúth isteach ortha fé mar a bhéidís ag lagughadh</span>
<lb n="6891"/><span>a chéile.  Um an dtaca 'n-a mbéidís dísgighthe agá chéile</span>
<lb n="6892"/><span>bhéimís-ne i seilbh an oileáin.  Déin rud éigin, a mháthair.</span>
<lb n="6893"/><span>Tabhair congnamh éigin do Bhrian chun an tsaoghail seo</span>
<lb n="6894"/><span>dh'fhágaint.  Is mithid dó imtheacht.”</span></p>
<lb n="6895"/>
<lb n="6896"/><p><span>“Déanfad mo dhícheal, a mhic ó,” ar sise.  “Ach caithfir</span>
<lb n="6897"/><span>aon nídh amháin a gheallamhaint dom, a Amhlaoibh,” ar sise.</span></p>
<lb n="6898"/>
<lb n="6899"/><p><span>“Geallfad aon rud is maith leat duit, a mháthair,” ar</span>
<lb n="6900"/><span>seisean.  “Cad é an rud é?”</span></p>
<lb n="6901"/>
<lb n="6902"/><p><span>“Geall dom,” ar sise, “má eirighean linn go bpósfair</span>
<lb n="6903"/><span>Niamh.”</span></p>
<lb n="6904"/>
<lb n="6905"/><p><span>“Aililiú!” ar seisean, agus do leath a dhá shúil air.</span>
<lb n="6906"/><span>“Ag magadh athaoín tú, a mháthair!” ar seisean.</span></p>
<lb n="6907"/>
<lb n="6908"/><p><span>“Ní h-eadh, a mhic mo chroídhe!” ar sise.  “Lom dáiríribh</span>
<lb n="6909"/><span>atáim.  Ní'l cor 'n-a croídhe ná 'n-a h-aigne ná fuil 'fhios</span>
<lb n="6910"/><span>agam.  Níor bhuail a leitéid eile riamh umam.  Go dtí gur</span>
<lb n="6911"/><span>bhuail sí féin umam níor mheasas go raibh a leithéid ar bith.</span>
<lb n="6912"/></p>
</div>
<pb n="197"/>
<div><lb n="6913"/><p><span>Níor mheasas gur bh'fhéidir a leithéid a bheith ar bith.  An</span>
<lb n="6914"/><span>oídhche úd a bhíobhair go léir anso nuair a chonac tu ag rince</span>
<lb n="6915"/><span>léi mheasas ná feaca riamh aon bheirt chómh h-oireamhnach d'á</span>
<lb n="6916"/><span>chéile.  Ní mise amháin a mheas é.  D' airigheas an chogarnach:</span>
<lb n="6917"/><span>‘Ó! nách áluinn an lánmha a dhéanfaidís!’  An ngeallfair</span>
<lb n="6918"/><span>dom go bpósfair í má eirighean linn?”</span></p>
<lb n="6919"/>
<lb n="6920"/><p><span>“Ní'l eirighthe linn fós, a mháthair,” ar seisean, “ach ní</span>
<lb n="6921"/><span>dóich liom gur miste dhom a gheallamhaint duit go bpósfad</span>
<lb n="6922"/><span>í — má phósan sí mé.  Tá sé i mbéal gach aoinne go</span>
<lb n="6923"/><span>bhfuil socair aici 'n-a h-aigne gan pósadh choídhche.”</span></p>
<lb n="6924"/>
<lb n="6925"/><p><span>“Ó'n aithne atá curtha agam uirthi ní chuirfeadh san féin</span>
<lb n="6926"/><span>blúire iongnadh orm,” arsa Gormfhlaith.  “Tá meón ana</span>
<lb n="6927"/><span>mhaith, ana naomhtha, aici.  B'fhéidir go n-atharóch' sí a h-aigne.</span>
<lb n="6928"/><span>Is cuimhin liom cogarnach eile dh'airigheas an oídhche chéadna</span>
<lb n="6929"/><span>ad' thaobh-sa.  ‘Ó,’ adeirthí, ‘nách mór an truagh sagart a</span>
<lb n="6930"/><span>dhéanamh de!’  Cúis gháire chúghainn!  Ach pósfair í má</span>
<lb n="6931"/><span>phósan sí thú?”</span></p>
<lb n="6932"/>
<lb n="6933"/><p><span>“Tá go maith, a mháthair,” ar seisean.  “Ní dóich liom,</span>
<lb n="6934"/><span>ámhthach, go bpósfaidh sí mé pé tathant a dhéanfair uirthi.  Is</span>
<lb n="6935"/><span>éagsamhlach an bhean thú, a mháthair,” ar seisean.  “Mheasas</span>
<lb n="6936"/><span>go marbhófá mé níba thúisge 'ná mar a leigfeá dom í</span>
<lb n="6937"/><span>phósadh!”</span>
<lb n="6938"/><span>“Dá dtuigtheá a feabhas mar a thuigim-se é ní mheasfá</span>
<lb n="6939"/><span>san,” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="6940"/>
<lb n="6941"/><p><span>Thugadar formhór na h-oídhche ag caint.  Thug Amhlaoibh</span>
<lb n="6942"/><span>cúntas cruinn di ar an neart a bhí le teacht go h-Éirinn chun</span>
<lb n="6943"/><span>seilbh na h-Éirean do ghlacadh chómh luath agus gheóbhadh Brian</span>
<lb n="6944"/><span>bás.  D'inis sé dhi cad é an neart fear a bhí ollamh ag rígh</span>
<lb n="6945"/><span>Lochlan agus cad iad na loingeas a bhí ollamh ar uisge aige.</span>
<lb n="6946"/><span>D'inis sé dhi cad é an neart fear a bhí ollamh ag rígh na</span>
<lb n="6947"/><span>h-Ioruaidhe, agus cad iad na loingeas a bhí ollamh ar uisge</span>
<lb n="6948"/><span>aige, agus conus mar a bhí beirt mac an rígh, an bheirt</span>
<lb n="6949"/><span>óigfhear ba threise agus ba thréine i dtír na h-Ioruaidhe an</span></p>
</div>
<pb n="198"/>
<div><lb n="6950"/><p><span>uair sin, ag teacht 'n-a bhfearaibh cinn-riain ar shlóightibh na</span>
<lb n="6951"/><span>h-Ioruaidhe.</span></p>
<lb n="6952"/>
<lb n="6953"/><p><span>D'inis sé dhi conus mar a bhí Sígurd mac Lódair, rígh</span>
<lb n="6954"/><span>Ínsí h-Orc, chun teacht agus mór-shluagh aige d'fhearaibh luatha</span>
<lb n="6955"/><span>láidire cruadha ó Ínsíbh Orc agus ó Ínsíbh Gaill, ó</span>
<lb n="6956"/><span>Sgathaigh agus ó Cheann Tíre agus ó-s na dúthaíbh sin go léir</span>
<lb n="6957"/><span>mór-thímpal.</span></p>
<lb n="6958"/>
<lb n="6959"/><p><span>Thug sé gach aon chúntas mar sin di ar an gcuma 'n-a raibh</span>
<lb n="6960"/><span>neart Lochlan suidhte an uair sin agus ar an gcuma 'n-a</span>
<lb n="6961"/><span>raibh an neart ag méadughadh agus ag dul i n-acfuinníghe i</span>
<lb n="6962"/><span>n-aghaidh an lae.  Agus chuir sé 'n-a luighe ar a h-aigne ná</span>
<lb n="6963"/><span>raibh aon nídh ag teastubháil feasta ach bás Bhriain.</span></p>
<lb n="6964"/>
<lb n="6965"/><p><span>D'fhan Amhlaoibh i gCeann Cora an chuid eile de'n oídhche</span>
<lb n="6966"/><span>sin agus an lá a bhí chúghainn.  Níor thaisbeáin sé é féin</span>
<lb n="6967"/><span>d' aoinne i gcaitheamh an lae.  Chómh luath agus bhí am mhairbh</span>
<lb n="6968"/><span>na h-oídhche airís ann d'imthigh sé.  Thug sé aghaidh ar</span>
<lb n="6969"/><span>Bhaile Átha Cliath.  Chuaidh sé chun cainte le Sitric, rígh</span>
<lb n="6970"/><span>Lochlanach Bhaile Átha Cliath, agus d'inis sé dhó an uile fhocal</span>
<lb n="6971"/><span>de'n chaint a bhí idir é féin agus Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="6972"/>
<lb n="6973"/><p><span>Bhí eagal ar an mbeirt ná déanfadh Gormfhlaith an bheart.</span>
<lb n="6974"/><span>Níor thaithn leó i n-aon chor an bháigh a thaisbeáin sí a bheith aici</span>
<lb n="6975"/><span>do Niamh.  Thuigeadar 'n-a n-aigne má bhí congnamh le</span>
<lb n="6976"/><span>tabhairt do Bhrian chun imtheacht as an saoghal, agus má b' í</span>
<lb n="6977"/><span>Gormfhlaith a thabharfadh an congnamh san dó, nár bh' fholáir</span>
<lb n="6978"/><span>congnamh a thabhairt do Ghormfhlaith féin sa ghnó.</span></p>
<lb n="6979"/>
<lb n="6980"/><p><span>Conus a tabharfaí an congnamh san dí, ámhthach, agus cad é</span>
<lb n="6981"/><span>an saghas an congnamh a tabharfaí dhi?  B'shiní an cheist acu</span>
<lb n="6982"/><span>agus níor cheist ró bhog í.</span>
<lb n="6983"/></p>
</div>
<pb n="199"/>
<div><lb n="6984"/><p><span>CAIBIDIOL XV.</span></p>
<lb n="6985"/>
<lb n="6986"/><p><span>BUILLE FÉ THUAIRIM; NÓ,</span>
<lb n="6987"/><span>FUADAR NÁ FEADAR.</span></p>
<lb n="6988"/>
<lb n="6989"/><p><span>Bhí an bheirt istigh i seómra i ríghtheighlach Shitric i mBaile</span>
<lb n="6990"/><span>Átha Cliath agus iad ag cur 's ag cúiteamh i dtaobh an sgéil.</span></p>
<lb n="6991"/>
<lb n="6992"/><p><span>“Ní dhéanfaidh sí an bheart,” arsa Amhlaoibh.  “Ní'l an</span>
<lb n="6993"/><span>sgairt chómh láidir aici agus do mheasas.  Siné fé ndeár gan</span>
<lb n="6994"/><span>an gnó bheith déanta fadó.  Do cuireadh Niamh ag faire uirthi.</span>
<lb n="6995"/><span>Isí Niamh a choisg í ar an obair a dhéanamh an fhaid a bhí Brian</span>
<lb n="6996"/><span>sa bhaile, ach ní leis an bhfaire do choisg sí í.  Chuir Niamh</span>
<lb n="6997"/><span>Gormfhlaith ó'n ndroch ghníomh a gan fhios do Ghormfhlaith féin.</span>
<lb n="6998"/><span>Deirim an méid seo leat, a rígh.  Dá bhfanadh Brian sa</span>
<lb n="6999"/><span>bhaile i gCeann Cora agus dá bhfanadh Niamh ann, agus í féin</span>
<lb n="7000"/><span>agus Gormfhlaith a bheith chómh mór i gcuideachtanas a chéile</span>
<lb n="7001"/><span>agus bhíodar, ní dhéanfadh Gormfhlaith an gníomh i n-aon chor.</span>
<lb n="7002"/><span>Bhéadh sí ceapaithe ar an ngníomh a dhéanamh, ach an fhaid a</span>
<lb n="7003"/><span>bhéadh Niamh ann agus í fé shúilibh Gormfhlaith, agus a h-anál</span>
<lb n="7004"/><span>ag dul fé Ghormfhlaith, agus a guth agus a gáire ag dul fé</span>
<lb n="7005"/><span>Ghormfhlaith, ní dhéanfadh Gormfhlaith an gníomh.”</span></p>
<lb n="7006"/>
<lb n="7007"/><p><span>“Ach!” arsa Sitric.  “Ariú, nách eólgaiseach an buachail</span>
<lb n="7008"/><span>tu!  Cá bhfuarais an fháidheamhlacht go léir?  Ba dhóich le</span>
<lb n="7009"/><span>duine gur ag breithniughadh aigne an duine a chaithis do</span>
<lb n="7010"/><span>shaoghal.”</span></p>
<lb n="7011"/>
<lb n="7012"/><p><span>“Abair do rogha rud, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “i dtaobh</span>
<lb n="7013"/><span>conus a chaitheas mo shaogal, ach bain-se an chluas anuas ó'n</span>
<lb n="7014"/><span>gceann díom mura bhfuil an ceart sa méid úd agam.</span>
<lb n="7015"/><span>Bhéadh an rud atá uainn déanta fadó mura mbéadh Niamh a</span>
<lb n="7016"/><span>theacht go Ceann Cora.  Chun na faire dhéanamh iseadh do</span>
<lb n="7017"/><span>tugadh ann í.  Dhein sí an fhaire, ach ní leis an bhfaire do</span>
<lb n="7018"/><span>choisg sí an gníomh, ach le h-í féin a bheith ann.”</span>
<lb n="7019"/></p>
</div>
<pb n="200"/>
<div><lb n="7020"/><p><span>“Ba dhóich liom gur conus a déanfar an gníomh an cheist</span>
<lb n="7021"/><span>anois agus nách conus a coisgeadh é.  Ó bhreithnighis an cosg</span>
<lb n="7022"/><span>chómh maith b' fhéidir go bhfuil breithniughadh éigin déanta agat</span>
<lb n="7023"/><span>ar conus a curfar an cosg ar an slígh,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7024"/>
<lb n="7025"/><p><span>“Tá an breithniughadh san, leis, déanta agam, a rígh,” arsa</span>
<lb n="7026"/><span>Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7027"/>
<lb n="7028"/><p><span>“Is maith é sin.  Sgaoil chúghainn toradh do mhachtnaimh,”</span>
<lb n="7029"/><span>arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7030"/>
<lb n="7031"/><p><span>“Ar airighis riamh,” arsa Amhlaoibh, “conus a deineadh</span>
<lb n="7032"/><span>Árdrígh de Dhiarmaid mac Céirbheóil?”</span></p>
<lb n="7033"/>
<lb n="7034"/><p><span>“Do marbhuigheadh Tuathal Maolgarbh,” arsa Sitric.  “Ach</span>
<lb n="7035"/><span>ar airighis-se cad d' imthigh ar an bhfear a mhairbh Tuathal?”</span></p>
<lb n="7036"/>
<lb n="7037"/><p><span>“Do deineadh goin galáin dé,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7038"/>
<lb n="7039"/><p><span>“Go díreach,” arsa Sitric; “an rud a dh' imtheóch'</span>
<lb n="7040"/><span>láithreach bonn ar an t-é a mharbhóch' Brian, ach so a bheith de</span>
<lb n="7041"/><span>dheifrigheacht idir an dá sgéal.  Do deineadh goin galáin</span>
<lb n="7042"/><span>de 'n t-é mhairbh Tuathal, ach tar éis an ghnímh sic a deineadh dé</span>
<lb n="7043"/><span>é.  An fear a thabharfadh fé Bhrian a mharbhughadh, roimis an</span>
<lb n="7044"/><span>ngníomh a déanfaí goin galáin dé.”</span></p>
<lb n="7045"/>
<lb n="7046"/><p><span>Bhí an bheirt ag caint ar an gcuma san.  Tháinig seirbhíseach</span>
<lb n="7047"/><span>isteach.</span></p>
<lb n="7048"/>
<lb n="7049"/><p><span>“Tá duine sa phóirse agus ba mhaith leis labhairt leat, a</span>
<lb n="7050"/><span>rígh,” arsa'n seirbhíseach.</span></p>
<lb n="7051"/>
<lb n="7052"/><p><span>“Tabhair anso isteach é,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7053"/>
<lb n="7054"/><p><span>Do tugadh isteach é.</span></p>
<lb n="7055"/>
<lb n="7056"/><p><span>Sidé saghas duine a chonaic an bheirt nuair a tháinig sé</span>
<lb n="7057"/><span>isteach.  Firín beag agus ceann mór air.  Bhí folt odhar ar</span>
<lb n="7058"/><span>a cheann, folt trom agus é ag tuitim anuas ar a ghuaillibh</span>
<lb n="7059"/><span>agus siar síos ar a shlinneánaibh.  Bhí mar bhéadh saca beag</span>
<lb n="7060"/><span>óir ar gach taobh d'á cheann, agá uiseanaibh, ag coimeád a</span>
<lb n="7061"/><span>ghruaige siar d'á éadan agus d'á shúilibh.  Bhí éadan leathan</span>
<lb n="7062"/><span>árd air agus fáibhrí treasna ann, 'ghá thaisbeáint go raibh sé,</span>
<lb n="7063"/><span>an chuid ba lugha dhé, trí fichid blian.  Bhí srón fhada dhíreach</span></p>
</div>
<pb n="201"/>
<div><lb n="7064"/><p><span>air agus dhá shúil mhaithe mhóra sholusmhara aige, agus iad</span>
<lb n="7065"/><span>aibigh go maith. Bhí a cheannacha faidleicineach agus bhí féasóg</span>
<lb n="7066"/><span>throm, liath-ghorm air agus í ag dul abhfad síos ar a bhrollach.</span>
<lb n="7067"/><span>Bhí brat, nó clóca, de'n éadach saidhbhir ba cheart a bheith ar</span>
<lb n="7068"/><span>dhuin'uasal, aniar ar a shlinneánaibh.</span></p>
<lb n="7069"/>
<lb n="7070"/><p><span>“Cad é an gnó atá agat díom-sa, a dhuine mhacánta?”</span>
<lb n="7071"/><span>arsa Sitric leis.</span></p>
<lb n="7072"/>
<lb n="7073"/><p><span>“Liagh iseadh mé, a rígh,” arsa'n duine iasachta.  “Tá</span>
<lb n="7074"/><span>mórán de chríochaibh an domhain siúbhalta agam i gcaitheamh</span>
<lb n="7075"/><span>mo shaoghail.  Ó'n mBreatain anall a thánag le déanaighe.</span>
<lb n="7076"/><span>Tá mórán taithighe agam ar na galaraibh a thagan ar an</span>
<lb n="7077"/><span>nduine, agus ar na neithibh is fearr chun na ngalar san do</span>
<lb n="7078"/><span>leigheas.  Thánag anso go dtí an chathair seo ag brath air go</span>
<lb n="7079"/><span>mb’fhéidir go bhféadfainn úsáid a dhéanamh ann de'n eólus</span>
<lb n="7080"/><span>atá agam agus raint tairbhthe dhéanamh do dhaoine a bhéadh</span>
<lb n="7081"/><span>'n-a ghátar.  Is léir duit féin, a rígh,” ar seisean, “gur ró</span>
<lb n="7082"/><span>bheag an gnó a bhéadh agam' leithéid ag teacht anso chun na</span>
<lb n="7083"/><span>h-oibre sin a dhéanamh gan mé féin do chur i n-iúil ar dtúis</span>
<lb n="7084"/><span>do'n rígh agus cead a dh'iaraidh air.”</span></p>
<lb n="7085"/>
<lb n="7086"/><p><span>“Tá san fíor go leór,” arsa Sitric, “ach cá bh' fhios</span>
<lb n="7087"/><span>dómh-sa nách díobháil a dhéanfá dom' dhaoine dá dtugainn an</span>
<lb n="7088"/><span>cead san duit,” agus chuir sé gáire as.  “Cá bh'fhios dom,”</span>
<lb n="7089"/><span>ar seisean, “ná gur b' amhlaidh a thabharfá nimh dúinn go</span>
<lb n="7090"/><span>léir.”</span></p>
<lb n="7091"/>
<lb n="7092"/><p><span>“Cúis gháire chúgat, a rígh”, arsa'n duine iasachta.  “Ní</span>
<lb n="7093"/><span>gádh dhom a dh'innsint duit-se, a rígh,” ar seisean, “gur b'é</span>
<lb n="7094"/><span>meón agus nádúr an liaigh gur túisge leis go mór leigheas</span>
<lb n="7095"/><span>a dhéanamh 'ná aon díobháil sláinte dhéanamh d' aon duine.</span>
<lb n="7096"/><span>Tuigim go maith cad a bhainean le nimh, agus cad a bhainean</span>
<lb n="7097"/><span>le duine do leigheas ó nimh dá mbéadh sé tar éis an nímhe</span>
<lb n="7098"/><span>do thógaint, pé 'cu le tionóisg nó le toil a bhéadh an nimh</span>
<lb n="7099"/><span>tógtha aige.  Ach ní gádh dhom bheith 'ghá innsint cad a</span>
<lb n="7100"/><span>dh'fhéadfainn a dhéanamh.  Tá teistiméireachtaí anso agam ó</span></p>
</div>
<pb n="202"/>
<div><lb n="7101"/><p><span>ríghthibh agus ó uaislibh agus ó choláistíbh móra, 'ghá thaisbeáint</span>
<lb n="7102"/><span>cad é an saghas mé, agus cad é an saghas oibre a dheineas</span>
<lb n="7103"/><span>cheana ins na h-áiteanaibh eile 'n-a rabhas sar a dtánag</span>
<lb n="7104"/><span>anso.”</span></p>
<lb n="7105"/>
<lb n="7106"/><p><span>Tharaing sé amach beart phápéar agus shín sé chun an rígh</span>
<lb n="7107"/><span>iad.  Thóg Sitric iad agus chrom sé ar iad do léigheadh.</span>
<lb n="7108"/><span>Thaisbeáin sé d' Amhlaoibh cuid acu.  Do léigh Amhlaoibh iad.</span></p>
<lb n="7109"/>
<lb n="7110"/><p><span>“Chím asta so,” arsa Sitric, “gur Lonán is ainim duit.”</span></p>
<lb n="7111"/>
<lb n="7112"/><p><span>“Iseadh, a rígh,” ar seisean.  “Lonán m' ainim.”</span></p>
<lb n="7113"/>
<lb n="7114"/><p><span>“Tá go maith,” arsa Sitric.  “Tá mo chead-sa agat chun</span>
<lb n="7115"/><span>aon tairbhthe is féidir leat a dhéanamh do mhuintir na</span>
<lb n="7116"/><span>catharach so.  Is dócha gur cuma leat cé 'cu Lochlanaigh nó</span>
<lb n="7117"/><span>Éireanaigh an mhuintir n-a n-imireóchair do chuid eóluis</span>
<lb n="7118"/><span>ortha?”</span></p>
<lb n="7119"/>
<lb n="7120"/><p><span>“Is cuma, a rígh,” arsa Lonán.  “Imireóchad mo chuid</span>
<lb n="7121"/><span>eóluis ar an muintir is mó a chífead 'n-a ghátar agus ar an</span>
<lb n="7122"/><span>muintir is fearr a dhíolfaidh mé.”</span></p>
<lb n="7123"/>
<lb n="7124"/><p><span>“Ó, tuigim,” arsa Sitric.  “Ba dhóich liom féin, ámhthach,”</span>
<lb n="7125"/><span>ar seisean, “go bhfaghadh duine a shiúbhluigh oiread agus</span>
<lb n="7126"/><span>shiúbhluighis-se ceannach ar a chuid eóluis, agus díol as, níos</span>
<lb n="7127"/><span>fearr 'ná mar a gheóbhair-se sa chathair seo.”</span></p>
<lb n="7128"/>
<lb n="7129"/><p><span>“Conus san, a rígh, le d'thoil?” arsa Lonán.</span></p>
<lb n="7130"/>
<lb n="7131"/><p><span>“Ba dhóich liom gur 'mó rígh, nó Árdrígh, gur mhaith leis</span>
<lb n="7132"/><span>tusa bheith i n' aice i gcómhnuighe ag feuchaint i ndiaigh a</span>
<lb n="7133"/><span>shláinte dhó, agus go mb’fhéidir gur bh' fhearr a dhíolfadh sé</span>
<lb n="7134"/><span>thú as do chuid eóluis 'ná mar fhéadfadh daoine bochta na</span>
<lb n="7135"/><span>catharach so thú dhíol,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7136"/>
<lb n="7137"/><p><span>Do gheal gnúis Lonáin.</span></p>
<lb n="7138"/>
<lb n="7139"/><p><span>“Tá go maith, a rígh,” ar seisean.  “Ní'l aon rud ab fhearr</span>
<lb n="7140"/><span>a thaithnfeadh liom, má's chuige atá t' onóir, 'ná an gnó san</span>
<lb n="7141"/><span>a dhéanamh do t' onóir-se.  Thabharfainn aire mhaith do'n ghnó,</span>
<lb n="7142"/><span>agus is dóich liom, nuair a bhéadh taithighe agat ar m' eólus</span>
<lb n="7143"/><span>ar feadh tamail, agus ar m'obair, nách go ró bhog ba mhaith</span>
<lb n="7144"/><span>leat sgaramhaint liom.”</span>
<lb n="7145"/></p>
</div>
<pb n="203"/>
<div><lb n="7146"/><p><span>“Ní h-orm féin a bhíos ag cuimhneamh nuair a labhras,”</span>
<lb n="7147"/><span>arsa Sitric.  “Is ar Árdrígh Éirean, ar Bhrian, a bhíos ag</span>
<lb n="7148"/><span>cuimhneamh.”</span></p>
<lb n="7149"/>
<lb n="7150"/><p><span>Do dhoirchigh gnúis Lonáin.  Níor labhair sé.  B'fhuiriste a</span>
<lb n="7151"/><span>dh'aithint go raibh rud éigin nár bh'fhóghanta istigh aige i</span>
<lb n="7152"/><span>gcoinnibh an Árdrígh.  D'fheuch an bheirt eile ar a chéile.  Ar</span>
<lb n="7153"/><span>ball do labhair Lonán.</span></p>
<lb n="7154"/>
<lb n="7155"/><p><span>“Gabhaim párdún agat, a rígh,” ar seisean, “agus agat-</span>
<lb n="7156"/><span>sa, a rígh,” ar seisean le h-Amhlaoibh.  “Tháinig ainim an fhir</span>
<lb n="7157"/><span>sin ró oban orm.  Tháinig ainim an Árdrígh sin ró oban</span>
<lb n="7158"/><span>orm,” ar seisean.  Do stad sé.  “Mheasas gur ort féin a</span>
<lb n="7159"/><span>bhís ag trácht, a rígh,” ar seisean.</span></p>
<lb n="7160"/>
<lb n="7161"/><p><span>“Ní mheasaim,” arsa Sitric, “go bhfuil aon ghrádh ró mhór</span>
<lb n="7162"/><span>agat do'n Árdrígh.”</span></p>
<lb n="7163"/>
<lb n="7164"/><p><span>Níor labhair Lonán, ach do dhoirchigh a ghnúis airís.</span></p>
<lb n="7165"/>
<lb n="7166"/><p><span>“Ach bíodh nách orm féin a bhíos ag cuimhneamh ar dtúis</span>
<lb n="7167"/><span>b' fhéidir nár bh'fhearra dhom rud a dhéanfainn 'ná cuimhneamh</span>
<lb n="7168"/><span>orm féin anois.  B'fhéidir nách i gcómhnuighe a thiocfadh do</span>
<lb n="7169"/><span>leithéid-se crosta orm.  Tar chugam anso amáireach agus</span>
<lb n="7170"/><span>b'fhéidir go bhféadfaimís socarughadh,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7171"/>
<lb n="7172"/><p><span>Do gheal gnúis Lonáin airís.  Ba dhóich le duine air gur</span>
<lb n="7173"/><span>rígheacht a bronnadh air bhí sé chómh h-áthasach, chómh mórálach,</span>
<lb n="7174"/><span>chómh buidheach.</span></p>
<lb n="7175"/>
<lb n="7176"/><p><span>D'imthigh sé.  D'fheuch an beirt ar a chéile.</span></p>
<lb n="7177"/>
<lb n="7178"/><p><span>“Cad é an fuadar é seo fút anois?” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7179"/>
<lb n="7180"/><p><span>“Fágaim le h-uadhacht,” arsa Sitric, “ná feadar cad é</span>
<lb n="7181"/><span>an fuadar é seo fúm!”</span></p>
<lb n="7182"/>
<lb n="7183"/><p><span>“Ní'l aon ghrádh ag Lonán do Bhrian,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7184"/>
<lb n="7185"/><p><span>“Tá an méid sin soiléir go leór,” arsa Sitric.  “Ní</span>
<lb n="7186"/><span>fheadar an domhan cad a dhein Brian air.”</span></p>
<lb n="7187"/>
<lb n="7188"/><p><span>“Is 'mó duine nách é gur dhein Brian droch bheart air,”</span>
<lb n="7189"/><span>arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7190"/>
<lb n="7191"/><p><span>“Bhí sé ar bhara mo theangan dhá uair a dh' fhiafraighe dhé</span></p>
</div>
<pb n="204"/>
<div><lb n="7192"/><p><span>cad a dhein Brian air, ach bhí eagal orm go samhlóch' sé go</span>
<lb n="7193"/><span>raibh cúis éigin agam leis an gceist a chur chuige,” arsa</span>
<lb n="7194"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="7195"/>
<lb n="7196"/><p><span>“Tiocfaidh sé anso amáireach,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7197"/>
<lb n="7198"/><p><span>“Ní deirim ná go dtiocfaidh,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="7199"/>
<lb n="7200"/><p><span>“Agus cad a dhéanfair leis?” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="7201"/>
<lb n="7202"/><p><span>“B'fhéidir gur 'mó rud a féadfaí a dhéanamh leis,” arsa</span>
<lb n="7203"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="7204"/>
<lb n="7205"/><p><span>Do stad an bheirt agus iad ag machtnamh.  Bhí Sitric 'n-a</span>
<lb n="7206"/><span>shuidhe ar chathaoir agus bhí Amhlaoibh ag siúbhal síos a's suas.</span>
<lb n="7207"/><span>Thug an bheirt tamal maith ar an gcuma san.  Ar ball do</span>
<lb n="7208"/><span>labhair Amhlaoibh:—</span></p>
<lb n="7209"/>
<lb n="7210"/><p><span>“Is fíor san,” ar seisean.  “Is 'mó rud, b'fhéidir, a</span>
<lb n="7211"/><span>féadfaí a dhéanamh leis.  Tiocfaidh sé anso amáireach.  Ní</span>
<lb n="7212"/><span>gádh dhom a rádh leat aire mhaith a thabhairt.  Faigh-se greim</span>
<lb n="7213"/><span>air má 's féidir é, ach ná leig dó aon ghreim fhághail ort.”</span></p>
<lb n="7214"/>
<lb n="7215"/><p><span>“Ná bíodh eagal ort,” arsa Sitric.  “Mar adúbhairt, ní'l</span>
<lb n="7216"/><span>aon phioc d'á fhios agam fós cad a déanfar.  Pé rud ar a</span>
<lb n="7217"/><span>socarófar isé Lonán féin a shocaróchaidh air, uaidh féin.”</span></p>
<lb n="7218"/>
<lb n="7219"/><p><span>“Siní an chaint,” arsa Amhlaoibh.  “Ansan, má sgéidhean</span>
<lb n="7220"/><span>sé is air féin a sgéidhfidh sé.”</span></p>
<lb n="7221"/>
<lb n="7222"/><p><span>Do sgar an bheirt i gcóir na h-oídhche.</span></p>
<lb n="7223"/>
<lb n="7224"/><p><span>CAIBIDIOL XVI.</span></p>
<lb n="7225"/>
<lb n="7226"/><p><span>CÓMHACHT LUIBHNEACHA.</span></p>
<lb n="7227"/>
<lb n="7228"/><p><span>Seachtmhain díreach tar éis na h-oídhche 'n-a raibh Sitric</span>
<lb n="7229"/><span>agus Amhlaoibh agus Lonán i bhfochair a chéile istigh i dteighlach</span>
<lb n="7230"/><span>Shitric i mBaile Átha Cliath, bhí Gormfhlaith agus beirt d'á</span></p>
</div>
<pb n="205"/>
<div><lb n="7231"/><p><span>mnáibh coímhdheachta ag siúbhal ar bruach glaise bige a bhí ag</span>
<lb n="7232"/><span>gabháil thar ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora.  Chonacadar</span>
<lb n="7233"/><span>ag gabháil chúcha aníos ó threó Luimníghe capal agus cárbat</span>
<lb n="7234"/><span>agus beirt sa chárbat.  Nuair a tháinig an cárbat i</span>
<lb n="7235"/><span>gcómhngar na h-áite 'n-a raibh na mná uaisle do stad an</span>
<lb n="7236"/><span>cárbat.</span></p>
<lb n="7237"/>
<lb n="7238"/><p><span>“Siné ríghtheighlach an Árdrígh agat anois,” arsa duine de'n</span>
<lb n="7239"/><span>bheirt leis an nduine eile, “agus siní an Árdrígan féin,</span>
<lb n="7240"/><span>Gormfhlaith, an bheanuasal is aoirde de'n triúr, an bhean n-a</span>
<lb n="7241"/><span>bhfuil an t-éadach corcra uirthi.”</span></p>
<lb n="7242"/>
<lb n="7243"/><p><span>Tháinig an fear eile amach as an gcárbat.</span></p>
<lb n="7244"/>
<lb n="7245"/><p><span>“Ní dócha,” ar seisean, leis an bhfear a dh'fhan istigh, “go</span>
<lb n="7246"/><span>mbeidh a thuille gnótha agam díot-sa indiu.  Tá sé chómh maith</span>
<lb n="7247"/><span>agat casadh thar n-ais.</span></p>
<lb n="7248"/>
<lb n="7249"/><p><span>Dhíol sé é agus chuir sé uaidh é, agus thug sé féin aghaidh ar</span>
<lb n="7250"/><span>an áit 'n-a raibh na mná uaisle ag siúbhal.  Níor stadadar</span>
<lb n="7251"/><span>d'á gcaint, ná níor shamhluigh sé gur chuireadar blúire suime</span>
<lb n="7252"/><span>ann go dtí go raibh sé ar a n-aghaidh amach.  An uair sin féin</span>
<lb n="7253"/><span>gheóbhaidís thairis gan feuchaint air ná aon tsuim a chur ann</span>
<lb n="7254"/><span>mura mbéadh gur chaith sé é féin ar a dhá ghlúin ar aghaidh</span>
<lb n="7255"/><span>Ghormfhlaith amach agus gur shín sé leitir chúici.</span></p>
<lb n="7256"/>
<lb n="7257"/><p><span>“Gabhaim párdún agat, a Árdrígan,” ar seisean, “ar</span>
<lb n="7258"/><span>bh'é toil do Shoillse an leitir sin do léigheadh.  Ó rígh</span>
<lb n="7259"/><span>Lochlanach Átha Cliath iseadh í.”</span></p>
<lb n="7260"/>
<lb n="7261"/><p><span>“Déirc atá uaidh seo is dócha,” ar sise leis na mnáibh</span>
<lb n="7262"/><span>coímhdeachta, agus do rug sí ar an leitir.  D'aithin sí an</span>
<lb n="7263"/><span>sgríbhinn a bhí ar an gcúmhdach.  B' fhíor do'n duine é gur</span>
<lb n="7264"/><span>ó Shitric a fuair sé an leitir le tabhairt ag triall uirthi.</span>
<lb n="7265"/><span>D'osgail sí an leitir agus chrom sí ar í léigheadh.  Ar ball</span>
<lb n="7266"/><span>d' fheuch sí ar an bhfear.  D' fheuch sí go géar air.  Firín</span>
<lb n="7267"/><span>beag ab eadh é agus ceann mór air; an fear céadna a bhí</span>
<lb n="7268"/><span>istigh i dteighlach rígh Lochlanach Átha Cliath an oídhche úd,</span>
<lb n="7269"/><span>seachtmhain roimis sin, ag caint le Sitric agus le h-Amhlaoibh.</span>
<lb n="7270"/></p>
</div>
<pb n="206"/>
<div><lb n="7271"/><p><span>D'fheuch Gormfhlaith ar na mnáibh coímhdeachta.</span></p>
<lb n="7272"/>
<lb n="7273"/><p><span>“Teidhigh-se isteach, a chlann ó,” ar sise.  “Oirean dom</span>
<lb n="7274"/><span>labhairt leis an nduine seo i n' aonar.”</span></p>
<lb n="7275"/>
<lb n="7276"/><p><span>D'imthigh an bheirt bhan.</span></p>
<lb n="7277"/>
<lb n="7278"/><p><span>“Chím,” arsa Gormfhlaith leis an bhfear, “gur Lonán is</span>
<lb n="7279"/><span>ainim duit-se.”</span></p>
<lb n="7280"/>
<lb n="7281"/><p><span>“Iseadh, chun do thoile, a Árdrígan,” ar seisean.</span></p>
<lb n="7282"/>
<lb n="7283"/><p><span>“Cad chuige gur cuireadh anso thú?” ar sise.</span></p>
<lb n="7284"/>
<lb n="7285"/><p><span>“Do réidhtigh an rígh liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “chun</span>
<lb n="7286"/><span>go ndéanfainn, mar is gnáth a dhéanamh do rígh, aireachas a</span>
<lb n="7287"/><span>thabhairt do'n bhia agus do'n dígh a curfaí os a chómhair le</span>
<lb n="7288"/><span>caitheamh, le h-eagla go ndéanfaí éagcóir air, le h-eagla go</span>
<lb n="7289"/><span>dtabharfaí nimh dó.”</span></p>
<lb n="7290"/>
<lb n="7291"/><p><span>“Agus cad 'n-a thaobh nár choimeád sé thú?” arsa</span>
<lb n="7292"/><span>Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="7293"/>
<lb n="7294"/><p><span>“Dúbhairt sé liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “go</span>
<lb n="7295"/><span>mb’ fhéidir gur mhó an gnó bhéadh anso dhíom féin agus dem'</span>
<lb n="7296"/><span>chuid eóluis agus dem' chuid foghluma 'ná mar a bhí aige</span>
<lb n="7297"/><span>féin díom.  Is dócha gur inis sé sa leitir cad é an gnó ba</span>
<lb n="7298"/><span>dhóich leis a bhéadh anso dhíom?”</span></p>
<lb n="7299"/>
<lb n="7300"/><p><span>“Do réir mar a thuigim-se an chaint atá sa leitir is 'mó</span>
<lb n="7301"/><span>gnó fhéadfadh bheith anso dhíot,” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="7302"/>
<lb n="7303"/><p><span>“Ní mó an gnóthaí a dh'fhéadfadh bheith dhíom anso, a</span>
<lb n="7304"/><span>Shoillse,” arsa Lonán, “'ná na gnóthaí a d’fhéadfainn-se a</span>
<lb n="7305"/><span>dhéanamh anso.”</span></p>
<lb n="7306"/>
<lb n="7307"/><p><span>“Ach go ndíolfaí thu asta, is dócha,” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="7308"/>
<lb n="7309"/><p><span>“Agus is dócha,” ar sise, “d'á mhéid iad na gnóthaí gur</span>
<lb n="7310"/><span>bh' eadh ba mhó a bhéadh le díol asta?”</span></p>
<lb n="7311"/>
<lb n="7312"/><p><span>“Do réir dheabhraimh, a Shoillse,” arsa Lónán.</span></p>
<lb n="7313"/>
<lb n="7314"/><p><span>Do stad Gormfhlaith ar feadh tamail mhaith.  Bhog sí a béal</span>
<lb n="7315"/><span>chun labhartha cúpla uair agus níor labhair sí.  Is amhlaidh a</span>
<lb n="7316"/><span>dhún sí a béal airís agus do lean sí d'á machtnamh.  An</span>
<lb n="7317"/><span>fhaid a bhí sí ag machtnamh bhí Lonán ag feuchaint uaidh ar an</span></p>
</div>
<pb n="207"/>
<div><lb n="7318"/><p><span>sruthán agus gan aon chor aige 'á chur dé.  Do bhog sí a</span>
<lb n="7319"/><span>béal chun labhartha fé deire agus do labhair sí.</span></p>
<lb n="7320"/>
<lb n="7321"/><p><span>“Tá sé chómh maith agam an ceann a bhaint de'n sgéal</span>
<lb n="7322"/><span>duit,” ar sise.  “Tá oiread anso agus chrochfadh thú seacht</span>
<lb n="7323"/><span>n-uaire dá bhfaighfí amach ort é.”</span></p>
<lb n="7324"/>
<lb n="7325"/><p><span>“Is fíor san, a Árdrígan,” arsa Lonán.</span></p>
<lb n="7326"/>
<lb n="7327"/><p><span>“Nách breagh bog a ghlacan tú é!” ar sise.</span></p>
<lb n="7328"/>
<lb n="7329"/><p><span>“Tá iontaoibh agam asat, a Shoillse,” ar seisean.</span>
<lb n="7330"/><span>“Dúbhart leis an rígh i n-Áth Cliath go raibh iontaoibh agam</span>
<lb n="7331"/><span>asat.”</span></p>
<lb n="7332"/>
<lb n="7333"/><p><span>Do chruaidh a súil agus a gnúis agus thug sí droch</span>
<lb n="7334"/><span>fheuchaint air.</span></p>
<lb n="7335"/>
<lb n="7336"/><p><span>“Ní fheicim,” ar sise, “cad é an chúis go mbéadh an</span>
<lb n="7337"/><span>iontaoibh sin agat asam-sa, a ghiolla.  Ní'l crot na fírinne</span>
<lb n="7338"/><span>ar an gcaint sin.”</span></p>
<lb n="7339"/>
<lb n="7340"/><p><span>Thóg sí anáirde a lámh fé mar a bhéadh cómhartha éigin aici</span>
<lb n="7341"/><span>'á dhéanamh.  Do rith chúici anuas ó'n ríghtheighlach ceathrar</span>
<lb n="7342"/><span>d'fhearaibh luatha láidire agus a chlaidheamh nocht i láimh gach</span>
<lb n="7343"/><span>fir acu.</span></p>
<lb n="7344"/>
<lb n="7345"/><p><span>“Curtar sa charcair an fear san,” ar sise, go breagh</span>
<lb n="7346"/><span>réidh.  Ba dhóich le duine gur chun a dhinnéir a dh' órduigh sí</span>
<lb n="7347"/><span>é bhreith, do labhair sí chómh cneasta san.</span></p>
<lb n="7348"/>
<lb n="7349"/><p><span>Do rugadh ar Lonán agus do cuireadh isteach sa charcair é.</span>
<lb n="7350"/><span>Do léigh Gormfhlaith an leitir airís, agus dhein sí a</span>
<lb n="7351"/><span>machtnamh airís ar an gcaint a bhí sa leitir.  Sidí an chaint</span>
<lb n="7352"/><span>a bhí sa leitir:—</span></p>
<lb n="7353"/>
<lb n="7354"/><p><span>“A mháthair,</span></p>
<lb n="7355"/>
<lb n="7356"/><p><span>“Déanfaidh sé seo an gnó.  Tá a chúis féin aige chun</span>
<lb n="7357"/><span>na h-oibre dhéanamh.  Ní miste, ámhthach, é dhíol go maith;</span>
<lb n="7358"/><span>ansan beidh dhá chúis aige chun na h-oibre dhéanamh.  Ní</span>
<lb n="7359"/><span>h-obair thútach a dhéanfaidh sé.  Tá an t-eólus tar bár</span>
<lb n="7360"/><span>aige.</span></p>
<lb n="7361"/>
<lb n="7362"/><p><span>“Tá ár neart go léir ollamh ar phreabadh isteach</span></p>
</div>
<pb n="208"/>
<div><lb n="7363"/><p><span>chúghainn chómh luath agus d' aireóchaid siad an tásg.</span></p>
<lb n="7364"/>
<lb n="7365"/><p><span>“Dá bhféadfaí an gnó dhéanamh chómh luath agus bhéadh</span>
<lb n="7366"/><span>an chuaird críochnuighthe b' shin mar ab fhearr é.  Bhéadh</span>
<lb n="7367"/><span>fios na h-aimsire againn agus d' fhéadfaimís an aimsir</span>
<lb n="7368"/><span>d' fhrithálamh.  Déanfaidh an fear so an gnó.  Ná caill.</span></p>
<lb n="7369"/>
<lb n="7370"/><p><span>“Is eól duit cé h-é</span>
<lb n="7371"/><span>“Mise.”</span></p>
<lb n="7372"/>
<lb n="7373"/><p><span>Nuair a bhí beagán aimsire caithte agus uain fághalta ag</span>
<lb n="7374"/><span>Lonán ar sgannra theacht i gceart air, do ghlaoidh sí airís ar</span>
<lb n="7375"/><span>an gceathrar.</span></p>
<lb n="7376"/>
<lb n="7377"/><p><span>“Tugtar chúgham anso an fear úd,” ar sise.</span></p>
<lb n="7378"/>
<lb n="7379"/><p><span>Do tugadh.</span></p>
<lb n="7380"/>
<lb n="7381"/><p><span>Nuair a bhí an bheirt 'n-a n-aonar airís do labhair sise.</span>
<lb n="7382"/><span>Bhí Lonán ag crith.</span></p>
<lb n="7383"/>
<lb n="7384"/><p><span>“Cad é an chúis a bhí agat-sa le n-a rádh,” ar sise, “go</span>
<lb n="7385"/><span>raibh iontaoibh agat asam-sa?”</span></p>
<lb n="7386"/>
<lb n="7387"/><p><span>“Ní féidir do dhuine i gcómhnuighe, a Shoillse,” ar seisean,</span>
<lb n="7388"/><span>“a dh'innsint cad é an chúis dó iontaoibh a bheith aige as duine</span>
<lb n="7389"/><span>eile.  Ach is léir, a Árdrígan, mura mbéadh iontaoibh a bheith</span>
<lb n="7390"/><span>agam-sa as do Shoillse-se ná tiocfainn anso i n-aon chor.</span>
<lb n="7391"/><span>Thánag chúghat anso, a Árdrígan, agus an téad ar mó</span>
<lb n="7392"/><span>mhuineál.  Ní dhéanfainn san mura mbéadh an iontaoibh a</span>
<lb n="7393"/><span>bheith agam as do Shoillse.”</span></p>
<lb n="7394"/>
<lb n="7395"/><p><span>“Ní dhéanfá,” ar sise, “do réir dheabhraimh.  Ní dhéanfadh</span>
<lb n="7396"/><span>aoinne é ach duine buile.  Tá crot na fírinne air sin.  Ach</span>
<lb n="7397"/><span>ní innsean san cad é an chúis a bhí agat leis an iontaoibh.</span>
<lb n="7398"/><span>Inis an chúis dom.”</span></p>
<lb n="7399"/>
<lb n="7400"/><p><span>“Tá go maith, a Shoillse,” ar seisean, “ach tabhair do</span>
<lb n="7401"/><span>bhriathar ríoga dhom ná tógfair orm é má innsim an fhírinne</span>
<lb n="7402"/><span>do d' Shoillse.”</span></p>
<lb n="7403"/>
<lb n="7404"/><p><span>“A dhuine!” ar sise, agus bhuail sí speach d'á cois sa</span>
<lb n="7405"/><span>talamh, “nách í an fhírinne atá uaim!”</span></p>
<lb n="7406"/>
<lb n="7407"/><p><span>“Tá sgannra orm rómhat, a Árdrígan!” ar seisean.</span>
<lb n="7408"/></p>
</div>
<pb n="209"/>
<div><lb n="7409"/><p><span>“Mo bhriathar ríoga dhuit,” ar sise, “nách baoghal duit</span>
<lb n="7410"/><span>mé.  Inis dom an rud atá ar t' aigne.”</span></p>
<lb n="7411"/>
<lb n="7412"/><p><span>“Tá sé am' aigne, a Shoillse,” ar seisean, “an gnó a thug</span>
<lb n="7413"/><span>mise anso agus an gnó ba thoil leat-sa a dhéanfainn anso</span>
<lb n="7414"/><span>gurab aon ghnó amháin iad.  D'á bhrígh sin, nuair a bhíos ag</span>
<lb n="7415"/><span>teacht anso chun an ghnótha san a dhéanamh tháinig iontaoibh</span>
<lb n="7416"/><span>agam asat-sa, a Árdrígan, agus mar gheall ar an iontaoibh</span>
<lb n="7417"/><span>sin thánag anso, mar a chíon tú, agus an téad ar mo mhuineál.</span>
<lb n="7418"/><span>Ní raibh le déanamh ach mé chur suas ar an gcroich!”</span></p>
<lb n="7419"/>
<lb n="7420"/><p><span>“Tá go maith,” ar sise.  “Táim sásta.  An ndéanfair</span>
<lb n="7421"/><span>an gnó?”</span></p>
<lb n="7422"/>
<lb n="7423"/><p><span>“Déanfad, a Árdrígan,” ar seisean.</span></p>
<lb n="7424"/>
<lb n="7425"/><p><span>“Gheóbhair do thuarasdal go maith as an ngnó,” ar sise.</span></p>
<lb n="7426"/>
<lb n="7427"/><p><span>“Thuigeas go bhfaighinn, a Shoillse,” ar seisean.</span></p>
<lb n="7428"/>
<lb n="7429"/><p><span>Bhí an sgéal socair eatartha ansan.  Níor bh'fhada go</span>
<lb n="7430"/><span>bhfeictí iad coitchianta ag imtheacht tríd an ínse ar bhruach</span>
<lb n="7431"/><span>na glaise bige ag stathadh na luibhneacha agus 'ghá mbreith-</span>
<lb n="7432"/><span>niughadh.  Do chítí sa gháirdín iad agus an gnó céadna ar</span>
<lb n="7433"/><span>siúbhal acu.  Agus d'admhuigheadh Lonán gur bh' fhearr an t-</span>
<lb n="7434"/><span>eólus a bhí ag Gormfhlaith ar na luibhneacha agus ar na</span>
<lb n="7435"/><span>cómhachtaibh a bhí ionta chun uilc nó chun maitheasa 'ná mar a</span>
<lb n="7436"/><span>bhí aige féin.</span></p>
<lb n="7437"/>
<lb n="7438"/><p><span>Níor bh' fhada gur tugadh post gnótha sa teighlach do Lonán.</span>
<lb n="7439"/><span>Do cuireadh 'n-a stíobhard os cionn an bhídh é, chun feuchaint</span>
<lb n="7440"/><span>i ndiaigh an bhídh agus aireachas a thabhairt do gach aon tsaghas</span>
<lb n="7441"/><span>bídh a bhéadh le h-úsáid sa teighlach, i dtreó nár bhaoghal go</span>
<lb n="7442"/><span>dtabharfaí chun búird ann aon bhia a bhéadh mí-fholáin.  Níor</span>
<lb n="7443"/><span>mhór stíobhard de'n tsórd san a bheith i dteighlach a bhí chómh</span>
<lb n="7444"/><span>mór agus n-a mbíodh oiread san bídh d'á ollamhughadh gach aon</span>
<lb n="7445"/><span>lá an tseachtmhain do dhaoinibh ann.</span></p>
<lb n="7446"/>
<lb n="7447"/><p><span>Ach isé gnó fé leith a bhí ceapaithe do Lonán ann 'ná</span>
<lb n="7448"/><span>feuchaint chun an bhídh a h-ollmhófaí do'n Árdrígan, le h-eagla</span>
<lb n="7449"/><span>go gcurfaí aon droch nídh ann.</span>
<lb n="7450"/></p>
</div>
<pb n="210"/>
<div><lb n="7451"/><p><span>Bhí Lonán ag déanamh na h-oibre sin agus ag déanamh na</span>
<lb n="7452"/><span>h-oibre go maith, agus bhí an aimsir ag gluaiseacht agus gach</span>
<lb n="7453"/><span>aoinne ag cóimhreamh na laethanta agus ag breithniughadh na</span>
<lb n="7454"/><span>h-aimsire 'n-ar dhóich leó a bhéadh an t-Árdrígh agus a chualacht</span>
<lb n="7455"/><span>ag teacht abhaile.  Bhí uaigneas mór sa teighlach i ndiaigh na</span>
<lb n="7456"/><span>ndaoine a bhí amuich, agus b'é b'fhada le gach aoinne go</span>
<lb n="7457"/><span>rabhdar ag teacht abhaile.  Bhítí ag trácht go minic ar Niamh</span>
<lb n="7458"/><span>agus ar a h-athair agus ar Chaoilte agus ar Chonn.  Agus do</span>
<lb n="7459"/><span>cuimhnightí ar an rás agus ar an bhfeirg a bhí ar Chonn.  Agus</span>
<lb n="7460"/><span>ar conus mar adúbhairt Brian leis ciall a bheith aige.  Do</span>
<lb n="7461"/><span>cuimhnightí ar Mhurcadh agus ar Dhúlainn, agus ar an</span>
<lb n="7462"/><span>ngarsún óg, mac Mhurchadh, a dheineadh, a deirtí, gníomhartha</span>
<lb n="7463"/><span>nár bh'é gach fear a dh' fhéadfadh iad a dhéanamh, agus go</span>
<lb n="7464"/><span>mbíodh daoine 'ghá rádh, nuair a bhéadh sé deich mbliana fichid</span>
<lb n="7465"/><span>go mbéadh sé chómh láidir le beirt de shaghas Mhurchadh an lá</span>
<lb n="7466"/><span>b'fhearr a bhí Murchadh riamh.  Do cuimhnightí ortha go léir ar</span>
<lb n="7467"/><span>an gcuma san, agus b'é b'fhada le gach aoinne go mbéidís</span>
<lb n="7468"/><span>ag teacht abhaile, mar, nuair a thiocfaidís, ní bhéadh aon rud</span>
<lb n="7469"/><span>sa teighlach, ar feadh abhfad, ach spórt agus gleó agus</span>
<lb n="7470"/><span>pléisiúr agus caitheamh aimsire, rince agus ceól agus ól</span>
<lb n="7471"/><span>agus imirt, agus an uile shaghas aoibhnis.</span></p>
<lb n="7472"/>
<lb n="7473"/><p><span>Ar an gcuma gcéadna iseadh bhíodh an sgéal ag an muintir</span>
<lb n="7474"/><span>a bhí amuich.  Bhídís ag feuchaint rómpa amach chun an lae</span>
<lb n="7475"/><span>'n-a mbéadh an chuaird críochnuighthe agus iad go léir ag</span>
<lb n="7476"/><span>teacht abhaile go Ceann Cora in-aonfheacht leis an Árdrígh,</span>
<lb n="7477"/><span>agus a gcáirde sa bhaile ag cur na mílte fáilte rómpa,</span>
<lb n="7478"/><span>agus ag cur an uile shaghas ceisteana chúcha i dtaobh an chuma</span>
<lb n="7479"/><span>'n-ar chaitheadar an aimsir an fhaid a bhíodar amuich agus i</span>
<lb n="7480"/><span>dtaobh na ndaoine a bhuail úmpa ins na críochaibh iasachta, an</span>
<lb n="7481"/><span>rabhdar fial fáilteach, nó an rabhdar go dothígheasach.  I</span>
<lb n="7482"/><span>gcaitheamh na cuairde bhídís a d'iaraidh cúntas cruinn a</span>
<lb n="7483"/><span>choimeád ar gach nídh agus ar gach aicme daoine, agus go</span>
<lb n="7484"/><span>mór mór ar gach aon sgéal sultmhar a bhuaileadh úmpa, i</span></p>
</div>
<pb n="211"/>
<div><lb n="7485"/><p><span>dtreó, nuair a thiocfaidís abhaile, go mbéadh a lán le</span>
<lb n="7486"/><span>h-innsint acu, a lán a bhainfeadh gáirí agus sult amach, agus</span>
<lb n="7487"/><span>a lán a chuirfeadh daoine ag déanamh iongnadh des na rudaí</span>
<lb n="7488"/><span>a neósfaí dhóibh.</span></p>
<lb n="7489"/>
<lb n="7490"/><p><span>Thagadh teachtairí abhaile coitchianta ó'n áit 'n-a mbíodh an</span>
<lb n="7491"/><span>t-Árdrígh agus a chualacht, agus d'innseadh na teachtairí conus</span>
<lb n="7492"/><span>a bhíodh gach aoinne agus gach aon rud.  Ansan do bheireadh</span>
<lb n="7493"/><span>na teachtairí leó thar n-ais, ag triall ar an Árdrígh agus ar</span>
<lb n="7494"/><span>a chualacht, cúntas cruinn ar conus a bhíodh gach aoinne agus</span>
<lb n="7495"/><span>gach aon rud sa bhaile.</span></p>
<lb n="7496"/>
<lb n="7497"/><p><span>Ní raibh Lonán abhfad socair 'n-a phost i gCeann Cora</span>
<lb n="7498"/><span>nuair a bhí a fhios go cruinn ag Murchadh agus ag Brian agus</span>
<lb n="7499"/><span>ag an gcualacht go léir go raibh sé ann.  Nuair a h-innseadh</span>
<lb n="7500"/><span>an sgéal i láthair Mhurchadh níor labhair sé focal.  Ní dúbhairt</span>
<lb n="7501"/><span>sé olc ná maith leis an sgéal.  Nuair a h-innseadh i láthair</span>
<lb n="7502"/><span>Bhriain é níor dhóich le duine gur airigh sé i n-aon chor é,</span>
<lb n="7503"/><span>mar níor chuir sé suim ar bith ann.  Ní h-air, ná ar neithibh</span>
<lb n="7504"/><span>d'á shórd, a bhí sé ag cuimhneamh.  Bhí sé ag cuimhneamh ar na</span>
<lb n="7505"/><span>tuairisgíbh a bhí ag teacht chuige i n-aghaidh an lae, agus</span>
<lb n="7506"/><span>uaireanta go minic sa ló, tuairisgí ó chrích Lochlan anoir,</span>
<lb n="7507"/><span>agus ó chrích na h-Ioruaidhe, agus ó Ínsíbh Orc, agus ó</span>
<lb n="7508"/><span>áiteanaibh ná raibh chómh fada ó bhaile, agus gan ins na</span>
<lb n="7509"/><span>tuairisgíbh go léir ach fuadar agus ollmhúchán, fuadar agus</span>
<lb n="7510"/><span>ollmhúchán, chun cogaidh, agus gan fios ró chruinn ag aoinne</span>
<lb n="7511"/><span>ar cá raibh an cogadh le bheith.  Bhí a fhios ag Brian agus ag</span>
<lb n="7512"/><span>Murchadh, agus ag an gcuid eile de lucht cómhairle Bhriain,</span>
<lb n="7513"/><span>cad é brígh a bhí leis an ollmhúchán agus leis an bhfuadar.</span>
<lb n="7514"/><span>Bhí fhios acu go raibh geinte Lochlan go léir, agus a lucht</span>
<lb n="7515"/><span>cabhartha agus conganta agus cómhluadair, 'ghá ngleusadh</span>
<lb n="7516"/><span>féin agus 'ghá gcórughadh féin agus ag cruinniughadh a neart</span>
<lb n="7517"/><span>chun aon iaracht amháin eile, bháis agus bheatha, do dhéanamh</span>
<lb n="7518"/><span>ar oileán na h-Éirean do shealbhughadh dhóibh féin agus d'á</span>
<lb n="7519"/><span>sliocht.  D'á dhaingine a chuaidh an méid sin 'n-a luíghe ar</span></p>
</div>
<pb n="212"/>
<div><lb n="7520"/><p><span>aigne Bhriain agus ar aigne lucht cómhairle Bhriain iseadh ba</span>
<lb n="7521"/><span>dhéine a dheineadar an uile shaghas díchil, i gcaitheamh na</span>
<lb n="7522"/><span>cuairde sin, ar neart na h-Éirean do ghleusadh agus do chur</span>
<lb n="7523"/><span>i dtreó, ins gach aon bhall, ins na daingeanaibh a bhí curtha</span>
<lb n="7524"/><span>suas ag Brian, agus i dteighlachaibh na ríghthe agus na n-uasal</span>
<lb n="7525"/><span>a bhí dílis do Bhrian, ionus, nuair a tiocfadh na geinte</span>
<lb n="7526"/><span>iasachta, go bhfaighdís an tseilbh, — ach gur fé'n bhfód a</span>
<lb n="7527"/><span>gheóbhdís an tseilbh.</span></p>
<lb n="7528"/>
<lb n="7529"/><p><span>CAIBIDIOL XVII.</span></p>
<lb n="7530"/>
<lb n="7531"/><p><span>FÓD AN BHÁIS DO SHEASAMH.</span></p>
<lb n="7532"/>
<lb n="7533"/><p><span>Nuair airigh an chuid eile de chualacht Bhriain Lonán a bheith</span>
<lb n="7534"/><span>i gCeann Cora agus an gnó a bhí aige 'á dhéanamh ann, bhí</span>
<lb n="7535"/><span>iongnadh ortha agus bhíodar ag cíoradh an sgéil go tiugh.</span>
<lb n="7536"/><span>Bhídís 'á fhiafraíghe cé r' bh'é; cá dtáinig sé; conus a fuair</span>
<lb n="7537"/><span>sé eólus ann; cé ba bhun leis an bpost san a thabhairt i</span>
<lb n="7538"/><span>n-aon chor dó; agus ceisteanna de'n tsórd san.  Ansan do</span>
<lb n="7539"/><span>tháinig amach gur bh' árd liagh é, agus gur thug sé teistiméir-</span>
<lb n="7540"/><span>eachtaí móra leis ag triall ar an Árdrígan, agus gur thug</span>
<lb n="7541"/><span>an Árdrígan an post dó i dtreó go mbéadh liagh chómh mór</span>
<lb n="7542"/><span>san eólus agus chómh mor san tuisgint sa ríghtheighlach i</span>
<lb n="7543"/><span>gcómhnuighe, chun feuchaint i ndiaigh bídh an ríghtheighlaigh i dtreó</span>
<lb n="7544"/><span>go mbéadh an bia foláin i gcómhnuighe, agus chun feuchaint i</span>
<lb n="7545"/><span>ndiaigh sláinte na ndaoine sa ríghtheighlach, leis.  I ríghtheighlach</span>
<lb n="7546"/><span>n-a raibh oiread san daoine ann nár bh' fhios cad é an</span>
<lb n="7547"/><span>neómat, sa lá nó sa n-oídhche, do thiocfadh taom oban ar</span>
<lb n="7548"/><span>dhuine éigin de mhuintir an ríghtheighlaigh, agus ansan dá mba</span>
<lb n="7549"/><span>ná béadh liagh maith sa n-áit go mb' fhéidir go bhfaghadh an</span></p>
</div>
<pb n="213"/>
<div><lb n="7550"/><p><span>duine bás sar a mbéadh dochtúir tagaithe ó áit eile, dá</span>
<lb n="7551"/><span>mbéadh ar an ndochtúir teacht abhfad.</span></p>
<lb n="7552"/>
<lb n="7553"/><p><span>“Cá dúbhairt Niamh, agus a h-athair, agus Murchadh, leis</span>
<lb n="7554"/><span>an ngnó?” a déarfaidh duine éigin, b'fhéidir.</span></p>
<lb n="7555"/>
<lb n="7556"/><p><span>Pé rud adúbradar leis an ngnó is eatartha féin</span>
<lb n="7557"/><span>adúbhradar é.  Níor leigeadar aon fhocal dé amach ameasg</span>
<lb n="7558"/><span>na cod' eile de'n chualacht.  Bhíodar 'á chíoradh agus 'á</span>
<lb n="7559"/><span>bhreithniughadh eatartha féin, ámhthach, chómh dian, ní h-eadh ach</span>
<lb n="7560"/><span>níba dhéine go mór, 'ná mar a bhí an mhuintir a labhair 'ghá</span>
<lb n="7561"/><span>chíoradh agus 'á bhreithniughadh.  Chífear ar ball cad é an</span>
<lb n="7562"/><span>breithniughadh a bhí ag Niamh agus agá h-athair agus ag Murchadh</span>
<lb n="7563"/><span>'á dhéanamh ar an sgéal, agus cad é an chúis a bhí acu leis</span>
<lb n="7564"/><span>an sgéal a bhreithniughadh go dlúth.</span></p>
<lb n="7565"/>
<lb n="7566"/><p><span>Pé breithniughadh a bhí ag Niamh ná agá h-athair ná ag</span>
<lb n="7567"/><span>Murchadh, ná ag aoinne eile de chualacht Bhriain 'á dhéanamh,</span>
<lb n="7568"/><span>i gcaitheamh na cuairde sin, ar an sgéal san, ná ar aon</span>
<lb n="7569"/><span>sgéal eile d'á shórd a tháinig chúcha ó Cheann Cora, bhí aon</span>
<lb n="7570"/><span>bhreithniughadh amháin acu go léir 'á dhéanamh ar na sgéalta a</span>
<lb n="7571"/><span>bhí ag teacht chúcha anoir agus adtuaidh, agus anoir-adtuaidh,</span>
<lb n="7572"/><span>ó'n uile áird de'n dómhan Lochlanach.  Bhí na sgéalta san ag</span>
<lb n="7573"/><span>teacht coitchianta, agus fé mar a bhí an aimsir ag imtheacht</span>
<lb n="7574"/><span>bhíodar ag teacht níba thiúgha.  Isé breithniughadh a bhí ag</span>
<lb n="7575"/><span>cualacht Bhriain 'á dhéanamh 'ná so: nuair a thiocfadh na</span>
<lb n="7576"/><span>slóighte a bhí chun teacht, nuair a thiocfadh toradh ar an</span>
<lb n="7577"/><span>dtórmach go léir, nuair a thiocfadh an cogadh a bhí geallta,</span>
<lb n="7578"/><span>nár bh' fholáir dó bheith 'n-a chogadh bháis do thaobh éigin, do</span>
<lb n="7579"/><span>Ghaedhlaibh Éirean nó dos na geintibh a bhí ag teacht.  Thuig</span>
<lb n="7580"/><span>gach aoinne, agus dúbhairt gach aoinne le n-a chómharsain agus</span>
<lb n="7581"/><span>le n-a chomrádaidhe é, i gcaitheamh na cuairde sin, go raibh</span>
<lb n="7582"/><span>ceangailte ar gach aon fhear de shliocht Gaedhal gan bheith beó</span>
<lb n="7583"/><span>i ndiaigh an cogaidh sin dá mb' ag na geintibh a bhéadh an buadh</span>
<lb n="7584"/><span>sa chogadh.  Dúbhairt gach fear le gach fear eile, “Beidh buadh</span>
<lb n="7585"/><span>ag Gaedhlaibh nó ní bhéad-sa beó!  Ní'l orm ach bás d'fhághail</span></p>
</div>
<pb n="214"/>
<div><lb n="7586"/><p><span>aon uair amháin.  Is fearr go mór bás d'fhághail i lár an</span>
<lb n="7587"/><span>chatha 'ná bheith beó i n-Éirinn fé smacht na Lochlanach.  Má</span>
<lb n="7588"/><span>bhíon an buadh acu bíodh Éire acu ach ní bhéad-sa acu!  Ach</span>
<lb n="7589"/><span>geallaim an méid seo dhóibh.  Má 'sé mo bhás a bheidh acu</span>
<lb n="7590"/><span>ní h-i n-aisge a bheidh sé acu!”</span></p>
<lb n="7591"/>
<lb n="7592"/><p><span>Fé mar a thagadh na tuairisgí bhíodh an saghas san cainte</span>
<lb n="7593"/><span>le clos níba mhinicíghe, agus bhíodh an machtnamh a bhíodh laistigh</span>
<lb n="7594"/><span>de'n chaint ag dul i ngéire i n-aghaidh an lae go dtí, fé dheire,</span>
<lb n="7595"/><span>go raibh sé socair i n-aigne gach fir ná raibh aige le caitheamh</span>
<lb n="7596"/><span>ar an saoghal so ach go dtí lá an chatha mhóir sin a bhí le teacht,</span>
<lb n="7597"/><span>pé fada gairid go dtiocfadh sé, agus do thuig gach fear i</span>
<lb n="7598"/><span>n' aigne ná raibh a thuille saoghail uaidh.  Bás a dh'fhághail an</span>
<lb n="7599"/><span>lá san, ar son Gaedhal Éirean agus ar son Chreidimh Chríost,</span>
<lb n="7600"/><span>tar éis an éirligh ba mhó a dh'fhéadfadh sé do dhéanamh ar an</span>
<lb n="7601"/><span>namhaid iasachta, air sin iseadh bhí aigne gach fir socair.</span>
<lb n="7602"/><span>Níor chuimhnigh aoinne ar cad a dhéanfadh sé ná ar conus a</span>
<lb n="7603"/><span>mhairfeadh sé dá dtagadh sé saor ó'n gcath agus an buadh ag</span>
<lb n="7604"/><span>Gaedhlaibh.  Níor bheag, dar le gach duine, bheith ag cuimhneamh</span>
<lb n="7605"/><span>air sin nuair a bhéadh san amhlaidh.</span></p>
<lb n="7606"/>
<lb n="7607"/><p><span>Bhí aigne na bhfear socair ar an gcuma san ní h-amháin i</span>
<lb n="7608"/><span>gcualacht an Árdrígh, ar an gcuaird, ach fós i dteighlach gach</span>
<lb n="7609"/><span>rígh cúige n-ar chaith an t-Árdrígh raint laethanta ann, agus</span>
<lb n="7610"/><span>ins na daingeanaibh a bhí curtha suas ag an Árdrígh, agus ins</span>
<lb n="7611"/><span>gach aon bhall 'n-ar chuaidh caint na bhfear san agus a n-anál</span>
<lb n="7612"/><span>fé'n bpoibilidheacht.  Bhí aigne a mban chómh socair air sin</span>
<lb n="7613"/><span>agus bhí aigne na bhfear.  Nuair a thiocfadh an lá ní</span>
<lb n="7614"/><span>fhanfaidís sa bhaile i ndiaigh na bhfear.  Do raighdís isteach sa</span>
<lb n="7615"/><span>chath agus do thabharfaidís gach congnamh dos na fearaibh, agus</span>
<lb n="7616"/><span>dá mbéadh buadh ag an namhaid iasachta ní bhéadh aon bhean</span>
<lb n="7617"/><span>acu beó i n-Éirinn i ndiaigh an chatha.  Gheóbhdís bás i</span>
<lb n="7618"/><span>dteannta na bhfear.  Agus dá mbéadh aon fhear chómh meathta</span>
<lb n="7619"/><span>san agus go dtaraingeóch' sé siar ó fhód a bháis, do sheasóch'</span>
<lb n="7620"/><span>bean ar an bhfód san agus thabharfadh sí aghaidh ar an namhaid</span></p>
</div>
<pb n="215"/>
<div><lb n="7621"/><p><span>agus do ghlacfadh sí an bás a sheachain seisean.  Sin mar a</span>
<lb n="7622"/><span>labhraidís, pé rud a dhéanfaidís.  Bhí cuid acu, agus níor</span>
<lb n="7623"/><span>chuid bheag é, do dhéanfadh an gníomh chómh dána díreach agus</span>
<lb n="7624"/><span>dhéanfadh aon duine des na fearaibh é.  Dhéanfadh Niamh é,</span>
<lb n="7625"/><span>bíodh ná dúbhairt sí go ndéanfadh.</span></p>
<lb n="7626"/>
<lb n="7627"/><p><span>Dá mbéadh fhios ag an muintir a bhí le teacht, agus a bhí ag</span>
<lb n="7628"/><span>socarughadh ar a mná agus a gclann a thabhairt leó chun cur</span>
<lb n="7629"/><span>fútha i n-Éirinn, dá mbéadh fhios acu go raibh an saghas san</span>
<lb n="7630"/><span>aigne ag fás agus ag neartughadh agus ag aibiughadh i</span>
<lb n="7631"/><span>n-Éirinn 'n-a gcóir, b'fhéidir go dtiocfaidís ar atharughadh</span>
<lb n="7632"/><span>aigne agus go bhfanfaidís thall.  Ach ní raibh aon phioc d'á</span>
<lb n="7633"/><span>fhios acu.  Bhí daoine i n-Éirinn a bhí coitchianta ag cur</span>
<lb n="7634"/><span>tuairisgí anonn ag triall ortha, ach níor innseadar dóibh go</span>
<lb n="7635"/><span>raibh a leithéid siúd de dhásacht croídhe 'n-a gcóir.  B'fhéidir</span>
<lb n="7636"/><span>nár thuigeadar féin go raibh, agus b'fhéidir gur chuma leó ach</span>
<lb n="7637"/><span>bheith ag séideadh fé 'n muintir thall, i dtreó go dtiocfaidís,</span>
<lb n="7638"/><span>pé rud a thiocfadh as, thall ná abhus.  Gormfhlaith agus</span>
<lb n="7639"/><span>Amhlaoibh macánta agus Sitric, rígh Lochlanach Átha Cliath, a</span>
<lb n="7640"/><span>bhí 'ghá dhéanamh san.  Bhéadh Maolmórdha, rígh Laighean,</span>
<lb n="7641"/><span>drítháir Ghormfhlaith, 'ghá dhéanamh leó, ach, dar leis an dtriúr</span>
<lb n="7642"/><span>eile, leath-amadán ab eadh é, agus níor bh' aon iontaoibh é</span>
<lb n="7643"/><span>chun aon ghnó chontabharthach a thabhairt le déanamh dó.</span></p>
<lb n="7644"/>
<lb n="7645"/><p><span>Do críochnuigheadh an chuaird.</span></p>
<lb n="7646"/>
<lb n="7647"/><p><span>Tháinig Brian agus a chualacht abhaile go Ceann Cora.  Bhí</span>
<lb n="7648"/><span>lán a chroídhe d' áthas ar gach aoinne; an mhuintir a bhí sa</span>
<lb n="7649"/><span>bhaile ag cur gach aon tsaghas tuairisgí ar an muintir a</span>
<lb n="7650"/><span>tháinig, agus an mhuintir a tháinig ag cur gach aon tsaghas</span>
<lb n="7651"/><span>tuairisgí ar an muintir a bhí sa bhaile.  Nuair a bhí na</span>
<lb n="7652"/><span>ceisteana go léir curtha, freagartha, ar gach taobh, agus na</span>
<lb n="7653"/><span>tuairisgí go léir tabhartha, thusnuigh ceist ag ghabháil tímpal</span>
<lb n="7654"/><span>i dtaobh an stíobhaird nua a bhí tagaithe ann chun bheith ag</span>
<lb n="7655"/><span>feuchaint i ndiaigh an bhídh agus i ndiaigh na ndaoine a bhéadh</span>
<lb n="7656"/><span>breóite, dá ba rud é go mbéadh a leithéidí ann.</span>
<lb n="7657"/></p>
</div>
<pb n="216"/>
<div><lb n="7658"/><p><span>“Cé h-é sin?”</span></p>
<lb n="7659"/>
<lb n="7660"/><p><span>“Cad as é?”</span></p>
<lb n="7661"/>
<lb n="7662"/><p><span>“Cad a thug anso é?”</span></p>
<lb n="7663"/>
<lb n="7664"/><p><span>“Cé 'ro díobh é?”</span></p>
<lb n="7665"/>
<lb n="7666"/><p><span>Do freagradh na ceisteanna fé mar a féadadh teacht ortha</span>
<lb n="7667"/><span>agus fé mar a bhí eólus ag an muintir n-ar cuireadh chúcha</span>
<lb n="7668"/><span>iad.  Ansan do chuaidh gach aoinne isteach i n'áit féin, ag</span>
<lb n="7669"/><span>déanamh a ghnótha féin, agus chuaidh gach aon rud chun</span>
<lb n="7670"/><span>suaimhnis, gnó an ríghtheighlaigh d'á dhéanamh go cruinn agus go</span>
<lb n="7671"/><span>slachtmhar mar ba ghnáth, na ríghthe agus na h-uaisle, na</span>
<lb n="7672"/><span>sagairt agus na h-easboig, ag teacht gach aon lá chun cainte</span>
<lb n="7673"/><span>dhéanamh leis an Árdrígh, agus an t-uathbhás bídh agus díghe,</span>
<lb n="7674"/><span>an t-uathbás aráin agus ime agus fíona agus feóla, d'á</span>
<lb n="7675"/><span>chaitheamh gach aon lá sa ríghtheighlach, mar ba ghnáth.</span></p>
<lb n="7676"/>
<lb n="7677"/><p><span>Cúpla lá tar éis Bhriain a theacht abhaile do shocaruigh Tadhg</span>
<lb n="7678"/><span>Mór ua Cealla ar dhul abhaile go h-Uíbh Máine.  Bhí</span>
<lb n="7679"/><span>Brian, i gcaitheamh na cuairde, tar éis a chur ar a súilibh</span>
<lb n="7680"/><span>dos na ríghthibh go léir agus do thaoiseachaibh na slógh, nár</span>
<lb n="7681"/><span>bh' fhios cathin a thiocfadh an namhaid, agus nár bh'fholáir do</span>
<lb n="7682"/><span>gach rígh cúige agus do gach taoiseach airm agus do gach fear</span>
<lb n="7683"/><span>cinn riain, agus do'n uile dhuine a bhí i n-aon chor ábalta ar</span>
<lb n="7684"/><span>arm do láimhsiáil, bheith ollamh, chómh luath agus gheóbhdís an</span>
<lb n="7685"/><span>focal, chun aghaidh a thabhairt ar an namhaid pé áit 'n-a</span>
<lb n="7686"/><span>dtaisbeánfaidís iad féin.  Níor bh'fholáir do Thadhg Mhór ua</span>
<lb n="7687"/><span>Chealla, nídh nár bh' iongnadh, dul siar go h-Uíbh Máine agus</span>
<lb n="7688"/><span>a mhuintir féin do ghleusadh agus d'ollamhughadh, agus a chur</span>
<lb n="7689"/><span>ar a súilibh dóibh nár mhór dóibh bheith ollamh, chómh maith le</span>
<lb n="7690"/><span>cách, chun aghaidh a thabhairt ar an namhaid chómh luath agus</span>
<lb n="7691"/><span>thiocfadh an ghlaoidh.</span></p>
<lb n="7692"/>
<lb n="7693"/><p><span>Bhí Tadhg Óg ua Cealla thiar cheana, ag déanamh na h-oibre</span>
<lb n="7694"/><span>sin, agus ba mhaith chuige é, ach má bhí féin, agus má ba mhaith</span>
<lb n="7695"/><span>féin, do thuig an t-athair nár bh' alaidh dhó féin gan dul siar,</span>
<lb n="7696"/><span>leis, agus bheith ag feuchaint i ndiaigh na h-oibre.  Bhí gach</span></p>
</div>
<pb n="217"/>
<div><lb n="7697"/><p><span>rígh cúige i n-Éirinn, go mór mór na ríghthe a bhí dílis do</span>
<lb n="7698"/><span>Bhrian, ag gleusadh a neart féin, fé n-a súilibh féin, agus é</span>
<lb n="7699"/><span>daingean i n-aigne gach rígh acu gur bh'é fód an chatha, pé</span>
<lb n="7700"/><span>áit 'n-a raibh an fód san, fód a bháis. Bhí Tadhg Mór ua</span>
<lb n="7701"/><span>Cealla chómh dílis do Bhrian le h-aon rígh cúige acu, agus</span>
<lb n="7702"/><span>bhí an rud eile chómh daingean i n-aigne Thaidhg agus bhí sé i</span>
<lb n="7703"/><span>n-aigne aoinne acu.  Níor bh'fhéidir do gan dul siar.</span></p>
<lb n="7704"/>
<lb n="7705"/><p><span>Agus níor bh'fhéidir do Niamh gan dul siar i n-aonfheacht</span>
<lb n="7706"/><span>leis.</span></p>
<lb n="7707"/>
<lb n="7708"/><p><span>Is ar Thadhg Óg a bhí an t-áthas nuair a chonaic sé chuige iad.</span></p>
<lb n="7709"/>
<lb n="7710"/><p><span>“Ó! a Niamh,” ar seisean, “is áluinn a dh' fheuchan tú!</span>
<lb n="7711"/><span>Dhein an chuaird sin ana thairbhthe dhuit.  Tá do ghnaoí agus</span>
<lb n="7712"/><span>do dhá shúil féin airís agat.”</span></p>
<lb n="7713"/>
<lb n="7714"/><p><span>Thug Niamh gach aon chúntas dó ar an gcuaird, agus ar na</span>
<lb n="7715"/><span>tuairisgíbh agus ar na ráflaíbh a bhí ag gluaiseacht ins gach</span>
<lb n="7716"/><span>aon bhall i dtaobh na namhad iasachta a bhí ag teacht go</span>
<lb n="7717"/><span>h-Éirinn chun clanna Gaedhal do dhísgiughadh agus seilbh na</span>
<lb n="7718"/><span>tíre do thógaint dóibh féin.  D'inis sí dhó go cruinn an</span>
<lb n="7719"/><span>obair a bhí déanta ag Brian chun neart na nGaedhal do</span>
<lb n="7720"/><span>ghleusadh i gcóir an chogaidh mhóir a bhí ag teacht, agus conus</span>
<lb n="7721"/><span>mar a bhí fir Éirean socair 'n-a aigne ar bhás a dh'fhágail</span>
<lb n="7722"/><span>sa chogadh san nuair a thiocfadh sé, nó ar bhás a thabhairt do'n</span>
<lb n="7723"/><span>namhaid.</span></p>
<lb n="7724"/>
<lb n="7725"/><p><span>Thug sí dhó go cruinn agus go mion tuairisg agus cúntas</span>
<lb n="7726"/><span>ar gach nídh d'ár thuit amach ins gach aon áit 'n-ar ghabhdar i</span>
<lb n="7727"/><span>gcaitheamh na cuairde.  Agus d'inis sí dhó go raibh Maol-</span>
<lb n="7728"/><span>mórdha, rígh Laighean, ag teacht go Ceann Cora i n-</span>
<lb n="7729"/><span>achmaireacht, ag tabhairt na gcrann leis i gcóir na loingeas</span>
<lb n="7730"/><span>a bhí le déanamh ar linn Luimnighe.</span></p>
<lb n="7731"/>
<lb n="7732"/><p><span>“Siné anois agat, a Thaidhg,” ar sise, “an sgéal go léir,</span>
<lb n="7733"/><span>ó'n lá fhágamair an áit seo go dtí an lá a thánamair thar</span>
<lb n="7734"/><span>n-ais ann.”</span>
<lb n="7735"/></p>
</div>
<pb n="218"/>
<div><lb n="7736"/><p><span>CAIBIDIOL XVIII.</span></p>
<lb n="7737"/>
<lb n="7738"/><p><span>SGUAB-BHUILLE CHLAIDHEAMH.</span></p>
<lb n="7739"/>
<lb n="7740"/><p><span>An lá a chuaidh Niamh agus a h-athair go h-Uíbh Máine,</span>
<lb n="7741"/><span>nó an lá 'n-a dhiaigh, tháinig Caoilte go Ceann Cora, agus</span>
<lb n="7742"/><span>níor bh' fhios an mór de 'n domhan a bhí siúbhalta aige.  Chómh</span>
<lb n="7743"/><span>luath agus bhí bia caithte aige, agus a thuirse curtha dhé aige,</span>
<lb n="7744"/><span>bhí sé féin agus Murchadh agus Brian i seómra fé leith agus</span>
<lb n="7745"/><span>é ag tabhairt eóluis dóibh ar a chuardaibh agus ar cad a</span>
<lb n="7746"/><span>chonaic sé.</span></p>
<lb n="7747"/>
<lb n="7748"/><p><span>“Anonn go crích Lochlan a chuadhas ar dtúis,” ar seisean,</span>
<lb n="7749"/><span>“a ríghthe.   Dúbhart liom féin go dtabharfainn fútha pé rud</span>
<lb n="7750"/><span>a dh'imtheóch' orm.  Ní fheadar cé 'cu do h-aithnigheadh mé nó</span>
<lb n="7751"/><span>nár aithnigheadh.  Má aithin aoinne mé níor leig sé air gur</span>
<lb n="7752"/><span>aithin sé mé.</span></p>
<lb n="7753"/>
<lb n="7754"/><p><span>“Níor fhágas aon phioc d'á neart gan feuchaint agus do</span>
<lb n="7755"/><span>bhreithnigheas a neart chómh cruinn agus d'fhéadas é bhreith-</span>
<lb n="7756"/><span>niughadh.  Táid na daoine go léir as a meabhair, ba dhóich le</span>
<lb n="7757"/><span>duine, le dúil teacht go h-Éirinn agus seilbh a ghlacadh i</span>
<lb n="7758"/><span>n-oileán na h-Éirean agus cur fútha ann.  Tá sé buailte</span>
<lb n="7759"/><span>isteach 'n-a n-aigne go bhfuil an t-oileán so chómh saidhbhir,</span>
<lb n="7760"/><span>agus an talamh chómh torthamhail sin ann, nách gádh dos na</span>
<lb n="7761"/><span>daoine gur leó é aon obair a dhéanamh ag saothrughadh an</span>
<lb n="7762"/><span>tailimh.  Chím go soiléir go bhfuil daoine éigin anso i</span>
<lb n="7763"/><span>n-Éirinn atá ag séideadh fútha agus ag cur neithe de'n tsórd</span>
<lb n="7764"/><span>san isteach 'n-a n-aigne.  Pé cúis atá leis ní'l aon mheas i</span>
<lb n="7765"/><span>n-aon chor acu ar a dtír féin, agus d'á luathacht a bheid siad</span>
<lb n="7766"/><span>tagaithe anall anso i n-aonfheacht iseadh is fearr é, dar leó.</span>
<lb n="7767"/><span>Táid na mná agus an chlann chómh mór buile chun teacht agus</span>
<lb n="7768"/><span>atáid na fir, nó níos mó.  Tá oiread loingeas ollamh acu</span>
<lb n="7769"/><span>agus thabharfadh anoir fiche míle fear agus airm agus lón</span></p>
</div>
<pb n="219"/>
<div><lb n="7770"/><p><span>dóibh.  Is dóich leó féin go mbeidh deich míle fear acu, agus</span>
<lb n="7771"/><span>go dtógfaid na mná agus an chlann suas oiread slíghe agus</span>
<lb n="7772"/><span>thógfadh deich míle eile fear.</span></p>
<lb n="7773"/>
<lb n="7774"/><p><span>“Ní mheasaim féin, tar éis na cainte go léir, go</span>
<lb n="7775"/><span>bhféadfaid siad deich míle fear do chur le chéile agus do</span>
<lb n="7776"/><span>thabhairt anso anoir.  Ba mhaith an rud a bhéadh déanta acu</span>
<lb n="7777"/><span>dá dtugaidís ocht míle fear leó i dteannta na mban agus</span>
<lb n="7778"/><span>na clainne.</span></p>
<lb n="7779"/>
<lb n="7780"/><p><span>“Chuadhas óthuaidh go tír na h-Ioruaidhe.  Tá an obair</span>
<lb n="7781"/><span>chéadna ar siúbhal ansan, agus an bhuile chéadna ar na daoine</span>
<lb n="7782"/><span>go léir chun imtheacht as a dtír féin agus teacht go h-Éirinn.</span>
<lb n="7783"/><span>Ní h-aon iongnadh an dithineas a bheith ortha san chun imthighthe</span>
<lb n="7784"/><span>as a dtír féin.  Ní'l sa bhaile acu ach beatha chruaidh, agus</span>
<lb n="7785"/><span>tuillid siad go cruaidh í.  Talamh fuar fiain neamh-</span>
<lb n="7786"/><span>thorthamhail atá acu.  Tá obair chruaidh acu le déanamh</span>
<lb n="7787"/><span>coitchianta, ag casadh leis an dtalamh a shaothrughadh, agus</span>
<lb n="7788"/><span>ansan, tar éis na sglábhuigheachta go léir, ní bhíon puínn de</span>
<lb n="7789"/><span>bhár a saothair acu.  Ní h-aon iongnadh dithineas a bheith ortha</span>
<lb n="7790"/><span>chun na tíre dh'fhágáilt agus teacht chun cómhnuighthe i dtír a</span>
<lb n="7791"/><span>dhéanfaidh, dar leó, iad do chothughadh díomhaoin.  Tá daoine</span>
<lb n="7792"/><span>éigin ó Éirinn ag séideadh fútha san, leis, agus ag cur na</span>
<lb n="7793"/><span>smaointe sin isteach 'n-a n-aigne.  Mura mbéadh go bhfuil ní</span>
<lb n="7794"/><span>thiocfadh na smaointe chúcha.”</span></p>
<lb n="7795"/>
<lb n="7796"/><p><span>“An mó míle fear is dóich leat, a Dhuinn, a dh' fhéadfaidh</span>
<lb n="7797"/><span>rígh na h-Ioruaidhe do chur le chéile agus do thabhairt leis,</span>
<lb n="7798"/><span>má thagan sé?” arsa Brian.</span></p>
<lb n="7799"/>
<lb n="7800"/><p><span>“Déarfainn, a Árdrígh,” arsa Caoilte, “go gcuirfidh sé</span>
<lb n="7801"/><span>le chéile trí nó ceathair de mhíltibh fear.  Tá beirt mhac aige,</span>
<lb n="7802"/><span>fir ana chródha.  Fé'n mbeirt sin iseadh bheidh an tsluagh.</span>
<lb n="7803"/><span>Beidh, is dócha, trí nó ceathair de mhíltibh ban agus leanbh acu</span>
<lb n="7804"/><span>i dteannta na bhfear.  Is mó an dithineas atá ar mhnáibh na</span>
<lb n="7805"/><span>h-Ioruaidhe chun teacht 'ná mar atá ar mhnáibh tíre Lochlan.</span>
<lb n="7806"/><span>Tá sé 'n-a n-aigne ná beidh acu le déanamh nuair a thiocfaid</span></p>
</div>
<pb n="220"/>
<div><lb n="7807"/><p><span>siad go h-Éirinn ach bualadh isteach agus suidhe síos.  Tá</span>
<lb n="7808"/><span>duine éigin, nó daoine éigin, 'ghá gcur amú”, 'ghá gcur ar a</span>
<lb n="7809"/><span>n-aimhleas, ag cur an duibh 'n-a gheal ar na daoine bochta.”</span></p>
<lb n="7810"/>
<lb n="7811"/><p><span>“Comáin leat, a Dhuinn,” arsa Brian.</span></p>
<lb n="7812"/>
<lb n="7813"/><p><span>“Chuadhas óthuaidh go h-Ínsíbh Orc, a Árdrígh,” arsa</span>
<lb n="7814"/><span>Caoilte.  “Chuireas mé féin i riocht file, agus thógas</span>
<lb n="7815"/><span>cláirseach liom agus thánag go ríghtheighlach an Iarla Sígurd,</span>
<lb n="7816"/><span>Iarla na n-Ínsí sin Orc.  Bhí cuideachta le bheith ann.  Bhí</span>
<lb n="7817"/><span>cuireadh tabhartha ag Sígurd do'n Iarla Gilli, fear atá</span>
<lb n="7818"/><span>pósta agá dhrifiúr.  Tháinig an t-Iarla Gilli, fear driféur</span>
<lb n="7819"/><span>Shíguird.  Tháinig a lán eile uaisle ann.  Bhí glaodhach ar</span>
<lb n="7820"/><span>cheól agus thugas dóibh an ceól.  Cé bhuailfeadh chúghainn</span>
<lb n="7821"/><span>isteach ach Sitric, rígh Lochlanach Átha Cliath.  Do cuireadh</span>
<lb n="7822"/><span>fáilte roimis féin agus roime n-a chualacht.  Bhí fear ann a</span>
<lb n="7823"/><span>tháinig adtuaidh ó Inis Tuile.  Bhí cúntas aige 'á thabhairt ar</span>
<lb n="7824"/><span>cad fé ndeara dhó féin agus do raint eile de mhuintir an</span>
<lb n="7825"/><span>oileáin sin imtheacht ó'n mbaile.  Dheineadar coir throm.</span>
<lb n="7826"/><span>D'éirigh idir iad agus duin'uasal fóghanta a bhí ann, agus</span>
<lb n="7827"/><span>mheasadar an duin'uasal do chur chun báis.  Do theip ortha</span>
<lb n="7828"/><span>ar feadh abhfad, mar bhí clann mhac ró chródha aige agus do</span>
<lb n="7829"/><span>chosain an chlann mhac é.  Fé dheire do fuaradar lom ar</span>
<lb n="7830"/><span>theighlach an duin'uasail do losgadh, agus do loisgeadar 'n-a</span>
<lb n="7831"/><span>mbeathaigh é féin agus a bhean agus a chlann istigh 'n-a dtigh</span>
<lb n="7832"/><span>féin.  Nial ab ainim do'n duin'uasal.  B'éigean do'n mhuin-</span>
<lb n="7833"/><span>tir a dhein an losgadh imtheacht as an oileán.  Thánadar, nó</span>
<lb n="7834"/><span>tháinig cuid acu, go teighlach Shíguird i n-Inis Orc.  Gunar,</span>
<lb n="7835"/><span>nó Conchubhar, ab ainim do'n fhear a bhí ag innsint an sgéil.</span>
<lb n="7836"/><span>An fhaid a bhí an sgéal ar siúbhal tháinig fear chun an doruis,</span>
<lb n="7837"/><span>lasmuich, ach níor thaisbeáin sé é féin.  Cairí ab ainim do'n</span>
<lb n="7838"/><span>fhear san, agus fear ana chródha iseadh é.  Cliamhain iseadh é</span>
<lb n="7839"/><span>do'n duin'uasal a loisgeadh, agus ba dhóbair go loisgtí é</span>
<lb n="7840"/><span>féin mar bhí sé sa tigh an oídhche do deineadh an losgadh.  Bhí</span>
<lb n="7841"/><span>sé ar an dtaobh amuich de dhorus ríghtheighlaigh Shíguird an</span></p>
</div>
<pb n="221"/>
<div><lb n="7842"/><p><span>uair sin, agus bhí sé ag éisteach leis an sgéal.  Duine de'n</span>
<lb n="7843"/><span>mhuintir a dhein an losgadh ab eadh an fear a bhí ag innsint</span>
<lb n="7844"/><span>an sgéil.  Bhí an dá Iarla ag an mbórd agus rígh Lochlanach</span>
<lb n="7845"/><span>Átha Cliath eatartha, agus iad ag éisteacht leis an sgéal.</span>
<lb n="7846"/><span>Bhíos féin ag éisteacht leis an sgéal agus mo chláirseach fé</span>
<lb n="7847"/><span>m' uillinn agam.  Do labhair Sitric.</span></p>
<lb n="7848"/>
<lb n="7849"/><p><span>“‘Conus a dh'fhuiling Scraphádinn an teine, a Ghunair?’</span>
<lb n="7850"/><span>ar seisean.</span></p>
<lb n="7851"/>
<lb n="7852"/><p><span>“‘Maith go leór ar dtúis, a rígh,’ arsa Gunar, ‘ach nuair</span>
<lb n="7853"/><span>a rug an teas i gceart air do liúigh sé agus do ghoil sé mar</span>
<lb n="7854"/><span>a dhéanfadh seana bhean.’</span></p>
<lb n="7855"/>
<lb n="7856"/><p><span>“Air éigin a bhí an méid sin cainte as a bhéal nuair a</span>
<lb n="7857"/><span>léim Cairí an dorus isteach agus suas chun na h-áite 'n-a</span>
<lb n="7858"/><span>raibh Gunar 'n-a shuidhe i n-aice an bhúird ar aghaidh an rígh</span>
<lb n="7859"/><span>agus an dá Iarla amach.  Sar a' raibh fhios ag aoinne cad a</span>
<lb n="7860"/><span>bhí ar siúbhal aige do tharaing Cairí a chlaidheamh agus le aon</span>
<lb n="7861"/><span>sguab-bhuille amháin do bhain sé an ceann de'n sgéalaídhe.</span>
<lb n="7862"/><span>Chuir sé a leithéid sin d'fhuinneamh leis an mbuille gur léim</span>
<lb n="7863"/><span>an ceann isteach ar an mbórd, ar aghaidh Shitric agus an dá</span>
<lb n="7864"/><span>Iarla amach, agus go raibh an bórd lán d'fhuil, mór-thímpal</span>
<lb n="7865"/><span>an chinn, sar a raibh uain ag aoinne ar a thuisgint cad a bhí</span>
<lb n="7866"/><span>tuitithe amach.  Níor dhein Cairí ach feuchaint 'n-a thímpal agus</span>
<lb n="7867"/><span>ansan imtheacht amach.  Níor lean aoinne é.  Ar ball, nuair</span>
<lb n="7868"/><span>a bhí caoi agam air, do chromas ar dhuine a bhí am' aice do</span>
<lb n="7869"/><span>cheistiughadh.  Do labhras i gcaint na h-Ioruaidhe.</span></p>
<lb n="7870"/>
<lb n="7871"/><p><span>“‘Cé h-é an rígh sin, Sitric?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="7872"/>
<lb n="7873"/><p><span>“‘Ó Éirinn andeas é sin,’ arsa'n duine liom.  ‘Isé rígh</span>
<lb n="7874"/><span>Lochlanach Átha Cliath é.’</span></p>
<lb n="7875"/>
<lb n="7876"/><p><span>“‘Agus cad a thug anso é?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="7877"/>
<lb n="7878"/><p><span>“‘Do réir mar a thuigim,’ ar seisean, ‘is amhlaidh a</span>
<lb n="7879"/><span>tháinig sé 'ghá iaraidh ar an dá Iarla, ar Shígurd agus ar</span>
<lb n="7880"/><span>Ghilli, a neart do chur le chéile agus dul leis go h-Éirinn</span>
<lb n="7881"/><span>ag cabhrughadh leis sa chogadh so atá le déanamh i gcoinnibh</span>
<lb n="7882"/><span>Bhriain.’</span>
<lb n="7883"/></p>
</div>
<pb n="222"/>
<div><lb n="7884"/><p><span>“‘Agus cé h-é Brian?’ arsa mise go neamh-thuairimeach.’</span></p>
<lb n="7885"/>
<lb n="7886"/><p><span>“‘Ach!’ ar seisean, ‘an amhlaidh nách eól duit cé h-é</span>
<lb n="7887"/><span>Brian!’</span></p>
<lb n="7888"/>
<lb n="7889"/><p><span>“‘Agus cé h-é féin asdó?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="7890"/>
<lb n="7891"/><p><span>“‘Árdrígh Éirean,’ ar seisean.   ‘Mheasas,’ ar seisean</span>
<lb n="7892"/><span>“ná raibh aoinne beó gan aithne aige ar Bhrian.’</span></p>
<lb n="7893"/>
<lb n="7894"/><p><span>“‘Is dócha,’ arsa mise, ‘gur droch rígh é, treás go bhfuil</span>
<lb n="7895"/><span>an cogadh mór so d'á bheartughadh 'n-a choinnibh.’</span></p>
<lb n="7896"/>
<lb n="7897"/><p><span>“‘Ní droch rígh,’ ar seisean.  ‘Siné iongnadh an sgéil ar</span>
<lb n="7898"/><span>fad.  Ní'l rígh eile beó sa domhan atá chómh maith leis.</span>
<lb n="7899"/><span>Nuair a déintear feall air maithean sé an feall an chéad</span>
<lb n="7900"/><span>uair, agus má dheinean an duine sin feall air an tarna</span>
<lb n="7901"/><span>h-uair maithean sé an feall an tarna h-uair.  Ansan, má</span>
<lb n="7902"/><span>dheinean an duine céadna feall air an trímhadh h-uair tugan</span>
<lb n="7903"/><span>sé an cuirptheach suas do'n dlígh.  Sin rígh fóghanta agat!’</span>
<lb n="7904"/><span>ar seisean.</span></p>
<lb n="7905"/>
<lb n="7906"/><p><span>“‘Agus cad 'n-a thaobh an cogadh má 'seadh?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="7907"/>
<lb n="7908"/><p><span>“‘Ní fheadar an tsaoghal,’ ar seisean, ‘murab amhlaidh</span>
<lb n="7909"/><span>atá daoine éigin ag déanamh an fhill an trímhadh h-uair air.</span>
<lb n="7910"/><span>Ní bhéidís ag déanamh an fhill an trímhadh h-uair air,’ ar</span>
<lb n="7911"/><span>seisean, ‘dá mb' áil leis iad do chrochadh an chéad uair, nó,</span>
<lb n="7912"/><span>an chuid ba lúgha dhé, an tarna h-uair.’</span></p>
<lb n="7913"/>
<lb n="7914"/><p><span>“‘An bhfuil Sígurd ag dul le Sitric?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="7915"/>
<lb n="7916"/><p><span>“‘Deir gach aoinne go bhfuil,’ ar seisean, ‘agus Gilli,</span>
<lb n="7917"/><span>agus Ospac.  Deir gach aoinne,’ ar seisean, “nách féidir do</span>
<lb n="7918"/><span>Bhrian agus do Ghaedhlaibh seasamh i n-aghaidh na slóighte atá</span>
<lb n="7919"/><span>ag cruinniughadh as an uile áird 'n-a gcoinnibh.  Go gcurfar</span>
<lb n="7920"/><span>clanna Gaedhal go léir chun báis, agus ansan go mbeidh</span>
<lb n="7921"/><span>Éire gan chíos ag an muintir a raghaidh ann anois ag déanamh</span>
<lb n="7922"/><span>an chogaidh.”</span></p>
<lb n="7923"/>
<lb n="7924"/><p><span>“An mór an neart is dóich leat a dh'fhéadfaidh Sígurd</span>
<lb n="7925"/><span>agus Gilli do thabhairt leó? arsa Brian.</span></p>
<lb n="7926"/>
<lb n="7927"/><p><span>“Tá mórán loingeas acu, a Árdrígh,” arsa Caoilte</span></p>
</div>
<pb n="223"/>
<div><lb n="7928"/><p><span>“agus tá mórán loingeas ag Ospac.  Tá taithighe ag an</span>
<lb n="7929"/><span>uile shaghas lucht gadaidheachta agus rabála ar theacht ag</span>
<lb n="7930"/><span>triall ar Shígurd nuair a bhíon sé ag dul ar chuaird tar</span>
<lb n="7931"/><span>faraige.  Bíon deimhne acu ar chuid mhaith de'n fhoghail a</span>
<lb n="7932"/><span>dh' fhághail dóibh féin.  Is deacair tuairim a thabhairt do'n</span>
<lb n="7933"/><span>méid nirt slógh a dh' fhéadfaidh sé a thabhairt leis.”</span></p>
<lb n="7934"/>
<lb n="7935"/><p><span>“An bhfuil aon tuairim acu,” arsa Murchadh, “do'n neart</span>
<lb n="7936"/><span>slógh a bheidh 'n-a gcoinnibh i n-Éirinn?”</span></p>
<lb n="7937"/>
<lb n="7938"/><p><span>“Tá tuairim acu, a rígh,” arsa Caoilte, “nách i n-aisge a</span>
<lb n="7939"/><span>gheóbhaid siad seilbh na h-Éirean, ach ní'l aon chuimhneamh acu</span>
<lb n="7940"/><span>go bhfuil aon bhaoghal ná go bhfaighid siad an tseilbh.  Tá an</span>
<lb n="7941"/><span>méid sin curtha 'n-a luighe ar a n-aigne go daingean, agus</span>
<lb n="7942"/><span>is ó Éirinn a cuireadh 'n-a luighe ar a n-aigne é.”</span></p>
<lb n="7943"/>
<lb n="7944"/><p><span>“Nách mór an iongnadh nár aithin Sitric thú, a Dhuinn,”</span>
<lb n="7945"/><span>arsa Brian.</span></p>
<lb n="7946"/>
<lb n="7947"/><p><span>“Fágaim le h-uadhacht, a Árdrígh,” arsa Caoilte, “gur</span>
<lb n="7948"/><span>bainead preab asam nuair a chonac ag teacht isteach é.  Ach</span>
<lb n="7949"/><span>bhí an cheilt ró mhaith orm.  Thugas aire do'n chláirsigh, agus</span>
<lb n="7950"/><span>bhí a ghnó féin ag déanamh buartha dhó-san.  D'á éagmuis sin</span>
<lb n="7951"/><span>ní dóich liom go n-aithneóch' sé mé dá mba ná béadh aon cheilt</span>
<lb n="7952"/><span>orm.  Ní ró mhinic a chonaic sé riamh mé, agus níor chuir sé</span>
<lb n="7953"/><span>puínn suime riamh ionam.”</span></p>
<lb n="7954"/>
<lb n="7955"/><p><span>“Táimíd go léir fé chomaoine mhór agat, a Dhuinn,” arsa</span>
<lb n="7956"/><span>Brian.  “Ní'l aon teóra le n-a bhfuil d'eólus tabhartha agat</span>
<lb n="7957"/><span>chúghainn, agus eólus tairbhtheach iseadh é.  Ní bheimís ollamh</span>
<lb n="7958"/><span>i gceart i n-aon chor mura mbéadh a bhfuil d'eólus tabhartha</span>
<lb n="7959"/><span>chúghainn agat.  Thiocfaidís a gan fhios orainn mura mbéadh</span>
<lb n="7960"/><span>tú!”</span></p>
<lb n="7961"/>
<lb n="7962"/><p><span>Um an dtaca 'n-a raibh deire an eóluis tabhartha dhóibh ag</span>
<lb n="7963"/><span>Caoilte do ghluais an focal tríd an ríghtheighlach go raibh</span>
<lb n="7964"/><span>Maolmórdha, rígh Laighean, ag teacht go Ceann Cora agus</span>
<lb n="7965"/><span>cualacht le n-a chois agus na trí crainn mhóra acu 'á thabhairt</span>
<lb n="7966"/><span>leó, chun na gcrann seóil dos na loingeas a bhí le déanamh</span>
<lb n="7967"/><span>as linn Luimníghe.</span>
<lb n="7968"/></p>
</div>
<pb n="224"/>
<div><lb n="7969"/><p><span>CAIBIDIOL XIX.</span></p>
<lb n="7970"/>
<lb n="7971"/><p><span>CLUICHE FICHILLE, AGUS POLL I gCRANN.</span></p>
<lb n="7972"/>
<lb n="7973"/><p><span>Nuair a bhí an t-eólus go léir fághalta ag Brian agus</span>
<lb n="7974"/><span>ag Murchadh, ó Chaoilte, do labhair Brian.</span></p>
<lb n="7975"/>
<lb n="7976"/><p><span>Dúbhraís dhá uair nó trí, a Dhuinn,” arsa Brian, “gur</span>
<lb n="7977"/><span>daoine anso i n-Éirinn atá ag séideadh fé mhuintir na ndúthaí</span>
<lb n="7978"/><span>iasachta so go léir agus 'á ngríosadh i n-ár n-aghaidh.</span>
<lb n="7979"/><span>B'fhéidir go bhfuil obair de'n tsórd san ar siúbhal.  Má tá</span>
<lb n="7980"/><span>ní h-uatha féin atá na daoine sin, anso i n-Éirinn, ag</span>
<lb n="7981"/><span>déanamh na h-oibre sin.  Tá cómhachta atá níos treise 'ná</span>
<lb n="7982"/><span>cómhachta daona, ag oibriughadh ag bun-phréimh na h-oibre go</span>
<lb n="7983"/><span>léir.  Cómhachta ifrinn isiad atá 'ghá n-oibriughadh féin i n-ár</span>
<lb n="7984"/><span>gcoinnibh, i gcoinnnibh an Chreidimh atá istigh i n-ár gcroídhe.</span>
<lb n="7985"/><span>Táid cómhachta ifrinn ag spriocadh agus ag gríosadh na ndroch</span>
<lb n="7986"/><span>dhaoine atá anso i n-Éirinn againn, chun na smaointe úd do</span>
<lb n="7987"/><span>chur isteach i n-aigne ár namhad, agus tá cómhachta ifrinn,</span>
<lb n="7988"/><span>ar an gcuma gcéadna, ag spriocadh agus ag gríosadh ár</span>
<lb n="7989"/><span>namhad, ins na tíorthaibh sin go léir a shiúbhluighis, chun na</span>
<lb n="7990"/><span>smaointe sin do ghlacadh agus beart a dhéanamh d'á réir.</span>
<lb n="7991"/><span>Tá cómhacht is treise 'ná cómhacht dhaona i n-ár gcoinnibh.</span>
<lb n="7992"/><span>Ní foláir dúinne, d'á bhrígh sin, cómhacht is treise 'ná comhacht</span>
<lb n="7993"/><span>dhaona do bheith ag cabhrughadh linn sa ghleic seo atá ag teacht</span>
<lb n="7994"/><span>orainn.  Ba mhaith liom bheith ag caint le m' anamchara.”</span></p>
<lb n="7995"/>
<lb n="7996"/><p><span>Do tugadh chuige Maolshuathain.  Dheineadar an chaint.</span>
<lb n="7997"/><span>Ansan dúbhairt Brian le Maolshuathain teachtaireacht do chur</span>
<lb n="7998"/><span>mór-thímpal ag triall ar chléir na h-Éirean, 'ghá órdúghadh</span>
<lb n="7999"/><span>guidhe na n-easbog agus guidhe na sagart agus guidhe na</span>
<lb n="8000"/><span>bpobal do bheith ag dul suas chun Dé coitchianta, as san</span>
<lb n="8001"/><span>amach, 'ghá iaraidh ar Dhia, tré ímpídhe na Maighdine Muire</span></p>
</div>
<pb n="225"/>
<div><lb n="8002"/><p><span>agus na naomh go léir, agus tré ímpídhe Phádraig agus</span>
<lb n="8003"/><span>Bhríghde agus Cholum Cille agus naomh Éirean go léir, an</span>
<lb n="8004"/><span>Creideamh agus sliocht Gaedhal do thabhairt saor as an ngleic</span>
<lb n="8005"/><span>uathbhásach a bhí ag teacht ortha.</span></p>
<lb n="8006"/>
<lb n="8007"/><p><span>“Tá an nídh sin d'á dhéanamh cheana, a Árdrígh,” arsa</span>
<lb n="8008"/><span>Maolshuathain.  “Tá sé 'á dhéanamh ar fuid na h-Éirean ins</span>
<lb n="8009"/><span>gach áit 'n-a bhfuil sagart agus pobul, agus Aifrean d'á</span>
<lb n="8010"/><span>rádh, agus tá sé 'á dhéanamh ins gach mainistir agus ins gach</span>
<lb n="8011"/><span>conbhint ban riaghalta.  Ach cuirfead an teachtaireacht</span>
<lb n="8012"/><span>tímpal, mar sin féin.  B'fhéidir gur déine-de a déanfar an</span>
<lb n="8013"/><span>guidhe an teachtaireacht do chur tímpal uait-se, a Árdrígh.</span>
<lb n="8014"/><span>Ní fhéadfaidh an guidhe bheith ró dhian.”</span></p>
<lb n="8015"/>
<lb n="8016"/><p><span>“Ní fhéadfaidh,” arsa Brian, “ná chómh dian agus ba mhaith</span>
<lb n="8017"/><span>é bheith.  Ba mhaith liom, thar gach nídh eile, go mbéadh Naomh</span>
<lb n="8018"/><span>Ídhbirt an Aifrinn d'á dhéanamh coitchianta ar an íntinn</span>
<lb n="8019"/><span>chéadna.</span></p>
<lb n="8020"/>
<lb n="8021"/><p><span>“Curfar san sa teachtaireacht, a Árdrígh,” arsa Maol-</span>
<lb n="8022"/><span>shuathain.</span></p>
<lb n="8023"/>
<lb n="8024"/><p><span>Do cuireadh an teachtaireacht san mór-thímpal na h-Éirean.</span></p>
<lb n="8025"/>
<lb n="8026"/><p><span>An fhaid a bhí an chaint sin ar siúbhal idir Bhrian agus</span>
<lb n="8027"/><span>Maolshuathain bhí aos óg an bhaile imthighthe amach, gach bóthar</span>
<lb n="8028"/><span>agus gach cómhngar, soir an treó 'n-a raibh rígh Laighean agus</span>
<lb n="8029"/><span>a chualacht ag teacht, chun go bhfeicfidís an rígh, agus na</span>
<lb n="8030"/><span>h-uaisle iasachta, agus na crainn mhóra.  Fé dheire do</span>
<lb n="8031"/><span>chonacadar an rígh agus chonacadar na h-uaisle iasachta agus</span>
<lb n="8032"/><span>chonacadar na crainn.  Bhí fiche fear, deichniúbhair ar gach</span>
<lb n="8033"/><span>taobh, fé gach crann acu.  Bhíodar ag siúbhal go breagh réidh.</span>
<lb n="8034"/><span>D'iompuigh an t-aos óg leó siar agus thánadar go Ceann</span>
<lb n="8035"/><span>Cora.  Tháinig Brian amach agus chuir sé fáilte roim rígh</span>
<lb n="8036"/><span>Laighean.  Do leigeadh na crainn anuas ar an bpáirc bhreagh</span>
<lb n="8037"/><span>ghlas a bhí amach ó'n ríghtheighlach.  Do rugadh na fir isteach</span>
<lb n="8038"/><span>agus do cuireadh gach cóir ortha.  Ansan d'imthigh na fir</span>
<lb n="8039"/><span>abhaile agus d' fhan an rígh i bhfochair Bhriain chun raint</span></p>
</div>
<pb n="226"/>
<div><lb n="8040"/><p><span>laethanta chaitheamh ag caint agus ag cómhluadar leis:</span>
<lb n="8041"/><span>Tháinig sé mar a raibh an Árdrígan, a dhrifiúr.</span></p>
<lb n="8042"/>
<lb n="8043"/><p><span>“Seó, a Ghormfhlaith,” ar seisean, “do chailleas an cnaipe</span>
<lb n="8044"/><span>óir a bhí sa bhrat so agam.  Feuch a' bhféadfá cnaipe do chur</span>
<lb n="8045"/><span>ann dom.”</span></p>
<lb n="8046"/>
<lb n="8047"/><p><span>“Conus a chaillis an cnaipe?” ar sise.</span></p>
<lb n="8048"/>
<lb n="8049"/><p><span>“Nuair a bhíomair ag teacht leis na trí crannaibh,” ar</span>
<lb n="8050"/><span>seisean, “bhí muintir Uíbh Fáilge fé chrann acu agus muintir</span>
<lb n="8051"/><span>Uíbh Faoláin fé chrann eile agus muintir Mhuireadhaigh fé'n</span>
<lb n="8052"/><span>dtrímhadh crann.  Bhíomair ag teacht tré Shliabh an Bhogaig.</span>
<lb n="8053"/><span>Níor bh'fhéidir dos na trí buidhnibh gluaiseacht i n-aonfheacht.</span>
<lb n="8054"/><span>Níor bh'fholáir dóibh gluaiseacht i ndiaigh 'chéile.  D' éirigh</span>
<lb n="8055"/><span>eatartha feuchaint cé'cu buidhean a bhéadh ar tusach.  Bhí fearg</span>
<lb n="8056"/><span>ag teacht ortha.  Ní ghéillfeadh aon bhuidhean acu do bhuidhean</span>
<lb n="8057"/><span>eile.  Shíleas go mbéadh sé 'n-a bhruidhin chaorthainn eatartha.</span>
<lb n="8058"/><span>Níor dheineas féin ach túirliocan de m' chapal agus dul agus</span>
<lb n="8059"/><span>mo ghuala chur fé'n gcrann a bhí ag muintir Uíbh Faoláin.</span>
<lb n="8060"/><span>Nuair a chonaic an dá bhuidhin eile an méid sin tharaingeadar</span>
<lb n="8061"/><span>siar agus bhí an tsíthcháin againn.  Nuair a tháinig meághchaint</span>
<lb n="8062"/><span>an chrainn ar mo ghualainn do sgeinn an cnaipe as an mbrat</span>
<lb n="8063"/><span>agus do chailleas é.”</span></p>
<lb n="8064"/>
<lb n="8065"/><p><span>Bhí Gormfhlaith ag éisteacht leis agus ag feuchaint air an</span>
<lb n="8066"/><span>fhaid a bhí sé ag caint.  Nuair a stad sé níor dhein sí ach an</span>
<lb n="8067"/><span>brat do chaitheamh sa teine.  Do las an brat agus do</span>
<lb n="8068"/><span>loisgeadh 'n-a luaithrigh é os cómhair na beirte agus iad ag</span>
<lb n="8069"/><span>feuchaint air.  Brat ana dhaor ab eadh é.  Níor bh'fhada</span>
<lb n="8070"/><span>roimis sin ó thug Brian do rígh Laighean é.  Bhí iongnadh agus</span>
<lb n="8071"/><span>alltacht ar rígh Laighean nuair a chonaic sé cad a bhí déanta</span>
<lb n="8072"/><span>ag Gormfhlaith.  Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag eirighe</span>
<lb n="8073"/><span>dhi.  Níor fhág sí abhfad gan eólus é.  Do sheasaimh sí ar a</span>
<lb n="8074"/><span>aghaidh amach agus a gnúis áluinn ar lasadh le buile feirge,</span>
<lb n="8075"/><span>agus a dhá súil, agus ba bhreagh an dá shúil iad, ag taithneamh</span>
<lb n="8076"/><span>le solus éigin nár bh' fhóghanta.  Do chaoluigh na fabhraí anuas</span></p>
</div>
<pb n="227"/>
<div><lb n="8077"/><p><span>ortha agus do dhoirchigh a h-aghaidh, fé mar a thiocfadh sgamal</span>
<lb n="8078"/><span>ar an ngréin, agus dubhairt sí, tré n-a fiacalaibh, i gcogar</span>
<lb n="8079"/><span>nách mór:—</span></p>
<lb n="8080"/>
<lb n="8081"/><p><span>“A rádh gur rug sé am' beathaigh orm mo dhritháir a bheith</span>
<lb n="8082"/><span>n-a bheithigheach iompair ag Brian!”</span></p>
<lb n="8083"/>
<lb n="8084"/><p><span>Nuair a dúbhairt sí an focal san d'iompuigh sí uaidh agus</span>
<lb n="8085"/><span>do ghluais sí ag rástáil síos agus suas an seómra.  Do</span>
<lb n="8086"/><span>leath a dhá shúil air-sean, agus ní fheidir sé cad ba mhaith dó</span>
<lb n="8087"/><span>a rádh.  D'iompuigh sí airís air sar a raibh uain aige ar phuínn</span>
<lb n="8088"/><span>machtnaimh a dhéanamh.</span></p>
<lb n="8089"/>
<lb n="8090"/><p><span>“Ní ró fhada,” ar sise, “go mbeidh sé 'n-a bheithigheach</span>
<lb n="8091"/><span>iompair ag Murchadh, leis!  Ansan iseadh a bainfear obair</span>
<lb n="8092"/><span>as an mbeithigheach.  Ansan iseadh a curfar an t-ualach air,</span>
<lb n="8093"/><span>agus má chuirean sé stailc suas ní bheidh ach an bata thabhairt</span>
<lb n="8094"/><span>dó!”</span></p>
<lb n="8095"/>
<lb n="8096"/><p><span>“Tá an éagcóir agat, a bhean!” ar seisean.  “Ná tabhair</span>
<lb n="8097"/><span>a thuille de'n chaint sin dómh-sa mar ní glacfar uait í.  Níor</span>
<lb n="8098"/><span>dheineas aon rud ach an rud ba cheart do Chríostaidhe a</span>
<lb n="8099"/><span>dhéanamh chun daoine gan chiall do choimeád ó n-a chéile</span>
<lb n="8100"/><span>mharbhughadh.  'A'm beithigheach iompair ag Brian”!  Is ró</span>
<lb n="8101"/><span>maith an bhail ort nách fear thu!  Dá mb' eadh ní déarfá an</span>
<lb n="8102"/><span>chaint sin.  Dá n-abarthá ní déarfá an tarna h-uair í!”</span></p>
<lb n="8103"/>
<lb n="8104"/><p><span>Do stad sí airís ar a aghaidh amach agus do chaoluigh na</span>
<lb n="8105"/><span>súile i dtreó gur bheag ná go rabhdar dúnta.</span></p>
<lb n="8106"/>
<lb n="8107"/><p><span>“Ní déarfainn,” ar sise.  “Níor ghádh dom é.  Ní gádh</span>
<lb n="8108"/><span>dhom an chaint do rádh anois.  Déarfaidh daoine nách mé í.</span>
<lb n="8109"/><span>Déarfaidh muintir Uíbh Faoláin í, ag maoidheamh as an gcuma</span>
<lb n="8110"/><span>'n-a bhfuaradar tusach ar an dá mhuintir eile.  Déarfaidh an</span>
<lb n="8111"/><span>dá muintir eile í ag gearán ar an éagcóir a deineadh ortha.</span>
<lb n="8112"/><span>Raghaidh an chaint ó bhéal go béal ar fuid na h-Éirean.</span>
<lb n="8113"/><span>Raghaidh an chaint ó shliocht go sliocht an fhaid a bheidh sliocht</span>
<lb n="8114"/><span>Gaedhal beó; “Dhein rígh Laighean beithigheach iompair dé féin</span>
<lb n="8115"/><span>do Bhrian.”  Conus a chuirfir-se fhiachaibh ar na daoine gan an</span></p>
</div>
<pb n="228"/>
<div><lb n="8116"/><p><span>focal do rádh an tarna h-uair!  Mairfidh an focal, a rígh,</span>
<lb n="8117"/><span>an fhaid a mhairfir-se, an fhaid a mhairfidh aoinne de d' shliocht</span>
<lb n="8118"/><span>i n-Éirinn.  Cad 'déarfaid Laighnigh feasta nuair a caithfear</span>
<lb n="8119"/><span>ins na súilibh ortha go bhfuil an rígh atá ortha n-a bheithigheach</span>
<lb n="8120"/><span>iompair ag Brian!”</span></p>
<lb n="8121"/>
<lb n="8122"/><p><span>An túisge 'n-a raibh an méid sin as a béal aici bhí sí</span>
<lb n="8123"/><span>imthighthe amach dorus a bhí i n-iachtar an tseómra agus an</span>
<lb n="8124"/><span>dorus dúnta 'n-a diaigh aici agus an eochair casta sa ghlas</span>
<lb n="8125"/><span>aici.</span></p>
<lb n="8126"/>
<lb n="8127"/><p><span>D'fhág sí ansúd n-a sheasamh é agus a mheabhair bainte dhé</span>
<lb n="8128"/><span>nách mór.  D'fhan sé ar feadh abhfad gan aon chor a chur dé.</span>
<lb n="8129"/><span>Fé dheire bhuail sé amach.  Chuir sé an dínnéar agus an</span>
<lb n="8130"/><span>tráthnóna dhé gan puínn cainte dhéanamh le h-aoinne.  Nuair</span>
<lb n="8131"/><span>a bhí an dínnéar caithte agus an chuideachta sgaipithe bhuail sé</span>
<lb n="8132"/><span>isteach i seómra n-a raibh uaisle ag imirt fichille ann.  Bhí</span>
<lb n="8133"/><span>Murchadh agus Conáing, beirt de mhacaibh Bhriain, ag imirt</span>
<lb n="8134"/><span>chluiche, agus iad 'á ímirt go dian.  Bhí rígh Laighean 'n-a</span>
<lb n="8135"/><span>sheasamh os a gcionn ag feuchaint ar an gcluiche.  Thug sé fé</span>
<lb n="8136"/><span>ndeara dá n-aistirighadh Conáing fear áirighthe go mbuadhfadh</span>
<lb n="8137"/><span>sé an cluiche.  Thug sé cómhartha éigin do Chonáing.  Do dhein</span>
<lb n="8138"/><span>Conáing an t-aistiriughadh agus do bhuaidh sé an cluiche.</span></p>
<lb n="8139"/>
<lb n="8140"/><p><span>Bhí fhios ag Murchadh gur thug rígh Laighean an cómhartha uaidh.</span></p>
<lb n="8141"/>
<lb n="8142"/><p><span>“Is fearr an chómhairle a thugais do Chonáing anois, a rígh,”</span>
<lb n="8143"/><span>arsa Murchadh leis, “'ná an chómhairle thugais dos na</span>
<lb n="8144"/><span>Lochlanaigh roimh chath Ghleanna Mháma.  Do buadhadh ortha mar</span>
<lb n="8145"/><span>gheall ar an gcómhairle úd a thugais-se dhóibh.”</span></p>
<lb n="8146"/>
<lb n="8147"/><p><span>“Tabharfad cómhairle a bheidh níos fearr 'ná an chómhairle</span>
<lb n="8148"/><span>sin dóibh lá eile,” arsa rígh Laighean.</span></p>
<lb n="8149"/>
<lb n="8150"/><p><span>“Má 'seadh,” arsa Murchadh, “ná dein aon dearmhad de</span>
<lb n="8151"/><span>chrann a bheidh folamh 'n-a lár a bheith i n-aice na h-áite agat</span>
<lb n="8152"/><span>chun dul i bhfolach ann, fé mar a chuadhais sa chrann i nGleann</span>
<lb n="8153"/><span>Mháma.  Agus bíodh an poll mór a dhóthin i dtreó go</span>
<lb n="8154"/><span>bhféadfair do chosa tharang isteach.  Mura mbéadh do chosa</span></p>
</div>
<pb n="229"/>
<div><lb n="8155"/><p><span>bheith lasmuich de'n pholl a bhí sa chrann úd i nGleann Mháma</span>
<lb n="8156"/><span>ní fheicfinn tú ann i n-aon chor.”</span></p>
<lb n="8157"/>
<lb n="8158"/><p><span>D'iompuigh rígh Laighean agus do rith sé an dorus amach.</span></p>
<lb n="8159"/>
<lb n="8160"/><p><span>“Ó, a Mhurchadh,” arsa Conáing, “tá cathughadh orm nár</span>
<lb n="8161"/><span>leigeas orm nár thuigeas an cómhartha!  Tá fearg air.</span>
<lb n="8162"/><span>Beidh an t-Árdrígh ar buile chúghainn mar gheall air.”</span></p>
<lb n="8163"/>
<lb n="8164"/><p><span>“Ná féadfadh sé é féin d'iompar!” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="8165"/>
<lb n="8166"/><p><span>“Is truagh mar a thráchtais i n-aon chor ar an gcrann!”</span>
<lb n="8167"/><span>arsa Conaing.</span></p>
<lb n="8168"/>
<lb n="8169"/><p><span>“Dá mba ná béadh agat ach aon gháire amháin, a Chonáing,”</span>
<lb n="8170"/><span>arsa Murchadh, “dhéanfá an gháire sin dá bhfeicfeá é nuair a</span>
<lb n="8171"/><span>rugas ar dhá chois air agus tharaingeas amach a' poll an</span>
<lb n="8172"/><span>chrainn é.  Ní raibh aon choinne i n-aon chor agam gur bh'é a</span>
<lb n="8173"/><span>bhí agam go dtí go raibh sé taraingthe amach agam.  Tá sé</span>
<lb n="8174"/><span>riamh ag gabháil páirt na Lochlanach a gan fhios.  Gabhadh sé a</span>
<lb n="8175"/><span>bpáirt os cómhair an tsaoghail agus ní déarfad focal leis!</span>
<lb n="8176"/><span>Ach 'ghá leigint air go bhfuil sé dílis dúinn agus ansan ag</span>
<lb n="8177"/><span>déanamh an fhill orainn!”</span></p>
<lb n="8178"/>
<lb n="8179"/><p><span>Ní fheacadar rígh Laighean an chuid eile de'n oídhche.</span>
<lb n="8180"/><span>D'imthigh sé roim lá agus thug sé aghaidh soir abhaile.  Nuair</span>
<lb n="8181"/><span>a tháinig an mhaidion do fuaradh go raibh sé imthighthe.  Do</span>
<lb n="8182"/><span>h-innseadh do Bhriain an rud a thuit amach i dtaobh an chluiche.</span>
<lb n="8183"/><span>Chomáin Brian teachtaire i ndiaigh rígh Laighean 'ghá iaraidh air</span>
<lb n="8184"/><span>casadh agus go ndéanfaí leórghníomh sa n-easonóir a tugadh</span>
<lb n="8185"/><span>dó.  Go raibh tabharthaisí ag Brian le bronnadh air mar</span>
<lb n="8186"/><span>gheall ar na crainn a thabhairt chuige.</span></p>
<lb n="8187"/>
<lb n="8188"/><p><span>Tháinig an teachtaire suas leis.  Thug sé a theachtaireacht</span>
<lb n="8189"/><span>dó.  Bhí bata 'n-a láimh ag rígh Laighean.  Níor dhein sé ach</span>
<lb n="8190"/><span>cúpla buille de'n bhata thabhairt sa cheann do theachtaire an</span>
<lb n="8191"/><span>Árdrígh, agus comáint leis soir.  Ar ghuaillibh fear a tugadh</span>
<lb n="8192"/><span>abhaile an teachtaire.  Nuair a chonaic muintir ríghtheighlaigh</span>
<lb n="8193"/><span>Bhriain an cor a bhí ar an dteachtaire d'iaradar ar Bhrian</span>
<lb n="8194"/><span>leigint dóibh rígh Laighean do leanmhaint agus é thabhairt thar</span>
<lb n="8195"/><span>n-ais 'n-a phrísúnach.  Ní thoileóch' Brian chuige sin.</span>
<lb n="8196"/></p>
</div>
<pb n="230"/>
<div><lb n="8197"/><p><span>“Is do rígh Laighean a tugadh an easonóir ar dtúis,” arsa</span>
<lb n="8198"/><span>Brian.  “Leigtear dó imtheacht slán abhaile.  Ansan</span>
<lb n="8199"/><span>raighmíd soir agus bainfimíd sásamh dé agus dorus a thíghe</span>
<lb n="8200"/><span>féin.”</span></p>
<lb n="8201"/>
<lb n="8202"/><p><span>Chómh luath agus a fuair Gormfhlaith go raibh rígh Laighean</span>
<lb n="8203"/><span>imthighthe i bhfeirg agus go raibh an easonóir tabhartha aige do</span>
<lb n="8204"/><span>theachtaire Bhriain, bhí fhios aici go raibh sé n-a chogadh dhearg</span>
<lb n="8205"/><span>eatartha.  Sin a raibh uaithi.  Chomáin sí teachtaire go Baile</span>
<lb n="8206"/><span>Átha Cliath ag triall ar Shitric agus ar Amhlaoibh 'ghá innsint</span>
<lb n="8207"/><span>dóibh cad a bhí tuitithe amach.</span></p>
<lb n="8208"/>
<lb n="8209"/><p><span>“Anois an t-am agaibh!” ar sise.  “Tagadh bhúr neart</span>
<lb n="8210"/><span>go léir chómh tapaidh agus is féidir é.  Beidh an gnó eile</span>
<lb n="8211"/><span>déanta agam-sa agus ag Lonán sar a mbeidh bhúr neart</span>
<lb n="8212"/><span>cruinnighthe, tagaithe.”</span></p>
<lb n="8213"/>
<lb n="8214"/><p><span>CAIBIDIOL XX.</span></p>
<lb n="8215"/>
<lb n="8216"/><p><span>RÍGH LAIGHEAN.</span></p>
<lb n="8217"/>
<lb n="8218"/><p><span>Duine b'eadh rígh Laighean nár chuir aoinne puínn suime i</span>
<lb n="8219"/><span>n-aon rud a dhéanfadh sé ná i n-aon nídh a déarfadh sé.</span>
<lb n="8220"/><span>Fear baoth ab eadh é.  Mheas sé féin ná raibh duine ar bith</span>
<lb n="8221"/><span>dob' fhearr ciall agus tuisgint 'ná é, ach níor bh'é sin meas</span>
<lb n="8222"/><span>daoine eile air.  Bhí sé ollamh i gcómhnuighe chun daoine eile</span>
<lb n="8223"/><span>do chómhairliughadh.  Do leigeadh daoine ortha go nglacfaidís</span>
<lb n="8224"/><span>an chómhairle, ach ní ghlacaidís.  Thugadh sé a aigne do gach</span>
<lb n="8225"/><span>aoinne agus ní thugadh aoinne a aigne dhó-san.  Dá</span>
<lb n="8226"/><span>dtugaidís ní choimeádfadh sé rún.  Bhí sé ar thaobh na</span>
<lb n="8227"/><span>Lochlanach i gcath Ghleanna Mháma agus bhí sé amuich air gur</span>
<lb n="8228"/><span>mar gheall ar chómhairle éigin a thug sé dhóibh a chuaidh an lá</span></p>
</div>
<pb n="231"/>
<div><lb n="8229"/><p><span>n-a gcoinnibh.  Tar éis an chatha bhí Murchadh agus Dúlainn</span>
<lb n="8230"/><span>Óg ag gabháil tímpal ag feuchaint i ndiaigh na bhfear ngunta.</span>
<lb n="8231"/><span>Chonacadar crann agus poll dreóite ann agus a lár folamh.</span>
<lb n="8232"/><span>Bhí dhá chois duine amach as an bpoll.  Do rug Murchadh ar</span>
<lb n="8233"/><span>an dá chois agus tharaing sé an duine amach a' poll an</span>
<lb n="8234"/><span>chrainn.  Cé bhéadh aige ach Maolmórdha!  Dhein Murchadh</span>
<lb n="8235"/><span>agus Dúlainn gáirí a ndóthin nuair a chonacadar cé bhí acu.</span>
<lb n="8236"/><span>Do deineadh rígh ar Laighnibh 'n-a dhiaigh san dé tré chómhairle</span>
<lb n="8237"/><span>Ghormfhlaith agus Shitric.</span></p>
<lb n="8238"/>
<lb n="8239"/><p><span>Níor thug Gormfhlaith ná Sitric ná Amhlaoibh fios ná eólus</span>
<lb n="8240"/><span>dó ar an uisge-fé-thalamh a bhí ar siúbhal acu i gcoinnibh</span>
<lb n="8241"/><span>Bhriain agus Mhurchadh.  Ní fhéadfaidís é.  Do sgoilfeadh air</span>
<lb n="8242"/><span>nó do leigfeadh sé amach é.  Do leigeadar dó go dtí go</span>
<lb n="8243"/><span>raibh gach aon nídh ollamh acu i gcóir an chogaidh.  Theastuigh</span>
<lb n="8244"/><span>uatha ansan é féin agus slóighte Laighean a bheith ar a dtaobh</span>
<lb n="8245"/><span>féin, i gcoinnibh Bhriain, sa chogadh.  Chuige sin iseadh chuir</span>
<lb n="8246"/><span>Gormfhlaith an fhearg air nuair a chuaidh sé go Ceann Cora</span>
<lb n="8247"/><span>leis na crannaibh.  Dhein sí an gnó go feilimionta.</span>
<lb n="8248"/><span>Tháinig sé go Ceann Cora an uair sin agus gan idir é agus</span>
<lb n="8249"/><span>Brian ach an caradas ba threise agus ba dhílse.  D'fhág sé</span>
<lb n="8250"/><span>Ceann Cora agus gan 'n-a chroídhe do Bhrian ach fuath agus</span>
<lb n="8251"/><span>fíoch agus fearg, agus a chroídhe d'á losgadh ag an bhfocal</span>
<lb n="8252"/><span>úd a chuir Gormfhlaith isteach 'n-a chluais, é bheith 'n-a</span>
<lb n="8253"/><span>“beithigheach iompair ag Brian!”  Bhí sé lán cheapaithe ar</span>
<lb n="8254"/><span>dhul, gan stad gan ríghneas, ag triall ar Shitric agus ar a</span>
<lb n="8255"/><span>dh'innsint dó cad é an tarcuisne a tugadh dó i gCeann</span>
<lb n="8256"/><span>Cora, agus ar a iaraidh air cabhrughadh leis chun an tarcuisne</span>
<lb n="8257"/><span>do dhíoghalt ar Bhrian agus ar Mhurchadh agus ortha go léir.</span></p>
<lb n="8258"/>
<lb n="8259"/><p><span>Nuair a bhí san mar sin bhí a h-aidhm féin curtha chun cinn</span>
<lb n="8260"/><span>go h-áluinn ag Gormfhlaith.  Bhí rígh Laighean gabhtha isteach go</span>
<lb n="8261"/><span>daingean aici ar a taobh féin, sa chogadh a bhí ag teacht, agus</span>
<lb n="8262"/><span>ní raibh aon phioc d'á fhios ag rígh Laighean ná gur bh'é a ghnó</span>
<lb n="8263"/><span>féin a bhí aige d'á dhéanamh; ná gur bh'é a fhuath féin agus a</span></p>
</div>
<pb n="232"/>
<div><lb n="8264"/><p><span>mhiosgais féin a bhí aige d'á shásamh i gcoinnibh Bhriain.  Bhí</span>
<lb n="8265"/><span>gnó Ghormfhlaith aige d'á dhéanamh chun a toile go h-iomlán</span>
<lb n="8266"/><span>agus ní raibh aon bhaoghal go leigfeadh sé amach aon rún,</span>
<lb n="8267"/><span>mar níor tugadh dó aon rún.</span></p>
<lb n="8268"/>
<lb n="8269"/><p><span>Sar a raibh uain ag Maolmórdha ar bheith sa bhaile ó Cheann</span>
<lb n="8270"/><span>Cora bhí teachtaire Ghormfhlaith i mBaile Átha Cliath 'ghá</span>
<lb n="8271"/><span>innsint do Shitric cad a bhí déanta.  Chómh luath agus do</span>
<lb n="8272"/><span>shrois Maolmórdha an baile siúd isteach go Baile Átha Cliath</span>
<lb n="8273"/><span>é 'ghá innsint do Shitric cad a d'imthigh air i gCeann Cora</span>
<lb n="8274"/><span>agus 'ghá iaraidh air a pháirt do ghabháil i gcoinnibh Bhriain.</span></p>
<lb n="8275"/>
<lb n="8276"/><p><span>“Geóbhad, a rígh,” arsa Sitric, “do pháirt i gcoinnibh</span>
<lb n="8277"/><span>Bhriain, agus ní mise amháin a gheóbhaidh do pháirt 'n-a choinnibh.</span>
<lb n="8278"/><span>Geóbhaidh rígh Lochlan do pháirt 'n-a choinnibh.  Agus geóbhaidh</span>
<lb n="8279"/><span>rígh na h-Ioruaidhe do pháirt 'n-a choinnibh.  Agus geóbhaid</span>
<lb n="8280"/><span>ríghthe nách iad do pháirt 'n-a choinnibh.  Comáinfead teachtairí</span>
<lb n="8281"/><span>láithreach ag triall ortha 'ghá iaraidh ortha teacht anso go cuan</span>
<lb n="8282"/><span>Bhaile Átha Cliath chomh luath i n-Éirinn agus is féidir é, chun</span>
<lb n="8283"/><span>do pháirt-se ghabháil, agus díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus</span>
<lb n="8284"/><span>ar a chlainn mar gheall ar a bhfuil d' olc déanta acu ar</span>
<lb n="8285"/><span>chlannaibh Lochlan le fada bhliantaibh.  Imthigh-se abhaile, a</span>
<lb n="8286"/><span>rígh,” ar seisean, “agus cruinnigh do neart agus cuir thu</span>
<lb n="8287"/><span>féin i dtreó, agus bí anso le d' shlóightibh nuair a thiocfaidh</span>
<lb n="8288"/><span>an neart iasachta.”</span></p>
<lb n="8289"/>
<lb n="8290"/><p><span>D'imthigh rígh Laighean abhaile agus dhírigh sé ar a shlóighte do</span>
<lb n="8291"/><span>chruinniughadh agus do ghleusadh.  D'inis sé do gach aoinne</span>
<lb n="8292"/><span>cad é an tarcuisne a tugadh dó i gCeann Cora, conus mar</span>
<lb n="8293"/><span>a caitheadh Gleann Mháma ins na súilibh air féin agus ar</span>
<lb n="8294"/><span>Laighneachaibh, agus conus mar adúbhairt Murchadh, mac</span>
<lb n="8295"/><span>Bhriain, leis féin agus leis na Laighneachaibh gan aon dá chuid</span>
<lb n="8296"/><span>a dhéanamh d'á ndícheal.</span></p>
<lb n="8297"/>
<lb n="8298"/><p><span>Do chealg an chaint sin na Laighneacha, agus dúbhradar go</span>
<lb n="8299"/><span>mbéadh lá eile acu féin agus go ndíolfadh Brian agus</span>
<lb n="8300"/><span>Murchadh, agus Clann Chais go léir, a' Gleann Mháma.</span>
<lb n="8301"/></p>
</div>
<pb n="233"/>
<div><lb n="8302"/><p><span>Bhíodar ag dhéanamh na h-oibre a bhí geártha amach dóibh ag</span>
<lb n="8303"/><span>Gormfhlaith, agus ní raibh aon phioc d'á fhios acu gur bh' í sin</span>
<lb n="8304"/><span>obair a bhí acu 'á dhéanamh.  Ba dhoimhinn agus ba ghasta</span>
<lb n="8305"/><span>agus ba dhroch aigeanta an bhean Gormfhlaith, agus dob'</span>
<lb n="8306"/><span>ábalta an bhean í.  Ach bhí cluiche bháis a's bheatha aici d'á</span>
<lb n="8307"/><span>imirt le daoinibh a bhí beagán ró dhoimhinn di, agus ró ghasta</span>
<lb n="8308"/><span>dhi, agus ró ábalta dhi.  Do thuigeadar an cluiche a bhí aici</span>
<lb n="8309"/><span>d'á imirt agus do sgaoileadar léi.  Bhí bob aici d'á bhualadh</span>
<lb n="8310"/><span>ar rígh Laighean agus ar na Laighneachaibh, agus ní raibh aon</span>
<lb n="8311"/><span>phioc d'á fhios aici go raibh a chothrom, agus breis, de bhob d'á</span>
<lb n="8312"/><span>bhualadh, i láthair na h-uaire céadna, uirthi féin.</span>
<lb n="8313"/></p>
</div>
<pb n="234"/>
<div><lb n="8314"/><p><span>LEABHAR A TRÍ.</span></p>
<lb n="8315"/>
<lb n="8316"/><p><span>CAIBIDIOL I.</span></p>
<lb n="8317"/>
<lb n="8318"/><p><span>COR I N-AGHAIDH AN CHAIM.</span></p>
<lb n="8319"/>
<lb n="8320"/><p><span>Raint laethanta tar éis rígh Laighean a dh' imtheacht i bhfeirg</span>
<lb n="8321"/><span>ó Cheann Cora bhí Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg i</span>
<lb n="8322"/><span>bhfochair a cheile i gcómhairle.  Bhí a lán neithe acu 'á bhreith-</span>
<lb n="8323"/><span>niughadh.  Bhíodar ag áireamh na mílte fear a féadfaí</span>
<lb n="8324"/><span>thabhairt as gach triúch nuair a thiocfadh an ghlaodh.  Thuigeadar</span>
<lb n="8325"/><span>gur isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath a thiocfadh an namhaid</span>
<lb n="8326"/><span>iasachta.  Bhíodar ag breithniughadh na mbóithre a bhí ó Cheann</span>
<lb n="8327"/><span>Cora go Baile Átha Cliath; agus ó Uíbh Máine go Baile</span>
<lb n="8328"/><span>Átha Cliath; agus ó Chaiseal go Baile Átha Cliath; agus ó</span>
<lb n="8329"/><span>thír na nDéise go Baile Átha Cliath; agus ó Chiarraighe go</span>
<lb n="8330"/><span>Baile Átha Cliath; agus mar sin, ó gach aon áit 'n-a raibh</span>
<lb n="8331"/><span>cuid de neart slógh Bhriain go dtí an áit i n-aice Bhaile</span>
<lb n="8332"/><span>Átha Cliath 'n-a gcaithfeadh a shlóighte go léir teacht agus</span>
<lb n="8333"/><span>cruinniughadh i gcoinnibh na slógh namhad iasachta a bhí ag teacht</span>
<lb n="8334"/><span>go h-Éirinn ó'n uile pháirt de'n domhan Lochlanach.  Ansan</span>
<lb n="8335"/><span>iseadh do tuigeadh go h-áluinn tairbhthe na h-oibre a bhí ag</span>
<lb n="8336"/><span>Brian 'á dhéanamh ar feadh abhfad roimis sin, nuair a bhí na</span>
<lb n="8337"/><span>bóithre breaghtha leathana aige 'á dhéanamh ins gach aon bhall</span>
<lb n="8338"/><span>agus nuair a bhí na drochaid bhreaghtha láidire aige 'á chur ar</span>
<lb n="8339"/><span>na h-aibhníbh.  Do tuigeadh, leis, an uair sin gur deineadh</span>
<lb n="8340"/><span>maitheas mór nuair a rugadh slóighte Bhriain go minic roimis</span>
<lb n="8341"/><span>sin, go Cill Mhaighneann i n-aice Bhaile Átha Cliath, an áit 'nar</span></p>
</div>
<pb n="235"/>
<div><lb n="8342"/><p><span>ghnáth le Brian dul agus longphort a dhéanamh agus raint</span>
<lb n="8343"/><span>aimsire chaitheamh, nuair a bhíodh gnó aige le déanamh, aighneas</span>
<lb n="8344"/><span>a shocarughadh idir ríghthibh, nó a smacht féin do chur i bhfeidhm.</span>
<lb n="8345"/><span>Bhí aithne mhaith ag Dál gCais ar na bóithribh ó Cheann Cora go</span>
<lb n="8346"/><span>Cill Mhaighneann.</span></p>
<lb n="8347"/>
<lb n="8348"/><p><span>Nuair a bhí cuid mhaith aimsire caithte sa chómhairle, agus</span>
<lb n="8349"/><span>caint agus breithniughadh déanta ar a lán neithe, táinig an</span>
<lb n="8350"/><span>t-am chun dul agus bia chaitheamh.  Tháinig teachtaire 'ghá rádh</span>
<lb n="8351"/><span>go raibh an bia ollamh.  D'eirigh an triúr agus thánadar go</span>
<lb n="8352"/><span>seómra an bhídh.  Shuighdar chun an bhúird.  Tháinig Gormfhlaith</span>
<lb n="8353"/><span>agus shuigh sí i n-aice an Árdrígh.  Bhí sí go séimh agus go</span>
<lb n="8354"/><span>soilbhir agus go gealgháiriteach leó, agus go mór mór leis</span>
<lb n="8355"/><span>an Árdrígh.  Bhí sí ag déanamh grínn agus suilt de'n chuma</span>
<lb n="8356"/><span>'n-ar chuir rígh Laighean fearg ar Mhurchadh nuair a dhein sé an</span>
<lb n="8357"/><span>bhagairt ar Chonáing sa chluiche.</span></p>
<lb n="8358"/>
<lb n="8359"/><p><span>“Níor dhéineas aon iongnadh de m' dhritháir,” ar sise.</span>
<lb n="8360"/><span>“Fear iseadh é, is dóich liom, nár theip an tuathal riamh air.</span>
<lb n="8361"/><span>Ach do deimhin agus go dearbhtha níor mheasas go ndéanfadh</span>
<lb n="8362"/><span>Murchadh an rud a dhein sé.”</span></p>
<lb n="8363"/>
<lb n="8364"/><p><span>“Cad a dheineas, a Árdrígan?” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="8365"/>
<lb n="8366"/><p><span>“Nuair a thagan fearg ort, a rígh,” ar sise, “ní h-aon</span>
<lb n="8367"/><span>dóichín tu.  Ach ní gnáth leat fearg a theacht ort gan puínn</span>
<lb n="8368"/><span>cúise.”</span></p>
<lb n="8369"/>
<lb n="8370"/><p><span>“Is fíor dhuit, a Árdrígan,” ar seisean.  “Ní raibh aon</span>
<lb n="8371"/><span>cheart agam a dhéanamh de'n sgéal ach neamhnídh, mar ní raibh</span>
<lb n="8372"/><span>ann ach neamhnídh.  Is truagh ná táinig sé thar n-ais nuair a</span>
<lb n="8373"/><span>tháinig an teachtaire suas leis.  Dá dtagadh d' admhóchainn</span>
<lb n="8374"/><span>láithreach go raibh an éagcóir agam agus d'iarfainn air mo</span>
<lb n="8375"/><span>leathsgéal do ghabháil.”</span></p>
<lb n="8376"/>
<lb n="8377"/><p><span>Níor chuir Brian ná Dúlainn aon fhocal isteach sa</span>
<lb n="8378"/><span>chómhrádh san.  Níor mhaith leó trácht i n-aon chor ar an</span>
<lb n="8379"/><span>easonóir a tugadh do theachtaire an Árdrígh.  Dar leó</span>
<lb n="8380"/><span>d'fhéadfadh rígh Laighean diúltughadh do chasadh agus gan an</span></p>
</div>
<pb n="236"/>
<div><lb n="8381"/><p><span>teachtaire do bhualadh.  Cuid ab eadh é sin de'n tuatal nár</span>
<lb n="8382"/><span>theip riamh ar rígh Laighean.</span></p>
<lb n="8383"/>
<lb n="8384"/><p><span>Ba ghnáth, i ndeire gach dínnéir, sódhluist éigin, nó</span>
<lb n="8385"/><span>mísleán éigin, do thabhairt isteach agus do chur ar an mbórd.</span>
<lb n="8386"/><span>Bhí gaidhrín na h-Árdríghna ar a ghlúin ag Murchadh agus é</span>
<lb n="8387"/><span>ag cimilt a bhaise dh'á dhrom, ag feitheamh leis na mísleáin.</span>
<lb n="8388"/><span>Lonán a bhí ag frithálamh.  Do tógadh chun siúbhail na miasa</span>
<lb n="8389"/><span>móra.  Tháinig Lonán isteach agus trí miasa beaga aige agus</span>
<lb n="8390"/><span>sórd éigin bídh ortha, agus aon mhias bheag amháin agus dhá</span>
<lb n="8391"/><span>ubhall uirthi.  Chuir sé an mhias ar a raibh na h-ubhla os</span>
<lb n="8392"/><span>cómhair na h-Árdríghna, agus na trí miasa eile os cómhair</span>
<lb n="8393"/><span>an trír fear.  D'fheuch sé ar Mhurchadh.  Chuir Murchadh a lámh</span>
<lb n="8394"/><span>anonn láithreach agus tharaing sé chuige an mhéisín a cuireadh</span>
<lb n="8395"/><span>os cómhair Bhriain agus an mhéisín a cuireadh os cómhair</span>
<lb n="8396"/><span>Dhúlainn.  Dhein sé an méid sin go tapaidh, i dtreó ná raibh</span>
<lb n="8397"/><span>uain ag aoinne acu ar aon phioc de'n bhia chur 'n-a bhéal.</span>
<lb n="8398"/><span>Ansan do thóg sé blúire de'n bhia agus chuir sé i mbéal an</span>
<lb n="8399"/><span>ghaidhrín é agus do sgaoil sé an gaidhrín uaidh ar an dtalamh.</span>
<lb n="8400"/><span>Shiúbhluigh an maidirín beagán ar an úrlár.  Ansan do thuit</span>
<lb n="8401"/><span>sé.  D' iompuigh sé na cheithre cosa anáirde.  Do croth na</span>
<lb n="8402"/><span>cosa ar feadh tamail bhig agus bhí an gaidhrín marbh.</span></p>
<lb n="8403"/>
<lb n="8404"/><p><span>D'fheuch Murchadh ar Ghormfhlaith.</span></p>
<lb n="8405"/>
<lb n="8406"/><p><span>“Dheinis láidir ár ndóthin dúinn é!” ar seisean.</span></p>
<lb n="8407"/>
<lb n="8408"/><p><span>Thug sé fé ndeara a lámh aici 'á chur isteach 'n a brollach.</span>
<lb n="8409"/><span>Do phreab sé anonn agus do rug sé ar an láimh.</span></p>
<lb n="8410"/>
<lb n="8411"/><p><span>“Ná dein é sin, a Árdrígan!” ar seisean.  Is amhlaidh</span>
<lb n="8412"/><span>a bhí sgian 'n-a brollach aici agus mheas sí Lonán do shádh</span>
<lb n="8413"/><span>leis an sgiain.</span></p>
<lb n="8414"/>
<lb n="8415"/><p><span>Nuair a bhí greim ag Murchadh ar a láimh d' fheuch sí ar</span>
<lb n="8416"/><span>Lonán, agus ba dhóich leat go sádhfadh sí é le n-a súilibh.</span>
<lb n="8417"/><span>An mhuintir a bhí láithreach an uair sin agus do chonaic a</span>
<lb n="8418"/><span>h-aghaidh agus í ag feuchaint ar Lonán, ní miste a rádh ná go</span>
<lb n="8419"/><span>bhfeacadar a diabhal coímhdeachta má chonaic aoinne riamh é.</span>
<lb n="8420"/></p>
</div>
<pb n="237"/>
<div><lb n="8421"/><p><span>“Do dhíolais mé!” ar sise le Lonán.</span></p>
<lb n="8422"/>
<lb n="8423"/><p><span>“Cad é an brígh atá leis an obair seo?” arsa Brian</span>
<lb n="8424"/><span>agus d'fheuch sé ó dhuine go duine d'á raibh láithreach.</span></p>
<lb n="8425"/>
<lb n="8426"/><p><span>“Tá, a Árdrígh,” arsa Murchadh, “go bhfuil oiread nímhe</span>
<lb n="8427"/><span>sa méid bídh atá ar na trí miasaibh beaga san agus mharbhóch'</span>
<lb n="8428"/><span>trí naonbhúir, ní áirighim triúr.”</span></p>
<lb n="8429"/>
<lb n="8430"/><p><span>D'fheuch Brian ar Lonán.</span></p>
<lb n="8431"/>
<lb n="8432"/><p><span>“Cad chuige dhuit a leithéid sin de ghníomh a dhéanamh?”</span>
<lb n="8433"/><span>ar seisean.</span></p>
<lb n="8434"/>
<lb n="8435"/><p><span>“Níor dhein sé ach an rud a dúbhradh leis a dhéanamh,” arsa</span>
<lb n="8436"/><span>Murchadh.</span></p>
<lb n="8437"/>
<lb n="8438"/><p><span>“Ní shaorfadh san i n-aon chor é!” arsa Brian.</span></p>
<lb n="8439"/>
<lb n="8440"/><p><span>“Osgail do bhéal agus inis an fhírinne do'n Árdrígh,”</span>
<lb n="8441"/><span>arsa Murchadh le Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="8442"/>
<lb n="8443"/><p><span>“Osgail-se féin do bhéal,” arsa Gormfhlaith, “agus inis</span>
<lb n="8444"/><span>an sgéal go léir dó.  Is dóich liom gur tu is fearr eólus</span>
<lb n="8445"/><span>air.”</span></p>
<lb n="8446"/>
<lb n="8447"/><p><span>“Cad é an ainim atá ort-sa?” arsa Murchadh le Lonán.</span></p>
<lb n="8448"/>
<lb n="8449"/><p><span>“Lonán mac Beathach, a rígh,” arsa Lonán.</span></p>
<lb n="8450"/>
<lb n="8451"/><p><span>“Airiú, an dritháir do Dhonn tu?” arsa Brian.</span></p>
<lb n="8452"/>
<lb n="8453"/><p><span>“Ó! Ó! Ó!” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="8454"/>
<lb n="8455"/><p><span>“Iseadh, a Árdrígh,” arsa Lonán.</span></p>
<lb n="8456"/>
<lb n="8457"/><p><span>“Tar i dtusach an sgéil, a Lonáin,” arsa Murchadh, “agus</span>
<lb n="8458"/><span>inis do'n Árdrígh é, tríd síos.”</span></p>
<lb n="8459"/>
<lb n="8460"/><p><span>“Déanfad sgéal gairid dé dhuit, a Árdrígh,” arsa Lonán.</span></p>
<lb n="8461"/>
<lb n="8462"/><p><span>“Thánag abhaile anso go h-Éirinn tar éis sgoileana agus</span>
<lb n="8463"/><span>coláistí an domhain do shiúbhal, agus cruinniughadh eóluis ar</span>
<lb n="8464"/><span>ghearántaibh agus ar thaomaibh an duine, agus ar na</span>
<lb n="8465"/><span>leighseanaibh is fearr ortha.  Ní rabhas abhfad sa bhaile nuair</span>
<lb n="8466"/><span>a chuir mo dhritháir, Donn, nídh am' chómhairle.</span></p>
<lb n="8467"/>
<lb n="8468"/><p><span>“‘Táthar ar tí an t-Árdrígh do chur chun báis le nimh,’ ar</span>
<lb n="8469"/><span>seisean.  ‘Tá aireachas maith 'á thabhairt dó,’ ar seisean, ‘ach</span>
<lb n="8470"/><span>tá sgannra orainn go léir le h-eagla go bhfaighfí caoi ar an</span></p>
</div>
<pb n="238"/>
<div><lb n="8471"/><p><span>ngníomh a dhéanamh i n-aimhdheóin ár n-aircheachais.  D'fhéadfá-</span>
<lb n="8472"/><span>sa beart a dhéanamh,” ar seisean, “a chuirfeadh an t-Árdrígh</span>
<lb n="8473"/><span>ó bhaoghal.’</span></p>
<lb n="8474"/>
<lb n="8475"/><p><span>“‘Cé atá ar a thí?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="8476"/>
<lb n="8477"/><p><span>“‘Tá Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus a mac, rígh Lochlanach</span>
<lb n="8478"/><span>Átha Cliath.’</span></p>
<lb n="8479"/>
<lb n="8480"/><p><span>“‘Cad é an tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="8481"/>
<lb n="8482"/><p><span>“‘Ní sa tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh atá an cheist,’ ar</span>
<lb n="8483"/><span>seisean, ‘ach sa tairbhthe is dóich leó a dhéanfaidh a bhás dóibh.</span>
<lb n="8484"/><span>Tá Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus Sitric ag obair, fé thalamh</span>
<lb n="8485"/><span>agus os cionn tailimh, chun geinte críche Lochlan agus críche</span>
<lb n="8486"/><span>na h-Ioruaidhe do chruinniughadh agus do thabhairt anso go</span>
<lb n="8487"/><span>h-Éirinn chun na nGaedhal do dhísgiughadh agus Éire bheith</span>
<lb n="8488"/><span>acu féin, agus Sitric a bheith i-n' Árdrígh ar Éirinn.  Dá</span>
<lb n="8489"/><span>bhfaghadh Brian bás le linn an chruinnighthe bheith déanta do</span>
<lb n="8490"/><span>thuitfeadh, dar leó, cómhacht Bhriain as a chéile.  Bhéadh ríghthe</span>
<lb n="8491"/><span>Éirean go léir ag marbhughadh a chéile chun teacht ar an</span>
<lb n="8492"/><span>Árdrígheacht, agus ba ró fhuiriste do chómhacht Lochlanach</span>
<lb n="8493"/><span>bualadh isteach agus an Árdrígheacht do sgiobadh uatha go</span>
<lb n="8494"/><span>léir.  Chuige sin,’ ar seisean, ‘tá Gormfhlaith ag faire</span>
<lb n="8495"/><span>feuchaint an bhfaghadh sí caoi ar nimh a thabhairt do Bhrian, agus</span>
<lb n="8496"/><span>táimíd-ne ag faire uirthi chun gan an chaoi a thabhairt di.</span>
<lb n="8497"/><span>Thugamair Niamh, inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla, go Ceann</span>
<lb n="8498"/><span>Cora, chun na faire dhéanamh, ach tá Gormfhlaith ró ghlic do</span>
<lb n="8499"/><span>Niamh.  D'á éaghmais sin ní réidhtighean faireachán de'n tsórd</span>
<lb n="8500"/><span>san le meón ná le h-aigne Niamh.  Thugamair fé ndeara go</span>
<lb n="8501"/><span>raibh a sláinte ag imtheacht uaithi sa n-obair.  Tá an aigne</span>
<lb n="8502"/><span>ró uasal ag Niamh.  Do mharbhóchadh faireachán de'n tsórd</span>
<lb n="8503"/><span>san í.  Díreach nuair a bhíomair i gcás ná raibh fhios againn</span>
<lb n="8504"/><span>cad ba mhaith dhúinn a dhéanamh shocaruigh Brian ar dhul ar a</span>
<lb n="8505"/><span>chuaird rígh.  An fhaid a bheidh sé ar an gcuaird agus</span>
<lb n="8506"/><span>Gormfhlaith i gCeann Cora ní'l baoghal air.  Ach nuair a bheidh</span>
<lb n="8507"/><span>an chuaird tabhartha ní fheadar an tsaoghal cad a dhéanfaimid.’</span>
<lb n="8508"/></p>
</div>
<pb n="239"/>
<div><lb n="8509"/><p><span>“‘Inis an sgéal go léir do Bhrian féin,’ arsa mise.</span></p>
<lb n="8510"/>
<lb n="8511"/><p><span>“‘Ní bhéadh aon mhaith ann,’ ar seisean.  ‘Ní chreidfeadh sé</span>
<lb n="8512"/><span>go ndéanfadh sí é, agus ansan is amhlaidh a bhéadh an</span>
<lb n="8513"/><span>chontabhairt níba mhó.’</span></p>
<lb n="8514"/>
<lb n="8515"/><p><span>“‘Agus cad 'tá agam-sa le déanamh?’ arsa mise.</span></p>
<lb n="8516"/>
<lb n="8517"/><p><span>‘Éist go cruinn liom’, ar seisean, ‘agus neósfad duit</span>
<lb n="8518"/><span>cad tá agat le déanamh.  Ní'l Sitric sásta nuair ná fuil</span>
<lb n="8519"/><span>an gnó d'á dhéanamh chómh tapaidh agus ba mhaith leis é.  D'á</span>
<lb n="8520"/><span>bhfaghadh sé duine a dhéanfadh an gnó níos tapamhla do</span>
<lb n="8521"/><span>thabharfadh sé tuarasdal maith dhó as an obair a dhéanamh.</span>
<lb n="8522"/><span>Imthigh-se go Baile Átha Cliath, ad' dhochtúir, mar 'dh eadh.</span>
<lb n="8523"/><span>Leig do Shitric tu dh'fhághail amach.  Tuigeadh sé uait, i</span>
<lb n="8524"/><span>ndiaigh ar ndiaigh, ná fuil aon ghrádh agat do Bhrian.  Nuair</span>
<lb n="8525"/><span>a thuigfidh sé an méid sin measfaidh sé go ndéanfair-se an</span>
<lb n="8526"/><span>gnó.  Curfar siar go Ceann Cora thu.  Beidh tú ann nuair</span>
<lb n="8527"/><span>a thiocfaidh Brian abhaile.  Ceapfar tu chun na h-oibre</span>
<lb n="8528"/><span>dhéanamh agus geallfar tuarasdal maith dhuit.  An fhaid a</span>
<lb n="8529"/><span>bheidh an gnó ar do láimh-se ní baoghal go gcurfar ar aon</span>
<lb n="8530"/><span>láimh eile an gnó.  Luigh isteach chun na h-oibre chómh maith</span>
<lb n="8531"/><span>agus dá mbeitheá dáiríribh.  Dein gach aon rud díreach mar</span>
<lb n="8532"/><span>a déarfar leat é dhéanamh.  Tabhair a toil féin do</span>
<lb n="8533"/><span>Ghormfhlaith.  Dein rud uirthi ins gach aon nídh a chuirfidh sí</span>
<lb n="8534"/><span>os do chómhair.  Ansan, nuair a thiocfaidh an t-am ceart</span>
<lb n="8535"/><span>chuige féadfair sgéidh uirthi.’</span></p>
<lb n="8536"/>
<lb n="8537"/><p><span>“Chuadhas go Baile Átha Cliath.  Thuit gach nídh amach</span>
<lb n="8538"/><span>díreach mar a mheas Donn a thuitfeadh.  Is uathbhásach an bhean</span>
<lb n="8539"/><span>í!” ar seisean, agus d' fheuch sé anonn ar Ghormfhlaith, mar</span>
<lb n="8540"/><span>fheuchfadh duine ar éan éigin neamh-choitchianta, nó ar</span>
<lb n="8541"/><span>bheithigheach neamh-choitchianta.</span></p>
<lb n="8542"/>
<lb n="8543"/><p><span>D'fheuch sise air, idir an dá shúil.</span></p>
<lb n="8544"/>
<lb n="8545"/><p><span>“Ní foláir a dh' admháil,” ar sise, “gur dheinis do ghnó</span>
<lb n="8546"/><span>go maith.  Bhuailis bob ar Shitric, agus bhuailis bob ar fhear</span>
<lb n="8547"/><span>atá níos géire go mór ná Sitric.  Bhuailis bob ar Amhlaoibh.</span></p>
</div>
<pb n="240"/>
<div><lb n="8548"/><p><span>Mura mbéadh san ní bhuailfeá an bob orm-sa mar a bhuailis.</span>
<lb n="8549"/><span>Is ábalta an buachail tu,” ar sise.  “Tháinig amhras am'</span>
<lb n="8550"/><span>aigne cúpla uair go mb' fhéidir go rabhais am' mhealladh, ach</span>
<lb n="8551"/><span>chuiris m' aigne chun suaimhnus gach uair acu le d'</span>
<lb n="8552"/><span>shímplidheacht.  Ó, is sleamhain an bioránach tu!  Is truagh</span>
<lb n="8553"/><span>nách ag triall orm féin a tháinís ar dtúis!  Ach nuair a</span>
<lb n="8554"/><span>tháinís chúgham ó'n mbeirt sin cad fhéadfainn a rádh!  Cad é</span>
<lb n="8555"/><span>an díobháil dom ach Amhlaoibh.”</span></p>
<lb n="8556"/>
<lb n="8557"/><p><span>“Cé h-é Amhlaoibh?” arsa Brian.</span></p>
<lb n="8558"/>
<lb n="8559"/><p><span>Chrom gach aoinne a cheann.</span></p>
<lb n="8560"/>
<lb n="8561"/><p><span>“Nách é sin an t-ógánach úd a thagadh anso aníos ó Inis</span>
<lb n="8562"/><span>Cathaigh in-aonfheacht le mac Thaidhg Mhóir uí Chealla?” arsa</span>
<lb n="8563"/><span>Brian.</span></p>
<lb n="8564"/>
<lb n="8565"/><p><span>Níor labhair aoinne, ach do las gnúis Mhurchadh.</span></p>
<lb n="8566"/>
<lb n="8567"/><p><span>“Ná neósfaidh aoinne dhom cé h-é an t-óganach úd?”</span>
<lb n="8568"/><span>arsa Brian.</span></p>
<lb n="8569"/>
<lb n="8570"/><p><span>“Ní'l ach aoinne amháin anso a dh'fhéadfadh an cheist sin do</span>
<lb n="8571"/><span>fhreagairt duit, a athair,” arsa Murchadh, agus do labhair sé</span>
<lb n="8572"/><span>go h-ana íseal.</span></p>
<lb n="8573"/>
<lb n="8574"/><p><span>D'éirigh Brian ó'n mbórd agus d' imthigh sé amach gan</span>
<lb n="8575"/><span>feuchaint ar Ghormfhlaith.</span></p>
<lb n="8576"/>
<lb n="8577"/><p><span>“Coimeádtar 'n-a prísúnach í,” arsa Murchadh le</span>
<lb n="8578"/><span>Dúlainn, agus d'imthigh sé amach i ndiaigh an Árdrígh.</span></p>
<lb n="8579"/>
<lb n="8580"/><p><span>“Tá cárbat na h-Árdríghna féin ollamh amuich chun</span>
<lb n="8581"/><span>bóthair,” arsa Lonán.  “Bhíomair chun imtheacht ar cos-</span>
<lb n="8582"/><span>anáirde go Baile Átha Cliath,” ar seisean, “chómh luath agus</span>
<lb n="8583"/><span>bhéadh an gníomh déanta,” agus chuir sé gáire as.</span></p>
<lb n="8584"/>
<lb n="8585"/><p><span>“Imthigh amach agus inis an méid sin do Mhurchadh,” arsa</span>
<lb n="8586"/><span>Dúlainn.  “Tabharfad-sa aire dhi seo.”</span></p>
<lb n="8587"/>
<lb n="8588"/><p><span>D'imthigh Lonán amach.  Bhí Brian agus Murchadh amuich</span>
<lb n="8589"/><span>agus iad ag siúbhal síos agus suas agus Brian ag caint.</span>
<lb n="8590"/><span>D' airigh sé an t-aon fhocal amháin ó Bhrian.</span></p>
<lb n="8591"/>
<lb n="8592"/><p><span>“Ní mac d' Amhlaoibh é.  Tuigim an sgéal go léir anois.”</span>
<lb n="8593"/></p>
</div>
<pb n="241"/>
<div><lb n="8594"/><p><span>Chonaic sé Lonán ag teacht 'n-a dtreó.</span></p>
<lb n="8595"/>
<lb n="8596"/><p><span>“A Lonáin, a mhic ó,” ar seisean, “tá comaoine mhór</span>
<lb n="8597"/><span>curtha agat orm!  Chuiris t'anam féin i gcontabhairt ar mo</span>
<lb n="8598"/><span>shon.”</span></p>
<lb n="8599"/>
<lb n="8600"/><p><span>“Is suarach le rádh m'anam-sa seachas t'anam-sa anois, a</span>
<lb n="8601"/><span>Árdrígh,” arsa Lonán.  “Ach a leithéid seo, a rígh,” ar</span>
<lb n="8602"/><span>seisean le Murchadh.  “Tá cárbat na h-Árdríghna ollamh</span>
<lb n="8603"/><span>chun bóthair.  Bhí socair aici ar dhul láithreach go h-Áth Cliath</span>
<lb n="8604"/><span>agus ar mise bhreith léi.  Do crochfaí mé chómh luath agus</span>
<lb n="8605"/><span>bhéinn thíos dá mbéadh an sgéal aici mar a mheas sí a bhéadh</span>
<lb n="8606"/><span>sé.  Siné tuarasdal a gheóbhainn uatha,” agus chuir sé</span>
<lb n="8607"/><span>gáire as.</span></p>
<lb n="8608"/>
<lb n="8609"/><p><span>“Tá san go maith!  Tá san go h-ana mhaith!” arsa</span>
<lb n="8610"/><span>Brian.  “Ní'l aon phioc d'á fhios ag aoinne cad 'tá tuitithe</span>
<lb n="8611"/><span>amach.  Cuir isteach sa chárbat í, a Mhurchadh, agus cuir</span>
<lb n="8612"/><span>buidhean fear léi síos go Baile Átha Cliath, agus fágtar</span>
<lb n="8613"/><span>thíos í.”</span></p>
<lb n="8614"/>
<lb n="8615"/><p><span>D'imthigh Brian isteach 'n-a sheómra féin, agus d'imthigh</span>
<lb n="8616"/><span>Murchadh agus Lonán chun an ruda a dh' órduigh sé do</span>
<lb n="8617"/><span>dhéanamh.  Thánadar isteach mar a raibh Dúlainn agus</span>
<lb n="8618"/><span>Gormfhlaith, agus an gaidhrín marbh.</span></p>
<lb n="8619"/>
<lb n="8620"/><p><span>“Tuigim go bhfuilir ag dul go h-Áth Cliath, a Árdrígan,”</span>
<lb n="8621"/><span>arsa Murchadh.  “Tá do chárbat féin ollamh duit.”</span></p>
<lb n="8622"/>
<lb n="8623"/><p><span>D'éirigh sí, gan labhairt, agus bhuail sí amach i n-aonfheacht</span>
<lb n="8624"/><span>leis.  Tháinig Lonán i n-aonfheacht leis an mbeirt.  Thug sé</span>
<lb n="8625"/><span>cogar do Mhurchadh.  Thánadar mar a raibh an cárbat,</span>
<lb n="8626"/><span>gabhtha, ollamh chun bóthair.</span></p>
<lb n="8627"/>
<lb n="8628"/><p><span>“Tá an Árdrígan ag dul go h-Áth Cliath, a ghiolla,” arsa</span>
<lb n="8629"/><span>Murchadh leis an ngiolla.  “Tabhair aire mhaith dos na</span>
<lb n="8630"/><span>capailibh.”</span></p>
<lb n="8631"/>
<lb n="8632"/><p><span>D'fheuch Murchadh isteach sa chárbat.  Chonaic sé bosca beag</span>
<lb n="8633"/><span>deas istigh ann.  Thóg sé amach an bosca.</span>
<lb n="8634"/></p>
</div>
<pb n="242"/>
<div><lb n="8635"/><p><span>D'fheuch Gormfhlaith air.  D'fheuch seisean uirthi.  Níor</span>
<lb n="8636"/><span>labhair aoinne acu.</span></p>
<lb n="8637"/>
<lb n="8638"/><p><span>Do ghluais an cárbat.</span></p>
<lb n="8639"/>
<lb n="8640"/><p><span>CAIBIDIOL II.</span></p>
<lb n="8641"/>
<lb n="8642"/><p><span>BREALL AR AN BHFEALL.</span></p>
<lb n="8643"/>
<lb n="8644"/><p><span>Nuair a bhí an cárbat ag gluaiseacht bhí beirt bhan uasal</span>
<lb n="8645"/><span>sa chárbat i n-aonfheacht le Gormfhlaith, beirt d'á mnáibh</span>
<lb n="8646"/><span>coímhdeachta, beirt a tháinig léi go Ceann Cora nuair a phós</span>
<lb n="8647"/><span>Brian í.  Bhí Dúlainn agus dírim marcach aige chun dul,</span>
<lb n="8648"/><span>mar ghárda, i n-aonfheacht leis an gcárbat.  Le Gormfhlaith</span>
<lb n="8649"/><span>féin ab eadh cúigear dos na marcachaibh.  Thánadar léi go</span>
<lb n="8650"/><span>Ceann Cora nuair a bhí sí ag teacht ann.  Ní raibh aon phioc</span>
<lb n="8651"/><span>d'á fhios ag aoinne acu, ná ag aoinne des na mnáibh</span>
<lb n="8652"/><span>coímhdeachta, cad a bhí tuitithe amach.  Choimeád Gormfhlaith</span>
<lb n="8653"/><span>an gnó go léir idir í féin agus Lonán.  Bhí socair aici ar</span>
<lb n="8654"/><span>imtheacht láithreach nuair a bhéadh an gníomh déanta.  Dá</span>
<lb n="8655"/><span>mbéadh Brian agus Murchadh agus Dúlainn chómh marbh leis</span>
<lb n="8656"/><span>an ngaidhrín bhéadh sí féin agus Lonán, agus an méid d'á</span>
<lb n="8657"/><span>muintir féin a bhí i gCeann Cora, bhéidís leath na slíghe go</span>
<lb n="8658"/><span>h-Áth Cliath sar a mbéadh teighlach Chinn Cora tagaithe as an</span>
<lb n="8659"/><span>sgeón, dar léi.  Bhéidís socair, ó bhaoghal, i n-Áth Cliath sar</span>
<lb n="8660"/><span>a mbéadh teighlach Chinn Cora ábalta ar aon tsaghas gnímh a</span>
<lb n="8661"/><span>dhéanamh, bhéadh a leithéid sin de mheasgán mearaídhe ar an</span>
<lb n="8662"/><span>áit agus na daoine, dar léi.  Ansan d'fhéadfaí Lonán a</span>
<lb n="8663"/><span>chrochadh agus ní bhéadh fhios ag aoinne beó cé dhein an gníomh.</span>
<lb n="8664"/><span>Choimeád sí féin agus Lonán an rún maith san ná raibh</span>
<lb n="8665"/><span>aon phioc d'á fhios ag aoinne ach acu féin go dtí gur sgéidh</span></p>
</div>
<pb n="243"/>
<div><lb n="8666"/><p><span>Lonán, ach amháin ag Murchadh, agus ag Caoilte, dritháir</span>
<lb n="8667"/><span>Lonáin.  An mhuintir a bhí ag gluaiseacht i n-aonfheacht leis</span>
<lb n="8668"/><span>an gcárbat an uair sin, lasmuich de Dhúlainn, ní raibh aon</span>
<lb n="8669"/><span>choinne acu ná go mbéidis ag teacht thar n-ais airís i</span>
<lb n="8670"/><span>n-aonfheacht leis an gcárbat gcéadna, agus an Árdrígan</span>
<lb n="8671"/><span>istigh ann acu, i gceann beagán aimsire, nuair a bhéadh a</span>
<lb n="8672"/><span>cuaird go h-Áth Cliath tabhartha aici.</span></p>
<lb n="8673"/>
<lb n="8674"/><p><span>Nuair a druideadh soir ó Cheann Cora chuir Dúlainn beirt</span>
<lb n="8675"/><span>des na marcachaibh, beirt de mhuintir Ghormfhlaith, uaidh, níba</span>
<lb n="8676"/><span>ghéire 'ná mar a bhí an chuid eile ag gluaiseacht, agus leitir</span>
<lb n="8677"/><span>acu do rígh Lochlanach Átha Cliath, 'ghá rádh leis dírim marcach</span>
<lb n="8678"/><span>a thabhairt leis agus teacht 'n-a gcoinnibh chun na h-Árdríghna</span>
<lb n="8679"/><span>do thógaint uatha agus í thionnlacan an chuid eile de'n tslígh.</span>
<lb n="8680"/><span>Ansan do ghluais Dúlainn go réidh i dtreó go mbéadh Sitric</span>
<lb n="8681"/><span>tamal maith ar an slígh 'n-a gcoinnibh.</span></p>
<lb n="8682"/>
<lb n="8683"/><p><span>An uair a sgar Murchadh leó do thóg sé leis an bosca</span>
<lb n="8684"/><span>agus chuaidh sé go seómra Bhriain.  D' osgail sé an bosca i</span>
<lb n="8685"/><span>láthair Bhriain, agus thóg sé rud amach as agus chuir sé ar</span>
<lb n="8686"/><span>an mbórd é.</span></p>
<lb n="8687"/>
<lb n="8688"/><p><span>“Cad chuige gur tugadh an chailís sin aníos ó'n mainistir,</span>
<lb n="8689"/><span>a Mhurchadh?” arsa Brian.</span></p>
<lb n="8690"/>
<lb n="8691"/><p><span>D'inis Murchadh cúrsaí na cailíse dhó ó thusach go deire.</span>
<lb n="8692"/><span>Níor labhair Brian aon fhocal amach as a bhéal an fhaid a bhí</span>
<lb n="8693"/><span>Murchadh ag innsint an sgéil dó.</span></p>
<lb n="8694"/>
<lb n="8695"/><p><span>“Bhí fhios againn,” arsa Murchadh, ag críochnughadh an sgéil,</span>
<lb n="8696"/><span>“gur anso bhí an chailís agus cé r' bh'é an bitheamhnach.  D'inis</span>
<lb n="8697"/><span>Caoilte do Lonán an sgéal.  Ní raibh Lonán abhfad anso</span>
<lb n="8698"/><span>nuair a fuair sé amach gur sa bhosca san a bhí an chailís.  Bhí</span>
<lb n="8699"/><span>socair aici, nuair a bhéimís go léir sínte chómh marbh leis an</span>
<lb n="8700"/><span>ngaidhrín, an bosca bhreith léi.  Bhí sé aici anois sa chárbat.</span>
<lb n="8701"/><span>Chonaic Lonán é agus thug sé an cogar dom.  Thógas an</span>
<lb n="8702"/><span>bosca os cómhair a súl.  Níor dhein sí ach feuchaint orm.</span>
<lb n="8703"/><span>Níor labhair sí focal.  Labharfaidh an coileán úd léi nuair</span></p>
</div>
<pb n="244"/>
<div><lb n="8704"/><p><span>a raghaidh sí síos ag triall air féin agus ar an gcoileán</span>
<lb n="8705"/><span>eile.”</span></p>
<lb n="8706"/>
<lb n="8707"/><p><span>“Is fearr,” arsa Brian, “an chailís do chur síos airís go</span>
<lb n="8708"/><span>mainistir Ínse Cathaigh, mar a raibh sí cheana.  I n-onóir do</span>
<lb n="8709"/><span>Sheanán iseadh thugas do'n mhainistir í.  Cuir síos ann airís</span>
<lb n="8710"/><span>í, a Mhurchadh.  Agus feuch.  Is ceart a dh'innsint do</span>
<lb n="8711"/><span>Mheargach gur fuaradh í.  Beidh áthas air.  Ní deirim ná go</span>
<lb n="8712"/><span>bhfeuchfaidh sé roimis sar a ndéanfaidh sé macshamhail eochrach</span>
<lb n="8713"/><span>airís, an fear bocht!  Is dóich liom, leis, go dtabharfaidh</span>
<lb n="8714"/><span>Colla aireachas níos fearr di féin agus do gach aon chailís</span>
<lb n="8715"/><span>eile d'á bhfuil aige.”</span></p>
<lb n="8716"/>
<lb n="8717"/><p><span>Do cuireadh síos an chailís go dtí an mhainistir.  Ní miste</span>
<lb n="8718"/><span>a rádh ná go raibh áthas ar Cholla.  Do h-innseadh an sgéal</span>
<lb n="8719"/><span>do Mheargach.  Bhí áthas air.  Bhí seirbhthean, leis, air, chuige</span>
<lb n="8720"/><span>féin.  Níor bh' fhuiriste a bhreithniughadh, ámhthach, cé 'cu ag an</span>
<lb n="8721"/><span>áthas nó ag an seirbhthean a bhí an lámh-uachtair i n' aigne.</span></p>
<lb n="8722"/>
<lb n="8723"/><p><span>Do h-osgaladh an córtha láidir sa n-érdam agus do tógadh</span>
<lb n="8724"/><span>amach as an bosca iarainn a bhí folamh.  Do cuireadh an</span>
<lb n="8725"/><span>chailís dhaor isteach airís sa bhosca bheag iarainn sin, mar a</span>
<lb n="8726"/><span>raibh sí cheana, sar a dtáinig an t-ógánach Lochlanach úd, an</span>
<lb n="8727"/><span>t-óganach breagh dathamhail úd, a bhí chómh naomhtha, chómh séimh,</span>
<lb n="8728"/><span>chómh grianach, chómh gealgháiriteach, chómh h-osgailte 'n-a mheón,</span>
<lb n="8729"/><span>gur dhóich le duine ná raibh 'n-a chroídhe ar fad ach fírinne</span>
<lb n="8730"/><span>agus dílse.  Dhein Meargach glas eile agus eochair eile do'n</span>
<lb n="8731"/><span>bhosca, agus ní baoghal gur dhein sé macshamhail do'n eochair</span>
<lb n="8732"/><span>sin.</span></p>
<lb n="8733"/>
<lb n="8734"/><p><span>Ní bhfuair Art mac Duibh amach riamh go raibh sé ar feadh</span>
<lb n="8735"/><span>tamail i n-a leithéid de chontabhairt.  Ní bhfuair na manaigh</span>
<lb n="8736"/><span>amach, ó'n lá a cuireadh an chailís sa bhosca san ar dtúis go</span>
<lb n="8737"/><span>dtí an lá a cuireadh iad féin as an oileán, go raibh an bosca</span>
<lb n="8738"/><span>folamh ar feadh tamail agus an chailís dhaor imthighthe.</span></p>
<lb n="8739"/>
<lb n="8740"/><p><span>Tháinig an Legáid céadna airís, tar éis suim blianta.</span>
<lb n="8741"/><span>B' í céad cheist a chuir sé ar Cholla, chómh luath agus d'fhéad</span></p>
</div>
<pb n="245"/>
<div><lb n="8742"/><p><span>sé labhairt a gan fhios leis, 'ná, “An bhfuaradh an chailís?”</span></p>
<lb n="8743"/>
<lb n="8744"/><p><span>Do taisbeánadh dó í.  Bhí áthas mór air.  Do h-innseadh</span>
<lb n="8745"/><span>an sgéal go léir dó; conus a ghuid Amhlaoibh an chailís;</span>
<lb n="8746"/><span>conus a cuireadh Niamh ag faire ar Ghormfhlaith le h-eagla</span>
<lb n="8747"/><span>go dtabharfadh sí nímh do Bhrian; conus ab éigean Niamh a</span>
<lb n="8748"/><span>thógaint as an obair sin mar go raibh Gormfhlaith 'ghá cur</span>
<lb n="8749"/><span>chun báis le neart soilbhris agus cuideachtanais agus</span>
<lb n="8750"/><span>gealgháirí.  Ansan do h-innseadh dó conus a h-imireadh an</span>
<lb n="8751"/><span>cleas ar Ghormfhlaith; conus a cuireadh Lonán chúici ag</span>
<lb n="8752"/><span>cabhrughadh léi, mar dh'eadh, chun an ghnímh a dhéanamh, agus</span>
<lb n="8753"/><span>conus mar a bhí Brian ó bhaoghal ar fad an fhaid a bhí an</span>
<lb n="8754"/><span>cabhrughadh san ar siúbhal, agus cad é an deire a bhí ar an</span>
<lb n="8755"/><span>gcabhrughadh.  Do gháireadh an Legáid airís agus airís eile</span>
<lb n="8756"/><span>nuair a chuimhnigheadh sé ar an gcuma na mbíodh an bheirt,</span>
<lb n="8757"/><span>Gormfhlaith agus Lonán, ag déanamh a ngnótha chómh disgréid-</span>
<lb n="8758"/><span>each, agus an disgréid go léir ag Lonán 'á thabhairt do</span>
<lb n="8759"/><span>Mhurchadh i gcaitheamh na h-aimsire.</span></p>
<lb n="8760"/>
<lb n="8761"/><p><span>“Ó!” a deireadh sé, “do tugadh a srian féin dí ar</span>
<lb n="8762"/><span>áilleacht an domhain!  An bhean bhocht!”</span></p>
<lb n="8763"/>
<lb n="8764"/><p><span>Do shrois an bheirt mharcach an chathair.  Thánadar go dorus</span>
<lb n="8765"/><span>ríghtheighlaigh an rígh.  Do rugadh an leitir isteach.  Do léigh</span>
<lb n="8766"/><span>Sitric í.  Bhí Amhlaoibh ann.  Bhí an bheirt ag faire agus ag</span>
<lb n="8767"/><span>feitheamh.  Bhíodar ag brath, i n-aghaidh gach neómait, ar sgéal</span>
<lb n="8768"/><span>uathbhásach a dh'aireachtaint ó Cheann Cora.  Nuair a tháinig an</span>
<lb n="8769"/><span>leitir bhí an bheirt deimhnightheach go raibh an sgéal a bhí uatha</span>
<lb n="8770"/><span>sa leitir.  Ní raibh aon nídh iongantach sa leitir.  Leitir ó</span>
<lb n="8771"/><span>Dhúlainn ab eadh í 'ghá innsint go raibh an Árdrígan ag teacht</span>
<lb n="8772"/><span>agus 'ghá iaraidh ar an rígh, ar Shitric, dul 'n-a coinnibh chun</span>
<lb n="8773"/><span>í thionnlacan go h-Áth Cliath.  Tháinig an bheirt amach mar a</span>
<lb n="8774"/><span>raibh an dá mharcach.  D'fheuchadar ortha, agus d'fheuchadar ar</span>
<lb n="8775"/><span>a chéile.</span>
<lb n="8776"/></p>
</div>
<pb n="246"/>
<div><lb n="8777"/><p><span>“Cad é an sgéal ó Cheann Cora agaibh é, a fheara?” arsa</span>
<lb n="8778"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="8779"/>
<lb n="8780"/><p><span>“Mar ba ghnáth, a rígh.  Níor thugamair aon nuacht linn,”</span>
<lb n="8781"/><span>arsa duine de'n bheirt.</span></p>
<lb n="8782"/>
<lb n="8783"/><p><span>“Conus tá an t-Árdrígh?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="8784"/>
<lb n="8785"/><p><span>“Go h-ana mhaith, a rígh,” arsa'n fear a labhair.</span></p>
<lb n="8786"/>
<lb n="8787"/><p><span>“Agus an Ríghdhamhna, conus tá sé?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="8788"/>
<lb n="8789"/><p><span>“Go h-áluinn, a rígh,” arsa'n fear.</span></p>
<lb n="8790"/>
<lb n="8791"/><p><span>“Agus Dúlainn, conus tá sé?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="8792"/>
<lb n="8793"/><p><span>“Tá sé go maith, a rígh,” arsa'n fear.  “Is fé n-a láimh</span>
<lb n="8794"/><span>atá na fir atá ag tionnlacan na h-Árdríghna,” ar seisean.</span></p>
<lb n="8795"/>
<lb n="8796"/><p><span>“Tá go maith,” arsa Sitric.  “Téidhigh-se isteach go</span>
<lb n="8797"/><span>gcurfar cóir oraibh.  Ní iarfar oraibh dul chun bóthair airís</span>
<lb n="8798"/><span>indiu.”</span></p>
<lb n="8799"/>
<lb n="8800"/><p><span>“Gura maith ag bhúr Soillse!” arsa'n fear, agus</span>
<lb n="8801"/><span>d'imthigh an bheirt.</span></p>
<lb n="8802"/>
<lb n="8803"/><p><span>“Cad deirir leis an sgéal?” arsa Sitric le h-Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="8804"/>
<lb n="8805"/><p><span>“Ní féidir liom tón ná ceann a dh'fhághail air!” arsa</span>
<lb n="8806"/><span>Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="8807"/>
<lb n="8808"/><p><span>D'imthigh Sitric agus chuir sé dírim marcach ar bóthar, agus</span>
<lb n="8809"/><span>ghluais sé chun siúbhail.  Níor fhéad sé gan gluaiseacht ana</span>
<lb n="8810"/><span>ghéar.  Chonaic an dírim eile chúcha é abhfad sar ar mheasadar</span>
<lb n="8811"/><span>a chífidís é.  D'úmhluighdar d'á chéile mar ba chóir.  Thug</span>
<lb n="8812"/><span>Dúlainn an Árdrígan suas d'á mac, agus d'iompuigh sé</span>
<lb n="8813"/><span>féin agus a chualacht abhaile.  Níor bh' fhada go raibh an</span>
<lb n="8814"/><span>chualacht eile sa chathair.  Focal amach as a béal níor labhair</span>
<lb n="8815"/><span>Gormfhlaith go dtí go raibh an triúr i bhfochair a chéile istigh</span>
<lb n="8816"/><span>agus gan aoinne ann ach iad.  Ansan do labhair sí agus</span>
<lb n="8817"/><span>níor mhaith leat bheith ag éisteacht léi.</span></p>
<lb n="8818"/>
<lb n="8819"/><p><span>“Seadh!” ar sise, “dheineabhair go deas é!  Ní miste</span>
<lb n="8820"/><span>gnó thabhairt do bheirt agaibh le déanamh!”</span></p>
<lb n="8821"/>
<lb n="8822"/><p><span>“Cad a dheineamair, a mháthair?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="8823"/>
<lb n="8824"/><p><span>“Inis an méid seo dhom,” ar sise.  “Cá bhfuarais Lonán?</span>
<lb n="8825"/><span>nó an bhfuil fhios agat cé h-é?”</span>
<lb n="8826"/></p>
</div>
<pb n="247"/>
<div><lb n="8827"/><p><span>“Liagh tuisgionach iseadh é,” arsa Sitric.  “Tá an t-eólus</span>
<lb n="8828"/><span>a dh'oir duit aige.  Do shiúbhluigh sé chuige.  Cad é sin</span>
<lb n="8829"/><span>dúinne cé h-é, ach, mar a dúbhart leat, é chrochadh chómh luath</span>
<lb n="8830"/><span>agus bhéadh an obair déanta.”</span></p>
<lb n="8831"/>
<lb n="8832"/><p><span>Bhí sí ag feuchaint ó dhuine go duine acu an fhaid a bhí sé</span>
<lb n="8833"/><span>ag caint.</span></p>
<lb n="8834"/>
<lb n="8835"/><p><span>“Ó,” ar sise, “is deacair do dhuine foidhneamh le</span>
<lb n="8836"/><span>n-bhúr leithéidí de bheirt amadán!  Dritháir do Chaoilte</span>
<lb n="8837"/><span>iseadh é.”  (Do léim an bheirt 'n-a seasamh.)  “Tháinig sé</span>
<lb n="8838"/><span>anso chúghaibh-se 'ghá leigint air go raibh fuath aige do Bhrian.</span>
<lb n="8839"/><span>Chuireabhair-se ag triall orm-sa é, an rud a bhí uaidh.  Bhí</span>
<lb n="8840"/><span>iontaoibh agam-sa as mar gheall ar é theacht chúgham uaibh-se.</span>
<lb n="8841"/><span>D' oibríghmair araon a' láimh a chéile.  Níor chuireamair cor</span>
<lb n="8842"/><span>dínn nár inis sé do Mhurchadh chómh luath agus chuireamair</span>
<lb n="8843"/><span>dínn é.  Díreach nuair a bhí an obair nách mór déanta do</span>
<lb n="8844"/><span>sgéidh sé.  Chuir sé na trí miasa nímhe os cómhair an trír.</span>
<lb n="8845"/><span>Tharaing Murchadh chuige na trí miasa sar a raibh uain ar</span>
<lb n="8846"/><span>aoinne de'n bheirt eile ar an mbia do bhlaiseadh.  Thug</span>
<lb n="8847"/><span>Murchadh blúire de'n bhia dom' ghaidhrín.  Thuit an gaidhrín</span>
<lb n="8848"/><span>marbh os cómhair ár súl go léir.  Ansan d'inis Lonán dóibh</span>
<lb n="8849"/><span>cé r' bh' é agus cad é an bob a bhí buailte aige orm-sa.  Ní</span>
<lb n="8850"/><span>féidir liom gan uraim a bheith agam dó.  Chosain sé Brian</span>
<lb n="8851"/><span>orm chómh h-áluinn agus do cosanadh aoinne riamh.  Conus</span>
<lb n="8852"/><span>fhéadfainn-se aon bheart eile tharang chúgham an fhaid a bhí an</span>
<lb n="8853"/><span>iontaoibh agam a' Lonán agus sinn ag oibriughadh a' láimh a</span>
<lb n="8854"/><span>chéile!  Níor bh'fhéidir an gníomh a dhéanamh gan sinn araon</span>
<lb n="8855"/><span>'á dhéanamh.  Níor bhaoghal do Bhrian an fhaid a bhí lámh</span>
<lb n="8856"/><span>Lonáin sa ghníomh, nídh nách iongnadh.  Ní bhéadh a lámh sa</span>
<lb n="8857"/><span>ghníomh mura mbéadh é theacht chúgham uaibh-se.  Ó, táid siad</span>
<lb n="8858"/><span>go léir ag cur a n-anam amach ag gáirí umainn agus ag</span>
<lb n="8859"/><span>magadh fúinn!  Agus gan amhras tá a chúis acu.”</span></p>
<lb n="8860"/>
<lb n="8861"/><p><span>Chomáin sí léi ag caint.  Níor labhair aoinne de'n bheirt</span>
<lb n="8862"/><span>eile go ceann abhfad.  Ar ball do labhair Amhlaoibh.</span>
<lb n="8863"/></p>
</div>
<pb n="248"/>
<div><lb n="8864"/><p><span>“Ar thugais leat an chailís?” ar seisean.</span></p>
<lb n="8865"/>
<lb n="8866"/><p><span>“Níor thugas!” ar sise.  “Bhí sí agam sa chárbat agus</span>
<lb n="8867"/><span>mé ag fágaint na h-áite.  Chonac Lonán, an ropaire! ag</span>
<lb n="8868"/><span>cogarnaigh le Murchadh.  Tháinig Murchadh chúgham anall agus</span>
<lb n="8869"/><span>thóg sé leis an bosca 'n-a raibh an chailís.  Ó, dheineabhair an</span>
<lb n="8870"/><span>gnó go h-áluinn ar fad nuair a chuireabhair Lonán chúgham!</span>
<lb n="8871"/><span>Dá mb'áil leis teacht ar aon chuma eile chúgham ach uaibh-se!</span>
<lb n="8872"/><span>Is gasta a dhein sé é.  Go deimhin ní féidir liom gan uraim</span>
<lb n="8873"/><span>a bheith agam dó.”</span></p>
<lb n="8874"/>
<lb n="8875"/><p><span>D'iompuigh dath dubh ar ghnúis Amhlaoibh nuair a fuair sé</span>
<lb n="8876"/><span>go raibh an chailís imthighthe.</span></p>
<lb n="8877"/>
<lb n="8878"/><p><span>“Dá mb'áil liom-sa,” ar seisean, “a mhalairt de chúram</span>
<lb n="8879"/><span>a chur ar Fhear na gCos nuair a bhí an chaoi agam air!”</span></p>
<lb n="8880"/>
<lb n="8881"/><p><span>“Eist, a Amhlaoibh,” arsa Sitric.  “Ní fiú biorán a's an gnó</span>
<lb n="8882"/><span>go léir.  Tá ár máthair anso againn beó.  Is iongantach</span>
<lb n="8883"/><span>an sgéal iad 'ghá leigint uatha chómh bog.  Beidh caoi airís</span>
<lb n="8884"/><span>agat ar shocarughadh le Fear na gCos uair éigin.  Tá ár</span>
<lb n="8885"/><span>neart ollamh ins gach aon bhall.  Ba mhór go léir an tairbhthe</span>
<lb n="8886"/><span>dhúinn neart Gaedhal a bheith gan cheann, dá n-eirigheadh linn.</span>
<lb n="8887"/><span>Ach tá sé ana aosta.  Is cuma nó bheith gan cheann dóibh an</span>
<lb n="8888"/><span>ceann a bheith chómh h-aosta.  Ná h-abraimís a thuille mar</span>
<lb n="8889"/><span>gheall ar Lonán ná ar a ghnó.  Ní dóich liom go bhfuil puínn</span>
<lb n="8890"/><span>dá fhios ag aoinne go raibh an gnó ar siúbhal.  Tugaimís</span>
<lb n="8891"/><span>aghaidh ar an obair atá rómhainn.  Comáinimís teachtairí</span>
<lb n="8892"/><span>mór-thímpal 'ghá rádh le n-ár neart cruinniughadh, gan a thuille</span>
<lb n="8893"/><span>ríghnis, sa chuan so amuich; go bhfuil gach aon rud ollamh.</span>
<lb n="8894"/><span>Tá Maolmórdha ar dearg-bhuile, a mháthair.  Dheinis an méid</span>
<lb n="8895"/><span>sin go maith.  Tá néal chun cogaidh i Lochlanachaibh na</span>
<lb n="8896"/><span>h-Éirean, agus is ag triall ar rígh Laighean atáid siad ag</span>
<lb n="8897"/><span>teacht.  Buadhfaimíd fós ar Bhrian agus ar Chlainn Chais!”</span>
<lb n="8898"/></p>
</div>
<pb n="249"/>
<div><lb n="8899"/><p><span>CAIBIDIOL III.</span></p>
<lb n="8900"/>
<lb n="8901"/><p><span>AN DÁ LONÁN.</span></p>
<lb n="8902"/>
<lb n="8903"/><p><span>Chómh luath agus bhí an cogar tabhartha ag Lonán do</span>
<lb n="8904"/><span>Mhurchadh agus an bosca tógtha ag Murchadh as an gcárbat,</span>
<lb n="8905"/><span>d'imthigh Lonán isteach chun an tseómra a bhí aige sa</span>
<lb n="8906"/><span>ríghtheighlach ó tháinig sé ann 'n-a dhochtúir, agus 'n-a stíobhard</span>
<lb n="8907"/><span>ar gach córughadh bídh d'á mbéadh le déanamh ann.  Ní fheacaidh</span>
<lb n="8908"/><span>aoinne riamh ó shin an Lonán céadna ag teacht amach as an</span>
<lb n="8909"/><span>seómra san.  Tháinig fear amach as an seómra, ach níor bh' é</span>
<lb n="8910"/><span>an Lonán céadna é, dar le h-aoinne a chonaic an Lonán a</span>
<lb n="8911"/><span>chuaidh isteach, agus ansan, an Lonán a tháinig amach.  Bhí</span>
<lb n="8912"/><span>folt odhar, ag tuitim siar síos ar a shlinneánaibh, ar an</span>
<lb n="8913"/><span>Lonán a chuaidh isteach.  Bhí folt breagh fionn-ruadh, ag</span>
<lb n="8914"/><span>tuitim siar síos ar a shlinneánaibh, ar an Lonán a tháinig</span>
<lb n="8915"/><span>amach.  Bhí féasóg fhada liath-ghorm ar an Lonán a chuaidh</span>
<lb n="8916"/><span>isteach.  Bhí féasóg ruadh ná raibh ró fhada, ar an Lonán a</span>
<lb n="8917"/><span>tháinig amach.  Firín beag agus ceann mór air ab eadh an</span>
<lb n="8918"/><span>Lonán a chuaidh isteach.  Níor bh' fhear ró mhór an Lonán a</span>
<lb n="8919"/><span>tháinig amach, ach bhí an ceann tar éis dul i luighead, agus</span>
<lb n="8920"/><span>ansan níor fheuch an fear chómh beag agus d'fheuch sé fé'n</span>
<lb n="8921"/><span>gceann mór.  Bhí na fáibrí imthighthe as an éadan, ach bhí an</span>
<lb n="8922"/><span>t-éadan leathan go maith agus árd go maith ag an Lonán a</span>
<lb n="8923"/><span>tháinig amach, díreach mar a bhí ag an Lonán a chuaidh isteach.</span>
<lb n="8924"/><span>Bhí an Lonán a chuaidh isteach trí fichid, mura raibh sé os a</span>
<lb n="8925"/><span>chionn.  Ní raibh an Lonán a tháinig amach aon lá os cionn</span>
<lb n="8926"/><span>seacht mbliana fichid.  Dá bhfeiceadh Amhlaoibh, nó Sitric, nó</span>
<lb n="8927"/><span>Gormfhlaith, an Lonán a tháinig amach thabharfaidís an leabhar</span>
<lb n="8928"/><span>ná feacadar riamh é.  D'á bhrígh sin níor ghádh do'n Lonán a</span>
<lb n="8929"/><span>tháinig amach puínn eagla bheith aige roimis an gcaint a bhí ar</span></p>
</div>
<pb n="250"/>
<div><lb n="8930"/><p><span>siúbhal idir an dtriúr, istigh i ríghtheighlach Sitric i n-Áth</span>
<lb n="8931"/><span>Cliath, nuair a bhíodar 'ghá mhaoidheamh agus 'ghá dhearbhughadh</span>
<lb n="8932"/><span>go ndéanfaidís so 's súd leis an Lonán a bhuail an bob</span>
<lb n="8933"/><span>ortha, chómh luath agus gheóbhdís greim air.</span></p>
<lb n="8934"/>
<lb n="8935"/><p><span>Isiad a bhí go loisgithe sgólta 'n-a gcroídhe agus 'n-a</span>
<lb n="8936"/><span>n-aigne, ag cuimhneamh ar an gcuma 'n-ar bhuail sé an bob</span>
<lb n="8937"/><span>san ortha, díreach nuair a mheasadar gur bh' iad féin a bhí 'á</span>
<lb n="8938"/><span>bhualadh air-sean go h-áluinn.  Bhí Caoilte i gCeann Cora</span>
<lb n="8939"/><span>an uair chéadna agus is 'mó gáire mhaith a bhí aige féin agus</span>
<lb n="8940"/><span>ag Lonán agus ag Murchadh agus Lonán ag seanachus do'n</span>
<lb n="8941"/><span>bheirt eile ar an gcuma 'na mbíodh sé féin agus Gormfhlaith</span>
<lb n="8942"/><span>ag toghadh na luibhneacha agus ag áireamh na gcómhacht a bhí</span>
<lb n="8943"/><span>ionta.</span></p>
<lb n="8944"/>
<lb n="8945"/><p><span>“Tá an méid seo agam le rádh, ámhthach,” arsa Lonán leis</span>
<lb n="8946"/><span>an mbeirt.  “Tríd an obair go léir ní mise do chúm ná</span>
<lb n="8947"/><span>do cheap ná do bheartuigh ná do thusnuigh aon droch nídh.  Í</span>
<lb n="8948"/><span>féin a thusnuigheadh gach aon rud.  Níor thugas di aon bhlúire</span>
<lb n="8949"/><span>droch eóluis ná raibh aici cheana.  Nuair a bhí an bia againn</span>
<lb n="8950"/><span>d'á ollamhughadh chun an ghnímh a dhéanamh, níor dheineas ach gach</span>
<lb n="8951"/><span>aon rud do shocarughadh agus do chórughadh díreach mar a</span>
<lb n="8952"/><span>dh'órduigh sí dhom é dhéanamh.”</span></p>
<lb n="8953"/>
<lb n="8954"/><p><span>“Tá fhios agam-sa aon rud amháin a dheinis, a bhitheamhnaigh,</span>
<lb n="8955"/><span>agus níor órduigh sí dhuit é dhéanamh,” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="8956"/>
<lb n="8957"/><p><span>“Cad é an rud é sin, a rígh?” arsa Lonán agus iongnadh</span>
<lb n="8958"/><span>ag teacht air.</span></p>
<lb n="8959"/>
<lb n="8960"/><p><span>“Níor órduigh sí dhuit an bhagairt úd a dhéanamh orm-sa,”</span>
<lb n="8961"/><span>arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="8962"/>
<lb n="8963"/><p><span>“Ó!” arsa Lonán.  “Is fíor dhuit, a rígh,” agus</span>
<lb n="8964"/><span>gháireadar, mar do baineadh iaracht de gheit a' Lonán.</span></p>
<lb n="8965"/>
<lb n="8966"/><p><span>“Tá aon nídh amháin sa sgéal agus ní ró mhaith a thaithnean</span>
<lb n="8967"/><span>sé liom,” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="8968"/>
<lb n="8969"/><p><span>“Cad é an rud é?” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="8970"/>
<lb n="8971"/><p><span>“Tá Gormfhlaith i n-Áth Cliath,” ar seisean, “agus tá cead</span></p>
</div>
<pb n="251"/>
<div><lb n="8972"/><p><span>a cos aici, agus cead a cinn, agus cead a béil.  Is truagh</span>
<lb n="8973"/><span>nár coimeádadh anso í.  Déanfaidh an bhean san díobháil</span>
<lb n="8974"/><span>dúinn.  Tá sí ar dearg bhuile mar gheall ar an gcuma 'n-a</span>
<lb n="8975"/><span>bhfuil stáicín áiféis déanta dhi os cómhair an domhain.  Ní</span>
<lb n="8976"/><span>chuirfeadh sé blúire iongnadh orm d'á dtéidheadh sí féin, do</span>
<lb n="8977"/><span>shiúbhal a cos dá mb' fhéidir é, soir chun cainte le rígh Lochlan,</span>
<lb n="8978"/><span>agus as san óthuaidh chun cainte le rígh na h-Ioruaidhe, agus</span>
<lb n="8979"/><span>mór-thímpal chun gach rígh agus chun gach tíre 'n-ar dhóich léi</span>
<lb n="8980"/><span>go bhfaghadh sí a bheag nó a mhór d' aon rud i bhfuirm nirt</span>
<lb n="8981"/><span>slógh le tabhairt léi chun díoltais a dhéanamh ar Árdrígh</span>
<lb n="8982"/><span>Éirean agus orainn go léir.  Daoine ná cuimhneóch' i n-aon</span>
<lb n="8983"/><span>chor ar theacht meallfaidh sí léi iad agus tiocfaid siad.  Is</span>
<lb n="8984"/><span>mór an truagh nár coimeádadh anso í!”</span></p>
<lb n="8985"/>
<lb n="8986"/><p><span>“Tá an ceart agat sa méid sin, a Chaoilte,” arsa</span>
<lb n="8987"/><span>Murchadh.  “Dúbhairt féin leis an Árdrígh gur í choimeád</span>
<lb n="8988"/><span>anso ba cheart.  Ní dhéanfadh.  Ba lag leis é.  Ni'l againn</span>
<lb n="8989"/><span>ach aon ghnó amháin a dhéanamh de pé neart a thiocfaidh.  D'á</span>
<lb n="8990"/><span>mhéid a thiocfaidh díobh, má thugaimíd Gleann Mháma an</span>
<lb n="8991"/><span>tarna h-uair dóibh, rud a thabharfaimíd, iseadh is lúgha is</span>
<lb n="8992"/><span>baoghal iad do theacht go deó airís chúghainn.  Táid siad</span>
<lb n="8993"/><span>fada a ndóthin ag teacht.  Is mithid deire chur le n-a</span>
<lb n="8994"/><span>gcuardaibh.  Ní raibh fir Éirean riamh chómh ceapaithe ar dheire</span>
<lb n="8995"/><span>chur le cómhacht Lochlan agus atáid siad anois.  Ach ní h-ag</span>
<lb n="8996"/><span>caint is ceart dúinn a bheith.  Téanaíg.  Tá caint ag an</span>
<lb n="8997"/><span>Árdrígh le déanamh liom-sa agus le beirt agaibh-se.”</span></p>
<lb n="8998"/>
<lb n="8999"/><p><span>Chuadar i láthair an Árdrígh.  Bhí a lán eile des na</span>
<lb n="9000"/><span>giollaíbh turais cruinnighthe rómpa ann.  Bhí Maolshuathain</span>
<lb n="9001"/><span>ann agus leitireacha aige 'á sgrí' chómh tiugh agus d' fhéadadh</span>
<lb n="9002"/><span>sé an cleite chomáint.  Fé mar a bhíodh gach leitir sgríobhtha</span>
<lb n="9003"/><span>aige chuireadh Brian a ainim thíos léi, agus do tugtí do</span>
<lb n="9004"/><span>dhuine des na giollaíbh turais í agus chuireadh sé sin an</span>
<lb n="9005"/><span>talamh dé.</span></p>
<lb n="9006"/>
<lb n="9007"/><p><span>Ag triall ar na ríghthibh agus ar na taoiseachaibh a bhí cuid</span></p>
</div>
<pb n="252"/>
<div><lb n="9008"/><p><span>des na leitireachaibh ag dul.  Sidé bunús na cainte a bhí</span>
<lb n="9009"/><span>ionta san:—</span></p>
<lb n="9010"/>
<lb n="9011"/><p><span>“A rígh onóraigh,</span></p>
<lb n="9012"/>
<lb n="9013"/><p><span>“Tá an lá buailte linn.  Ní fios cad é an neómat</span>
<lb n="9014"/><span>a thiocfaidh sgéala chúghainn 'ghá innsint dúinn loingeas</span>
<lb n="9015"/><span>rígh Lochlan agus loingeas rígh na h-Ioruaidhe agus</span>
<lb n="9016"/><span>loingeas Shíguird, rígh Ínsí h-Orc, a bheith i gcuan Átha</span>
<lb n="9017"/><span>Cliath.  Ní h-alaidh dhúinn gan bheith ollamh dóibh.</span>
<lb n="9018"/><span>Cruinnigh do neart, a rígh, agus tabhair aghaidh ar Chill</span>
<lb n="9019"/><span>Mhaighneann.  Ní bheidh aon uaigneas ort ar an slígh.</span>
<lb n="9020"/><span>Beid fir Éirean 'n-a míltibh ag bualadh umat.  Tá</span>
<lb n="9021"/><span>socair againn go léir i n-ár n-aigne gan teacht abhaile</span>
<lb n="9022"/><span>beó nó teacht abhaile le buadh.  Abair le gach fear d'á</span>
<lb n="9023"/><span>bhfuil agat gur fearr go mór bás d'fhághail i gcath 'ná</span>
<lb n="9024"/><span>luighe fé smacht Lochlanach anois.</span></p>
<lb n="9025"/>
<lb n="9026"/><p><span>“Mise Brian”.</span></p>
<lb n="9027"/>
<lb n="9028"/><p><span>Bhí cuid des na leitireachaibh ag dul ag triall ar</span>
<lb n="9029"/><span>easbogaibh agus ar shagartaibh agus ar mhainistreachaibh.  Seo</span>
<lb n="9030"/><span>bunús na cainte a bhí ionta san:—</span></p>
<lb n="9031"/>
<lb n="9032"/><p><span>“A Thighearna Easboig,</span></p>
<lb n="9033"/>
<lb n="9034"/><p><span>“Cuir do ghuidhe suas chun Dé ar ár son chómh dian</span>
<lb n="9035"/><span>chómh díchealach agus chuiris guidhe suas chun Dé riamh.</span>
<lb n="9036"/><span>Tá an lá cruaidh buailte linn fé dheire.  Tá ár namhaid</span>
<lb n="9037"/><span>ag cruinniughadh chúghainn as an uile áird.  Má bheirean</span>
<lb n="9038"/><span>an namhaid seo buadh anois orainn tá deire linn; tá</span>
<lb n="9039"/><span>deire le sliocht Gaedhal i n-Éirinn agus tá deire leis</span>
<lb n="9040"/><span>an gCreideamh a thug Pádraig chúghainn tré ghrásta Dé.</span>
<lb n="9041"/><span>Cuir féin do ghuidhe suas chun Dé 'ghá iaraidh ar Dhia gan</span>
<lb n="9042"/><span>an buadh thabhairt do'n namhaid.  Iar ar na pobalaibh go</span>
<lb n="9043"/><span>léir a nguidhe chur suas chun Dé ar an íntinn gcéadna.</span>
<lb n="9044"/><span>‘Éistean Dia le guidhe na ndaoine.’</span></p>
<lb n="9045"/>
<lb n="9046"/><p><span>“Brian.”</span>
<lb n="9047"/></p>
</div>
<pb n="253"/>
<div><lb n="9048"/><p><span>Chómh luath agus fuair gach rígh agus gach taoiseach a leitir</span>
<lb n="9049"/><span>do thusnuighdar ar na fir do chruinniughadh.  Do thuig na</span>
<lb n="9050"/><span>daoine go léir an focal úd, “gur fearr go mór bás</span>
<lb n="9051"/><span>d' fhághail i gcath 'ná luighe fé smacht Lochlanach anois.”  Thuig</span>
<lb n="9052"/><span>gach aoinne gur bh' fhearr an fharaige do theacht isteach ar</span>
<lb n="9053"/><span>Éirinn agus gan aon Chríostaidhe dh' fhanmhaint beó ar an</span>
<lb n="9054"/><span>oileán 'ná sliocht Gaedhal do luighe fé smacht na Lochlanach</span>
<lb n="9055"/><span>an uair sin.  D'á bhrígh sin, na mná agus na seandaoine a</span>
<lb n="9056"/><span>bhí ag fanmhaint sa bhaile níor dheineadar buairt ná gol ná</span>
<lb n="9057"/><span>ologón.  Má bhí an bhuairt ortha, agus is dócha go raibh, níor</span>
<lb n="9058"/><span>thaisbeánadar puínn dé.</span></p>
<lb n="9059"/>
<lb n="9060"/><p><span>Na mná a bhí pósta agus go raibh cúram clainne ortha</span>
<lb n="9061"/><span>d'fhanadar sa bhaile, ach má fhanadar níor airigh aoinne osna</span>
<lb n="9062"/><span>ó aoinne acu, ná ní fheacaidh aoinne deóir le n-a súil.  Is</span>
<lb n="9063"/><span>dócha gur shileadar a ndóthin díobh nuair ná raibh aoinne ag</span>
<lb n="9064"/><span>feuchaint ortha.  Níor fhan na cailíní óga sa bhaile.  Chuadar</span>
<lb n="9065"/><span>i n-aonfheacht le n-a ndrithárachaibh chun bídh a dh' ollamhughadh</span>
<lb n="9066"/><span>dhóibh ar an slígh agus chun éadaigh a níghe dhóibh nuair ba ghádh</span>
<lb n="9067"/><span>é, agus chun banaltranais a dhéanamh ortha tar éis an chatha</span>
<lb n="9068"/><span>dá mbéadh gádh acu leis.  Bhí mná na nGaedhal go léir, óg</span>
<lb n="9069"/><span>agus críona, ana thuisgionach sa n-obair sin.</span></p>
<lb n="9070"/>
<lb n="9071"/><p><span>Chómh luath agus fuair na h-easboig agus na sagairt agus</span>
<lb n="9072"/><span>na h-abbana ins na mainistreachaibh na leitireacha, do</span>
<lb n="9073"/><span>cuireadh an guidhe ar siúbhal ins gach aon bhall láithreach.  Bhí</span>
<lb n="9074"/><span>na h-Aifrinní ins na h-eaglaisibh gach maidion ar an íntinn</span>
<lb n="9075"/><span>sin Bhriain agus na pobuil ag guidhe ar an íntinn gcéadna,</span>
<lb n="9076"/><span>agus na manaigh ag guidhe ins na mainistreachaibh, ní h-amháin</span>
<lb n="9077"/><span>sa lá ach i gcaitheamh na h-oídhche leis.  Chaithidís an oídhche i</span>
<lb n="9078"/><span>láthair na h-Altórach 'ghá iaraidh ar an Slánuightheóir, tré</span>
<lb n="9079"/><span>ímpídhe na Maighdine Muire agus tré ímpídhe Phádraig agus</span>
<lb n="9080"/><span>Bhríghde agus Cholum Cille, gan an buadh thabhairt dos na</span>
<lb n="9081"/><span>Lochlanaigh sa chath uathbhásach a bhí ag teacht.  Ní miste a rádh</span>
<lb n="9082"/><span>ná gur dheineadar a nguidhe go dúrthachtach, mar bhí fhios acu</span></p>
</div>
<pb n="254"/>
<div><lb n="9083"/><p><span>go dian mhaith cad a bhí le h-imtheacht ortha féin agus ar na</span>
<lb n="9084"/><span>mainistreachaibh dá mbeireadh na Lochlanaigh buadh.  Bhíodar</span>
<lb n="9085"/><span>go léir ollamh, gan amhras, ar bhás a dh'fhulang ar son an</span>
<lb n="9086"/><span>Chreidimh, ach bhí fhios acu, dá mbeireadh na Lochlanaigh buadh</span>
<lb n="9087"/><span>an chatha san a bhí ag teacht an uair sin, go gcuirfidís an</span>
<lb n="9088"/><span>Creideamh féin ar neamhnídh i dteannta na ndaoine do chur</span>
<lb n="9089"/><span>chun báis.  D'á bhrígh sin do leanadar ag guidhe go cruaidh,</span>
<lb n="9090"/><span>do ló agus d' oídhche, agus ag déanamh trosgaidh go dian,</span>
<lb n="9091"/><span>an fhaid a lean an chontabhairt.</span></p>
<lb n="9092"/>
<lb n="9093"/><p><span>Níor bh' fhada go bhfeacathas ag gluaiseacht na bóithre soir</span>
<lb n="9094"/><span>óthuaidh, ó gach aon pháirt de'n Mhúmhain, mar a bhéadh</span>
<lb n="9095"/><span>sochraidí móra fada, na fir chródha, fir bhreaghtha óga láidire,</span>
<lb n="9096"/><span>fir go raibh socair 'n-a n-aigne acu gan teacht thar n-ais beó</span>
<lb n="9097"/><span>ó'n gcogadh dá mbéadh buadh ag Lochlanaigh.  Ag machtnamh ar</span>
<lb n="9098"/><span>an nídh sin dóibh shocaruighdar 'n-a n-aigne ná tiocfaidís thar</span>
<lb n="9099"/><span>n-ais beó pé taobh a bhuadfadh.  Shocaruighdar 'n-a n-aigne</span>
<lb n="9100"/><span>d'á luighead eagla bhéadh acu roimis an mbás gur bh' eadh</span>
<lb n="9101"/><span>b'fhearr a dhéanfaidís an troid agus gur bh'eadh ba mhó an</span>
<lb n="9102"/><span>t-éirleach a dhéanfaidís ar na Lochlanaigh, agus, ar san, gur</span>
<lb n="9103"/><span>bh'eadh ba dhóichígh-de an buadh bheith ag Gaedhlaibh agus an cath</span>
<lb n="9104"/><span>do bhriseadh ar na Lochlanaigh.  Chuaidh an socarughadh san 'n-a</span>
<lb n="9105"/><span>luighe chómh daingean san ar a n-aigne gur ghnáth eatartha,</span>
<lb n="9106"/><span>'n-a gcómhrádh, agus gan acu 'á dhéanamh dé ach cúis gháire,</span>
<lb n="9107"/><span>an focal, “Pé duine thiocfaidh thar n-ais ná ná tiocfaidh, ní</span>
<lb n="9108"/><span>thiocfad-sa thar n-ais.”</span></p>
<lb n="9109"/>
<lb n="9110"/><p><span>“Siní an chaint!  Ní chun teacht thar n-ais atáimíd ag dul</span>
<lb n="9111"/><span>sa chath so!” a déarfadh duine eile.</span></p>
<lb n="9112"/>
<lb n="9113"/><p><span>“Caithfead bás a dh'fhághail uair éigin.  Ní thiocfaidh uair</span>
<lb n="9114"/><span>choídhche a bheidh níos fearr ar gach aon tsaghas cuma chun báis</span>
<lb n="9115"/><span>a dh'fhághail 'ná an uair a chífead na bitheamhnaigh ar m' aghaidh</span>
<lb n="9116"/><span>amach agus an t-arm am' láimh!” adéarfadh an trímhadh</span>
<lb n="9117"/><span>duine.</span></p>
<lb n="9118"/>
<lb n="9119"/><p><span>“Agus d'á éaghmuis sin,” adéarfadh an ceathramhadh duine,</span></p>
</div>
<pb n="255"/>
<div><lb n="9120"/><p><span>“is bás ar son an Chreidimh é, agus an t-é a dh'fhuiling</span>
<lb n="9121"/><span>eóchaidh bás ar son an Chreidimh raghaidh a anam suas láithreach</span>
<lb n="9122"/><span>go h-aoibhneas na bhFlathas!  Dá dtagainn thar n-ais agus</span>
<lb n="9123"/><span>maireachtaint fiche bliain eile, b'fhéidir nár ró mhór an</span>
<lb n="9124"/><span>deimhne a bhéadh agam air sin.  Déanfaidh na Lochlanaigh a</span>
<lb n="9125"/><span>ngnó go h-olc nó ní thiocfaidh aon chos díom-sa thar n-ais.”</span></p>
<lb n="9126"/>
<lb n="9127"/><p><span>Siné saghas cainte a bhíodh ar siúbhal acu agus iad ag</span>
<lb n="9128"/><span>gluaiseacht na bóithre soir óthuaidh 'n-a sochraidíbh móra fada.</span>
<lb n="9129"/><span>Bhíodh na seandaoine ar na cnucánaibh ag feuchaint ortha ag</span>
<lb n="9130"/><span>gluaiseacht, agus do lasadh a gcuid fola le dásacht, agus,</span>
<lb n="9131"/><span>“Ó!” adeiridís, “Nach truagh gan mé óg airís!”</span>
<lb n="9132"/><span>Chídís na fir agus na gathana breaghtha fada 'n-a lámhaibh acu</span>
<lb n="9133"/><span>agus reana glasa, cruadha, géara na ngathana san ag</span>
<lb n="9134"/><span>taithneamh agus ag spréacharnaigh sa ghréin, agus na tuaghana</span>
<lb n="9135"/><span>ar ghuaillibh na bhfear, agus na bratacha ar a gcrannaibh i</span>
<lb n="9136"/><span>dtusach gach buidhne, ag luasgadh sa ghaoith; agus gach</span>
<lb n="9137"/><span>buidhean ag gluaiseacht go breagh, réidh, stuamdha, cos le</span>
<lb n="9138"/><span>cois, guala le gualainn, agus an bhuidhean ag casadh fé mar</span>
<lb n="9139"/><span>a chasadh an bóthar agus ag díriughadh nuair a dhírigheadh an</span>
<lb n="9140"/><span>bóthar.  Chíodh na seandaoine ar na cnucánaibh an obair go</span>
<lb n="9141"/><span>léir, agus do ghluaiseadh an tsean'fhuil trés na sean</span>
<lb n="9142"/><span>fhéitheachaibh, 'n-a caisíbh teine, agus thagadh luas croídhe ar na</span>
<lb n="9143"/><span>seandaoinibh, agus, “Ó!” adeiridís, “Nách truagh chráidhte</span>
<lb n="9144"/><span>gan mé óg airís!”</span>
<lb n="9145"/></p>
</div>
<pb n="256"/>
<div><lb n="9146"/><p><span>CAIBIDIOL IV.</span></p>
<lb n="9147"/>
<lb n="9148"/><p><span>OSPAC I n-INIS CATHAIGH.</span></p>
<lb n="9149"/>
<lb n="9150"/><p><span>Ag triall ar na ríghthibh ba shia ódheas iseadh do cuireadh</span>
<lb n="9151"/><span>an chéad cuid des na leitireachaibh, ó b'iad ba shia ó áit an</span>
<lb n="9152"/><span>choinne.  Ansan do cuireadh iad ag triall ar ríghthibh Conacht;</span>
<lb n="9153"/><span>ag triall ar na dúnaibh; ag triall ar rígh na nDéise, agus</span>
<lb n="9154"/><span>mar sin.  Chuaidh Lonán ó dheas go Ciarraighe Luachra, ag</span>
<lb n="9155"/><span>triall ar a athair, Mac Beathach.  Chuaidh Caoilte siar go</span>
<lb n="9156"/><span>h-Uíbh Máine agus leitir aige do Thaidhg Mhór ua Chealla.</span>
<lb n="9157"/><span>Ní raibh puínn gádh le leitir a chur ag triall ar Thadhg.  Bhí</span>
<lb n="9158"/><span>an méid nirt a bhí acu gleusta, ollamh chun bóthair aige féin</span>
<lb n="9159"/><span>agus agá mhac.  Bhí ráflaí ar siúbhal ann ar conus mar ba</span>
<lb n="9160"/><span>dhóbair go gcurtí Brian agus Murchadh chun báis le nimh,</span>
<lb n="9161"/><span>agus gur bh'í an Árdrígan a mheas an gníomh a dhéanamh ach</span>
<lb n="9162"/><span>gur chaill an feartíghis uirthi nuair a bhí gach aon rud ollamh</span>
<lb n="9163"/><span>aici.  Ansan gur mhairbh sí an feartíghis agus gur imthigh sí</span>
<lb n="9164"/><span>síos go h-Áth Cliath ag triall ar a mac, Sitric.</span></p>
<lb n="9165"/>
<lb n="9166"/><p><span>Thug Caoilte an sgéal 'n-a cheart dóibh.  Nuair a tugadh</span>
<lb n="9167"/><span>dóibh an sgéal 'n-a cheart dúbhradar go léir an focal</span>
<lb n="9168"/><span>céadna adúbhairt Caoilte féin, gur mhór an truagh nár</span>
<lb n="9169"/><span>coimeádadh an Árdrígan 'n-a prísúnach.</span></p>
<lb n="9170"/>
<lb n="9171"/><p><span>Nuair airigh Niamh an sgéal 'n-a cheart, “Ó!” ar sise,</span>
<lb n="9172"/><span>“ní'l aon teóra libh!  Ní'l aon teóra leat, a Chaoilte,” ar</span>
<lb n="9173"/><span>sise, “agus cuimhneamh ar a leithéid de chleas.”</span></p>
<lb n="9174"/>
<lb n="9175"/><p><span>“Mura mbéadh Lonán a bheith agam ní chuimhneóchainn air,</span>
<lb n="9176"/><span>a rígan,” arsa Caoilte.  “Dheineamair dochtúir iasachta de</span>
<lb n="9177"/><span>Lonán i dtreó nár aithin a athair féin é, ná a mháthair, nuair</span>
<lb n="9178"/><span>a bhí sé socair againn.  Ní raibh aon bhaoghal go dteipfeadh</span>
<lb n="9179"/><span>an t-eólus air mar is ag foghluim chun bheith 'n-a dhochtúir atá</span>
<lb n="9180"/><span>a shaoghal go dtí so caithte aige.  Dhein sé a ghnó go h-áluinn.</span>
<lb n="9181"/></p>
</div>
<pb n="257"/>
<div><lb n="9182"/><p><span>Dá mba ná béadh agat ach aon gháire amháin dhéanfá a gháire</span>
<lb n="9183"/><span>sin dá mbeitheá ag éisteacht leis 'ghá innsint conus a chaith sé</span>
<lb n="9184"/><span>féin agus Gormfhlaith an aimsir, ag piocadh luibhneacha agus</span>
<lb n="9185"/><span>'ghá mbreithniughadh.”</span></p>
<lb n="9186"/>
<lb n="9187"/><p><span>I lár a gcod' cainte dhóibh, siúd chúcha isteach teachtaire</span>
<lb n="9188"/><span>ainíos ó Inis Cathaigh.</span></p>
<lb n="9189"/>
<lb n="9190"/><p><span>“Ó!” a ríghthe,” ar seisean, “tá an fharaige go léir, ó Inis</span>
<lb n="9191"/><span>Cathaigh amach go Léim Chúchulainn, lán de loingeas iasachta.</span>
<lb n="9192"/><span>Is dócha go bhfuil an mhainistir tré theine um an dtaca so</span>
<lb n="9193"/><span>agus na manaigh go léir marbh!” agus chas sé an dá ologón</span>
<lb n="9194"/><span>déag agus é ag greadadh a dhá bhas.</span></p>
<lb n="9195"/>
<lb n="9196"/><p><span>Siúd gach aoinne 'ghá cheistiughadh:—</span></p>
<lb n="9197"/>
<lb n="9198"/><p><span>“Cathin a thánadar?”</span></p>
<lb n="9199"/>
<lb n="9200"/><p><span>“Cad iad na loingeas iad?”</span></p>
<lb n="9201"/>
<lb n="9202"/><p><span>“Ar labhair aoinne leó?”</span></p>
<lb n="9203"/>
<lb n="9204"/><p><span>“An bhfeacaís féin iad?”</span></p>
<lb n="9205"/>
<lb n="9206"/><p><span>“Cá bh'fhios duit an loingeas namhad iad?”</span></p>
<lb n="9207"/>
<lb n="9208"/><p><span>Ní raibh uain aige ar aon fhreagra thabhairt ar na</span>
<lb n="9209"/><span>ceisteanaibh nuair siúd isteach teachtaire eile.</span></p>
<lb n="9210"/>
<lb n="9211"/><p><span>“Eist do bhéal, a amadáin!” arsa'n tarna teachtaire.</span></p>
<lb n="9212"/>
<lb n="9213"/><p><span>“Is tú dhein an fothram gan ghádh gan riachtanas!  Táid na</span>
<lb n="9214"/><span>loingeas ann, a ríghthe,” ar seisean, “ach ní loingeas namhad</span>
<lb n="9215"/><span>iad.  Is loingeas carad iad.  Ospac is ainim do'n rígh atá</span>
<lb n="9216"/><span>ortha.  Tháinig sé isteach chun na mainistreach i mbád, agus do</span>
<lb n="9217"/><span>labhair sé le Colla agus d'inis sé dhó cad a thug é agus gach</span>
<lb n="9218"/><span>aon rud.  Tá an chabhlach loingeas ansúd mór-thímpal an</span>
<lb n="9219"/><span>oileáin agus tá Ospac agus Colla imthighthe soir go Ceann</span>
<lb n="9220"/><span>Cora chun labhartha leis an Árdrígh.  Deir na fir atá ar na</span>
<lb n="9221"/><span>loingeas go bhfuil cabhlach eile ag Bruadar.  Bhí an dá rígh</span>
<lb n="9222"/><span>(beirt dritár iseadh iad) muinteartha go maith le n-a chéile</span>
<lb n="9223"/><span>ar feadh tamail, go dtí gur thoiligh Bruadar chun an chogaidh</span>
<lb n="9224"/><span>seo atá dh'á dhéanamh i gcoinnibh Bhriain.  Do thuig Ospac i</span>
<lb n="9225"/><span>n-a aigne gur bh' éagcóir an cogadh agus dhiúltuigh sé d' aon</span></p>
</div>
<pb n="258"/>
<div><lb n="9226"/><p><span>lámh a bheith aige ann.  Bhí loingeas Ospaic agus loingeas</span>
<lb n="9227"/><span>Bhruadair istigh i n-aon chuan amháin lastuaidh i n-áit éigin.</span>
<lb n="9228"/><span>Do leath Bruadar a loingeas féin ar bhéal an chuain chun gan</span>
<lb n="9229"/><span>loingeas Ospaic do leigint amach.  Cheangail sé a loingeas</span>
<lb n="9230"/><span>féin d'á chéile le téadaibh móra láidire agus cheangail sé</span>
<lb n="9231"/><span>long acu de'n talamh tirim ar gach taobh.  Níor leig Ospac</span>
<lb n="9232"/><span>air gur thug sé fé ndeara an gníomh san.  Nuair a tháinig</span>
<lb n="9233"/><span>an oídhche agus bhí Bruadar agus a mháirnéalaigh 'n-a gcodla,</span>
<lb n="9234"/><span>chuir Ospac a loingeas go léir i ndiaigh chéile i n-aon líne</span>
<lb n="9235"/><span>amháin agus d' órduigh sé gan aon tsolus do lasadh ar aon</span>
<lb n="9236"/><span>loing acu.  Ansan do bhog sé chun gluaiste iad i ndiaigh</span>
<lb n="9237"/><span>chéile, i dtreó na h-áite 'n-a raibh long na láimhe deise de</span>
<lb n="9238"/><span>loingeas Bhruadair ceangailte de'n talamh tirim.  Chuaidh</span>
<lb n="9239"/><span>fuirean i mbád agus do ghearadar an téad gan aon fhothram</span>
<lb n="9240"/><span>a dhéanamh.  Ansan do shleamhnuigh na loingeas go léir amach.</span>
<lb n="9241"/><span>Nuair a tháinig solus na maidine chonaic Bruadar an cuan</span>
<lb n="9242"/><span>laistigh dé folamh, agus loingeas Ospaic abhfad amach ar an</span>
<lb n="9243"/><span>bhfaraige agus iad ag imtheacht siar ódheas fé lán a seól.</span>
<lb n="9244"/><span>Thánadar anso go dtí an linn seo Luimnighe chun a</span>
<lb n="9245"/><span>dh' innsint do Bhrian cad a bhí chuige, agus chun pé cabhair a</span>
<lb n="9246"/><span>bhéadh ar a gcumas do thabhairt dó.  Dá mb' áil leat-sa,” ar</span>
<lb n="9247"/><span>seisean leis an gcéad teachtaire, “beagáinín foidhne bheith</span>
<lb n="9248"/><span>agat níor ghádh dhuit an ruith a dheinis do dhéanamh anso</span>
<lb n="9249"/><span>ainíos, agus níor ghádh dhómh-sa bheith ag briseadh mo chos agus</span>
<lb n="9250"/><span>ag cur saothair orm féin ag ruith ainíos ad dhiaig chun gan</span>
<lb n="9251"/><span>leigint duit an dúthaigh a chur as a meabhair.”</span></p>
<lb n="9252"/>
<lb n="9253"/><p><span>“Seadh!” arsa Tadhg Mór ua Cealla, “is mithid dúinn</span>
<lb n="9254"/><span>go léir bheith ag gluaiseacht.  Cad dúbhairt Ospac a bhí</span>
<lb n="9255"/><span>Bruadar ar aigne dhéanamh?” ar seisean leis an</span>
<lb n="9256"/><span>dteachtaire.</span></p>
<lb n="9257"/>
<lb n="9258"/><p><span>“Dúbhairt sé le Colla, a rígh,” arsa'n teachtaire, “gur</span>
<lb n="9259"/><span>bh'é a thuairim go mbéadh Bruadar 'n-a cheann ar loingeas</span>
<lb n="9260"/><span>rígh Lochlan agus go mbéadh Sígurd agus pé loingeas a bhéadh</span></p>
</div>
<pb n="259"/>
<div><lb n="9261"/><p><span>aige fé smacht Bhruadair.  Agus dúbhairt sé gur bh'é a</span>
<lb n="9262"/><span>thuairim go bhfuilid siad go léir istigh i gcuan Átha Cliath</span>
<lb n="9263"/><span>um an dtaca so nó geall leis.”</span></p>
<lb n="9264"/>
<lb n="9265"/><p><span>“Ó! foth, foth!” arsa Tadhg Mór.  “Ní bheimíd i n-am</span>
<lb n="9266"/><span>i n-aon chor!”</span></p>
<lb n="9267"/>
<lb n="9268"/><p><span>Le n-a linn sin cé bhuailfeadh chúcha isteach ach Tadhg Óg ua</span>
<lb n="9269"/><span>Cealla agus Conn agus athair Chuinn, Maolruanaidh na</span>
<lb n="9270"/><span>Paidre, rígh Ua bhFiachrach Áidhne.  Do cuiredh fáilte roimis</span>
<lb n="9271"/><span>an rígh agus roim Chonn.</span></p>
<lb n="9272"/>
<lb n="9273"/><p><span>“Bhíomair díreach ollamh ar imtheacht,” arsa Maolruanaidh,</span>
<lb n="9274"/><span>“ach ní bhéadh Conn sásta gan teacht feuchaint an rabhabhair-se</span>
<lb n="9275"/><span>ollamh.  Deir sé, agus is dócha gur fíor dhó é, gur fearra</span>
<lb n="9276"/><span>dhúinn coimeád i n-aice chéile ar an slígh, agus ansan</span>
<lb n="9277"/><span>coimeád i n-aice chéile sa chath, leis, má fhéadaimíd é.”</span></p>
<lb n="9278"/>
<lb n="9279"/><p><span>“Tá an ceart aige, a rígh,” arsa Caoilte.  “Is 'mó cuma</span>
<lb n="9280"/><span>'n-a ndéanfaimíd áise d'á chéile má choimeádaimíd i n-aice</span>
<lb n="9281"/><span>chéile, 'sé sin, ach gan bheith ró achmair d'á chéile.  An 'mhó</span>
<lb n="9282"/><span>fear a bheidh agaibh, a Chuinn?” ar seisean.</span></p>
<lb n="9283"/>
<lb n="9284"/><p><span>“Beidh breis agus fiche céad fear, is dóich liom”, arsa</span>
<lb n="9285"/><span>Conn.  “An bhfuil Niamh ag teacht?” ar seisean.</span></p>
<lb n="9286"/>
<lb n="9287"/><p><span>“Tá, Niamh ag teacht,” arsa Niamh féin; “ná bíodh aon</span>
<lb n="9288"/><span>phioc d'á mhearbhall ort-sa ná ar aoinne eile,” ar sise.</span></p>
<lb n="9289"/>
<lb n="9290"/><p><span>“Ní fhanfaidh Niamh i n-aon bhall i ndiaigh a h-athar,” arsa</span>
<lb n="9291"/><span>Tadhg Mór ua Cealla.</span></p>
<lb n="9292"/>
<lb n="9293"/><p><span>“Is maith an inghean a thug Dia dhuit, a rígh,” arsa</span>
<lb n="9294"/><span>Maolruanaidh, “nuair a thug sé Niamh duit.  Tá súil agam</span>
<lb n="9295"/><span>go gcuimhnighean tú go minic air sin, agus go dtugan tu</span>
<lb n="9296"/><span>buidhchas do Dhia mar gheall air.”</span></p>
<lb n="9297"/>
<lb n="9298"/><p><span>Rígh ana dhiadha ab eadh Maolruanaidh na Paidre.  Bhíodh</span>
<lb n="9299"/><span>sé coitchianta ag machtnamh i láthair an Athar Síoruídhe, agus,</span>
<lb n="9300"/><span>as an machtnamh, bhíodh sé coitchianta ag labhairt leis an</span>
<lb n="9301"/><span>Athair Síoruídhe.  Thuigeadh sé i n' aigne ná raibh aon</span>
<lb n="9302"/><span>tsaghas cainte ba chirte chun labhartha leis an Athair</span></p>
</div>
<pb n="260"/>
<div><lb n="9303"/><p><span>Síoruídhe 'ná an chaint a chuir ár Slánuightheóir i mbéalaibh na</span>
<lb n="9304"/><span>gCríostaidhthe chun labhartha leis an Athair Síoruídhe.  D'á</span>
<lb n="9305"/><span>bhrígh sin, nuair a labhradh sé leis an Athair Síoruídhe is, “Ár</span>
<lb n="9306"/><span>n-Athair atá ar neamh, etc.” adeireadh sé.  Bhíodh sé ag rádh</span>
<lb n="9307"/><span>na Paidre sin coitchianta, agus do tugadh an ainim,</span>
<lb n="9308"/><span>“Maolruanaidh na Paidre,” air mar gheall air sin.  Fear</span>
<lb n="9309"/><span>ana láidir, ana chródha, ab eadh é, agus mura raibh eagla ag</span>
<lb n="9310"/><span>na Lochlanaigh roime n-a Phaidir ní baoghal ná go raibh eagla</span>
<lb n="9311"/><span>acu roime n-a thuaigh.</span></p>
<lb n="9312"/>
<lb n="9313"/><p><span>Níor bh' fhada go rabhdar go léir ollamh chun bóthair.  Bhí</span>
<lb n="9314"/><span>cárbat áluinn ag Niamh, agus bhí beirt d'á mnáibh coímhdeachta</span>
<lb n="9315"/><span>sa chárbat i n-aonfheacht léi, ach tugadh sí a lán d'á h-aimsir</span>
<lb n="9316"/><span>ameasg na mban óg eile a bhí ag dul ó'n mbaile, i</span>
<lb n="9317"/><span>n-aonfheacht leis na fearaibh, agus í 'ghá stiúrughadh agus 'ghá</span>
<lb n="9318"/><span>thaisbeáint dóibh conus na h-éadaí lín a theastóch' uatha ar</span>
<lb n="9319"/><span>ball, do chur chúcha agus do choimeád i n-eagar.</span></p>
<lb n="9320"/>
<lb n="9321"/><p><span>D'fhan an dá bhuidhean san, buidhean Thaidhg Mhóir uí Chealla</span>
<lb n="9322"/><span>agus buidhean Mhaoilruanaidh na Paidre, i n-aice chéile ar an</span>
<lb n="9323"/><span>slígh, agus bhíodh Conn agus Caoilte i gcómhluadar a chéile</span>
<lb n="9324"/><span>go mór.  B'éigean do Chaoilte an sgéal go léir ó thusach go</span>
<lb n="9325"/><span>deire a dh'innsint do Chonn, conus a chuir Sitric agus</span>
<lb n="9326"/><span>Amhlaoibh an fear ó Áth Cliath chun Briain do chur chun báis</span>
<lb n="9327"/><span>le nimh, agus gur bh'é fear a chuireadar uatha chun na h-oibre</span>
<lb n="9328"/><span>sin a dhéanamh 'ná Lonán, dritháir Chaoilte, an fear, thar a</span>
<lb n="9329"/><span>raibh d'fhearaibh i n-Éirinn, dob' fhearr a dhéanfadh Brian do</span>
<lb n="9330"/><span>chosaint ar an mnaoi a bhí ceapaithe ar an nimh a thabhairt dó.</span></p>
<lb n="9331"/>
<lb n="9332"/><p><span>Do ghluais na buidheana eile ó gach aon pháirt de Chúige</span>
<lb n="9333"/><span>Conacht, na bóithre soir, i dtreó na h-áite 'n-ar ghnáth le</span>
<lb n="9334"/><span>Brian longphort a dhéanamh, i n-aice Átha Cliath.  Tháinig an</span>
<lb n="9335"/><span>dá bhuidhean, buidhean Ua Máine agus buidhean Ua bhFiachrach</span>
<lb n="9336"/><span>Áidhne, go Ceann Cora, chun bheith i n-aonfheacht le buidhin an</span>
<lb n="9337"/><span>Árdrígh.  Ansan do ghluaiseadar féin agus buidhean an</span>
<lb n="9338"/><span>Árdrígh an bóthar soir óthuaidh.</span>
<lb n="9339"/></p>
</div>
<pb n="261"/>
<div><lb n="9340"/><p><span>Díreach sar ar fhágadar Ceann Cora tháinig teachtaire ó</span>
<lb n="9341"/><span>rígh Laighean ag triall ar an Árdrígh agus thug sé leitir do'n</span>
<lb n="9342"/><span>Árdrígh, agus sidiad na focail a bhí sa leitir sin.</span></p>
<lb n="9343"/>
<lb n="9344"/><p><span>“A Árdrígh Éirean,</span></p>
<lb n="9345"/>
<lb n="9346"/><p><span>“Do tugadh easonóir dómh-sa ad' ríghtheighlach-sa i</span>
<lb n="9347"/><span>gCeann Cora.  Tar anois agus cosain thu féin orm,</span>
<lb n="9348"/><span>mar táim ceapaithe ar an easonóir sin do dhíoghailt</span>
<lb n="9349"/><span>ort-sa agus ar do chlainn, agus ar Dhál gCais.</span></p>
<lb n="9350"/>
<lb n="9351"/><p><span>“Mise Maolmórdha</span></p>
<lb n="9352"/>
<lb n="9353"/><p><span>“Rígh Laighean.”</span></p>
<lb n="9354"/>
<lb n="9355"/><p><span>Do léigh Brian an leitir.  Ansan do sgríbh sé ar dhrom</span>
<lb n="9356"/><span>na leitire na focail:—</span></p>
<lb n="9357"/>
<lb n="9358"/><p><span>“Táim ag teacht, a dhritháir.  Feuch chúghat féin.</span></p>
<lb n="9359"/>
<lb n="9360"/><p><span>“Mise Brian.”</span></p>
<lb n="9361"/>
<lb n="9362"/><p><span>“Seo, a ghiolla,” ar seisean leis an dteachtaire.  “Beir</span>
<lb n="9363"/><span>thar n-ais í.”</span></p>
<lb n="9364"/>
<lb n="9365"/><p><span>Thóg an teachtaire an leitir agus do rug sé leis thar</span>
<lb n="9366"/><span>n-ais í.</span></p>
<lb n="9367"/>
<lb n="9368"/><p><span>Ní raibh um an dtaca san bóthar andeas ná bóthar aniar</span>
<lb n="9369"/><span>ná bóthar óthuaidh tré Chúige Laighean ná raibh clúdaithe leis</span>
<lb n="9370"/><span>na buidhnibh fear agus iad ag gluaiseacht 'n-a míltibh, fé n-a</span>
<lb n="9371"/><span>ríghthibh agus fé n-a dtaoiseachaibh, agus a n-airm ar a</span>
<lb n="9372"/><span>nguaillibh, agus a mbratacha breaghtha síoda anáirde ar a</span>
<lb n="9373"/><span>gcrannaibh ag lúbadh agus ag luasgadh sa ghaoith, agus a</span>
<lb n="9374"/><span>n-aghaidh go léir ar an áit 'n-ar ghnáth le Brian a longphort</span>
<lb n="9375"/><span>a dhéanamh, i n-aice Átha Cliath.  Agus ní raibh ins na buidhnibh</span>
<lb n="9376"/><span>sin go léir oiread agus aon fhear amháin ná raibh socair go</span>
<lb n="9377"/><span>daingean i n' aigne aige gan teacht thar n-ais beó.</span></p>
<lb n="9378"/>
<lb n="9379"/><p><span>“Má's ag Lochlanaigh a bheidh buadh,” a deiridís, “is fearr</span>
<lb n="9380"/><span>gan teacht thar n-ais beó.  Má's ag Gaedhlaibh a bheidh buadh</span>
<lb n="9381"/><span>bíodh a thoradh ag an muintir atá sa bhaile i n-ár ndiaigh.</span>
<lb n="9382"/><span>Pé taobh ar a mbeidh buadh, díolfaid na Lochlanaigh as.”</span>
<lb n="9383"/></p>
</div>
<pb n="262"/>
<div><lb n="9384"/><p><span>CAIBIDIOL V.</span></p>
<lb n="9385"/>
<lb n="9386"/><p><span>MÍCHEÁL RUADH.</span></p>
<lb n="9387"/>
<lb n="9388"/><p><span>Bhí Brian agus a ghnáth-theighlach tamal soir ó Cheann Cora,</span>
<lb n="9389"/><span>ar bhóthar Átha Cliath, agus iad ag gluaiseacht go h-áluinn</span>
<lb n="9390"/><span>agus go stuamdha agus go míleata.  Bhí buidhean Thaidhg</span>
<lb n="9391"/><span>Mhóir uí Chealla agus buidhean Mhaoilruanaidh na Paidre ag</span>
<lb n="9392"/><span>teacht 'n-a ndiaigh.  Bhí Niamh 'n-a cárbat i dtusach buidhne</span>
<lb n="9393"/><span>Thaidhg.  Tháinig bean agus clóca uirthi, agus cochal an chlóca</span>
<lb n="9394"/><span>amach ar a ceann aici, i gcómhngar do'n chárbat.  Bhagair sí</span>
<lb n="9395"/><span>ar Niamh.  Do stad an cárbat.  Do shín an bhean leitir</span>
<lb n="9396"/><span>isteach chun Niamh agus d' imthigh sí.  Do léigh Niamh an leitir.</span>
<lb n="9397"/><span>D' fheuch sí 'n-a tímpal.  Ní raibh Caoilte abhfad ó'n áit.</span>
<lb n="9398"/><span>Dúbhairt sí le duine des na fearaibh glaodhach air.  Tháinig</span>
<lb n="9399"/><span>sé.  Thug sí dhó an leitir.  Do léigh sé í.</span></p>
<lb n="9400"/>
<lb n="9401"/><p><span>“Cad is fearr a dhéanamh, a rígan?” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="9402"/>
<lb n="9403"/><p><span>“Measaim gur fearr an leitir sin a thabhairt do</span>
<lb n="9404"/><span>Mhurchadh,” ar sise.</span></p>
<lb n="9405"/>
<lb n="9406"/><p><span>“Is fíor,” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="9407"/>
<lb n="9408"/><p><span>D'imthigh sé amach i ndiaigh ghnáth-theighlaigh an Árdrígh, agus</span>
<lb n="9409"/><span>thug sé an leitir do Mhurchadh.  Bhí iongnadh ar Mhurchadh</span>
<lb n="9410"/><span>nuair a léigh sé an leitir.</span></p>
<lb n="9411"/>
<lb n="9412"/><p><span>“Tá go maith, a Chaoilte,” ar seisean.</span></p>
<lb n="9413"/>
<lb n="9414"/><p><span>Tháinig Caoilte thar n-ais.</span></p>
<lb n="9415"/>
<lb n="9416"/><p><span>Lar na mháireach an lae sin tháinig giolla turais ag triall</span>
<lb n="9417"/><span>ar Chaoilte, duine d'á ghiollaíbh turais féin, agus shín sé</span>
<lb n="9418"/><span>leitir chuige.  Do léigh Caoilte í.  Siúd ag triall ar Niamh</span>
<lb n="9419"/><span>é agus shín sé chúichi an leitir.  Do léigh sí í.</span></p>
<lb n="9420"/>
<lb n="9421"/><p><span>“Ó!” ar sise.  “Imthigh láithreach, a Chaoilte,” ar sise,</span>
<lb n="9422"/><span>“agus tabhair í seo leis do Mhurchadh.”  Do dhein.</span></p>
<lb n="9423"/>
<lb n="9424"/><p><span>I dtreó go dtuigfear brígh agus bunús an dá leitir sin</span></p>
</div>
<pb n="263"/>
<div><lb n="9425"/><p><span>ní foláir dul siar beagán agus a dh'innsint conus a</span>
<lb n="9426"/><span>dh'imthigh le Gormfhlaith ó fhág sí Ceann Cora agus ó tháinig</span>
<lb n="9427"/><span>sí go teighlach rígh Lochlanach Átha Cliath.</span></p>
<lb n="9428"/>
<lb n="9429"/><p><span>Do h-innseadh i dtusach an sgéil seo conus mar a thug</span>
<lb n="9430"/><span>Brian a inghean le pósadh do Shitric, le h-ionachus go</span>
<lb n="9431"/><span>ndéanfadh an cleamhnas san a chómhacht féin do neartughadh</span>
<lb n="9432"/><span>leis an gcaradas, dar leis, a thiocfadh as idir Lochlanaigh</span>
<lb n="9433"/><span>Átha Cliath agus Clann Chais.  Béibionn ab ainim do'n</span>
<lb n="9434"/><span>inghean san Bhriain, ainim a mháthar féin.  Rígan ana</span>
<lb n="9435"/><span>chiallmhar, ana thuisgionach ab eadh í.  Do coimeádadh uaithi</span>
<lb n="9436"/><span>an t-uisge-fé-thalamh a bhí 'á dhéanamh i gcoinnibh a h-athar an</span>
<lb n="9437"/><span>fhaid a bhí Niamh ag déanamh na faire, agus ansan, an fhaid</span>
<lb n="9438"/><span>a bhí Lonán 'ghá leigint air go raibh sé ag cabhrughadh le</span>
<lb n="9439"/><span>Gormfhlaith sa droch obair a bhí ar siúbhal aici.  Choimeád a</span>
<lb n="9440"/><span>muintir féin an sgéal ó Bhéibionn i gcaitheamh na h-aimsire</span>
<lb n="9441"/><span>sin chun gan bheith ag cur buartha uirthi gan ghátar, agus i</span>
<lb n="9442"/><span>dtreó gur shuaimhneasaíghe a bhéadh an saoghal aici nuair a</span>
<lb n="9443"/><span>chífeadh Sitric go soiléir ná raibh aon phioc d' fhios na droch</span>
<lb n="9444"/><span>oibre aici.  Choimeád Sitric an t-eólus uaithi díreach mar a</span>
<lb n="9445"/><span>dhein sé a dhícheal ar é choimeád ó gach aoinne ba dhóich leis a</span>
<lb n="9446"/><span>dhéanfadh aon iaracht ar an ndroch obair do chosg.</span></p>
<lb n="9447"/>
<lb n="9448"/><p><span>Ach nuair a tháinig Amhlaoibh thar n-ais ó Inis Cathaigh chómh</span>
<lb n="9449"/><span>h-oban, agus nuair nár h-innseadh d'aoinne cad é an chúis,</span>
<lb n="9450"/><span>agus ansan, nuair a thug sí fé ndeara an disgréid agus an</span>
<lb n="9451"/><span>chogarnach ag Amhlaoibh agus ag Sitric, agus an bheirt ag</span>
<lb n="9452"/><span>stad de pé caint a bhíodh eatartha nuair a thagadh sí 'n-a</span>
<lb n="9453"/><span>láthair, thuig sí 'n-a h-aigne go raibh rud éigin nár bh' fhóghanta</span>
<lb n="9454"/><span>d'á bheartughadh acu.  D'á shoiléire a thuig sí an nídh sin iseadh</span>
<lb n="9455"/><span>ba lúgha a leig sí uirthi gur thuig sí é féin ná aon nídh dh'á</span>
<lb n="9456"/><span>shórd, agus iseadh ba lúgha a bhí aon chuimhneamh acu-san gur</span>
<lb n="9457"/><span>thuig sí é féin ná aon nídh dh'á shórd.  Bhí sí ag faire ortha</span>
<lb n="9458"/><span>go géar agus ní raibh aon choinne acu go raibh.  D'á fheabhas</span>
<lb n="9459"/><span>faire a dhein sí, ámhthach, níor fhéad sí teacht suas le h-aon</span></p>
</div>
<pb n="264"/>
<div><lb n="9460"/><p><span>nídh áirighthe do thabharfadh eólus cruinn dí ar cad a bhí ar</span>
<lb n="9461"/><span>siúbhal acu, ná ar cé 'n-a choinnibh go raibh an t-uisge-fé-</span>
<lb n="9462"/><span>talamh 'á dhéanamh.</span></p>
<lb n="9463"/>
<lb n="9464"/><p><span>Do lean an sgéal mar sin go dtí go dtáinig Gormfhlaith</span>
<lb n="9465"/><span>go h-Áth Cliath.  Ansan do thuig Béibionn go raibh donas</span>
<lb n="9466"/><span>éigin thar na beartaibh déanta.  Níor bh' fhada gur tugadh le</span>
<lb n="9467"/><span>tuisgint di ná raibh Gormfhlaith ag dul thar n-ais ag triall</span>
<lb n="9468"/><span>ar Bhrian.  Ansan do stadadh de bheith ag déanamh aon</span>
<lb n="9469"/><span>choimeád ar cad n-a thaobh gur tháinig sí uaidh ná ar cad 'n-a</span>
<lb n="9470"/><span>thaobh ná raibh sí ag dul thar n-ais.  Do thárla go raibh an</span>
<lb n="9471"/><span>ceathrar i bhfochair a chéile agus gur eirigh fearg Ghormfhlaith.</span>
<lb n="9472"/><span>Do léim sí agus do spriúch sí.  Do chaith sí ins na súilibh ar</span>
<lb n="9473"/><span>Shitric agus ar Amhlaoibh an bob a bhuail Lonán ortha, agus</span>
<lb n="9474"/><span>ansan, an bob a bhuail sé uirthi féin nuair a chuaidh sé siar</span>
<lb n="9475"/><span>ag triall uirthi agus teistiméireacht aige uatha-san.  Ansan</span>
<lb n="9476"/><span>do thuig Béibionn cad é an brígh a bhí leis an ndisgréid</span>
<lb n="9477"/><span>agus leis an gcogarnach agus leis an stad cainte nuair a</span>
<lb n="9478"/><span>thagadh sí féin.  Níor labhair sí aon fhocal amach as a béal</span>
<lb n="9479"/><span>mar gheall ar an ngníomh a measadh a dhéanamh ar a h-athair.</span>
<lb n="9480"/><span>Dúbhairt sí, 'n-a h-aigne féin: “Do theip an méid sin oraibh.</span>
<lb n="9481"/><span>Ní stadfaidh sibh anois.  Déanfaidh sibh iaracht eile.  Ní mór</span>
<lb n="9482"/><span>dhom faire níos fearr a dhéanamh, le h-eagla go mb' fhéidir</span>
<lb n="9483"/><span>ná teipfeadh an tarna h-iaracht oraibh.</span></p>
<lb n="9484"/>
<lb n="9485"/><p><span>Níor dhein sí aon cheilt ar an ndroch mheas a bhí aici ortha,</span>
<lb n="9486"/><span>ná ar an bhfeirg a bhí uirthi mar gheall ar an rud a cheapadar</span>
<lb n="9487"/><span>a dhéanamh.  Ach níor dhein sí trácht ar imtheacht as an áit</span>
<lb n="9488"/><span>mar gheall air.  Níor bh'fhada gur thuit rud amach a</span>
<lb n="9489"/><span>thaisbeáin di gur mhaith a dhein sí é agus fanmhaint.</span></p>
<lb n="9490"/>
<lb n="9491"/><p><span>Tháinig rígh Laighean ann.</span></p>
<lb n="9492"/>
<lb n="9493"/><p><span>“Seadh!” arsa Gormfhlaith leis, “measaim gur dheineas</span>
<lb n="9494"/><span>éagcóir ort nuair a dúbhart gur bheithigheach iompair ag</span>
<lb n="9495"/><span>Brian tu.  Measaim gur bh'fhearra dhó go sgaoilfeadh sé</span>
<lb n="9496"/><span>thairis an beithigheach.  Airighim go bhfuil do neart agat d'á</span></p>
</div>
<pb n="265"/>
<div><lb n="9497"/><p><span>chruinniughadh go cuthaigh.  Fíorfair an focal úd a dúbhraís</span>
<lb n="9498"/><span>le Murchadh; ‘Má cailleadh Gleann Mhámha tré m' chómhairle,’</span>
<lb n="9499"/><span>arsa tusa, ‘buadhfar Gleann Mháma eile tré m' chómhairle.’</span>
<lb n="9500"/><span>An t-annsgian! Mura mbéadh an bheirt seo bheith chómh</span>
<lb n="9501"/><span>símplidhe,” ar sise, “bhéadh sé féin agus a athair agus</span>
<lb n="9502"/><span>Dúlainn fé 'n bhfód go tréith anois.”</span></p>
<lb n="9503"/>
<lb n="9504"/><p><span>“Ní gádh dhuit é chur ar an mbeirt seo, a mháthair,” arsa</span>
<lb n="9505"/><span>Amhlaoibh.  “Bhí aimsir do dhóthin agat chun an ghnímh a</span>
<lb n="9506"/><span>dhéanamh sar a ndéigh Lonán ag triall ort, agus níor dheinis</span>
<lb n="9507"/><span>é.  Níor dheinis, agus ní dhéanfá ó shin é, pé caoi a bhéadh</span>
<lb n="9508"/><span>agat air, an fhaid a bhéadh inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla</span>
<lb n="9509"/><span>at' aice!  Is dóich liom,” ar seisean, “dá mbéadh sí abhfad</span>
<lb n="9510"/><span>at' aice go ndéanfadh sí mírbhuilt ort, a mháthair,” agus</span>
<lb n="9511"/><span>chuir sé drana gháire as.  Níor dheas an drana-gháire é, bhí</span>
<lb n="9512"/><span>sé chómh diablaídhe agus an ghnúis chómh h-áluinn, chómh h-óg.</span>
<lb n="9513"/><span>An t-é a chífeadh an ghnúis sin an uair sin agus an drana-</span>
<lb n="9514"/><span>gháire, déarfadh sé go raibh duine i n-éaghmuis Ghormfhlaith</span>
<lb n="9515"/><span>gur bh'fhéidir a dhiabhal coímhdeachta a dh'fheisgint uaireanta.</span>
<lb n="9516"/><span>Chonaic Béibionn diabhal coímhdeachta Amhlaoibh an uair sin,</span>
<lb n="9517"/><span>agus choimeád sí cuimhne air.</span></p>
<lb n="9518"/>
<lb n="9519"/><p><span>“Cad é sin agat dh'á rádh, a choileáin!” arsa Gormfhlaith.</span>
<lb n="9520"/><span>“Cad í an mhírbhuilt a dhéanfadh sí orm!”</span></p>
<lb n="9521"/>
<lb n="9522"/><p><span>“Dhéanfadh sí naomh díot, a mháthair,” ar seisean, “agus</span>
<lb n="9523"/><span>ba mhór an mhírbhuilt é,” agus do leathnuigh an drana-gháire.</span></p>
<lb n="9524"/>
<lb n="9525"/><p><span>Do stad sí agus í ag feuchaint air.</span></p>
<lb n="9526"/>
<lb n="9527"/><p><span>“Ní dhéanfadh mírbhuilt féin naomh díot-sa!” ar sise.</span></p>
<lb n="9528"/>
<lb n="9529"/><p><span>“Foth, foth!” arsa Maolmórdha, “ní'l aon tairbhthe le</span>
<lb n="9530"/><span>teacht as an saghas san cainte.  Cuirigh uaibh í.  Ní deirim</span>
<lb n="9531"/><span>ná go bhfuil rud déanta agam-sa do chuirfidh chun cinn an</span>
<lb n="9532"/><span>bheart so do theip ar thriúr agaibh-se.”</span></p>
<lb n="9533"/>
<lb n="9534"/><p><span>Do léim Sitric agus chuir sé bas ar bhéal rígh Laighean,</span>
<lb n="9535"/><span>agus shín sé a mhéar i dtreó na h-áite 'n-a raibh Béibionn</span>
<lb n="9536"/><span>'n-a seasamh i lúib na finneóige.  Dhruid sí isteach sa lúib</span></p>
</div>
<pb n="266"/>
<div><lb n="9537"/><p><span>sin nuair a thusnuigh an chaint ar dhul i n-olcas idir</span>
<lb n="9538"/><span>Ghormfhlaith agus Amhlaoibh.  D' airigh sí an focal, ámhthach,</span>
<lb n="9539"/><span>a' béal rígh Laighean, ach níor leig sí uirthi gur airigh.  Do rith</span>
<lb n="9540"/><span>cailín isteach, duine de mhnáibh coímhdeachta Bhéibionn.</span></p>
<lb n="9541"/>
<lb n="9542"/><p><span>“Ó!” ar sise, “tá an cuan lán de loingeas!”</span></p>
<lb n="9543"/>
<lb n="9544"/><p><span>Do rith gach aoinne amach ach Béibionn.</span></p>
<lb n="9545"/>
<lb n="9546"/><p><span>“Tar a leith, a laogh,” ar sise leis an gcailín.  “Tháinís</span>
<lb n="9547"/><span>anso i n-aonfheacht liom-sa,” ar sise.  “Tá fhios agam nách</span>
<lb n="9548"/><span>miste dhom rún a thabhairt duit.  Tá, mar is eól duit, mar</span>
<lb n="9549"/><span>is eól do gach aoinne, Lochlanaigh an domhain ag cruinniughadh</span>
<lb n="9550"/><span>a neart i n-aghaidh na h-Éirean agus i n-aghaidh Árdrígh</span>
<lb n="9551"/><span>Éirean.  Tá an t-Árdrígh ag cruinniughadh neart na</span>
<lb n="9552"/><span>nGaedhal chun na h-Éirean do chosaint.  Tuigid ríghthe</span>
<lb n="9553"/><span>Lochlanach dá mbéadh Árdrígh Éirean as an slígh go dtuitfeadh</span>
<lb n="9554"/><span>cómhacht na nGaedhal as a chéile agus nár dheacair an lámh</span>
<lb n="9555"/><span>uachtair a dh' fhághail ortha.  Tá, d'á bhrígh sin, iaracht</span>
<lb n="9556"/><span>mhalluighthe d'á déanamh le fada ar an Árdrígh do chur chun</span>
<lb n="9557"/><span>báis le nimh.  Tá teipithe glan ar an iaracht san.  Siné fé</span>
<lb n="9558"/><span>ndeara Gormfhlaith a bheith anso anois.  Tá iaracht eile d'á</span>
<lb n="9559"/><span>dhéanamh anois.  Tá feall éigin eile d'á dhéanamh anois ar</span>
<lb n="9560"/><span>m' athair.  D' airigheas an focal ó chiainibh ó rígh Laighean.</span>
<lb n="9561"/><span>‘Tá rud déanta agam-sa,’ ar seisean, ‘do chuirfidh chun cinn</span>
<lb n="9562"/><span>an bheart so do theip ar thriúr agaibh-se.’  Ní dúbhairt sé a</span>
<lb n="9563"/><span>thuille mar do chuir Sitric lámh ar a bhéal.  Ní dóich leó gur</span>
<lb n="9564"/><span>airigheas-sa an focal.  Ní mór sgéala chur láithreach ag triall</span>
<lb n="9565"/><span>ar an Árdrígh.  Indiu an lá chun an fhíona do chur siar go</span>
<lb n="9566"/><span>Sórd Cholum Cille.  Imthigh, a laogh, agus cuir an fíon sa</span>
<lb n="9567"/><span>bhosca mar is gnáth leat a dhéanamh, fíon Aifrinn, agus tar</span>
<lb n="9568"/><span>chúgham anso nuair a bheidh san déanta agat.”</span></p>
<lb n="9569"/>
<lb n="9570"/><p><span>D'imthigh an cailín agus chuir sí an fíon sa bhosca.  Ba</span>
<lb n="9571"/><span>ghnáth le Béibionn an fíon san do chur chun na mainistreach</span>
<lb n="9572"/><span>san, agus d'á bhrígh sin níor chuir aoinne aon tsuim sa rud</span>
<lb n="9573"/><span>a bhí ag an gcailín 'á dhéanamh.  Nuair a bhí an bosca i dtreó</span></p>
</div>
<pb n="267"/>
<div><lb n="9574"/><p><span>aici tháinig sí ag triall ar an mBanríghin mar a dúbhradh léi.</span></p>
<lb n="9575"/>
<lb n="9576"/><p><span>“Seo anois,” arsa'n Bhanríghin léi, “cuir chúghat an dá</span>
<lb n="9577"/><span>leitir seo.  Tabhair an dá leitir do'n Airchinneach, do</span>
<lb n="9578"/><span>Ghiolla Pádraig, agus dein an rud a déarfaidh sé leat.”</span></p>
<lb n="9579"/>
<lb n="9580"/><p><span>D'imthigh an cailín agus do rug sí léi an bosca, agus an</span>
<lb n="9581"/><span>capal agus an cárbat aici, mar ba ghnáth.  Chonaic Sitric</span>
<lb n="9582"/><span>agus Amhlaoibh agus Gormfhlaith ag imtheacht í.  Chonacadar</span>
<lb n="9583"/><span>an bosca fíona.  Níor chuimhnighdar ar aon nídh eile bheith aici,</span>
<lb n="9584"/><span>agus níor chuireadar blúire suime inti.</span></p>
<lb n="9585"/>
<lb n="9586"/><p><span>Tháinig sí go Sórd Cholum Cille.  Thug sí an dá leitir</span>
<lb n="9587"/><span>do'n Airchinneach.  D' osgail sé leitir acu, mar dó féin ab</span>
<lb n="9588"/><span>eadh í.  Do léigh sé í.  Thug an cailín fé ndeara gur iompuigh</span>
<lb n="9589"/><span>a lith ann.</span></p>
<lb n="9590"/>
<lb n="9591"/><p><span>“An bhfuil fhios agat cad 'tá sa leitir seo atá léighte</span>
<lb n="9592"/><span>agam?” ar seisean leis an gcailín.</span></p>
<lb n="9593"/>
<lb n="9594"/><p><span>“Tá tuairim agam dó, a Athair,” ar sise.</span></p>
<lb n="9595"/>
<lb n="9596"/><p><span>“An mbéarfá-sa an leitir eile seo ag triall ar inghín</span>
<lb n="9597"/><span>Thaidhg Mhóir uí Chealla?” ar seisean.  “Deir Béibionn ná</span>
<lb n="9598"/><span>fuil aoinne is fearr a dhéanfaidh an gnó 'ná mar a</span>
<lb n="9599"/><span>dhéanfair-se é.”</span></p>
<lb n="9600"/>
<lb n="9601"/><p><span>“Agus cá bhfuil inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla le</span>
<lb n="9602"/><span>fághail?” arsa'n cailín.</span></p>
<lb n="9603"/>
<lb n="9604"/><p><span>“Tá sí le fághail,” arsa'n t-Airchinneach, “i mbuidhean a</span>
<lb n="9605"/><span>h-athar, sa mhór-shluagh atá ag teacht aniar ó Cheann Cora.</span>
<lb n="9606"/><span>Cuirfead cárbat agus giolla leat.  Thabharfainn an leitir</span>
<lb n="9607"/><span>do'n ghiolla le breith siar ach deir an Bhanríghin gan an leitir</span>
<lb n="9608"/><span>a thabhairt d'aoinne ach duit-se.  Agus deir sí go gcaithfir</span>
<lb n="9609"/><span>do cheann a choimeád folaighthe go maith, le h-eagla go</span>
<lb n="9610"/><span>n-aithneófaí thu.  Caithfidh Niamh an leitir a dh'fhághail a gan</span>
<lb n="9611"/><span>fhios d' aoinne, agus caithfidh sí an leitir a dh'fhághail gan a</span>
<lb n="9612"/><span>fhios a bheith aici cé uaidh go bhfaighidh sí í.”</span></p>
<lb n="9613"/>
<lb n="9614"/><p><span>“Tá go maith,” arsa'n cailín.  “Dúbhairt Béibionn liom</span>
<lb n="9615"/><span>go neósfá-sa dhom cad a bhéadh le déanamh agam.”</span>
<lb n="9616"/></p>
</div>
<pb n="268"/>
<div><lb n="9617"/><p><span>“Nuair a bheidh an leitir tabhartha do Niamh agat féadfair</span>
<lb n="9618"/><span>an cárbat agus an giolla do bhreith leat siar abhaile ag</span>
<lb n="9619"/><span>triall ar do mháthair.  Cuirfidh Béibionn fios ort airís i</span>
<lb n="9620"/><span>ndiaigh an chatha.  Ní fios cé bheidh beó an uair sin, ámhthach.”</span></p>
<lb n="9621"/>
<lb n="9622"/><p><span>Do gabhadh capal agus cárbat, agus do cuireadh an cailín</span>
<lb n="9623"/><span>sa chárbat agus do cuireadh an tsrian i láimh an ghiolla.</span></p>
<lb n="9624"/>
<lb n="9625"/><p><span>“Dein an dithineas is mó a dh' fhéadfair,” arsa'n</span>
<lb n="9626"/><span>t-Airchinneach leis an ngiolla, “ach gan súile na ndaoine</span>
<lb n="9627"/><span>tharang ort ach chómh beag a's is féidir é.”</span></p>
<lb n="9628"/>
<lb n="9629"/><p><span>Do ghluais an cárbat.  Níor fhéad an giolla oiread</span>
<lb n="9630"/><span>dithinis a dhéanamh agus a measadh a dhéanfadh sé, mar bhí na</span>
<lb n="9631"/><span>bóithre go léir lán de dhaoine.  Ach thánadar fé dheire chun</span>
<lb n="9632"/><span>buidhne Thaidhg Mhóir agus, mar a dúbhradh cheana, do tugadh</span>
<lb n="9633"/><span>an leitir do Niamh agus chuir Niamh chun Murchadh í.  Chómh</span>
<lb n="9634"/><span>luath agus do léigh Murchadh an leitir d'imthigh sé chun na</span>
<lb n="9635"/><span>h-áite 'n-a raibh Brian agus d' atharuigh sé na fir a bhí i</span>
<lb n="9636"/><span>n-aice le pearsain an Árdrígh.</span></p>
<lb n="9637"/>
<lb n="9638"/><p><span>Nuala ab ainim do'n chailín a thug an leitir sin do Niamh.</span>
<lb n="9639"/><span>Chómh luath agus bhí an leitir tabhartha uaithi aici d'imthigh sí</span>
<lb n="9640"/><span>amach chun na h-áite 'n-ar fhág sí an giolla agus an cárbat.</span>
<lb n="9641"/><span>Bhailighdar leó amach a' brúth na slógh, agus thugadar aghaidh</span>
<lb n="9642"/><span>siar go Cúige Conacht, chun na h-áite 'n-a raibh máthair an</span>
<lb n="9643"/><span>chailín 'n-a cómhnuighe.</span></p>
<lb n="9644"/>
<lb n="9645"/><p><span>Isé cúis go ndúbhradh le Nuala a ceann do choimeád</span>
<lb n="9646"/><span>folaighthe 'ná so.  Do thuig Béibionn go raibh Maolmórdha</span>
<lb n="9647"/><span>tar éis breibe gheallamhaint d' fhear éigin ach dul i n-aice an</span>
<lb n="9648"/><span>Árdrígh sa ghluaiseacht agus sleagh do shádh ann, nó é chur chun</span>
<lb n="9649"/><span>báis ar chuma éigin mar sin.  Bhí eagal uirthi, dá mb' ar an</span>
<lb n="9650"/><span>gcuma san a bhéadh an sgéal, do mb' fhéidir go n-aithneóch</span>
<lb n="9651"/><span>an fealltóir Nuala agus ansan go bhfaghadh Sitric amach an</span>
<lb n="9652"/><span>sgéal go léir, agus go marbhóch' sé í féin.  Níor fhág sí ar</span>
<lb n="9653"/><span>a chumas Nuala do mharbhughadh, pé rud a thuitfeadh amach,</span>
<lb n="9654"/><span>mar dúbhairt sí léi dul siar abhaile.  Choimeád Nuala a</span></p>
</div>
<pb n="269"/>
<div><lb n="9655"/><p><span>ceann folaighthe agus níor aithin aoinne í.  Níor aithin Niamh</span>
<lb n="9656"/><span>féin í, bíodh go raibh aithne mhaith thiar sa bhaile aici uirthi féin</span>
<lb n="9657"/><span>agus ar a mháthair.</span></p>
<lb n="9658"/>
<lb n="9659"/><p><span>Um thráthnóna an lae a dh'imthigh Nuala ó ríghtheighlach</span>
<lb n="9660"/><span>Shitric agus an capal agus an cárbat agus an bosca fíona</span>
<lb n="9661"/><span>aici, do thárla gur airigh duine eile de mhnáibh coímhdeachta</span>
<lb n="9662"/><span>Bhéibionn caint idir an dá rígh, idir Shitric agus Maol-</span>
<lb n="9663"/><span>mórdha.</span></p>
<lb n="9664"/>
<lb n="9665"/><p><span>“Ná bíodh ceist ort a rígh,” arsa Maolmórdha.  “Déan-</span>
<lb n="9666"/><span>faidh Mícheál Ruadh an bheart.  Tá sé i ngnáth-theighlach an</span>
<lb n="9667"/><span>Árdrígh anois le cheithre bliana, agus tá árd iontaoibh ag</span>
<lb n="9668"/><span>Brian as.  Tá iontaoibh acu go léir as.  Is dóich le Murchadh</span>
<lb n="9669"/><span>ná fuil fear eile sa ríghtheighlach chómh dílis leis.  Gormfhlaith</span>
<lb n="9670"/><span>a thug aithne dhom air.  Is cuma leis cé 'cu curfar chun báis</span>
<lb n="9671"/><span>é nó ná curfar nuair a bheidh an gníomh déanta, mar tá</span>
<lb n="9672"/><span>geallta againn dó go mbeidh fearan saor go deó agá mhnaoi</span>
<lb n="9673"/><span>agus agá shliocht má chuirean sé Brian as an slígh uainn.</span>
<lb n="9674"/><span>Dá mbéadh Brian as an slígh bhéadh gach aon rud ar ár dtoil</span>
<lb n="9675"/><span>againn.”</span></p>
<lb n="9676"/>
<lb n="9677"/><p><span>D'imthigh an bhean choímhdeachta agus d'inis sí do Bhéibionn</span>
<lb n="9678"/><span>an chaint a dh'airigh sí.  D'imthigh Béibionn agus chomáin sí ar</span>
<lb n="9679"/><span>siúbhal giolla turais i lár na h-oídhche agus leitir eile aige</span>
<lb n="9680"/><span>le tabhairt do Niamh.  D' aimsigh sé capal maith.  Bhí aithne</span>
<lb n="9681"/><span>ar na bóithribh agus ar na cómhngair aige.  Do shrois sé an</span>
<lb n="9682"/><span>áit 'n-a raibh buidhean Thaidhg Mhóir uí Chealla.  Thug sé an</span>
<lb n="9683"/><span>leitir do Chaoilte, mar adúbhradh, agus thug Caoilte do</span>
<lb n="9684"/><span>Niamh í, agus cuir Niamh ag triall ar Mhurchadh í.  Do léigh</span>
<lb n="9685"/><span>Murchadh í.  D'fheuch sé 'n-a thímpal.  D'fheuch sé ar an</span>
<lb n="9686"/><span>ngárda a chuir sé, indé roimis sin, ó bheith i n-aice Bhriain.</span>
<lb n="9687"/><span>Bhí aithne mhaith aige ar Mhícheál Ruadh.  Ní raibh Mícheál Ruadh</span>
<lb n="9688"/><span>le feisgint i n-aon bhall.  Nuair a deineadh an t-atharughadh</span>
<lb n="9689"/><span>indé roimis sin do thuig Mícheál i n' aigne go raibh sgéidhte</span>
<lb n="9690"/><span>ag duine éigin air.  D'euluigh sé sa n-oídhche as an áit.</span>
<lb n="9691"/></p>
</div>
<pb n="270"/>
<div><lb n="9692"/><p><span>Chómh luath agus fuair Murchadh imthighthe é do sgaoil sé an</span>
<lb n="9693"/><span>focal ameasg na bhfear, breith air agus é thabhairt thar n-ais.</span>
<lb n="9694"/><span>Níor bh' fhada gur tugadh thar n-ais é.  Bhí an iomad aithne</span>
<lb n="9695"/><span>air.  Do tugadh i láthair Mhurchadh é.</span></p>
<lb n="9696"/>
<lb n="9697"/><p><span>“Pé duine thabharfadh cúl le cath,” arsa Murchadh leis,</span>
<lb n="9698"/><span>“níor mheasas gur tusa dhéanfadh é!  Seasaimh ansan at'</span>
<lb n="9699"/><span>inead, agus ná fág an áit airís.”</span></p>
<lb n="9700"/>
<lb n="9701"/><p><span>Cheap Mícheál nuair a tugadh thar n-ais é go gcrochfaí é.</span>
<lb n="9702"/><span>Bhí fhios aige go raibh an chroch tuillte aige.  Nuair nár</span>
<lb n="9703"/><span>deineadh ach a rádh leis dul agus seasamh i n' inead féin bhí</span>
<lb n="9704"/><span>iongnadh air.  Níor thug sé fé ndeara an bhagairt a dhein</span>
<lb n="9705"/><span>Murchadh ar na fearaibh eile.</span></p>
<lb n="9706"/>
<lb n="9707"/><p><span>Dá gcrochtí é b'fhéidir go raghadh an sgéal ó bhéal go béal</span>
<lb n="9708"/><span>agus go sroisfeadh sé rígh Lochlanach Átha Cliath, agus nár</span>
<lb n="9709"/><span>bh'fhearr-de Béibionn san.  Dá bhféadadh sé imtheacht slán</span>
<lb n="9710"/><span>go h-Áth Cliath nuair a dh'euluigh sé thiocfadh an díobháil</span>
<lb n="9711"/><span>chéadna as, b'fhéidir.</span></p>
<lb n="9712"/>
<lb n="9713"/><p><span>Sheasaimh sé i n' inead féin ameasg na bhfear an lá san</span>
<lb n="9714"/><span>— ach ní feacathas 'n-a dhiaigh san é beó 'ná marbh.</span></p>
<lb n="9715"/>
<lb n="9716"/><p><span>CAIBIDIOL VI.</span></p>
<lb n="9717"/>
<lb n="9718"/><p><span>ÉIGEAN AR RÍGHEACHT NA bhFLATHAS.</span></p>
<lb n="9719"/>
<lb n="9720"/><p><span>Nuair a bhíodh Caoilte i n-Albain ag breithniughadh an nirt</span>
<lb n="9721"/><span>a bhí ag Lochlanaigh i n-Ínsibh Orc agus ins na h-oileánaibh</span>
<lb n="9722"/><span>eile ann, is i dteighlach Dhómhnaill mhic Éimhin, i Mágh</span>
<lb n="9723"/><span>Geirrghinn, a chaitheadh sé an chuid ba mhó de'n aimsir.  Thugadh</span>
<lb n="9724"/><span>sé, sa chaint a bhíodh eatartha, tuairisg cruinn do Dhómhnall</span></p>
</div>
<pb n="271"/>
<div><lb n="9725"/><p><span>ar an gcuma n-a raibh gach aon rud ag dul chun cinn i</span>
<lb n="9726"/><span>n-Éirinn.  Bhíodh Dómhnall coitchianta 'ghá cheistiú' i dtaobh</span>
<lb n="9727"/><span>Bhriain agus i dtaobh Mhurchadh agus i dtaobh Dhál gCais go</span>
<lb n="9728"/><span>léir.</span></p>
<lb n="9729"/>
<lb n="9730"/><p><span>Thugadh Caoilte cuid d'á aimsir, leis, i bhfochair Mhuireadh-</span>
<lb n="9731"/><span>aigh, Mórmhaor Leamhna, agus chaitheadh sé na tuairisgí céadna</span>
<lb n="9732"/><span>thabhairt dó san ar an gcuma 'n-ar sheasaimh cómhacht Bhriain,</span>
<lb n="9733"/><span>agus ar gach dóchas a bhí go bhféadfadh sé seasamh i n-aghaidh</span>
<lb n="9734"/><span>na mór-chómhacht a bhí ag cruinniú' as gach áird 'n-a choinnibh.</span></p>
<lb n="9735"/>
<lb n="9736"/><p><span>Bhí ana bháigh ag an mbeirt sin le Brian agus le Gaedhlaibh.</span>
<lb n="9737"/><span>Níor bh'iongnadh báigh a bheith ag Dómhnall le Brian, mar ó</span>
<lb n="9738"/><span>Oilioll Olum do shiólraidh an bheirt.  Ó Ghaedhlaibh a shiolraidh</span>
<lb n="9739"/><span>Muireadhach leis.  D'á éaghmuis sin, níor bh' aon iongnadh</span>
<lb n="9740"/><span>dúil mhór a bheith ag an mbeirt go mbuadhfadh Brian sa</span>
<lb n="9741"/><span>mhór-chath a bhí ag teacht, mar dá mb' ag na geintibh a bhéadh an</span>
<lb n="9742"/><span>buadh do chuirfidís deire leis an gCreideamh a mhúin Colum</span>
<lb n="9743"/><span>Cille do Ghaedhlaibh agus do Chruithneachaibh Alban, agus níor</span>
<lb n="9744"/><span>mhiste deimhin a dhéanamh dé go ndéanfaidís Gaedhil Alban</span>
<lb n="9745"/><span>do dhísgiughadh.</span></p>
<lb n="9746"/>
<lb n="9747"/><p><span>Bhíodh Caoilte 'ghá innsint do'n bheirt cad é an saghas fir</span>
<lb n="9748"/><span>Brian, agus cad é an saghas fir Murchadh, agus cad é an</span>
<lb n="9749"/><span>saghas fir Dúlainn, agus Maolruanaidh na Paidre, agus</span>
<lb n="9750"/><span>Tadhg Mór ua Cealla.</span></p>
<lb n="9751"/>
<lb n="9752"/><p><span>“Agus,” arsa Dómhnall, “cad é an saghas an cailín seo,</span>
<lb n="9753"/><span>inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla, go bhfuilimíd bodhar ag gach</span>
<lb n="9754"/><span>aoinne ag moladh a h-áilneachta?”</span></p>
<lb n="9755"/>
<lb n="9756"/><p><span>Nuair a cuireadh an cheist sin chuige do las Caoilte go</span>
<lb n="9757"/><span>bun na gcluas.  Ansan do bhánuigh sé chómh bán le cailc.</span></p>
<lb n="9758"/>
<lb n="9759"/><p><span>D' fheuch Dómhnall air agus thuig sé an sgéal go léir</span>
<lb n="9760"/><span>láithreach, dar leis féin.</span></p>
<lb n="9761"/>
<lb n="9762"/><p><span>“Is dócha,” ar seisean, “gur fíor an chaint a deirtear,</span>
<lb n="9763"/><span>go bhfuil sí níos áilne 'ná Gormfhlaith féin.”</span></p>
<lb n="9764"/>
<lb n="9765"/><p><span>“Is fíor, a rígh,” arsa Caoilte.  “Tá sí níos áilne ná</span></p>
</div>
<pb n="272"/>
<div><lb n="9766"/><p><span>mar a bhí Gormfhlaith riamh.  Ní h-é an saghas céadna</span>
<lb n="9767"/><span>áilneachta atá ionta.  Tá sé chómh maith agam an sgéal go</span>
<lb n="9768"/><span>léir a dh'innsint duit, a rígh,” ar seisean le Dómhnall.</span></p>
<lb n="9769"/>
<lb n="9770"/><p><span>Ansan tháinig sé i dtusach an sgéil agus d'inis sé do</span>
<lb n="9771"/><span>Dhómhnall, ó thusach go deire, gach aon rud a bhí aige le</span>
<lb n="9772"/><span>h-innsint i dtaobh Niamh; conus a bhain a h-áilneacht a</span>
<lb n="9773"/><span>mheabhair shaoghalta dhé an chéad uair a chonaic sé í; conus</span>
<lb n="9774"/><span>mar a bhí éad ar Chonn chuige mar gheall uirthi; conus mar</span>
<lb n="9775"/><span>adúbhairt sí leis féin, agus leis an gcuid eile des na ríghthibh</span>
<lb n="9776"/><span>óga, go raibh socair aici 'n-a h-aigne gan pósadh i n-aon</span>
<lb n="9777"/><span>chor, ach fanmhaint i bhfochair a h-athar an fhaid a mhairfeadh a</span>
<lb n="9778"/><span>h-athair, agus ansan maireachtaint singil ar an saoghal so</span>
<lb n="9779"/><span>go dtí go leanfadh sí é.</span></p>
<lb n="9780"/>
<lb n="9781"/><p><span>Fear breagh dathamhail uasal cumasach ab eadh Dómhnall.</span>
<lb n="9782"/><span>D'éist sé le Caoilte an fhaid a bhí Caoilte ag caint.  Thuig</span>
<lb n="9783"/><span>sé i n' aigne nár bh'fholáir nó gur bh'uathbhásach an áilneacht</span>
<lb n="9784"/><span>a bhí sa rígan óg san.  Dúbhairt sé leis féin gur dócha gur</span>
<lb n="9785"/><span>bh'é cúis go ndúbhairt sí go raibh a h-aigne socair ar gan</span>
<lb n="9786"/><span>pósadh mar nár thaithn aoinne des na fearaibh óga san léi.</span>
<lb n="9787"/><span>Go mb' fhéidir dá bhfeiceadh sí an fear a thaithnfeadh léi go</span>
<lb n="9788"/><span>n-atharóchadh sí an socarughadh san.  Níor leig sé air le</span>
<lb n="9789"/><span>Caoilte go raibh aon mhachtnamh de'n tsórd san i n' aigne.</span>
<lb n="9790"/><span>Bhí sé i mbéalaibh na ndaoine go léir go raibh Sitric chun a</span>
<lb n="9791"/><span>mháthar féin, Gormfhlaith, a thabhairt le pósadh d' Iarla Ínsí</span>
<lb n="9792"/><span>h-Orc.  Bhí tuairim ag daoine go raibh sí geallta aige do</span>
<lb n="9793"/><span>níba mhó 'ná an t-Iarla san.  Gan amhras bhí Gormfhlaith ag</span>
<lb n="9794"/><span>dul amach ins na bliantaibh.  Ach má bhí féin na geallamhna</span>
<lb n="9795"/><span>úd ann.  Is dócha gur thuig Sitric go mb’fhéidir go socaróch'</span>
<lb n="9796"/><span>an cath, nuair a thiocfadh sé, a lán de'n tsaghas san</span>
<lb n="9797"/><span>geallamhna.</span></p>
<lb n="9798"/>
<lb n="9799"/><p><span>Thuig Dómhnall i n' aigne dá bhféadadh sé féin Niamh a</span>
<lb n="9800"/><span>dh' fhághail go mbéadh bean aige a bhéadh níob' áilne, agus</span>
<lb n="9801"/><span>níob' fhearr ar gach aon tsaghas cuma, 'ná an bhean so a bhí</span></p>
</div>
<pb n="273"/>
<div><lb n="9802"/><p><span>'á geallamhaint do gach aoinne ach teacht ag cabhrughadh le</span>
<lb n="9803"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="9804"/>
<lb n="9805"/><p><span>Pé ar domhan é, bhí Dómhnall socair ar theacht go h-Éirinn</span>
<lb n="9806"/><span>ag cabhrughadh le Brian i gcoinnibh na Lochlanach, ach nuair</span>
<lb n="9807"/><span>airigh sé an moladh a dhein Caoilte ar inghín Thaidhg Mhóir uí</span>
<lb n="9808"/><span>Chealla bhí sé socair níba dhaingine, naoi n-uaire níba</span>
<lb n="9809"/><span>dhaingine, ar theacht, agus ar an uile fhear a dh' fhéadfadh sé,</span>
<lb n="9810"/><span>do thabhairt leis.  Do labhair sé leis an Mórmhaor eile,</span>
<lb n="9811"/><span>Mórmhaor Leamhna a tugtar air sa tseanachus, agus chuir sé</span>
<lb n="9812"/><span>suas é chun a nirt go léir do chruinniughadh ar an gcuma</span>
<lb n="9813"/><span>gcéadna agus teacht go h-Éirinn ag cabhrughadh le Brian.</span></p>
<lb n="9814"/>
<lb n="9815"/><p><span>“Má buaidhtear ar Bhrian,” ar seisean, “sa chath so atá</span>
<lb n="9816"/><span>ag teacht, tá sé chómh maith ag Gaedhlaibh imtheacht a' h-Albain.</span>
<lb n="9817"/><span>Dísgeófar sinn go léir.  Is fearra dhúinn tuitim i gcath ag</span>
<lb n="9818"/><span>cabhrughadh le Brian 'ná na Lochlanaigh a theacht agus sinn a</span>
<lb n="9819"/><span>mharbhughadh anso sa bhaile má buaidhtear ar Bhrian.”</span></p>
<lb n="9820"/>
<lb n="9821"/><p><span>Do chruinnigh an bheirt a neart go léir.  Tháinig chúcha an</span>
<lb n="9822"/><span>uile shaghas fir a dh' fhéadfadh aon nídh i bhfuirm airm do</span>
<lb n="9823"/><span>láimhseáil.  Níor fhan sa bhaile ach seandaoine agus mná</span>
<lb n="9824"/><span>agus leanbhaí.</span></p>
<lb n="9825"/>
<lb n="9826"/><p><span>Is ró bheag d'á chuimhneamh a bhí ag Niamh gur bh' í fé ndeár</span>
<lb n="9827"/><span>an méid sin de'n chongnamh a tháinig ag triall ar Bhrian a</span>
<lb n="9828"/><span>bheith chómh láidir agus bhí sé.  Díreach mar a bhí sí gan aon</span>
<lb n="9829"/><span>phioc d'á chuimhneamh aici, nuair a bhí sí ag faire ar Ghormfhlaith</span>
<lb n="9830"/><span>chun gan leigint di nimh a thabhairt do Bhrian, nách leis an</span>
<lb n="9831"/><span>bhfaire do chosain sí Brian ach leis an gcosg a chuir a</span>
<lb n="9832"/><span>cómhluadar fóghanta, agus a cuideachtanas fóghanta, agus a</span>
<lb n="9833"/><span>h-anál fhóghanta, le droch íntinn Ghormfhlaith, a gan fhios di</span>
<lb n="9834"/><span>féin agus a gan fhios do Ghormfhlaith.</span></p>
<lb n="9835"/>
<lb n="9836"/><p><span>An fhaid a bhí na slóighte ar an slígh bhí mórán tairbhthe ag</span>
<lb n="9837"/><span>Niamh 'á dhéanamh, a gan fhios di féin, ar an gcuma san.  Bhí</span>
<lb n="9838"/><span>dúil ag na fearaibh go léir gach gnó dhéanamh ar ana gcuma</span>
<lb n="9839"/><span>ba dhóich leó dob' fhearr a thaithnfeadh léi; agus i mbuidhnibh</span></p>
</div>
<pb n="274"/>
<div><lb n="9840"/><p><span>na mban ní raibh aon nídh ba mhó ag na mnáibh 'ná focal molta</span>
<lb n="9841"/><span>dh'fhághail uaithi nuair a bhíodh sí ag gabháil eatartha ag feuchaint</span>
<lb n="9842"/><span>ar an gcuma 'n-a mbíodh a ngnó acu 'á dhéanamh.  Dheinidís</span>
<lb n="9843"/><span>go léir a ngnó níob' fhearr go mór, ar gach aon tsaghas</span>
<lb n="9844"/><span>cuma, 'ná mar a dhéanfaidís é dá mba ná béadh sí ann.</span></p>
<lb n="9845"/>
<lb n="9846"/><p><span>Ach dhein sí, leis, mórán tairbhthe agus ní h-a gan fhios di</span>
<lb n="9847"/><span>a dhein sí é, ach le h-iomláine feasa agus machtnaimh.</span></p>
<lb n="9848"/>
<lb n="9849"/><p><span>Do h-innseadh cheana cad é an chúis gur tugadh “Maol-</span>
<lb n="9850"/><span>ruanaidh na Paidre” ar rígh Ua bhFiachrach Áidhne.  Gur thuig</span>
<lb n="9851"/><span>sé i n' aigne a bheith ceangailte ar an gCríostaidhe bheith</span>
<lb n="9852"/><span>coitchianta ag guidhe chun an Athar Síoruidhe, agus ná fuil</span>
<lb n="9853"/><span>aon chaint is oireamhnaighe chun labhartha leis an Athair</span>
<lb n="9854"/><span>Síoruidhe, moladh a's glóire leis, 'ná an chaint a mhúin ár</span>
<lb n="9855"/><span>Slánuightheóir dúinn.</span></p>
<lb n="9856"/>
<lb n="9857"/><p><span>Do labhair Niamh anois a's airís le cuid des na fearaibh.</span>
<lb n="9858"/><span>Do thrácht sí leó ar an gcuma 'n-a rabhdar go léir lán</span>
<lb n="9859"/><span>cheapaithe ar gan teacht thar n-ais ó'n gcath.  Chuir sí i</span>
<lb n="9860"/><span>gcuimhne dhóibh gur ar son an Chreidimh, chómh maith le h-ar</span>
<lb n="9861"/><span>son na h-Éirean, a bhí an ceapadh san déanta acu go léir.</span>
<lb n="9862"/><span>Bhí focal aici le rádh, ó am go h-am, ar rígh Ua bhFiachrach</span>
<lb n="9863"/><span>Áidhne agus ar an gcuma 'n-a mbíodh an Phaidir ar siúbhal</span>
<lb n="9864"/><span>aige i gcómhnuighe.  Chuir sí 'n-a luighe ortha go raibh gach</span>
<lb n="9865"/><span>duine acu chómh ceapaithe ar bhás a dh'fhághail sa chath a bhí</span>
<lb n="9866"/><span>rómpa agus bhí Maolruanaidh.  D'á bhrígh sin, go raibh gach</span>
<lb n="9867"/><span>duine acu chómh mór i ngádh leis an bPaidir agus bhí</span>
<lb n="9868"/><span>Maolruanaidh.</span></p>
<lb n="9869"/>
<lb n="9870"/><p><span>“Is dócha,” ar sise, “go bhfuil oiread gádh agam féin leis</span>
<lb n="9871"/><span>agus atá ag aoinne,” agus thusnuigh sí ar an bPaidir dó</span>
<lb n="9872"/><span>rádh coitchianta.</span></p>
<lb n="9873"/>
<lb n="9874"/><p><span>“Má tá gádh ag Niamh leis an bPaidir,” arsa duine des</span>
<lb n="9875"/><span>na fearaibh, “is deacair a rádh ná go bhfuil gádh agam-sa</span>
<lb n="9876"/><span>leis!” agus tusnuig sé ar an bPaidir do rádh coitchianta.</span>
<lb n="9877"/><span>Níor bh'fhada go raibh an Phaidir ar siúbhal ag gach duine d'á</span>
<lb n="9878"/><span>raibh ar an mór-shluagh.</span>
<lb n="9879"/></p>
</div>
<pb n="275"/>
<div><lb n="9880"/><p><span>Bhí a lán sagart ar an mhór-shluagh.  Ní raibh gnáth-theighlach</span>
<lb n="9881"/><span>rígh ann gan sagart fé leith, nó b' fhéidir beirt shagart dá</span>
<lb n="9882"/><span>mbéadh a lán daoine sa ghnáth-theighlach.  Do chabhruigh na</span>
<lb n="9883"/><span>sagairt go mór leis an bPaidir do chur ar siúbhal ameasg</span>
<lb n="9884"/><span>na bhfear, agus ansan, ameasg na ndaoine go léir a bhí ag</span>
<lb n="9885"/><span>leanmhaint na slógh.  Ní baoghal ná go ndúbhradh an Phaidir</span>
<lb n="9886"/><span>sin ó chroídhe, go dúrthachtach.  Thuig gach aoinne dá mba ná</span>
<lb n="9887"/><span>béadh lámh Dé go láidir le Gaedhlaibh Éirean sa chath a bhí ag</span>
<lb n="9888"/><span>teacht ná béadh an buadh acu.  D'á mhéid a tuigeadh an nídh</span>
<lb n="9889"/><span>sin iseadh is dúrthachtaíghe a dúbhradh an Phaidir agus iseadh</span>
<lb n="9890"/><span>is aoirde do glaodhadh ar Dhia, le gach saghas úrnuighthe, 'ghá</span>
<lb n="9891"/><span>iaraidh air cabhrughadh le Gaedhlaibh agus leis an gCreideamh.</span>
<lb n="9892"/><span>Do glaodhadh ar an Slánuightheóir ó b'é do mhúin an Phaidir</span>
<lb n="9893"/><span>dos na Críostaidhthibh.  Do glaodhadh ar an Maighdin Muire,</span>
<lb n="9894"/><span>ó b' í Máthair an tSlánuightheóra í.  Do glaodhadh ar Mhicheál</span>
<lb n="9895"/><span>Naomhtha an t-Árdaingeal, ar Naomh Eoin Baiste, ar</span>
<lb n="9896"/><span>Pheadair agus ar Phól, ar Phádraig agus ar Bhríghid agus ar</span>
<lb n="9897"/><span>Cholum Cille, agus ar na naoimh go léir, 'ghá iaraidh ortha a</span>
<lb n="9898"/><span>nguidhe chur suas chun an tSlánuightheóra agus chun an Athar</span>
<lb n="9899"/><span>Síoruidhe ar son na nGaedhal agus ar son an Chreidimh, ionus</span>
<lb n="9900"/><span>go dtabharfadh Dia an buadh do Ghaedhlaibh sa mhór-chath a bhí</span>
<lb n="9901"/><span>rómpa.</span></p>
<lb n="9902"/>
<lb n="9903"/><p><span>Do thuig Brian cad a bhí ar siúbhal agus do ghaibh sé a</span>
<lb n="9904"/><span>bhuidhchas go dúrthachtach le Dia, agus do neartuigh a ghuidhe</span>
<lb n="9905"/><span>féin chun Dé ar son na slógh a bhí 'ghá leanmhaint chun an chatha</span>
<lb n="9906"/><span>mhóir, slóighte ná fillfeadh aon duine acu ó'n gcath san dá</span>
<lb n="9907"/><span>mbéadh buadh ag an namhaid, slóighte ná fillfeadh duine as</span>
<lb n="9908"/><span>an gcéad acu pé taobh ar a mbéadh buadh.</span></p>
<lb n="9909"/>
<lb n="9910"/><p><span>Ní sa mhór-shluagh amháin a bhí éigean d'á dhéanamh ar</span>
<lb n="9911"/><span>Rígheacht na bhFlathas ar an gcuma san le guidhe daoine.</span>
<lb n="9912"/><span>Ins na mainistiribh agus ins na h-eagailsibh, ar fuid na</span>
<lb n="9913"/><span>h-Éirean, bhí sagairt agus manaigh agus mná riaghalta, do ló</span>
<lb n="9914"/><span>agus d'oídhche, gan bhia gan deoch gan chodla gan suan, ag</span></p>
</div>
<pb n="276"/>
<div><lb n="9915"/><p><span>briseadh a gcroídhe ag glaodhach go h-árd ar Dhia, tré impídhe</span>
<lb n="9916"/><span>na Maighdine Muire agus na naomh go léir, gan buadh an</span>
<lb n="9917"/><span>chatha a bhí ag teacht do leigint leis an namhaid.</span></p>
<lb n="9918"/>
<lb n="9919"/><p><span>Ar an gcuma gcéadna, ins gach aon pháirt d' Éirinn, go</span>
<lb n="9920"/><span>mór mór i ngach lín-tíghe go raibh duine de mhór-shluagh</span>
<lb n="9921"/><span>Bhriain tagaithe as, bhí an t-éigean céadna 'á dhéanamh ar</span>
<lb n="9922"/><span>Rígheacht na bhFlathas, an t-athair agus an mháthair agus an</span>
<lb n="9923"/><span>chuid eile de'n chlainn 'ghá iaraidh ar Dhia an t-é a bhí amuich</span>
<lb n="9924"/><span>uatha do thabhairt saor ó'n gcath agus é thabhairt chúcha thar</span>
<lb n="9925"/><span>n-ais slán.  Bhí na paidreacha agus na h-úrnuighthe ba ghnáth</span>
<lb n="9926"/><span>ar siúbhal ins gach tigh, agus i n-éaghmuis na n-úrnuighthe ba</span>
<lb n="9927"/><span>ghnáth bhíodh na h-úrnuighthe móra ar siúbhal, Mairineamh</span>
<lb n="9928"/><span>Phádraig, agus Amhra Colum Cille, agus Lúireach Phádraig,</span>
<lb n="9929"/><span>agus mórán úrnuighthe de'n tsórd san i n-onóir do naoimh</span>
<lb n="9930"/><span>fé leith, 'ghá iaraidh ortha a nguidhe chur chun Dé ar son duine</span>
<lb n="9931"/><span>éigin fé leith a bhí sa mhór-shluagh agus an duine thabhairt saor.</span></p>
<lb n="9932"/>
<lb n="9933"/><p><span>Bhí gach fear des na fearaibh a bhí sa mhór-shluagh ceapaithe</span>
<lb n="9934"/><span>ar gan filleadh o'n gcath, ach bhí a mhalairt sin d'aigne ag an</span>
<lb n="9935"/><span>muintir a bhí sa bhaile n-a ndiaigh.  Bhí an mhuintir a bhí sa</span>
<lb n="9936"/><span>bhaile ag déanamh a gcroídhe dícheal 'ghá iaraidh ar Dhia iad</span>
<lb n="9937"/><span>do thabhairt abhaile slán.</span></p>
<lb n="9938"/>
<lb n="9939"/><p><span>Ba bheag aon treabhchas fé leith gan naomh de naoimh</span>
<lb n="9940"/><span>Éirean fé leith acu.  Bhí Seanán ag muintir gnáth-theighlaigh</span>
<lb n="9941"/><span>Bhriain.  Bhí Breandán ag muintir Chiarraighe.  Bhí Íta ag</span>
<lb n="9942"/><span>muintir Uíbh Chonaill Ghabhra.  Bhí Déaglán ag muintir na</span>
<lb n="9943"/><span>nDéise.  Bhí Barra ag muintir Chorcaighe.  Mar sin dóibh.</span>
<lb n="9944"/><span>Agus bhí na h-úrnuighthe ag dul suas coitchianta chun gach</span>
<lb n="9945"/><span>naoimh acu san, ó'n muíntir a bhí fé n-a chomairce, a</span>
<lb n="9946"/><span>d'iaraidh a n-ímpidhe chun Dé, an uair sin thar gach uair d'ár</span>
<lb n="9947"/><span>tháinig riamh roimis sin.</span></p>
<lb n="9948"/>
<lb n="9949"/><p><span>Idir mhór-shluagh ag gluaiseacht chun an chatha agus gaolta</span>
<lb n="9950"/><span>'n-a ndiaigh sa bhaile, ní raibh ach aon-ghuth úrnuighthe ag dul</span>
<lb n="9951"/><span>suas chun Dé ó Ghaedhlaibh Éirean go léir.</span>
<lb n="9952"/></p>
</div>
<pb n="277"/>
<div><lb n="9953"/><p><span>CAIBIDIOL VII.</span></p>
<lb n="9954"/>
<lb n="9955"/><p><span>CONNLA.</span></p>
<lb n="9956"/>
<lb n="9957"/><p><span>Bhí mac ag Murchadh agus Toirdhealbhach ab ainim dó.  Ní</span>
<lb n="9958"/><span>raibh sé ach trí bliana dh' aois nó mar sin nuair a tháinig</span>
<lb n="9959"/><span>Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh go h-Inis Cathaigh chun</span>
<lb n="9960"/><span>na sgoluigheachta dh' fhághail.  Tímpal na h-aimsire céadna</span>
<lb n="9961"/><span>san do rugadh an leanbh siar go ríghtheighlach Mhaoilruanaidh na</span>
<lb n="9962"/><span>Paidre, toisg an gaol a bheith ann.  Ní fada a bhí sé thiar sa</span>
<lb n="9963"/><span>ríghtheighlach san nuair a tháinig Niamh ann ar chuaird, ó</span>
<lb n="9964"/><span>ríghtheighlach a h-athar i n-Uíbh Máine.  Do chuir an leanbh aithne</span>
<lb n="9965"/><span>ar Niamh.  Má chuir do cheangail sé suas di.  Nuair a bhí sí</span>
<lb n="9966"/><span>ag dul abhaile bhí an leanbh ag briseadh a chroídhe ag gol.</span>
<lb n="9967"/><span>B'éigean dóibh leigint dó imtheacht i n-aonfheacht léi go h-Uíbh</span>
<lb n="9968"/><span>Máine.  As san amach is mó d'á aimsir a chaith sé i n-Uíbh</span>
<lb n="9969"/><span>Máine 'ná i n-aon áit eile.  Bhíodh sé ann nuair a thagadh</span>
<lb n="9970"/><span>Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh ar a gcuardaibh ó Inis</span>
<lb n="9971"/><span>Cathaigh ainíos ann.  Tháinig árd chion aige ar Amhlaoibh an</span>
<lb n="9972"/><span>chéad uair a chonaic sé é.  Bhí cion aige ar Thadhg Óg, agus</span>
<lb n="9973"/><span>bhí cion aige ar Thadhg Mhór, agus ar gach aoinne sa teighlach.</span>
<lb n="9974"/><span>Ach do fuair Amhlaoibh inead 'n-a chroídhe ná fuair aon duine</span>
<lb n="9975"/><span>eile an uair sin, lasmuich de Niamh féin.</span></p>
<lb n="9976"/>
<lb n="9977"/><p><span>Chonaic Niamh an nídh sin.  Chonaic gach aoinne é, ach níor</span>
<lb n="9978"/><span>chuir aoinne eile puínn suime ann.  Ní raibh ann, dar leó,</span>
<lb n="9979"/><span>ach mian leinbh.  Chonaic Tadhg Óg é, agus bhí áthas air, mar,</span>
<lb n="9980"/><span>dar leis, tháinig mian an leinbh agus an caradas a bhí idir é</span>
<lb n="9981"/><span>féin agus an Lochlanach óg isteach le n-a chéile.  Chuir Niamh</span>
<lb n="9982"/><span>suim ana mhór i mian an leinbh an uair sin, ach níor leig sí</span>
<lb n="9983"/><span>uirthi gur chuir.  Do chuir sí an suim ann mar, dar léi, do</span>
<lb n="9984"/><span>thaisbeáin an cion san a tháinig ag an leanbh san ar Amhlaoibh</span>
<lb n="9985"/><span>an uair sin, nách gan adhbhar a tháinig an nídh eile úd 'n-a</span></p>
</div>
<pb n="278"/>
<div><lb n="9986"/><p><span>h-aigne agus 'n-a croídhe féin an uair chéadna i dtaobh an</span>
<lb n="9987"/><span>Amhlaoibh chéadna.</span></p>
<lb n="9988"/>
<lb n="9989"/><p><span>Bhí san mar sin.  Bhíodh Niamh agus an leanbh i bhfochair a</span>
<lb n="9990"/><span>chéile coitchianta.  Ní raibh aon teóra leis an leanbh san chun</span>
<lb n="9991"/><span>ceistiúcháin, agus Niamh a caitheadh na ceisteana go léir a</span>
<lb n="9992"/><span>fhreagairt dó.  Bhíodh ceisteana aige le cur chúichi i dtaobh</span>
<lb n="9993"/><span>an uile shaghas nídh; an spéir; an talamh; na cnuic; na</span>
<lb n="9994"/><span>h-aibhní; an ghrian; an ghealach; an duine; an bás; an</span>
<lb n="9995"/><span>saoghal eile; gach aon rud ar a bhféadadh sé cuimhneamh.  Bhí</span>
<lb n="9996"/><span>an chiall agus an breitheamhantas go h-áluinn aici-sin agus,</span>
<lb n="9997"/><span>gan a leigint uirthi go raibh sí 'ghá dhéanamh, chuir sí isteach i</span>
<lb n="9998"/><span>n-aigne an leinbh sin eólus ar an gCreideamh chómh cruinn</span>
<lb n="9999"/><span>agus chómh h-iomlán agus chómh fórlíonta agus a dh'fhéadfadh</span>
<lb n="10000"/><span>Colla féin a dhéanamh.  Ní déarfainn ná gur dhein sí an gnó</span>
<lb n="10001"/><span>níb' fhearr 'ná mar fhéadfadh Colla é dhéanamh.  Mar gheall</span>
<lb n="10002"/><span>ar an gcion a bhí ag an leanbh uirthi, agus aici air, do tugadh</span>
<lb n="10003"/><span>an t-eólus agus do ghlacadh an t-eólus ar chuma nár</span>
<lb n="10004"/><span>bh' fhéidir é thabhairt ná é ghlacadh dá mb' é Colla, nó duine</span>
<lb n="10005"/><span>mar é, a bhéadh i n-inead Niamh.</span></p>
<lb n="10006"/>
<lb n="10007"/><p><span>Nuair a bhíodh na ceisteana a bhaineadh leis an neithibh a</span>
<lb n="10008"/><span>thagadh fé n-a shúilibh réidhtighthe dó d'iompuigheadh an leanbh</span>
<lb n="10009"/><span>ar na ceisteanaibh a thagadh os cómhair a aigne, agus ansan</span>
<lb n="10010"/><span>ar na ceisteanaibh a bhain le h-Éirinn agus le ríghthibh</span>
<lb n="10011"/><span>Éirean, agus le naoimh na h-Éirean, le teacht an Chreidimh go</span>
<lb n="10012"/><span>h-Éirinn agus le dílse na nGaedhal do'n Chreideamh.</span>
<lb n="10013"/><span>Ansan, do cheistigheadh sé í ar theacht na Lochlanach agus ar</span>
<lb n="10014"/><span>an léirsgrios teine agus fola a dheinidís i gcómhnuighe nuair</span>
<lb n="10015"/><span>a thagaidís, agus d'innseadh sí dhó gach aon rud fé mar a</span>
<lb n="10016"/><span>bhíodh le h-innsint.  Ní baoghal ná gur mhínigh sí dhó go</span>
<lb n="10017"/><span>soiléir na gníomhartha móra a dhein a shean-athair ar na</span>
<lb n="10018"/><span>Lochlanaigh i gcaitheamh a shaoghail, agus na gníomhartha a dhein</span>
<lb n="10019"/><span>a athair féin, Murchadh, ortha, agus dritháracha a athar.</span></p>
<lb n="10020"/>
<lb n="10021"/><p><span>Leanbh mór ab eadh é d'á aois.  Nuair a bhí sé chúig bliana</span></p>
</div>
<pb n="279"/>
<div><lb n="10022"/><p><span>dh' aois bhí sé chómh mór le leanbh a bhéadh seacht nó h-ocht de</span>
<lb n="10023"/><span>bhlianaibh.  Bhí an dúchas garbh ann agus thug sé leis an</span>
<lb n="10024"/><span>dúchas.  Níor bh'fhada go raibh sé ag breith suas ar bheith chómh</span>
<lb n="10025"/><span>h-árd, geall leis, le Niamh féin.  Chíodh na daoine i</span>
<lb n="10026"/><span>n-aonfheacht iad ag gluaiseacht ar fuid na mbánta agus an</span>
<lb n="10027"/><span>ceistiúchán ar siúbhal.</span></p>
<lb n="10028"/>
<lb n="10029"/><p><span>Nuair a chíodh na daoine mar sin iad do chuimhnighdís ar</span>
<lb n="10030"/><span>“Eachtra Thaidhg mhic Céin,” agus ar “Chonnla Ruadh,” mac</span>
<lb n="10031"/><span>Cuinn Chéadchathaigh, agus ar an mnaoi do rug léi Connla.</span>
<lb n="10032"/><span>Bhí 'fhios ag gach aoinne gur bh' óigbhean ana naomhtha, ana</span>
<lb n="10033"/><span>dhiadha, Niamh, agus bhí 'fhios acu go raibh Toirdhealbhach óg lán</span>
<lb n="10034"/><span>de naomhthacht agus de Chreideamh agus de gach aon tsaghas</span>
<lb n="10035"/><span>eile deagh-thréithe aige, mar gheall ar an oileamhaint aigne</span>
<lb n="10036"/><span>a bhí aige d'á fhághail ó Niamh.</span></p>
<lb n="10037"/>
<lb n="10038"/><p><span>Níor bh'fhada gur thug na daoine “Connla” mar ainim</span>
<lb n="10039"/><span>cheana air.  Níor thugadar “Connla Ruadh” air, mar ní</span>
<lb n="10040"/><span>ruadh a bhí sé ach donn.   Nuair a bhí “Connla” ag gach aoinne</span>
<lb n="10041"/><span>air is “Connla” a bhíodh ag Niamh air.</span></p>
<lb n="10042"/>
<lb n="10043"/><p><span>Nuair a tháinig an sgéal áthais go h-Uíbh Máine go raibh</span>
<lb n="10044"/><span>Amhlaoibh ag glacadh an Chreidimh bhí áthas ana mhór ar Chonnla.</span>
<lb n="10045"/><span>Bhí oiread áthais air agus bhí ar Niamh.</span></p>
<lb n="10046"/>
<lb n="10047"/><p><span>“A Niamh,” ar seisean léi, “an bhfuil 'fhios agat cad a</span>
<lb n="10048"/><span>dhéanfainn-se dá mbéinn am' Árdrígh?”</span></p>
<lb n="10049"/>
<lb n="10050"/><p><span>“Ní fheadar, a Chonnla,” ar sise.  “Is dócha gur rud</span>
<lb n="10051"/><span>éigin fóghanta a dhéanfá.”</span></p>
<lb n="10052"/>
<lb n="10053"/><p><span>“Chuirfinn fheuchaint ar na Lochlanaigh go léir,” ar seisean,</span>
<lb n="10054"/><span>“an Creideamh do ghlacadh.”</span></p>
<lb n="10055"/>
<lb n="10056"/><p><span>“Ach, a Chonnla,” ar sise, “ní bhéadh aon tairbhthe sa</span>
<lb n="10057"/><span>ghníomh san.”</span></p>
<lb n="10058"/>
<lb n="10059"/><p><span>“Cad 'n-a thaobh, a Niamh?” ar seisean.</span></p>
<lb n="10060"/>
<lb n="10061"/><p><span>“Ní féidir Creideamh a ghlacadh,” ar sise, “ach le saor</span>
<lb n="10062"/><span>thoil.  Ní Creideamh i n-aon chor é mura nglactar é le saor</span>
<lb n="10063"/><span>thoil.”</span>
<lb n="10064"/></p>
</div>
<pb n="280"/>
<div><lb n="10065"/><p><span>“Tuigim,” ar seisean.  “D'fhéadfadh duine a rádh</span>
<lb n="10066"/><span>‘Creidim,’ 'n-a chaint, agus gur, ‘Ní chreidim’, a bhéadh istigh</span>
<lb n="10067"/><span>'n-a chroídhe.”</span></p>
<lb n="10068"/>
<lb n="10069"/><p><span>“Go díreach,” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="10070"/>
<lb n="10071"/><p><span>“Má 'seadh,” arsa Connla, “chuirfinn an Creideamh d'á</span>
<lb n="10072"/><span>mhúineadh dhóibh, agus ansan, nuair a bhéadh an t-eólus acu</span>
<lb n="10073"/><span>do ghlacfaidís an Creideamh le saor thoil.”</span></p>
<lb n="10074"/>
<lb n="10075"/><p><span>“Ní dhéanfadh an t-eólus féin an gnó a Chonnla,” arsa</span>
<lb n="10076"/><span>Niamh, “gan rud eile i dteannta an eóluis.”</span></p>
<lb n="10077"/>
<lb n="10078"/><p><span>“Cad é an rud eile bhéadh uatha, a Niamh?” arsa Connla.</span>
<lb n="10079"/><span>“Ar nóin nuair a bhéadh eóluis ar an bhfírinne ag duine ní</span>
<lb n="10080"/><span>fhéadfadh sé gan an fhírinne chreideamhaint.”</span></p>
<lb n="10081"/>
<lb n="10082"/><p><span>“D'fhéadfadh duine cur i gcoinnibh an Chreidimh, a</span>
<lb n="10083"/><span>Chonnla,” arsa Niamh, “pé eólus a múinfí dhó ar na fírinníbh,</span>
<lb n="10084"/><span>mura bhfaghadh sé congnamh agus solus ó ghrásta Dé.”</span></p>
<lb n="10085"/>
<lb n="10086"/><p><span>“Ó, tuigim,” arsa Connla, “agus tugan Dia a ghrásta</span>
<lb n="10087"/><span>do'n t-é a dheinean a dhícheal ó n-a thaobh féin.”</span></p>
<lb n="10088"/>
<lb n="10089"/><p><span>“Tugan,” arsa Niamh, “agus tugan sé a ghrásta do'n</span>
<lb n="10090"/><span>duine sin chun an díchil sin a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="10091"/>
<lb n="10092"/><p><span>“Moladh go deó le Dia!” arsa Connla.</span></p>
<lb n="10093"/>
<lb n="10094"/><p><span>Tháinig an tuarisg go raibh Amhlaoibh chun bheith n-a</span>
<lb n="10095"/><span>shagart.  Ansan iseadh bhí an obair ag Niamh chun gan a leigint</span>
<lb n="10096"/><span>uirthi le Connla go raibh an dá mhachtnamh úd os cómhair a</span>
<lb n="10097"/><span>h-aigne agus é ag teip uirthi iad do thabhairt d'á chéile.  Dhein</span>
<lb n="10098"/><span>sí an bheart, ámhthach, maith go leór.  Bhí Connla ró óg.  Ach</span>
<lb n="10099"/><span>d'á óige a bhí sé do chuaidh 'n-a luighe ar a aigne nár thaithn</span>
<lb n="10100"/><span>an sgéal ró mhaith le Niamh.  Níor fhéad sé dul a thuille.</span></p>
<lb n="10101"/>
<lb n="10102"/><p><span>Nuair a tháinig an sgéal uathbhásach ná raibh aon tuairisg</span>
<lb n="10103"/><span>ar Amhlaoibh bhí iongnadh agus alltacht i gceart ar Chonnla.</span>
<lb n="10104"/><span>Chonaic sé an bhuairt go léir ar Thadhg Óg ua Chealla.  Bhí</span>
<lb n="10105"/><span>uaigneas agus buairt a dhóthin air féin.  Chonaic sé go raibh</span>
<lb n="10106"/><span>buairt ar Niamh, ach níor mheas sé gur bh'í an bhuairt cheart í.</span>
<lb n="10107"/><span>Do lean sé ar feadh tamail ag cur ceisteana chúichi 'n-a</span></p>
</div>
<pb n="281"/>
<div><lb n="10108"/><p><span>thaobh, 'ghá fhiafraighe a' raibh aon tuairisg air; cad ba dhóich</span>
<lb n="10109"/><span>léi a bhí imthighthe air; a' raibh aon tsúil go dtiocfadh sé thar</span>
<lb n="10110"/><span>n-ais; cé r' bh' iad a mhuintir; agus a lán ceisteana de'n</span>
<lb n="10111"/><span>tsórd san.  Ní raibh aon eólus aici le tabhairt dó go dtí</span>
<lb n="10112"/><span>go bhfuair Caoilte gach aon rud amach i dtaobh Amhlaoibh.</span>
<lb n="10113"/><span>Ansan féin do coimeádadh an sgéal ó Chonnla go dtí go</span>
<lb n="10114"/><span>raibh an Árdrígan, Gormfhlaith, imthighthe agus na slóighte ar</span>
<lb n="10115"/><span>na bóithribh ag dul go h-áit an choinne chun an chatha mhór do</span>
<lb n="10116"/><span>throid i gcoinnibh na Lochlanach.</span></p>
<lb n="10117"/>
<lb n="10118"/><p><span>Nuair a bhí an t-ollamhughadh chun gluaiste d'á dhéanamh i</span>
<lb n="10119"/><span>ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora do measadh Connla</span>
<lb n="10120"/><span>dh'fhágáilt thíos i n-Inis Cathaigh fé láimh Cholla.  Ní fhanfadh</span>
<lb n="10121"/><span>sé ann.</span></p>
<lb n="10122"/>
<lb n="10123"/><p><span>“Táim chúig bhliana déag,” ar seisean.  “Ní raibh m' athair</span>
<lb n="10124"/><span>ach chúig bhliana déag nuair a mhairbh sé Maolmuaidh i</span>
<lb n="10125"/><span>mBealach Leachta.  Ní raibh mo shean-athair ach chúig bhliana</span>
<lb n="10126"/><span>déag nuair a thóg sé claidheamh i gcoinnibh na Lochlanach.  Tá</span>
<lb n="10127"/><span>sé chómh ceart agam-sa claidheamh a thógaint agus mé i n-aois</span>
<lb n="10128"/><span>mo chúig mblian ndéag agus bhí sé agam' athair agus agam'</span>
<lb n="10129"/><span>shean-athair.”</span></p>
<lb n="10130"/>
<lb n="10131"/><p><span>B'éigean a shlígh féin a thabhairt dó, agus do tugadh.  Bhí</span>
<lb n="10132"/><span>áthas ar Bhrian agus ar Mhurchadh nuair a fuaradar é chómh</span>
<lb n="10133"/><span>ceapaithe ar dhul sa chath.  Bhí rud eile, leis, sa sgéal.</span>
<lb n="10134"/><span>Bíodh ná raibh Connla ach na chúig bliana déag, ba bheag ná</span>
<lb n="10135"/><span>go raibh sé chómh h-árd le n' athair agus bhí an ghairbheacht</span>
<lb n="10136"/><span>agus an neart ins na géagaibh aige mar a bhí agá athair.  An</span>
<lb n="10137"/><span>Lochlanach a thiocfadh 'n-a choinnibh sa chath níor bh' fholáir dó</span>
<lb n="10138"/><span>bheith láidir go maith nó bhéadh Connla maith a dhóthin dó.</span></p>
<lb n="10139"/>
<lb n="10140"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin socair agus an mhór-shluagh ar an</span>
<lb n="10141"/><span>slígh, do labhair Connla le Niamh.</span></p>
<lb n="10142"/>
<lb n="10143"/><p><span>“A Niamh,” ar seisean, “tá ceist agam le cur chúghat,</span>
<lb n="10144"/><span>agus caithfidh tu labhairt agus an cheist do fhreagairt dom.”</span></p>
<lb n="10145"/>
<lb n="10146"/><p><span>“Deanfad gan amhras, a Chonnla,” ar sise, “má</span>
<lb n="10147"/><span>fhéadaim é.”</span>
<lb n="10148"/></p>
</div>
<pb n="282"/>
<div><lb n="10149"/><p><span>“Féadfair,” ar seisean.  “An t-eólus atá uaim tá sé</span>
<lb n="10150"/><span>agat-sa.  Tá an t-eólus céadna ag Tadhg Óg.  Ar feadh</span>
<lb n="10151"/><span>tamail tar éis Amhlaoibh a dh'imtheacht bhí ana bhuairt ar</span>
<lb n="10152"/><span>Thadhg, díreach mar a bhí orm féin, agus mar is dóich liom a</span>
<lb n="10153"/><span>bhí ort-sa.  Le déanaighe, má thráchtan aoinne ar Amhlaoibh i</span>
<lb n="10154"/><span>láthair Thaidhg dubhan gnúis Thaidhg.  Tá fuath fíochmhar aige</span>
<lb n="10155"/><span>d' Amhlaoibh.  Siní mo cheist, a Niamh.  Cá bhfuil Amhlaoibh?</span>
<lb n="10156"/><span>An bhfuil sé beó?  Pé 'cu beó nó marbh dó, inis dom cad</span>
<lb n="10157"/><span>a dhein sé ar Thadhg?”</span></p>
<lb n="10158"/>
<lb n="10159"/><p><span>B'éigean di teacht i dtusach an sgéil agus é go léir a</span>
<lb n="10160"/><span>dh'innsint dó, ó thusach go deire.</span></p>
<lb n="10161"/>
<lb n="10162"/><p><span>D'éist Connla le Niamh an fhaid a bhí ag innsint an</span>
<lb n="10163"/><span>sgéil agus é 'n-a shuidhe le n-a h-ais sa chárbat, agus iad</span>
<lb n="10164"/><span>féin agus an tsluagh ag gluaiseacht go réidh.  D'inis sí dhó</span>
<lb n="10165"/><span>i dtaobh na cailíse; i dtaobh na h-eochrach; i dtaobh an</span>
<lb n="10166"/><span>phúicín a cuireadh ar Chaoilte thall i gCathair na Beirbe; i</span>
<lb n="10167"/><span>dtaobh na leitire a tugadh dó nuair a bhí sé ar an loing ag</span>
<lb n="10168"/><span>teacht anall go Corcaigh; agus i dtaobh conus mar a</span>
<lb n="10169"/><span>dheineadar amach gur bh' aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh</span>
<lb n="10170"/><span>agus gur chun caoi a dh' fhághail ar an gcailís a ghuid do leig</span>
<lb n="10171"/><span>sé air an Creideamh a ghlacadh agus na mion-Úird do ghlacadh.</span>
<lb n="10172"/><span>D'éist Connla leis an sgéal go léir gan focal do labhairt.</span>
<lb n="10173"/><span>Bhí iongnadh ar Niamh a rádh go raibh sé chómh ciúin.  Bhí a</span>
<lb n="10174"/><span>chúis féin aige leis.</span></p>
<lb n="10175"/>
<lb n="10176"/><p><span>Nuair a chonaic sé Amhlaoibh ag teacht ar dtúis go Ceann</span>
<lb n="10177"/><span>Cora agus go h-Uíbh Máine agus nuair a bhíodh an rince ar</span>
<lb n="10178"/><span>siúbhal, ba chuimhin leis gur airigh sé an focal: “Nách áluinn</span>
<lb n="10179"/><span>an lánmha a dhéanfaidís!”  Níor thaithn an focal an uair</span>
<lb n="10180"/><span>sin leis, d'á óige a bhí sé.  Ba leis féin Niamh, dar leis,</span>
<lb n="10181"/><span>agus níor theastuigh uaidh aon éileamh a bheith ag Amhlaoibh ná</span>
<lb n="10182"/><span>ag aoinne eile uirthi.  Bhí cion an uair sin aige ar Amhlaoibh,</span>
<lb n="10183"/><span>mar a bhí ag gach aoinne, ach má bhí féin níor thaithn an focal</span>
<lb n="10184"/><span>úd leis.</span>
<lb n="10185"/></p>
</div>
<pb n="283"/>
<div><lb n="10186"/><p><span>An fhaid a bhí sí ag innsint an sgéil do bhí sé ag</span>
<lb n="10187"/><span>cuimhneamh ar an bhfocal úd agus bhí uabhar agus bochtaineacht</span>
<lb n="10188"/><span>agus fearg agus diombágh agus buile seirbhthin 'n-a chroídhe,</span>
<lb n="10189"/><span>a rádh gur labhradh an chaint sin riamh agus gur cuireadh i</span>
<lb n="10190"/><span>n-aice 'chéile sa chaint Niamh agus a leithéid de ropaire fill</span>
<lb n="10191"/><span>agus éithigh agus díthchreidimh.</span></p>
<lb n="10192"/>
<lb n="10193"/><p><span>Nuair a bhí cúrsaí na cailíse innste aici dhó d'inis sí dhó</span>
<lb n="10194"/><span>gnóthaí Ghormfhlaith agus conus mar a bhí sí féin i gCeann</span>
<lb n="10195"/><span>Cora chómh fada agus í ag faire le h-eagla go dtabharfadh</span>
<lb n="10196"/><span>Gormfhlaith nimh do'n Árdrígh.</span></p>
<lb n="10197"/>
<lb n="10198"/><p><span>Níor bhain sí aon fhocal cainte as go dtí gur inis sí obair</span>
<lb n="10199"/><span>Lonáin dó.  Ansan do gháir sé a dhóthin, agus nuair a bhí an</span>
<lb n="10200"/><span>sgéal go léir innste dhó do sgeartadh sé ar gháirí, as a</span>
<lb n="10201"/><span>mhachtnamh, nuair a chuimhnigheadh sé ar an gcleas a dhéin</span>
<lb n="10202"/><span>Lonán.</span></p>
<lb n="10203"/>
<lb n="10204"/><p><span>Ach do lasadh an fhearg airís, ar buile, gach aon uair a</span>
<lb n="10205"/><span>chuimhnigheadh sé ar an bhfocal úd, “Nách áluinn an lánmha a</span>
<lb n="10206"/><span>dhéanfaidís!”  Agus a fhios aige ná raibh ag Amhlaoibh 'á</span>
<lb n="10207"/><span>dhéanamh i gcaitheamh na h-aimsire go léir ach feall!</span></p>
<lb n="10208"/>
<lb n="10209"/><p><span>Bhí an doimhneas ann, ó n-a shean-athair, agus níor thug</span>
<lb n="10210"/><span>Niamh fé ndeara i n-aon chor go raibh a leithéid d'fhearg</span>
<lb n="10211"/><span>air.  Ach bhí.</span></p>
<lb n="10212"/>
<lb n="10213"/><p><span>CAIBIDIOL VIII.</span></p>
<lb n="10214"/>
<lb n="10215"/><p><span>GEALLTA DO BHEIRT.</span></p>
<lb n="10216"/>
<lb n="10217"/><p><span>An uair úd do rith an cailín isteach mar a raibh Sitric</span>
<lb n="10218"/><span>agus Maolmórdha agus Amhlaoibh agus Gormfhlaith ag caint,</span>
<lb n="10219"/><span>agus adúbhairt sí go raibh an cuan lán de loingeas, do rith,</span>
<lb n="10220"/><span>mar a dúbhradh, an ceathrar amach go bhfeicfidís na loingeas.</span></p>
</div>
<pb n="284"/>
<div><lb n="10221"/><p><span>Chonacadar iad ach ní raibh oiread acu ann agus mheasadar</span>
<lb n="10222"/><span>ba cheart a bheith ann.  Ní raibh ann ach loingeas Shíguird ó</span>
<lb n="10223"/><span>Ínsibh Orc.  D'aithin Sitric iad.</span></p>
<lb n="10224"/>
<lb n="10225"/><p><span>“Is ceart dúinn dul amach chun cainte leis an Iarla,”</span>
<lb n="10226"/><span>arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="10227"/>
<lb n="10228"/><p><span>“Is fíor san, a mháthair”, arsa Sitric, “ach ní mór dhom</span>
<lb n="10229"/><span>nídh áirighthe a dh' innsint duit-se ar dtúis.”</span></p>
<lb n="10230"/>
<lb n="10231"/><p><span>“Cad é an nídh é?” ar sise.</span></p>
<lb n="10232"/>
<lb n="10233"/><p><span>“Nídh a bhainfidh gáire asat,” ar seisean, agus do stad sé.</span></p>
<lb n="10234"/>
<lb n="10235"/><p><span>“Sgaoil chúghainn e!” ar sise.  “Má bhainean sé gáire</span>
<lb n="10236"/><span>asainn ní miste dhuit é sgaoileadh chúghainn.  Cad é an greim</span>
<lb n="10237"/><span>atá agat air?”</span></p>
<lb n="10238"/>
<lb n="10239"/><p><span>“Gheallas nídh do'n Iarla so.  Ní thiocfadh sé liom go</span>
<lb n="10240"/><span>dtí gur thugas an gheallamhaint dó.”  Do stad sé airís.</span>
<lb n="10241"/><span>(Bhí Maolmórdha láithreach).</span></p>
<lb n="10242"/>
<lb n="10243"/><p><span>“Ochón!” ar sise, “is agat atá an greim air.  Cad a</span>
<lb n="10244"/><span>gheallais dó?”</span></p>
<lb n="10245"/>
<lb n="10246"/><p><span>D'iompuigh sé uirthi agus d' fheuch sé uirthi.</span></p>
<lb n="10247"/>
<lb n="10248"/><p><span>“Gheallas tusa dhó!” ar seisean.</span></p>
<lb n="10249"/>
<lb n="10250"/><p><span>“Is maith a dheinis é, “ ar sise, “rud a gheallamhaint dó</span>
<lb n="10251"/><span>ná raibh ar do chumas a thabhairt dó.  Ní dóich liom, ámhthach,</span>
<lb n="10252"/><span>gur maith a dhein seisean é agus an gheallamhaint sin do</span>
<lb n="10253"/><span>ghlacadh uait.”</span></p>
<lb n="10254"/>
<lb n="10255"/><p><span>“Do ghlac sé an gheallamhaint agus do tháinig sé.  Mura</span>
<lb n="10256"/><span>mbéadh gur thugas an gheallamhaint dó ní thiocfadh sé.  Dar</span>
<lb n="10257"/><span>leis, agus dar leó go léir, ní'l bean eile sa domhan chómh</span>
<lb n="10258"/><span>breagh leat-sa.”</span></p>
<lb n="10259"/>
<lb n="10260"/><p><span>“Agus conus a bheidh an sgéal agat ar ball má</span>
<lb n="10261"/><span>dhiúltuighim-se do'n gheallamhaint do chómhlíonadh?”</span></p>
<lb n="10262"/>
<lb n="10263"/><p><span>“Bhí san sa mhargadh.  Gheallas go bhfaghadh sé thu le</span>
<lb n="10264"/><span>m' lán toil-se.  Bhí fhios aige go maith ná féadfadh sé thu</span>
<lb n="10265"/><span>dh'fhághail i gcoinnibh do thoile féin.  Mar a deirir, is ceart</span>
<lb n="10266"/><span>dul amach agus labhairt leis, agus fáilte chur roimis agus</span></p>
</div>
<pb n="285"/>
<div><lb n="10267"/><p><span>roime n-a mhuintir, roimis na daoine a tháinig i n-aonfheacht</span>
<lb n="10268"/><span>leis.  Ná leig ort leis, a mháthair, go bhfuil fhios agat gur</span>
<lb n="10269"/><span>gheallas dó go bhfaghadh sé thu, ach bí chómh séimh chómh cneasda</span>
<lb n="10270"/><span>leis agus a dh' fhéadfair a bheith.  Fear láidir tréan cuthaigh</span>
<lb n="10271"/><span>iseadh é, agus má gheibhean sé thusa séimh gealgháiriteach leis</span>
<lb n="10272"/><span>is troime-de a bheidh a bhuille ar fhearaibh Éirean nuair a</span>
<lb n="10273"/><span>thiocfaidh an cath.”</span></p>
<lb n="10274"/>
<lb n="10275"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó,” ar sise.  “Teánam agus</span>
<lb n="10276"/><span>feicimís é, agus feiceadh sé sinn.”</span></p>
<lb n="10277"/>
<lb n="10278"/><p><span>Do ghluais an ceathrar síos chun an chalaith.  Ag gabháil</span>
<lb n="10279"/><span>síos an uair sin dóibh iseadh chonacadar an cailín agus an</span>
<lb n="10280"/><span>bosca fíona aici agus í ag dul siar go Sórd.  Níor</span>
<lb n="10281"/><span>chuireadar aon tsuim inti.  Chuirfidís suim inti dá mbéadh</span>
<lb n="10282"/><span>fhios acu go raibh an dá leitir úd istigh 'n-a brollach aici.</span>
<lb n="10283"/><span>Ní raibh aon phioc d'á fhios acu, agus chomáineadar leó gan</span>
<lb n="10284"/><span>aon tsuim a chur inti.</span></p>
<lb n="10285"/>
<lb n="10286"/><p><span>Chuadar isteach sa bhád, bád an rígh.  Bhí fir an rígh ann i</span>
<lb n="10287"/><span>gcómhnuíghe agus iad ollamh ar an mbád do ghleusadh, fé</span>
<lb n="10288"/><span>sheóltaibh dá mbéadh gaoth ann, nó fé bhataíbh ramha dá mba</span>
<lb n="10289"/><span>ná béadh gaoth ann.  Bád breagh mór órnáideach ab eadh é,</span>
<lb n="10290"/><span>agus bhí gach aon chóir d'á uaisleacht agus d'á dhaoire ar</span>
<lb n="10291"/><span>bórd air, mar ba cheart a bheith ar bádh an rígh.  Pé áit 'na</span>
<lb n="10292"/><span>bhfeictí ar an gcuan é do h-aithnightí é mar gheall ar ghlaine</span>
<lb n="10293"/><span>agus ar uaisleacht a dhathana.</span></p>
<lb n="10294"/>
<lb n="10295"/><p><span>Bhí gaoth ann an lá san agus do cuireadh suas na seólta.</span>
<lb n="10296"/><span>Do ghluais an bád an cuan amach, i dtreó na h-áite 'n-a</span>
<lb n="10297"/><span>raibh na loingeas iasachta.  D'aithin Sitric long an Iarla.</span>
<lb n="10298"/><span>Do tugadh aghaidh ar an loing sin.  Do tagadh 'n-a h-aice.</span>
<lb n="10299"/><span>Chómh luath agus bhíodar i n-aice na loinge d'aithin an t-Iarla</span>
<lb n="10300"/><span>Sitric.  Do cuireadh an dréimire síos láithreach idir an long</span>
<lb n="10301"/><span>agus an bád agus chuaidh an ceathrar ar bórd na loinge.</span>
<lb n="10302"/><span>Chuir an t-Iarla na mílte fáilte roimis an rígh, rígh Lochlanach</span>
<lb n="10303"/><span>Átha Cliath agus roim Ghormfhlaith.  Ní raibh aithne roimis sin</span></p>
</div>
<pb n="286"/>
<div><lb n="10304"/><p><span>aige ar Mhaolmórdha ach do cuireadh aithne acu ar a chéile.</span>
<lb n="10305"/><span>Bhí sean aithne aige ar Amhlaoibh.  Théidheadh Amhlaoibh óthuaidh</span>
<lb n="10306"/><span>go minic go h-Ínsibh Orc ag breith teachtaireachtaí ag triall</span>
<lb n="10307"/><span>ar an Iarla ó Shitric, agus ag tabhairt eóluis dó ar an</span>
<lb n="10308"/><span>gcuma 'n-a mbíodh gach nídh ag dul chun cinn i n-Éirinn.</span>
<lb n="10309"/><span>Bhí Amhlaoibh tar éis a dh'innsint do'n Iarla, ar na cuardaibh</span>
<lb n="10310"/><span>sin, conus mar a bhí Brian ana aosta agus conus mar a bhí</span>
<lb n="10311"/><span>gnó ar siúbhal a chuirfeadh Brian as an slígh, díreach um an</span>
<lb n="10312"/><span>dtaca 'n-a mbéadh cómhacht Lochlan ollamh ar theacht go</span>
<lb n="10313"/><span>h-Éirinn chun an ghnímh a dhéanamh.  Ní baoghal, ámhthach, gur</span>
<lb n="10314"/><span>thug Amhlaoibh aon eólus do'n Iarla ar cia a bhí chun an ghnótha</span>
<lb n="10315"/><span>dhéanamh do Bhrian nuair a thiocfadh an t-am.  D'á bhrígh sin</span>
<lb n="10316"/><span>ba bheag ná gur bh' í céad cheist a chuir an t-Iarla chúcha 'ná</span>
<lb n="10317"/><span>conus a bhí Brian.</span></p>
<lb n="10318"/>
<lb n="10319"/><p><span>“Tá sé chómh maith, a rígh,” arsa Maolmórdha, “agus is</span>
<lb n="10320"/><span>féidir d'fhear a bheith sa n-aois atá aige, ach ní fheadramair</span>
<lb n="10321"/><span>cad é an neómat a gheóbhmís tásg a bháis.”</span></p>
<lb n="10322"/>
<lb n="10323"/><p><span>“An amhlaidh atá aon bhreóiteacht air, a rígh?” arsa'n</span>
<lb n="10324"/><span>t-Iarla.</span></p>
<lb n="10325"/>
<lb n="10326"/><p><span>“Ní h-amhlaidh, a rígh,” arsa Maolmórdha.  “Is amhlaidh</span>
<lb n="10327"/><span>atá duine curtha agam-sa ag tabhairt aireachais dó, duine</span>
<lb n="10328"/><span>d'á mhuintir féin, duine de'n bhuidhin a bhíon 'n-a seasamh i</span>
<lb n="10329"/><span>n' aice coitchianta, duine d'á bhuidhin chosanta.  Curfar</span>
<lb n="10330"/><span>sleagh 'n-a chroídhe nuair is lúgha a bheidh coinne aige leis.</span>
<lb n="10331"/><span>Ansan ní bheidh 'n-a mhór-shluagh ach mór-shluagh gan cheann.</span>
<lb n="10332"/><span>Thuitfidh a chómhacht as a chéile.  Beidh Éire againn féin, agus</span>
<lb n="10333"/><span>beidh Sitric i n' Árdrígh ar Éirinn.”</span></p>
<lb n="10334"/>
<lb n="10335"/><p><span>D'fheuch an t-Iarla ar Shitric, chómh maith le n-a rádh, “An</span>
<lb n="10336"/><span>é sin a gheallais-se dhómh-sa?”  Do labhair sé:—</span></p>
<lb n="10337"/>
<lb n="10338"/><p><span>“Do réir mar a thuigim-se an sgéal,” ar seisean, “dá</span>
<lb n="10339"/><span>n-imthigheadh aon nídh ar Bhrian anois bhéadh Éire ag an</span>
<lb n="10340"/><span>Árdrígain, agus ag an bhfear a phósfadh í.”</span></p>
<lb n="10341"/>
<lb n="10342"/><p><span>Do phreab aigne Ghormfhlaith nuair airigh sí an focal san.</span></p>
</div>
<pb n="287"/>
<div><lb n="10343"/><p><span>“Ó,” ar sise, 'n-a h-aigne, “Ní mise a bhéadh uait ach an</span>
<lb n="10344"/><span>Árdrígheacht!  “Mo ghrádh thu agus rud agat.”</span></p>
<lb n="10345"/>
<lb n="10346"/><p><span>Ní raibh focal a' h-aoinne ar feadh tamail.  Do labhair</span>
<lb n="10347"/><span>Amhlaoibh agus é ag gáirí.</span></p>
<lb n="10348"/>
<lb n="10349"/><p><span>“Gan dabht!” ar seisean.  “Dá n-imthigheadh aon rud ar</span>
<lb n="10350"/><span>Árdrígh Éirean is ag an Árdrígain a bhéadh an Árdrígheacht,</span>
<lb n="10351"/><span>agus ag an t-é go dtabharfadh sí dhó an Árdrígheacht.</span>
<lb n="10352"/><span>Marbhuighmís Brian ar dtúis agus ansan beidh fhios againn</span>
<lb n="10353"/><span>cad a dhéanfaidh an Árdrígan.”</span></p>
<lb n="10354"/>
<lb n="10355"/><p><span>“Is fíor,” arsa'n t-Iarla.  “Marbhuighmís Brian ar</span>
<lb n="10356"/><span>dtúis.  Ní'l brígh ná éifeacht le caint go dtí go mbeidh san</span>
<lb n="10357"/><span>déanta ar dtúis.  An fear san a chuiris-se ag tabhairt aire</span>
<lb n="10358"/><span>do Bhrian,” ar seisean le Maolmórdha, “má dheinean sé a</span>
<lb n="10359"/><span>ghnó go maith, agus go luath, beidh caoi ag an Árdrígan ar a</span>
<lb n="10360"/><span>taobh féin de'n ghnó dhéanamh.  Ansan iseadh bheidh éifeacht le</span>
<lb n="10361"/><span>caint.  Go dtí san ná deintear a thuille cainte.”</span></p>
<lb n="10362"/>
<lb n="10363"/><p><span>“Dar so 's súd!” arsa Gormfhlaith 'n-a h-aigne féin,</span>
<lb n="10364"/><span>“ach má bhíon Árdrígheacht agam-sa le tabhairt d' aoinne ní</span>
<lb n="10365"/><span>baoghal gur duit-se thabharfad í, a bheithigh allta!  Ó! is mór</span>
<lb n="10366"/><span>idir thu agus Brian, d'á olcas é!  Agus is mór idir thu</span>
<lb n="10367"/><span>agus Bruadar!”</span></p>
<lb n="10368"/>
<lb n="10369"/><p><span>“Bara na teangan go mbaintear amach as do bhéal, a</span>
<lb n="10370"/><span>bhrealláin!” arsa Sitric, i n' aigne féin, le Maolmórdha.</span></p>
<lb n="10371"/>
<lb n="10372"/><p><span>“Ba mhaith linn na fir a thugais leat a dh'fheisgint, a rígh,”</span>
<lb n="10373"/><span>arsa Amhlaoibh leis an Iarla.</span></p>
<lb n="10374"/>
<lb n="10375"/><p><span>Do rug an t-Iarla leis iad ó loing go loing agus</span>
<lb n="10376"/><span>thaisbeáin sé a shluagh dhóibh.  Ní ró shuaimhneasach an aigne a</span>
<lb n="10377"/><span>bhí ag aoinne de'n cheathrar tar éis an méid úd cainte, agus</span>
<lb n="10378"/><span>ní suaimhneas ar fad a chuir an radharc a taisbeánadh dóibh</span>
<lb n="10379"/><span>ortha.  Chonacadar fir mhóra láidire agus airm mhaithe ghéara</span>
<lb n="10380"/><span>'n-a lámhaibh acu, agus a dheabhramh ortha go rabhdar ábalta</span>
<lb n="10381"/><span>ar úsáid a dhéanamh go neamh-eaglach agus go cródha des na</span>
<lb n="10382"/><span>h-airm.  Chuir san sásamh aigne ar an gceathrar.  Ach do</span></p>
</div>
<pb n="288"/>
<div><lb n="10383"/><p><span>chonacadar, i n-eághmuis na bhfear, sloigisg ban agus leanbh</span>
<lb n="10384"/><span>agus gan ionta, nách mór, ach daoine fiaine.  Is ceart a</span>
<lb n="10385"/><span>dh' admháil go dtáinig uabhar agus bochtaineacht ar an uile</span>
<lb n="10386"/><span>dhuine de'n cheathrar nuair a thuigeadar n-a n-aigne cad é an</span>
<lb n="10387"/><span>cor a bhéadh ar Éirinn agus ar Ghaedhlaibh Éirean nuair a</span>
<lb n="10388"/><span>leigfí an tsloigisg sin isteach ortha agus an buadh acu.  Ach</span>
<lb n="10389"/><span>má bhí uabhar agus bochtaineacht ortha do bhrughdar fútha é.</span>
<lb n="10390"/><span>Choimeádadar istigh é.  Níor dheineadar oiread agus a</span>
<lb n="10391"/><span>dh'admháil d'á chéile 'n-a gcaint gur mhothuighdar istigh é.</span>
<lb n="10392"/><span>Sin mar a bhíon i gcómhnuighe ag an t-é a dheinean an droch</span>
<lb n="10393"/><span>ghníomh.  Chun sásamh aigne thabhairt dó féin iseadh dhéinean</span>
<lb n="10394"/><span>sé an droch ghníomh, agus ar ball isé rud a thagan as dó</span>
<lb n="10395"/><span>'ná mí-shásamh aigne, agus seirbhthean aigne, agus buaireamh</span>
<lb n="10396"/><span>aigne, agus cancar agus tré chéile aigne.  Ansan bíon an</span>
<lb n="10397"/><span>tré chéile aigne laistigh aige agus an gealgháire lasmuich</span>
<lb n="10398"/><span>aige, agus is mór an truagh é.</span></p>
<lb n="10399"/>
<lb n="10400"/><p><span>Tháinig an ceathrar abhaile go ríghtheighlach Shitric agus</span>
<lb n="10401"/><span>dheineadar an ceann ab fhearr de'n ghnó, chómh maith agus</span>
<lb n="10402"/><span>d'fhéadadar é, 'n-a gcaint.  Mholadar an t-Iarla mar gheall</span>
<lb n="10403"/><span>ar a mhéid agus ar a neart.  Dar leó, ní raibh aon fhear ar</span>
<lb n="10404"/><span>theighlach Bhriain a dh' fhéadfadh seasamh 'n-a láthair agus é</span>
<lb n="10405"/><span>throid.  Mholadar na fir a bhí aige, agus na h-airim a bhí</span>
<lb n="10406"/><span>acu.  Ní dúbhradar puínn i dtaobh na mban agus na leanbh.</span>
<lb n="10407"/><span>Níor mhaith le Gormfhlaith cuimhneamh ortha i n-aon chor, bhíodar</span>
<lb n="10408"/><span>chómh grána chómh salach chómh fiain.</span></p>
<lb n="10409"/>
<lb n="10410"/><p><span>D'imthigh Maolmórdha.  Bhí a shlóighte féin ag teacht isteach</span>
<lb n="10411"/><span>ó árdaibh Cúige Laighean.  Níor mhór dó dul agus feuchaint</span>
<lb n="10412"/><span>chúcha.</span></p>
<lb n="10413"/>
<lb n="10414"/><p><span>Nuair a bhí sé imthighthe do labhair Sitric.</span></p>
<lb n="10415"/>
<lb n="10416"/><p><span>“Greadadh chuige,” ar seisean, “ba dhóbair dó an donus</span>
<lb n="10417"/><span>a dhéanamh orainn!  Mura mbéadh Amhlaoibh bhí an donus</span>
<lb n="10418"/><span>déanta aige.  Nách uathbhásach an sgéal ná féadfadh sé a</span>
<lb n="10419"/><span>bhéal a dh' osgailt gan toirmeasg éigin a dhéanamh!  Mura</span></p>
</div>
<pb n="289"/>
<div><lb n="10420"/><p><span>mbéadh a thapamhlacht a labhair Amhlaoibh do dhéanfadh sé an</span>
<lb n="10421"/><span>donas.”</span></p>
<lb n="10422"/>
<lb n="10423"/><p><span>“Tá 'fhios ag an dtalamh,” arsa Amhlaoibh, “gur mheasas</span>
<lb n="10424"/><span>go mbéadh an sgéal go léir sgaoilte amach aige sar a</span>
<lb n="10425"/><span>mbéadh uain agam ar labhairt!”</span></p>
<lb n="10426"/>
<lb n="10427"/><p><span>“Ní fheicim cad é an díobháil a bhéadh déanta dá dtigeadh</span>
<lb n="10428"/><span>leis an sgéal go léir do sgaoileadh amach,” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="10429"/>
<lb n="10430"/><p><span>“Ní bheidhfeá mar sin, a mháthair,” arsa Sitric, “dá mbéadh</span>
<lb n="10431"/><span>fios an sgéil go léir agat.  Dá mbéadh an chuid eile de'n</span>
<lb n="10432"/><span>sgéal agat chífeá go h-áluinn cad é an díobháil a dhéanfadh</span>
<lb n="10433"/><span>sé agus cad é an díobháil ba dhóbair dó a dhéanamh.”</span></p>
<lb n="10434"/>
<lb n="10435"/><p><span>“Aililiú!” ar sise.  “Inis-se dhom an chuid eile de'n</span>
<lb n="10436"/><span>sgéal, a Amhlaoibh, nuair ná neósfadh sé seo dhom é.”</span></p>
<lb n="10437"/>
<lb n="10438"/><p><span>“Ní'l puínn deifrigheachta,” arsa Amhlaoibh, “idir an</span>
<lb n="10439"/><span>dtaobh atá agat agus an taobh eile.  Gheall Sitric go</span>
<lb n="10440"/><span>dtabharfadh sé thusa do'n Iarla.  Ansan, nuair a bhí sé ag</span>
<lb n="10441"/><span>caint le Bruadar, gheall sé dhó go dtabharfadh sé thusa dhó!</span>
<lb n="10442"/><span>Taoín tú geallta dhóibh araon, a mháthair.  Má gheibhid siad</span>
<lb n="10443"/><span>araon amach é beidh spórt againn!”</span></p>
<lb n="10444"/>
<lb n="10445"/><p><span>Chaith sí í féin i gcathaoir agus ba dhóich leat go dtuitfeadh</span>
<lb n="10446"/><span>an t-anam aisti le neart gáirí.  Do gháir sí, agus do gháir</span>
<lb n="10447"/><span>sí airís.</span></p>
<lb n="10448"/>
<lb n="10449"/><p><span>“Ó!” ar sise fé dheire, “feuch air sin!  An 'mó duine</span>
<lb n="10450"/><span>eile gur gheallais mé dhóibh?”  (Bhí 'fhios aici go raibh sí</span>
<lb n="10451"/><span>geallta do Bhruadar).</span></p>
<lb n="10452"/>
<lb n="10453"/><p><span>“Níor gheallas tu ach do'n bheirt sin, a mháthair,” arsa</span>
<lb n="10454"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="10455"/>
<lb n="10456"/><p><span>“Ach!” ar sise, “is olc a dheinis é!  Bhíos ag brath air</span>
<lb n="10457"/><span>go mb’fhéidir gur gheallais mé do bheirt mhac rígh na</span>
<lb n="10458"/><span>h-Ioruaidhe.  Ar gheallais-se d' aoinne mé?” ar sise le</span>
<lb n="10459"/><span>h-Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="10460"/>
<lb n="10461"/><p><span>“Níor gheallas, a mháthair,” ar seisean, “ach is dócha go</span>
<lb n="10462"/><span>mbeidh Bruadar, agus loingeas rígh Lochlan aige, ag teacht</span></p>
</div>
<pb n="290"/>
<div><lb n="10463"/><p><span>isteach sa chuan so ar maidin amáireach.  Chuadhmair amach</span>
<lb n="10464"/><span>chun cainte leis an Iarla, leis an bhfear mór mileata</span>
<lb n="10465"/><span>meirgeach.  Ní foláir dul amach chun cainte le Bruadar</span>
<lb n="10466"/><span>nuair a thiocfaidh sé.  Dá n-airigheadh sé gur chuadhais-se</span>
<lb n="10467"/><span>amach chun cainte leis an bhfear meirgeach agus gan tu dhul</span>
<lb n="10468"/><span>amach chun cainte leis féin b'fhéidir go dtiocfadh éad air.”</span></p>
<lb n="10469"/>
<lb n="10470"/><p><span>“Tá go maith,” ar sise.  “Raighmíd amach chun cainte</span>
<lb n="10471"/><span>leis.”  Agus chuir sí sgeartadh gáire eile aisti.</span></p>
<lb n="10472"/>
<lb n="10473"/><p><span>“Seachain, a mháthair,” arsa Sitric, “agus ná tuigeadh sé</span>
<lb n="10474"/><span>uait go bhfuilir geallta do'n Iarla.”</span></p>
<lb n="10475"/>
<lb n="10476"/><p><span>“Ní baoghal duit,” ar sise.  “Is amhlaidh a bheidh sé a</span>
<lb n="10477"/><span>d' iaraidh a thuisgint go bhfuilim deimhnighthe dhó féin.”</span></p>
<lb n="10478"/>
<lb n="10479"/><p><span>CAIBIDIOL IX.</span></p>
<lb n="10480"/>
<lb n="10481"/><p><span>CAD A THIOCFAIDH AS.</span></p>
<lb n="10482"/>
<lb n="10483"/><p><span>Nuair a tháinig an mhaidion d' fheuchadar amach ar an</span>
<lb n="10484"/><span>gcuan.  Bhí cabhlach loingeas a bhí dhá uair chómh mór le cabhlach</span>
<lb n="10485"/><span>an Iarla tar éis teacht isteach sa chuan agus tar éis inead</span>
<lb n="10486"/><span>do ghlacadh laistigh de chabhlach an Iarla, fan na trágha, ar an</span>
<lb n="10487"/><span>dtaobh thuaidh de'n chuan.  Bhí a lán des na fir, a' cabhlach an</span>
<lb n="10488"/><span>Iarla, tar éis imtheacht as na loingeas agus dul i dtír,</span>
<lb n="10489"/><span>lastuaidh de'n chuan, agus cábáin a chur suas dóibh féin,</span>
<lb n="10490"/><span>agus teinte do lasadh chun bídh a dh' ollamhughadh agus</span>
<lb n="10491"/><span>leapacha dhéanamh dóibh féin agus tuirse na faraige chur</span>
<lb n="10492"/><span>díobh.  Bhí na daoine a bhí sa chabhlach mhór a tháinig i</span>
<lb n="10493"/><span>gcaitheamh na h-oídhche ag tusnughadh ar an rud céadna</span>
<lb n="10494"/><span>dhéanamh.  Bhí na báid, agus iad lán de dhaoine agus</span>
<lb n="10495"/><span>d' adhbhar na gcábán, ag fágáilt na loingeas agus ag</span>
<lb n="10496"/><span>imtheacht amach tré chúbhar na trágha, chun an tailimh tirim.</span>
<lb n="10497"/></p>
</div>
<pb n="291"/>
<div><lb n="10498"/><p><span>Níor bheag d'uathbhás a raibh de loingeas sa dá chabhlach.</span>
<lb n="10499"/><span>Nuair a bhí na h-ancaireacha curtha amach acu agus iad n-a</span>
<lb n="10500"/><span>stad, agus iad i n-aon líne amháin, fan na trágha, do shrois</span>
<lb n="10501"/><span>an líne ó Bheinn Éadair agus go h-Áth Cliath nách mór.</span></p>
<lb n="10502"/>
<lb n="10503"/><p><span>Do ghluais bád Shitric amach airís ó'n gcalaith i n-aice an</span>
<lb n="10504"/><span>ríghtheighlaigh, agus do ghluais sé i dtreó na loinge ar a raibh</span>
<lb n="10505"/><span>Bruadar.  Chuaidh Gormfhlaith agus Sitric agus Amhlaoibh ar</span>
<lb n="10506"/><span>bórd na loinge sin.  Chuir Bruadar na mílte fáilte</span>
<lb n="10507"/><span>rómpa.</span></p>
<lb n="10508"/>
<lb n="10509"/><p><span>“Ó,” ar seisean le Gormfhlaith, “nách óg a dh'fheuchan tú,</span>
<lb n="10510"/><span>a Árdrígan!”</span></p>
<lb n="10511"/>
<lb n="10512"/><p><span>“Ní h-aon iongnadh é sin, a rígh,” ar sise.  “Ní h-aon</span>
<lb n="10513"/><span>iongnadh mé bheith ag feuchaint óg an fhaid atáim óg.  Ní</span>
<lb n="10514"/><span>rabhas ach seacht mbliana déag nuair a rugadh é seo,” ar</span>
<lb n="10515"/><span>sise, (b'é sin Sitric) “agus ní'l sé seo puínn thar fiche</span>
<lb n="10516"/><span>bliain fós.  Ní ceart seana bhean a thabhairt orm go dtí go</span>
<lb n="10517"/><span>mbeidh mé a dachad an chuid is lúgha dhé.”</span></p>
<lb n="10518"/>
<lb n="10519"/><p><span>“Ní tabharfar seana bhean ort choídhche, a Árdrígan,” ar</span>
<lb n="10520"/><span>seisean.  “Taoín tú ag feuchaint chómh h-óg an neómat so</span>
<lb n="10521"/><span>agus bhís an lá a phósais Amhlaoibh.  Mheasas ná raibh agat</span>
<lb n="10522"/><span>ach aon mhac amháin le h-Amhlaoibh agus go bhfuair Amhlaoibh</span>
<lb n="10523"/><span>bás sar ar rugadh an mac san.”</span></p>
<lb n="10524"/>
<lb n="10525"/><p><span>“Is iongantach an fear chun plámáis tú, a rígh,” arsa</span>
<lb n="10526"/><span>Amhlaoibh.  “Dheinis tuathal ar dtúis nuair a dheinis an</span>
<lb n="10527"/><span>iongnadh d' í bheith ag feuchaint chómh h-óg, ach do leighsis an</span>
<lb n="10528"/><span>tuathal nuair a dúbhrais go mbéadh sí ag feuchaint óg go</span>
<lb n="10529"/><span>deó.”</span></p>
<lb n="10530"/>
<lb n="10531"/><p><span>“Tá dearmhad ort sa mhéid úd, a rígh,” arsa Gormfhlaith.</span>
<lb n="10532"/><span>“Sidé an mac a rugadh tar éis bháis Amhlaoibh.”</span></p>
<lb n="10533"/>
<lb n="10534"/><p><span>“Ó, tuigim,” arsa Bruadar.  “Sidé an t-Amhlaoibh Óg.</span>
<lb n="10535"/><span>Cad 'n-a thaobh nár innsis riamh dom cé r' bh'é t 'athair, a</span>
<lb n="10536"/><span>bhitheamhnaigh?” ar seisean le h-Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="10537"/>
<lb n="10538"/><p><span>“Le h-eagla go ndéanfainn bréag, a rígh,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
</div>
<pb n="292"/>
<div><lb n="10539"/><p><span>“Nách shiní an Árdrígan tar éis a rádh leat ná feaca-sa</span>
<lb n="10540"/><span>m' athair riamh.  Conus fhéadfainn a dh'innsint duit cé r' bh' é</span>
<lb n="10541"/><span>agus ná feaca riamh é?”</span></p>
<lb n="10542"/>
<lb n="10543"/><p><span>“Is fíor,” arsa Bruadar.  “Ach is cuma dhuit cé 'cu.</span>
<lb n="10544"/><span>Tá géarchúis do mháthar agat, agus tá a croicean agus a</span>
<lb n="10545"/><span>bláth ort.”</span></p>
<lb n="10546"/>
<lb n="10547"/><p><span>Níor thug Gormfhlaith uain dó ar a thuille plámáis a</span>
<lb n="10548"/><span>dhéanamh.  Níor bheag léi a raibh ráidhte aige.  Bhí sé ag</span>
<lb n="10549"/><span>taigde ar neithibh nár oir di é féin ná aoinne eile bheith ag</span>
<lb n="10550"/><span>taighde ortha.</span></p>
<lb n="10551"/>
<lb n="10552"/><p><span>“Thánamair chun go bhfeicfimís do neart slógh, a rígh,” ar</span>
<lb n="10553"/><span>sise.</span></p>
<lb n="10554"/>
<lb n="10555"/><p><span>“Tá go maith, tá go maith, a Árdrígan,” ar seisean.</span></p>
<lb n="10556"/>
<lb n="10557"/><p><span>Do rugadh ó loing go loing iad, agus do taisbeánadh gach</span>
<lb n="10558"/><span>aon rud dóibh.  Conacadar na slóighte fear armtha, agus ba</span>
<lb n="10559"/><span>bhreagh an radharc iad.  Fir mhóra láidire chumasacha, agus na</span>
<lb n="10560"/><span>h-airm ar áilleacht acu.  Do taisbeánadh dóibh an deich</span>
<lb n="10561"/><span>gcéad fear n-a raibh na h-éidí mitil ortha.  Dúbhairt</span>
<lb n="10562"/><span>Bruadar leis na fearaibh na h-éidí do chur umpa go</span>
<lb n="10563"/><span>bhfeicfeadh an Árdrígan iad.  Do chuireadar.</span></p>
<lb n="10564"/>
<lb n="10565"/><p><span>“Ó!” arsa Gormfhlaith.  “Geóbhaid siad san tré</span>
<lb n="10566"/><span>shlóightibh Bhriain mar a gheobhadh buanaidhthe tré pháirc</span>
<lb n="10567"/><span>cruithneachtan a bhéadh aibigh!”</span></p>
<lb n="10568"/>
<lb n="10569"/><p><span>Do rugadh iad chun na loinge ar a raibh beirt mhac rígh na</span>
<lb n="10570"/><span>h-Ioruaidhe, Carrol Cnút agus Anrud.</span></p>
<lb n="10571"/>
<lb n="10572"/><p><span>Ní fheacaidh an bheirt sin Gormfhlaith riamh go dtí san, ach</span>
<lb n="10573"/><span>d' airighdar teacht tháirse.  D' airighdar daoine a chonaic í ag</span>
<lb n="10574"/><span>trácht ar a h-áilneacht.  Bhí fhios acu gur bhean áluinn thar</span>
<lb n="10575"/><span>bár í.  Ach nuair a chonacadar í ba dhóbair dóibh a mbéasa</span>
<lb n="10576"/><span>agus a stuaim do chailleamhaint, chuir a h-áilneacht a leithéid</span>
<lb n="10577"/><span>sin d'iongnadh ortha.  Ní fhéadaidís gan bheith ag feuchaint</span>
<lb n="10578"/><span>uirthi, agus ansan nuair fheuchaidís uirthi ní fhéadaidís a súile</span>
<lb n="10579"/><span>bhogadh dhi.</span>
<lb n="10580"/></p>
</div>
<pb n="293"/>
<div><lb n="10581"/><p><span>Bhí an tsluagh ar an gcuma gcéadna.  An fhaid a bhíodh</span>
<lb n="10582"/><span>sí ag gabháil thórsa ní fhéadaidís aon rud a dhéanamh ach bheith</span>
<lb n="10583"/><span>ag feuchaint uirthi.  Dá mb' iad na mná féin iad bhí an sgéal</span>
<lb n="10584"/><span>ar an gcuma gcéadna acu.  Nuair a ghabhadh sí thórsa do</span>
<lb n="10585"/><span>rithidís tímpal chun teacht roímpi agus radharc eile</span>
<lb n="10586"/><span>dh' fághail uirthi.</span></p>
<lb n="10587"/>
<lb n="10588"/><p><span>Thugadar a lán de'n lá ag gabháil tímpal ó loing go</span>
<lb n="10589"/><span>loing.  Nuair a bhí an fheuchaint déanta acu thánadar abhaile</span>
<lb n="10590"/><span>go ríghtheighlach Shitric.</span></p>
<lb n="10591"/>
<lb n="10592"/><p><span>“Seadh!” arsa Gormfhlaith, nuair a bhíodar 'n-a suidhe ar</span>
<lb n="10593"/><span>a suaimhneas i n-aice na teine, “tá m' aigne sásta.  Ní'l</span>
<lb n="10594"/><span>aon bhreith ag Brian ar bhuachtaint sa chath so atá le troid</span>
<lb n="10595"/><span>anois aige.  Bhí an t-eagla i gcómhnuíghe orm roim Mhurchadh</span>
<lb n="10596"/><span>agus roim Dhál gCais, ach an deich gcéad úd ins na h-éidíbh</span>
<lb n="10597"/><span>práis, cuirfid siad san deire, glan, le Dál gCais.  Nuair</span>
<lb n="10598"/><span>a bheidh deire le Dál gCais beidh deire le cómhacht Bhriain.</span>
<lb n="10599"/><span>Má dheinean Mícheál Ruadh an bheart atá geallta aige a</span>
<lb n="10600"/><span>dhéanamh is amhlaidh is fearr é, ach pé 'cu dhéanfaidh nó ná</span>
<lb n="10601"/><span>déanfaidh ní'l baoghal orainn anois.”</span></p>
<lb n="10602"/>
<lb n="10603"/><p><span>“Is maith liom mar a thaithnean an mhór-shluagh leat, a</span>
<lb n="10604"/><span>mháthair,” arsa Sitric.  “Do fuaradh a lán d'á duagh.</span>
<lb n="10605"/><span>Níor bh' aon ghnó ró shuarach an dá chabhlach loingeas san,</span>
<lb n="10606"/><span>agus na mílte fear san, do thabhairt ansan amuich ar uisge</span>
<lb n="10607"/><span>an chuain sin chúghat!  Tá obair mhór déanta ag rígh Lochlan</span>
<lb n="10608"/><span>agus ag rígh na h-Ioruaidhe agus ag an Iarla, d'á mhéid de</span>
<lb n="10609"/><span>bheithigheach é.  Tá obair mhór déanta acu go léir.  Ní</span>
<lb n="10610"/><span>deintear obair mhór de'n tsórd san gan súil le díol as.”</span></p>
<lb n="10611"/>
<lb n="10612"/><p><span>“Cad í an ghruaim seo anois ort?” arsa Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="10613"/>
<lb n="10614"/><p><span>“Tá eagal air,” arsa Amhlaoibh, “má bhuadhaid na ríghthe</span>
<lb n="10615"/><span>seo ar Bhrian go gcoimeádfaid siad toradh an bhuadha dhóibh</span>
<lb n="10616"/><span>féin.”</span></p>
<lb n="10617"/>
<lb n="10618"/><p><span>“Bhuailis do mhéar air, a Amhlaoibh,” arsa Sitric.  “Ní</span>
<lb n="10619"/><span>sheasuighean sé le cóir ná le ceart ná le résún go</span></p>
</div>
<pb n="294"/>
<div><lb n="10620"/><p><span>dtiocfadh na fir seo anso agus go dtroidfidís cath fuilteach</span>
<lb n="10621"/><span>dúinne i gcoinnibh Bhriain, agus ansan, nuair a bhéadh Brian</span>
<lb n="10622"/><span>marbh, agus Murchadh, agus M'lsheachlainn Mór, agus Dál</span>
<lb n="10623"/><span>gCais go léir, go n-árdóchaidís a seólta agus go n-</span>
<lb n="10624"/><span>imtheóchaidís soir abhaile, agus óthuaidh abhaile, airís agus go</span>
<lb n="10625"/><span>bhfágfaidís Éire againne.”</span></p>
<lb n="10626"/>
<lb n="10627"/><p><span>“Cad é sin agat d'á rádh mar sin!” arsa Gormfhlaith.</span>
<lb n="10628"/><span>“Ná fuil slígh dhóibh go léir, agus dúinne 'n-a dteannta,</span>
<lb n="10629"/><span>n-Éirinn!”</span></p>
<lb n="10630"/>
<lb n="10631"/><p><span>“Siné díreach atá orm, a mháthair,” arsa Sitric.  “Tá</span>
<lb n="10632"/><span>eagal orm ná fuil, ‘sligh dhóibh go léir agus dúinne 'n-a</span>
<lb n="10633"/><span>dteannta, i n-Éirinn.’ An focal úd adúbhairt an t-Iarla,</span>
<lb n="10634"/><span>an ‘beithigheach,’ a ndúbhraís féin, an focal úd adúbhairt sé</span>
<lb n="10635"/><span>le rígh Laighean tá sé daingean am' chroídhe ó shin mar a bhéadh</span>
<lb n="10636"/><span>dealg.  ‘Beidh an Árdrígheacht ag Gormfhlaith,’ ar seisean,</span>
<lb n="10637"/><span>'agus ag an bhfear a phósfaidh í.’  Is dócha go bhfuil an rud</span>
<lb n="10638"/><span>céadna istigh i n' aigne féin ag Bruadar.  Agus tá fhios ag</span>
<lb n="10639"/><span>an saoghal nách chun na h-Árdrígheacht do chur i n-áirighthe</span>
<lb n="10640"/><span>dhómh-sa, ná d' aoinne de'n bheirt sin, a tháinig beirt mhac</span>
<lb n="10641"/><span>rígh na h-Ioruaidhe anso go h-Éirinn agus loingeas a n-athar</span>
<lb n="10642"/><span>acu, agus slóighte a n-athar, agus a dtír féin curtha fé</span>
<lb n="10643"/><span>chostas mhór throm acu.  Tá eagal orm go bhfuil aimhleas,</span>
<lb n="10644"/><span>agus nách aimhleas beag é, déanta againn, agus nách fios</span>
<lb n="10645"/><span>conus a thiocfaimíd uaidh.  B' fhearr liom bheith fé Árd-</span>
<lb n="10646"/><span>rígheacht Bhriain, a mháthair, 'ná fé Árdrígheacht aoinne de'n</span>
<lb n="10647"/><span>cheatrar.”</span></p>
<lb n="10648"/>
<lb n="10649"/><p><span>“Ní mac duit-se an fear san i n-aon chor, a mháthair!”</span>
<lb n="10650"/><span>arsa Amhlaoibh.  “Mac d' Amhlaoibh iseadh é.  Deir a lán</span>
<lb n="10651"/><span>daoine liom nách mac d' Amhlaoibh mise.  Measaim go bhfuil</span>
<lb n="10652"/><span>an ceart acu.  Mac duit-se iseadh mé.  Cad is gádh dhuit-se,</span>
<lb n="10653"/><span>a Shitric, bheith fé smacht aoinne de'n cheathrar!   Cuir i gcás</span>
<lb n="10654"/><span>go ndéanfaid na buanaidhthe an obair ar an gcruithneacht</span>
<lb n="10655"/><span>aibigh, agus go mbeidh Brian agus Dál gCais ‘ar slígh na</span></p>
</div>
<pb n="295"/>
<div><lb n="10656"/><p><span>fírinne,’ mar adéarfadh Colla, cad a thuitfidh amach?</span>
<lb n="10657"/><span>Iompó'idh Bruadar agus an ‘Beithigheach’ ar a chéile agus</span>
<lb n="10658"/><span>troidfid siad cath fuilteach feuchaint cé aige go mbeidh</span>
<lb n="10659"/><span>Gormfhlaith agus an Árdrígheacht.  Iompó'id beirt mhac rígh</span>
<lb n="10660"/><span>na h-Ioruaidhe ortha araon, nó ar an t-é a bheidh beó dhíobh,</span>
<lb n="10661"/><span>'ghá chur i n-iúil nách ag aoinne acu is ceart an Árdrígheacht</span>
<lb n="10662"/><span>so do bheith ach ag duine acu féin, mar gur b'iad is sia ó</span>
<lb n="10663"/><span>bhaile do tháinig 'ghá h-iaraidh.  Measaim, nuair a bheidh a</span>
<lb n="10664"/><span>gcuid coímhsgair déanta ag an gceathrar ná beidh puínn</span>
<lb n="10665"/><span>éilteóirí ag teacht idir thusa agus an Árdrígheacht, a mhic</span>
<lb n="10666"/><span>t'athar! — Inis an fhírinne, a mháthair; nách é an coímhsgar</span>
<lb n="10667"/><span>san idir an gceathrar an rud a chuir tusa ag cur an anama</span>
<lb n="10668"/><span>amach ag gáirí aréir nuair a h-innseadh duit go rabhais</span>
<lb n="10669"/><span>geallta do bheirt acu?”</span></p>
<lb n="10670"/>
<lb n="10671"/><p><span>“Fágaim le h-uadhacht, a Amhlaoibh,” arsa Gormfhlaith,</span>
<lb n="10672"/><span>“gur bhuailis do mhéar go cruinn ar an rud a chuir ag gáirí</span>
<lb n="10673"/><span>mé.  Ní rabhas, ámhthach, ag cuimhneamh ach ar an mbeirt, ar</span>
<lb n="10674"/><span>Bhruadar agus ar an Iarla.  Do chonac go soiléir conus a</span>
<lb n="10675"/><span>féadfaí an bheirt sin do chur ag dísgiú' a chéile agus gur</span>
<lb n="10676"/><span>mé féin a dh' fhéadfadh an bheart san a dhéanamh.  Ach chím</span>
<lb n="10677"/><span>anois go bhféadfar an ceathrar do chur ag dísgiú' a chéile go</span>
<lb n="10678"/><span>feilimionta.  Féadfar é dhéanamh agus déanfar é.  Ná bíodh</span>
<lb n="10679"/><span>ceist ná eagal ort, a Shitric.  Dísgeó'id siad cómhacht</span>
<lb n="10680"/><span>Bhriain duit ar dtúis.  Ansan dísgeó'id siad a chéile dhuit.</span>
<lb n="10681"/><span>Ansan beidh Árdrígheacht na h-Éirean agat 'n-a ndiaigh go</span>
<lb n="10682"/><span>léir!”</span></p>
<lb n="10683"/>
<lb n="10684"/><p><span>“Ní'l aon teóra libh!” arsa Sitric.  “Ach déinig</span>
<lb n="10685"/><span>feuchaint bheag a thabhairt ar an dtaobh so de'n sgéal.  Cuir</span>
<lb n="10686"/><span>i gcás go bhfuil a ngnó déanta ag an meithiol buanaidhthe</span>
<lb n="10687"/><span>seo atá cruinnighthe againn, agus go bhfuil an gort</span>
<lb n="10688"/><span>cruithneachtan ar lár.  Chím an ceathrar i gcómhairle.</span></p>
<lb n="10689"/>
<lb n="10690"/><p><span>“Is liom-sa an Árdrígheacht agus an Árdrígan,” adeir</span>
<lb n="10691"/><span>an t-Iarla.</span>
<lb n="10692"/></p>
</div>
<pb n="296"/>
<div><lb n="10693"/><p><span>“Cad a bhéarfadh gur leat-sa iad?” adeir Bruadar.</span></p>
<lb n="10694"/>
<lb n="10695"/><p><span>“Mar do gheall Sitric féin dom iad, agus mura</span>
<lb n="10696"/><span>mbéadh gur gheall ní thiocfainn anso,” adeir an t-Iarla.</span></p>
<lb n="10697"/>
<lb n="10698"/><p><span>“Ní dhuit-se a gheall Sitric iad,” adeir Bruadar.  “Is</span>
<lb n="10699"/><span>dómh-sa a gheall sé iad.”</span></p>
<lb n="10700"/>
<lb n="10701"/><p><span>“B'fhéidir,” adeir duine de mhacaibh rígh na h-Ioruaidhe,</span>
<lb n="10702"/><span>“gur gheall sé do bheirt agaibh iad,” agus cuirean sé gáire</span>
<lb n="10703"/><span>as.  Gheibhtear amach gur thugas an gheallamhaint do'n bheirt.</span>
<lb n="10704"/><span>Eirighid siad ar buile.</span></p>
<lb n="10705"/>
<lb n="10706"/><p><span>“‘Téanaíg,’ adeirid siad.  ‘Cuirimís ár neart le chéile</span>
<lb n="10707"/><span>agus tugaimís do Shitric an rud atá tuillte aige!’ —</span>
<lb n="10708"/><span>B'fhéidir go neósfadh Amhlaoibh agus a mháthair do mhac</span>
<lb n="10709"/><span>Amhlaoibh cé air go ndéanfar dísgiú' ansan.”</span></p>
<lb n="10710"/>
<lb n="10711"/><p><span>“Stad go fóil, a mhic Amhlaoibh,” arsa Amhlaoibh.  “Cá</span>
<lb n="10712"/><span>bh'fhios duit an 'mó duine de'n cheathrar a thiocfaidh saor</span>
<lb n="10713"/><span>ó'n gcath?”</span></p>
<lb n="10714"/>
<lb n="10715"/><p><span>“Ní fheadar; ná an 'mó duine againn féin a thiocfaidh</span>
<lb n="10716"/><span>saor ó'n gcath,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10717"/>
<lb n="10718"/><p><span>“Agus ar nóin, an t-é ná tiocfaidh saor ó'n gcath,” arsa</span>
<lb n="10719"/><span>Amhlaoibh, “cad é sin dó san cad a dhéanfaidh an Árd-</span>
<lb n="10720"/><span>rígheacht?”</span></p>
<lb n="10721"/>
<lb n="10722"/><p><span>“Ná an Árdrígan, an eadh?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10723"/>
<lb n="10724"/><p><span>“Is dóich liom, a bhuachailí,” arsa Gormfhlaith, “nách fearr</span>
<lb n="10725"/><span>rud a dhéanfaidh beirt agaibh anois 'ná dul a chodla.”</span></p>
<lb n="10726"/>
<lb n="10727"/><p><span>Chuadar a chodla.</span>
<lb n="10728"/></p>
</div>
<pb n="297"/>
<div><lb n="10729"/><p><span>CAIBIDIOL X.</span></p>
<lb n="10730"/>
<lb n="10731"/><p><span>OSGAILT SÚL DO SHITRIC.</span></p>
<lb n="10732"/>
<lb n="10733"/><p><span>Níor chodail Sitric aon néal an oídhche sin.  Chómh luath</span>
<lb n="10734"/><span>agus tháinig solus an lae bhí sé thuas ar bhara an ríghtheighlaigh</span>
<lb n="10735"/><span>agus é ag feuchaint soir-óthuaidh ar an líne fada loingeas</span>
<lb n="10736"/><span>a bhí sínte ar an uisge ó Bhinn Éadair go h-Áth Cliath, agus</span>
<lb n="10737"/><span>ar an líne cábán a bhí sínte fan chiúmhais na trágha, amuich</span>
<lb n="10738"/><span>ar an dtalamh tirm, agus é chómh fada le líne na loingeas.</span>
<lb n="10739"/><span>Bhí an machaire, lasmuich des na cábánaibh, clúdaighthe le</span>
<lb n="10740"/><span>slóightibh dúbha daoine agus iad ag cur neithe i dtreó dóibh</span>
<lb n="10741"/><span>féin i gcóir bhéile na maidine.  Bhí Sitric ag feuchaint ar</span>
<lb n="10742"/><span>na loingeas agus ar na cábáin agus ar na slóighte daoine,</span>
<lb n="10743"/><span>agus bhí a aigne ana thré n-a chéile.</span></p>
<lb n="10744"/>
<lb n="10745"/><p><span>“Is eagal liom”, ar seisean i n' aigne féin, “nách é mo</span>
<lb n="10746"/><span>leas a dheineas nuair a thugas ansan sibh.  Dá mbéadh sibh go</span>
<lb n="10747"/><span>léir sa bhaile airís, gach duine agaibh 'n-a dhúthaigh féin, bhéadh</span>
<lb n="10748"/><span>sibh ann tamal sar a' dtabharfainn-se as sibh.  Tá sé déanach</span>
<lb n="10749"/><span>agam anois bheith ag cuimhneamh air sin.”</span></p>
<lb n="10750"/>
<lb n="10751"/><p><span>Níor mhothuigh sé an Bhanríghin, Béibionn, ag teacht i n' aice.</span>
<lb n="10752"/><span>Chuir sí a lámh ar a chuislinn agus bhí méar na láimhe eile ar</span>
<lb n="10753"/><span>a béal féin aici, mar chómhartha dó gan fothram a dhéanamh.</span>
<lb n="10754"/><span>D'fheuch sé uirthi.</span></p>
<lb n="10755"/>
<lb n="10756"/><p><span>“Ná labhair, a rígh!” ar sise leis i gcogar.  “Tá nídh</span>
<lb n="10757"/><span>agam le h-innsint duit.  Tar chun mo sheómra.”</span></p>
<lb n="10758"/>
<lb n="10759"/><p><span>An fhaid a bhí an méid sin cainte aici d'á rádh bhí a méar</span>
<lb n="10760"/><span>sínte aici i dtreó na h-áite 'n-a raibh na loingeas agus na</span>
<lb n="10761"/><span>slóighte, mar 'dh eadh gur ortha a bhí sí ag feuchaint agus ag</span>
<lb n="10762"/><span>trácht.  Níor mhór di an gliocas.  Ní raibh ach an cogar</span>
<lb n="10763"/><span>críochnuighthe aici nuair a bhí Gormfhlaith laistiar di.  Do lean</span></p>
</div>
<pb n="298"/>
<div><lb n="10764"/><p><span>sí ag caint go réidh, mar 'dh eadh nár mhothuigh sí Gormfhlaith</span>
<lb n="10765"/><span>ag teacht:—</span></p>
<lb n="10766"/>
<lb n="10767"/><p><span>“Nách seóig a' bhfuil ann díobh!” ar sise.  “Feuch,” ar</span>
<lb n="10768"/><span>sise, “is dócha gur b'í an long mhór san i lár baill long an</span>
<lb n="10769"/><span>Iarla.”</span></p>
<lb n="10770"/>
<lb n="10771"/><p><span>“Ní h-í, a rígan”, arsa Sitric.  “Siní long Bhruadair.</span>
<lb n="10772"/><span>An bhfeicean tú an long mhór eile úd thoir ar fad?  An</span>
<lb n="10773"/><span>long go bhfuil an buthaire mór deataigh ag eirighe aisti?”</span></p>
<lb n="10774"/>
<lb n="10775"/><p><span>“Chím í,” arsa Béibionn.</span></p>
<lb n="10776"/>
<lb n="10777"/><p><span>“Siní long an Iarla,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10778"/>
<lb n="10779"/><p><span>“Is moch ar maidin atáthaoí araon 'ghá n-iniúchadh, a chlann</span>
<lb n="10780"/><span>ó,” arsa Gormfhlaith laistiar de'n bheirt.</span></p>
<lb n="10781"/>
<lb n="10782"/><p><span>Do baineadh geit dáiríribh a' Sitric mar níor mhothuigh sé</span>
<lb n="10783"/><span>ag teacht í.  Do leig Béibionn uirthi gur baineadh geit aisti</span>
<lb n="10784"/><span>féin, leis, agus dhein sí an leigint uirthi chómh maith san gur</span>
<lb n="10785"/><span>shamhluigh an Árdrígan gur baineadh.</span></p>
<lb n="10786"/>
<lb n="10787"/><p><span>Thug an triúr tamal sa n-áit ag breithniughadh na loingeas</span>
<lb n="10788"/><span>agus na slógh.  Ansan dúbhairt Béibionn go raibh an</span>
<lb n="10789"/><span>mhaidion glas, agus d'imthigh sí.  Níor bh' fhada go ndúbhairt</span>
<lb n="10790"/><span>Gormfhlaith gur bh' fhíor do Bhéibionn é, go raibh an mhaidion</span>
<lb n="10791"/><span>glas, agus d'imthigh sí.  Chómh luath agus a thuig Sitric ná</span>
<lb n="10792"/><span>raibh aoinne 'ghá thabhairt fé ndeara tháinig sé go seómra</span>
<lb n="10793"/><span>Béibionn.</span></p>
<lb n="10794"/>
<lb n="10795"/><p><span>“Cad é seo ort, a Bhéibionn?” ar seisean.</span></p>
<lb n="10796"/>
<lb n="10797"/><p><span>“Tá sé buailte isteach am' aigne, a rígh,” ar sise “go</span>
<lb n="10798"/><span>bhfuil éagcóir 'á déanamh ort, éagcóir throm.”</span></p>
<lb n="10799"/>
<lb n="10800"/><p><span>“Cad a bhuail an nídh sin isteach ad' aigne?” ar seisean.</span></p>
<lb n="10801"/>
<lb n="10802"/><p><span>“Inis dom ar dtúis,” ar sise, “agus bí chómh cruinn</span>
<lb n="10803"/><span>agus d'fhéadfair ar na focalaibh, cad í an chaint a dúbhradh</span>
<lb n="10804"/><span>idir an gceathrar agaibh indé, idir thusa agus Bruadar agus</span>
<lb n="10805"/><span>Amhlaoibh agus do mháthair.”</span></p>
<lb n="10806"/>
<lb n="10807"/><p><span>D'inis sé dhi an chaint chómh maith agus d'fhéad sé é.  D'éist</span>
<lb n="10808"/><span>sí leis go dtí go raibh an chaint ráidhte aige.</span>
<lb n="10809"/></p>
</div>
<pb n="299"/>
<div><lb n="10810"/><p><span>“Seadh!” ar sise, “thugais leat an chaint cruinn go</span>
<lb n="10811"/><span>leór.”</span></p>
<lb n="10812"/>
<lb n="10813"/><p><span>Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag teacht.</span></p>
<lb n="10814"/>
<lb n="10815"/><p><span>“Bhíos ag éisteacht libh aréir,” ar sise, “a gan fhios daoibh.</span>
<lb n="10816"/><span>Admhuighim é agus ní'l aon náire 'n-a thaobh orm.  D' airigheas</span>
<lb n="10817"/><span>do mháthair 'ghá rádh libh dul a chodla.  Chuadhabhair a chodla.</span>
<lb n="10818"/><span>Ní fheadar ar chuais-se a chodhla ach tá fhios agam ná déigh</span>
<lb n="10819"/><span>Amhlaoibh a chodla.  D'fhill sé thar n-ais agus thug sé féin</span>
<lb n="10820"/><span>agus do mháthair tamal maith de'n oídhche ag caint.  Do</span>
<lb n="10821"/><span>taraingeadh anuas an uile fhocal de'n chaint a bhí eadraibh ar</span>
<lb n="10822"/><span>bórd na loinge.  Dheineadar ana shult de'n chuma 'n-ar dhein</span>
<lb n="10823"/><span>sí amach ná rabhais-se ach fiche bliain d' aois agus gur bh'é</span>
<lb n="10824"/><span>Amhlaoibh an mac léi a rugadh tar éis bháis a athar, 'sé sin</span>
<lb n="10825"/><span>tar éis bháis Amhlaoibh, agus gur mar gheall air sin a tugadh</span>
<lb n="10826"/><span>Amhlaoibh óg air.  Ba dhóich leat go gcuirfidís araon an</span>
<lb n="10827"/><span>t-anam amach ag gáirí, fé n-a n-anál, an fhaid a bhí an méid</span>
<lb n="10828"/><span>sin ar siúbhal acu.  Ach níor bh' aon rud an méid sin suilt</span>
<lb n="10829"/><span>seachas an sult a bhí acu nuair a tharaingeadar chúcha conus</span>
<lb n="10830"/><span>mar a chuir do mháthair cosg leis an gcaint ar eagla go</span>
<lb n="10831"/><span>leigfeadh Bruadar amach sgéal áirighthe éigin, nídh éigin a</span>
<lb n="10832"/><span>theastuigh ó'n dtriúr a choimeád uait-se.</span></p>
<lb n="10833"/>
<lb n="10834"/><p><span>“Sidiad anois agat, a rígh, na ceisteana atá os cómhair</span>
<lb n="10835"/><span>m' aigne agus atá ag déanamh buartha dhom.  Cad é an nídh</span>
<lb n="10836"/><span>é seo atá acu d'á choimeád uait-se?  Cad é an t-eólus é</span>
<lb n="10837"/><span>seo atá ag Bruadar agus ná fuil agat-sa, agus nár bh'fholáir</span>
<lb n="10838"/><span>an chaint do chosg ar eagla go leigfeadh Bruadar amach,</span>
<lb n="10839"/><span>ad' láthair, aon bhalaith dhé?  Cad é an brígh a bhí ag Amhlaoibh</span>
<lb n="10840"/><span>leis an sult a dhein sé, ad' láthair féin, amuich ar an loing,</span>
<lb n="10841"/><span>de'n rud gur dhóich le h-aoinne go n-eistfeadh sé a bhéal</span>
<lb n="10842"/><span>'n-a thaobh? — ‘Cad 'n-a thaobh, a bhitheamhnaigh,’ arsa Bruadar,</span>
<lb n="10843"/><span>‘nár innsis dom ná feacaís t' athair riamh?’ — ‘Le h-eagla,’</span>
<lb n="10844"/><span>arsa Amhlaoibh, ‘go ndéanfainn bréag,’ agus, ‘nách shiní mo</span>
<lb n="10845"/><span>mháthair 'ghá innsint duit ná feaca m' athair riamh.’ — Tá sé</span></p>
</div>
<pb n="300"/>
<div><lb n="10846"/><p><span>daingean am' aigne, a rígh, go bhfuil níos mó idir an dtriúr</span>
<lb n="10847"/><span>'ná mar a thuigean aoinne ach iad féin.  Tá uisge-fé-thalamh</span>
<lb n="10848"/><span>d'á dhéanamh ad' choinnibh, a rígh, agus neósfad duit cad é</span>
<lb n="10849"/><span>an t-uisge-fé-thalamh é.  Má thuitean m' athair-se táthar chun</span>
<lb n="10850"/><span>Árdrígh dhéanamh de Bhruadar.’</span></p>
<lb n="10851"/>
<lb n="10852"/><p><span>“Eist! eist! a rígan,” arsa Sitric.  “Taoín tú as do</span>
<lb n="10853"/><span>mheabhair.”</span></p>
<lb n="10854"/>
<lb n="10855"/><p><span>“Feuch isteach sa sgéal,” arsa Béibionn, “agus breithnigh</span>
<lb n="10856"/><span>é, agus meaghaigh é, agus cuirfead geall go ndéarfair go</span>
<lb n="10857"/><span>bhfuil an ceart agam.  Cad tá acu d'á choimeád uait?</span>
<lb n="10858"/><span>Siní an cheist.  Cad tá acu le coimeád uait?  Níor</span>
<lb n="10859"/><span>choimeádais-se aon nídh uatha-san riamh.  Cad é an sgéal é</span>
<lb n="10860"/><span>seo atá idir iad féin agus Bruadar agus nách maith leó aon</span>
<lb n="10861"/><span>ghaoth dhé do leigint chúghat-sa?”</span></p>
<lb n="10862"/>
<lb n="10863"/><p><span>Do léim Sitric 'n-a sheasamh.  Siúbhluigh sé an seómra</span>
<lb n="10864"/><span>síos agus suas ar feadh tamail, díreach mar a dhéanfadh a</span>
<lb n="10865"/><span>mháthair.  Nuair a bhí greas rástála déanta aige do stad sé</span>
<lb n="10866"/><span>ar aghaidh na Banríghne amach:—</span></p>
<lb n="10867"/>
<lb n="10868"/><p><span>“Dar so 's súd, a Bhéibionn,” ar seisean, “ach tá an</span>
<lb n="10869"/><span>ceart agat!  Chím anois é go soiléir.  Cad a dhall mé?</span>
<lb n="10870"/><span>Nách é é 'n-a steilibheathaigh!  Agus ó, nách aithreamhail an</span>
<lb n="10871"/><span>mac é!  Ó, cad a dhall mé!  Cad a dhall mé!  Déanfaidh</span>
<lb n="10872"/><span>sí Árdrígh dhé!  Ansan déanfar Árdrígh d'Amhlaoibh 'n-a</span>
<lb n="10873"/><span>dhiaigh.  Táim-se sa tslígh.  Cad a chómhairleófá dhom a</span>
<lb n="10874"/><span>dhéanamh, a Bhéibionn?”</span></p>
<lb n="10875"/>
<lb n="10876"/><p><span>“Ná leig ort go bhfuil aon bhlúire droch amhrais agat</span>
<lb n="10877"/><span>ortha,” ar sise.  “Sgaoil leó.  Tá sluagh mhaith láidir</span>
<lb n="10878"/><span>agat-sa féin i gcóir an chatha so.  Leig iad súd i dtreó</span>
<lb n="10879"/><span>Dhál gCais sa chath.  Socaró'id Clann Chais a lán des na</span>
<lb n="10880"/><span>ceisteanaibh seo.”</span></p>
<lb n="10881"/>
<lb n="10882"/><p><span>“Is maith í do chómhairle, a Bhéibionn,” ar seisean.  “Is</span>
<lb n="10883"/><span>truagh chráidhte nách í do chómhairle a ghlacas ó thusach i n-inead</span>
<lb n="10884"/><span>cómhairle Ghormfhlaith.  Ó, nach baileach a choimeád sí uainn</span>
<lb n="10885"/><span>an méid úd!”</span>
<lb n="10886"/></p>
</div>
<pb n="301"/>
<div><lb n="10887"/><p><span>“Nuair a bhí Amhlaoibh i gCeann Cora agus i n-Inis Cathaigh</span>
<lb n="10888"/><span>iseadh thug sí an t-eólus dó,” arsa Béibionn.</span></p>
<lb n="10889"/>
<lb n="10890"/><p><span>“Is uathbhásach an bhean í!” arsa Sitric, “agus tá</span>
<lb n="10891"/><span>Amhlaoibh maith a dóthin di.  Tá sé aithreamhail, máithreamhail.”</span></p>
<lb n="10892"/>
<lb n="10893"/><p><span>“Tá,” arsa Béibionn, “ach ní h-é an taobh fóghanta de'n</span>
<lb n="10894"/><span>dúchas a thug sé leis ó athair ná ó mháthair.”</span></p>
<lb n="10895"/>
<lb n="10896"/><p><span>“Ní puínn fóghantachta a dh'fhéadfadh sé a thabhairt ó aon</span>
<lb n="10897"/><span>taobh acu,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10898"/>
<lb n="10899"/><p><span>Bhí an t-am ann chun dul fé dhéin béile na maidine.</span>
<lb n="10900"/><span>Chuadar isteach i seómra an bhídh.  Bhí Gormfhlaith istigh rómpa.</span></p>
<lb n="10901"/>
<lb n="10902"/><p><span>“Móra dhaoibh, a chlann ó!” ar sise.  “Ní h-iongnadh</span>
<lb n="10903"/><span>liom a lán cainte bheith agaibh le déanamh indiu.  Ní dócha</span>
<lb n="10904"/><span>go mbeidh puínn eile caoi ar chaint agaibh go dtí go mbeidh</span>
<lb n="10905"/><span>buadh an mhór-chatha so ar taobh éigin.  Ansan beidh gach aon</span>
<lb n="10906"/><span>nídh ar bhúr dtoil agaibh má bhíon an buadh ar an dtaobh</span>
<lb n="10907"/><span>gceart.”</span></p>
<lb n="10908"/>
<lb n="10909"/><p><span>“Agus má bhíon an buadh ar an dtaobh eile, a mháthair, cad</span>
<lb n="10910"/><span>a dhéanfaimíd?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10911"/>
<lb n="10912"/><p><span>“Má bhíon an buadh ar an dtaobh eile,” arsa Gormfhlaith,</span>
<lb n="10913"/><span>“ní bheidh aon ghádh le caint againn.  Deineadh gach fear a</span>
<lb n="10914"/><span>ghníomh féin sa chath agus ní baoghal ná go mbeidh an buadh</span>
<lb n="10915"/><span>ar ár dtaobh féin.”</span></p>
<lb n="10916"/>
<lb n="10917"/><p><span>“Cad tá ag coimeád Amhlaoibh?” arsa Béibionn.</span></p>
<lb n="10918"/>
<lb n="10919"/><p><span>“Ní fheaca indiu é,” arsa Gormfhlaith.  “Is dócha go</span>
<lb n="10920"/><span>mb’ fhéidir go bhfuil tuirse air tar éis an lae 'ndé.”</span></p>
<lb n="10921"/>
<lb n="10922"/><p><span>Chríochnuighdar an béile.  Níor tháinig Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="10923"/>
<lb n="10924"/><p><span>“Is fearr glaodhach air,” arsa Sitric.  “Raghad agus</span>
<lb n="10925"/><span>glaodhfad air.”</span></p>
<lb n="10926"/>
<lb n="10927"/><p><span>D'imthigh sé.  Níor bh'fhada gur fhill sé.</span></p>
<lb n="10928"/>
<lb n="10929"/><p><span>“Ní'l sé 'n-a sheómra,” ar seisean.</span></p>
<lb n="10930"/>
<lb n="10931"/><p><span>“Is mór an iongnadh,” arsa Gormfhlaith, “é dh'eirighe chómh</span>
<lb n="10932"/><span>moch.  Má's ag feuchaint ar ár mór-shluagh a bhí sé nách mór</span>
<lb n="10933"/><span>an iongnadh ná feacamair é.”</span>
<lb n="10934"/></p>
</div>
<pb n="302"/>
<div><lb n="10935"/><p><span>“Níor luigh sé ar a leabaidh i n-aon chor aréir, a mháthair,”</span>
<lb n="10936"/><span>arsa Sitric.</span></p>
<lb n="10937"/>
<lb n="10938"/><p><span>Tháinig iongnadh uirthi, díreach mar a thiocfadh dá mb' a gan</span>
<lb n="10939"/><span>fhios a thiocfadh an sgéal uirthi.  Níor bh' eadh.  Bhí fhios aici</span>
<lb n="10940"/><span>go maith nár chodail sé sa ríghtheighlach an oídhche roim ré.</span>
<lb n="10941"/><span>Dhein sí an iongnadh chómh maith san gur mheas an bheirt eile</span>
<lb n="10942"/><span>go raibh an iongnadh uirthi dáiríribh.</span></p>
<lb n="10943"/>
<lb n="10944"/><p><span>Bhí Amhlaoibh imthighthe amach go loing Bhruadair agus</span>
<lb n="10945"/><span>teachtaireacht aige do Bhruadar ó Ghormfhlaith.</span></p>
<lb n="10946"/>
<lb n="10947"/><p><span>Do ghluais Gormfhlaith ar fuid an ríghtheighlaigh ag</span>
<lb n="10948"/><span>ceistiúchán ar na seirbhísigh feuchaint cé ba dhéanaighe a</span>
<lb n="10949"/><span>chonaic an tighearna óg, Amhlaoibh, agus canad a chonacthas é.</span>
<lb n="10950"/><span>Ní bhfuair sí aon tuairisg air, nídh nár bh'iongnadh.  Ní</span>
<lb n="10951"/><span>fheacaidh aoinne acu é ó chonacadar go léir é féin agus an</span>
<lb n="10952"/><span>rígh agus an Ardrígan ag teacht isteach ar an mbád um</span>
<lb n="10953"/><span>tráthnóna indé roimis sin.</span></p>
<lb n="10954"/>
<lb n="10955"/><p><span>Dhein Gormfhlaith dearmhad.  Dhein sí an iomad ceis-</span>
<lb n="10956"/><span>tiúcháin.  Nuair a chonaic Béibionn an ceistiúchán thuig sí ná</span>
<lb n="10957"/><span>raibh ann ach púicín.  Thug sí cogar do'n rígh.</span></p>
<lb n="10958"/>
<lb n="10959"/><p><span>“Ní'l sa cheistiúchán san ach púicín, a rígh,” ar sise.  “Tá</span>
<lb n="10960"/><span>fhios ag Gormfhlaith cá bhfuil Amhlaoibh imthighthe.  Pé ball</span>
<lb n="10961"/><span>'n-a bhfuil sé imthighthe, a rí,” ar sise, “ní ar mhaithe le rígh</span>
<lb n="10962"/><span>Lochlanach Átha Cliath atá a thriall.”</span></p>
<lb n="10963"/>
<lb n="10964"/><p><span>“Is fíor,” arsa Sitric.  “Ní foláir feuchaint go cruinn</span>
<lb n="10965"/><span>chun an méid sin sgéil,” ar seisean.</span></p>
<lb n="10966"/>
<lb n="10967"/><p><span>Ansan do labhair sé leis an mbeirt, le Béibionn agus le</span>
<lb n="10968"/><span>Gormfhlaith.</span></p>
<lb n="10969"/>
<lb n="10970"/><p><span>“Feuchaíg, a ríogna,” ar seisean.  “Indiu an Mháirt.  Ní</span>
<lb n="10971"/><span>dóich liom gur ró fhada uainn an cath.  Tá slóighte an</span>
<lb n="10972"/><span>Árdrígh nach mór cruinnighthe i gCill Mhaighneann.  Ní mór</span>
<lb n="10973"/><span>dóm-sa imtheacht agus neart slógh Lochlanach na h-Éirean do</span>
<lb n="10974"/><span>chur sa n-inead atá ceapaithe dhóibh ar talamh an chatha.  Beidh</span>
<lb n="10975"/><span>siad féin agus slóighte rígh Laighean i n-aice chéile.  Is dóich</span></p>
</div>
<pb n="303"/>
<div><lb n="10976"/><p><span>liom go bhfuil na Laighnigh ollamh cheana féin.  Fágfar anso</span>
<lb n="10977"/><span>oiread nirt agus chosanóchaidh an ríghtheighlach so pé cuma 'n-a</span>
<lb n="10978"/><span>ngeobhaidh an cath.  Fanaigh-se araon anso istigh go dtí go</span>
<lb n="10979"/><span>mbeidh an buadh ar thaobh éigin.  Má bhíon an buadh ag Brian</span>
<lb n="10980"/><span>ní baoghal go ndéanfaidh sé aon anchor a thabhairt d' aoinne</span>
<lb n="10981"/><span>agaibh-se.  Má bhíon an buadh againn féin beidh gach aon rud</span>
<lb n="10982"/><span>go maith.”</span></p>
<lb n="10983"/>
<lb n="10984"/><p><span>D'imthigh sé agus d'fhág sé ansan an bheirt.</span></p>
<lb n="10985"/>
<lb n="10986"/><p><span>B' shiniad an bheirt ná raibh aon ghrádh ró mhór acu d'á</span>
<lb n="10987"/><span>chéile.  Ach an t-é a chífeadh iad i bhfochair a chéile ní h-é sin</span>
<lb n="10988"/><span>ba dhóich leis.</span></p>
<lb n="10989"/>
<lb n="10990"/><p><span>CAIBIDIOL XI.</span></p>
<lb n="10991"/>
<lb n="10992"/><p><span>FUADAR AGUS FLOSG AGUS GIODAM.</span></p>
<lb n="10993"/>
<lb n="10994"/><p><span>Um an dtaca 'n-a raibh slóighte na Lochlanach agus a lucht</span>
<lb n="10995"/><span>conganta socair 'n-a gcábánaibh ar an machaire, fan na</span>
<lb n="10996"/><span>trágha, ar an dtaobh thuaidh de chuan Átha Cliath, bhí slóighte</span>
<lb n="10997"/><span>Bhriain ag teacht go tiugh isteach ar mhachaire Cille Maighneann,</span>
<lb n="10998"/><span>mar ar ghnáth le Brian longphort a dhéanamh i gcómhnuíghe</span>
<lb n="10999"/><span>nuair a thagadh sé féin agus a shlóighte andeas ó'n Múmhain,</span>
<lb n="11000"/><span>ag cur smachta ar Lochlanachaibh Átha Cliath, nó ag cur eagla</span>
<lb n="11001"/><span>a chómhachta ar na Gaedhlaibh a ghabhadh a bpáirt.  Chuaidh gach</span>
<lb n="11002"/><span>rígh des na ríghthibh a tháinig andeas an uair sin chun na h-áite</span>
<lb n="11003"/><span>'n-ar ghnáth leis dul, é féin mar ba ghnáth leó a dhéanamh.  Bhí gach</span>
<lb n="11004"/><span>rígh agus a bhuidhean féin ag cur a gcábán suas fé mar a</span>
<lb n="11005"/><span>shroisidís an áit, agus ní raibh aon bhuidhean ag teacht sa</span>
<lb n="11006"/><span>tslígh ar bhuidhin eile, ná ní raibh aighneas ná diospóireacht ná</span>
<lb n="11007"/><span>abhcóidigheacht ar siúbhal.</span>
<lb n="11008"/></p>
</div>
<pb n="304"/>
<div><lb n="11009"/><p><span>Bhí cábán Taidhg Mhóir uí Chealla sa n-áit 'n-a mbíodh sé i</span>
<lb n="11010"/><span>gcómhnuíghe, i n-aice le cábán an Árdrígh, agus bhí cábán</span>
<lb n="11011"/><span>Mhaoilruanaidh na Paidre i n-aice le cábán Thaidhg Mhóir.</span>
<lb n="11012"/><span>D'fhág san caoi ag Conn agus ag Thadhg Óg ua Cealla ar</span>
<lb n="11013"/><span>bheith go minic i bhfochair a chéile, agus bhíodh Caoilte agus</span>
<lb n="11014"/><span>Lonán i bhfochair na beirte sin chómh minic agus d'fhéadaidís</span>
<lb n="11015"/><span>é.  Minic go maith ab eadh san, mar ní raibh cábán a n-athar</span>
<lb n="11016"/><span>ró fhad ó'n áit.  D'fhág san, leis, caoi ag Niamh ar bheith go</span>
<lb n="11017"/><span>minic n-a bhfochair go léir, agus ar a lán eóluis a dh'fhághail</span>
<lb n="11018"/><span>ó Chaoilte ar an gcuma 'n-a raibh an tsluagh go léir suidhte,</span>
<lb n="11019"/><span>agus ar cad é an saghas an namhaid agus cad a bhí acu d'á</span>
<lb n="11020"/><span>dhéanamh.  B'é gnó an ghiolla turais gach eólus de'n tsórd</span>
<lb n="11021"/><span>san so sholáthar agus do bheith aige, agus ní baoghal ná go</span>
<lb n="11022"/><span>raibh Caoilte tugtha go maith chun an ghnótha san do dhéanamh,</span>
<lb n="11023"/><span>agus chun gach aon bhlúire eóluis, fé mar a thagadh sé suas</span>
<lb n="11024"/><span>leis, do thabhairt ag triall ar Niamh.  Do thugadh sé ag triall</span>
<lb n="11025"/><span>ar Niamh é chómh luath agus thugadh sé ag triall ar Bhrian é.</span></p>
<lb n="11026"/>
<lb n="11027"/><p><span>Bhí cuid mhaith des na Lochlanaigh a bhí 'n-a gcómhnuighe i</span>
<lb n="11028"/><span>n-Éirinn an uair sin, ar mhór-shluagh Bhriain, i gCill</span>
<lb n="11029"/><span>Mhaighneann, ag cabhrughadh leis sa chath san, agus bhí ceart</span>
<lb n="11030"/><span>Éireanach, do réir dlighthe na h-Éirean, curtha i bhfeidhm aige</span>
<lb n="11031"/><span>dhóibh féin agus d'á sliocht, mar gheall ar an gcabhrughadh san.</span></p>
<lb n="11032"/>
<lb n="11033"/><p><span>Bhí Ospac ann agus an méid nirt slógh a tháinig adtuaidh</span>
<lb n="11034"/><span>leis ó-s na h-oileánaibh nuair a dh'euluigh sé ó Bhruadar.  Do</span>
<lb n="11035"/><span>ghlac sé féin agus a dhaoine an Creideamh, agus do bhaist</span>
<lb n="11036"/><span>Colla iad i n-Inis Cathaigh, agus chuireadar fé chomairce</span>
<lb n="11037"/><span>Sheanáin iad féin.  Ansan do thánadar, i n-aonfheacht le</span>
<lb n="11038"/><span>mór-shluagh Bhriain, chun an mhór-chatha.  Do thuigeadar go</span>
<lb n="11039"/><span>raibh an cath le troid ar son an Chreidimh, agus bhí fhios acu</span>
<lb n="11040"/><span>go raibh neamh le fághail ag an té do thuitfeadh i gcath a</span>
<lb n="11041"/><span>troidfí ar son a Chreidimh.</span></p>
<lb n="11042"/>
<lb n="11043"/><p><span>Bhí M'lsheachlainn Mór ann, rígh na Mídhe, agus deich gcéad</span>
<lb n="11044"/><span>fear aige.</span>
<lb n="11045"/></p>
</div>
<pb n="305"/>
<div><lb n="11046"/><p><span>Tháinig a lán d'fhearaibh Uladh ann agus do luighdar isteach</span>
<lb n="11047"/><span>ins na buidhnibh, fé mar a bhí aithne acu ar na fearaibh nó ar</span>
<lb n="11048"/><span>na ríghthibh.  Fir ab eadh iad ná leigfeadh a gcroídhe ná a n-aigne</span>
<lb n="11049"/><span>dhóibh fanmhaint sa bhaile nuair a bhí a leithéid de chath le</span>
<lb n="11050"/><span>bualadh, agus Éire go léir i n-a leithéid do chontabhairt,</span>
<lb n="11051"/><span>agus an Creideamh i n-a leithéid de chontabhairt.</span></p>
<lb n="11052"/>
<lb n="11053"/><p><span>Bhí an dá rígh ó Albain ann agus neart maith láidir de</span>
<lb n="11054"/><span>Ghaedhlaibh Alban i n-aonfheacht leó.</span></p>
<lb n="11055"/>
<lb n="11056"/><p><span>Do réir gach seanachais bhí suas le fiche míle fear ag Brian</span>
<lb n="11057"/><span>i gCill Mhaighneann an uair sin nuair a bhíodar go léir</span>
<lb n="11058"/><span>cruinnighthe.  Do réir na gcúntaisí gcéadna bhí aon mhíle</span>
<lb n="11059"/><span>fhichid ag an namhaid.  Ach bhí an deich gcéad fear ins na</span>
<lb n="11060"/><span>h-éidíbh práis ar thaobh na Lochlanach, agus do measadh gur</span>
<lb n="11061"/><span>mhó le rádh an deich gcéad san, i bhfriothghuin catha, 'ná deich</span>
<lb n="11062"/><span>míle des na fearaibh ná raibh ortha ach na “léinteacha sróil.”</span></p>
<lb n="11063"/>
<lb n="11064"/><p><span>Bhí Caoilte agus na giollaí eile ag teacht isteach</span>
<lb n="11065"/><span>coitchianta ó bheith ag feuchaint ar an namhaid agus 'ghá</span>
<lb n="11066"/><span>mbreithniughadh.</span></p>
<lb n="11067"/>
<lb n="11068"/><p><span>As na tuairisgibh a thugadar leó do mheas Brian ná</span>
<lb n="11069"/><span>tiocfadh an namhaid amach chun catha go ceann seachtmhaine</span>
<lb n="11070"/><span>eile pé 'r domhan é.  Bhí Luan na Failime an uair sin ann.</span>
<lb n="11071"/><span>Bhí a neart go léir cruinnighthe i n-aice Átha Cliath ag rígh</span>
<lb n="11072"/><span>Laighean i gcóir an chatha.  Bhí Cúige Laighean gan chosaint.</span>
<lb n="11073"/><span>Dob' ana mhaith an rud, an fhaid a bhéifí ag feitheamh leis an</span>
<lb n="11074"/><span>gcath, an Chúige sin do sgrios agus bia do'n mhór-shluagh do</span>
<lb n="11075"/><span>thabhairt aisti; a chur fhiachaint ar rígheacht Mhaoilmhórdha an</span>
<lb n="11076"/><span>mhór-shluagh do chothughadh.</span></p>
<lb n="11077"/>
<lb n="11078"/><p><span>Chuir Brian amach a mhac, Donchadh, chun Cúige Laighean do</span>
<lb n="11079"/><span>sgrios.  Do ghluais Donchadh i dtusach na h-oídhche, i dtreó</span>
<lb n="11080"/><span>ná feicfí ag imtheacht é agus go mbéadh na creacha istigh aige</span>
<lb n="11081"/><span>sar a' mothóch' an namhaid go raibh an gnó 'á dhéanamh i n-aon</span>
<lb n="11082"/><span>chor.  Níor rug Donchadh leis ar an gcuaird sin puínn thar</span>
<lb n="11083"/><span>cúig nó sé chéadaibh fear.  Ní raibh aon ghnó aige d'á thuille.</span>
<lb n="11084"/></p>
</div>
<pb n="306"/>
<div><lb n="11085"/><p><span>An oídhche do ghluais Donchadh ó Chill Mhaighneann, chun na</span>
<lb n="11086"/><span>h-oibre sin a dhéanamh, b'shiní díreach an oídhche do chuir</span>
<lb n="11087"/><span>Gormfhlaith Amhlaoibh leis an dteachtaireacht, ó ríghtheighlach</span>
<lb n="11088"/><span>Shitric, ag triall ar Bhruadar, a gan fhios do Shitric agus</span>
<lb n="11089"/><span>a gan fhios do Bhéibionn.  Bhí Amhlaoibh ábalta ar cheilt a</span>
<lb n="11090"/><span>chur air féin i n-a lán de riochtaibh, agus ar é dhéanamh go</span>
<lb n="11091"/><span>maith.  Nuair a bhí sé ag imtheacht ó'n ríghtheighlach do chuimhnigh</span>
<lb n="11092"/><span>sé i n' aigne gur mhaith an rud dó gabháil tré Chill Mhaighneann</span>
<lb n="11093"/><span>feuchaint an bhféadfadh sé teacht suas le h-aon bhlúire eóluis</span>
<lb n="11094"/><span>a bhéadh tairbhtheach do Bhruadar.  D' aimsigh sé mála agus</span>
<lb n="11095"/><span>chuir sé ar a mhuin é, mar 'dh eadh ná raibh ann ach duine de</span>
<lb n="11096"/><span>lucht leanamhna an tslóigh agus go raibh sé ag díol neithe</span>
<lb n="11097"/><span>beaga a bhéadh áiseach d' fhearaibh an tslóigh.  Cá dtabharfadh</span>
<lb n="11098"/><span>sé aghaidh ach i dtreó an bhaill 'n-a raibh Donchadh agus a</span>
<lb n="11099"/><span>bhuidhean ag tusnughadh ar ghluaiseacht ódheas.  Bhí iongnadh</span>
<lb n="11100"/><span>air.  Do luigh sé ar chaint le cuid de'n lucht leanamhna a</span>
<lb n="11101"/><span>thárla i n' aice.  Níor bh' fhada gur bhailigh sé uatha an toisg</span>
<lb n="11102"/><span>ar a raibh an bhuidhean ag imtheacht ódheas, agus cé bhí 'n-a</span>
<lb n="11103"/><span>cheann ortha.  Do bhailigh sé é féin amach ó'n lucht leanamhna</span>
<lb n="11104"/><span>chómh tapaidh agus d' fhéad sé é gan aon droch amhras a</span>
<lb n="11105"/><span>tharang air féin.  Chómh luath agus bhí sé bailighthe uatha thug</span>
<lb n="11106"/><span>sé aghaidh soir óthuaidh, agus níor bh'fhada go raibh sé ag caint</span>
<lb n="11107"/><span>le Bruadar.  Ní baoghal gur ag triall ar Mhaolmhórdha a</span>
<lb n="11108"/><span>chuaidh sé chun a innsint dó go raibh buidhean fear imthighthe</span>
<lb n="11109"/><span>ódheas chun a thíre do sgrios.  Dá ndeineadh, b'fhéidir go</span>
<lb n="11110"/><span>ngluaiseóch' Maolmórdha ódheas chun a thíre do chosaint, agus</span>
<lb n="11111"/><span>do lagóch' san mór-shluagh na Lochlanach i gcóir an chatha.  Ag</span>
<lb n="11112"/><span>triall ar Bhruadar a thug sé aghaidh.</span></p>
<lb n="11113"/>
<lb n="11114"/><p><span>“Is maith a dheinis é, a mhic ó!” arsa Bruadar leis.  “Tá</span>
<lb n="11115"/><span>súil agam ná faghaidh rígh Laighean amach go bhfuil san ar</span>
<lb n="11116"/><span>siúbhal 'n-a thír.  D'imtheóch' sé uainn láithreach agus ní</span>
<lb n="11117"/><span>oirfeadh dúinn sgaramhaint le h-oiread agus aon fhear amháin.</span>
<lb n="11118"/><span>Tá an sgéal céadna díreach anso sa leitir seo agam ó dh'</span></p>
</div>
<pb n="307"/>
<div><lb n="11119"/><p><span>mháthair, pé cuma n-a bhfuair sí amach é.  Deir sí gur ceart</span>
<lb n="11120"/><span>dúinn an cath do troid láithreach sar an mbeidh uain ag</span>
<lb n="11121"/><span>Donchadh ar theacht thar n-ais.”</span></p>
<lb n="11122"/>
<lb n="11123"/><p><span>“Isé mo thuairim-se, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “go mbeidh</span>
<lb n="11124"/><span>easnamh níos mó 'ná easnamh Dhonchadh agus a bhuidhne ar an</span>
<lb n="11125"/><span>Árdrígh nuair a thiocfaidh an cath.”</span></p>
<lb n="11126"/>
<lb n="11127"/><p><span>“Cad é an t-easnamh eile a dh'fhéadfadh a bheith air?”</span>
<lb n="11128"/><span>arsa Bruadar.</span></p>
<lb n="11129"/>
<lb n="11130"/><p><span>“Tá rígh cúige éigin ag déanamh a dhíchil chun a chur fhiachaint</span>
<lb n="11131"/><span>ar chuid des na ríghthibh eile tarang siar ó Bhrian agus ó</span>
<lb n="11132"/><span>Dhál gCais nuair a thusnóchaidh an cath,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="11133"/>
<lb n="11134"/><p><span>“Dar so 's súd ach má deintear san beidh an cath ar ár</span>
<lb n="11135"/><span>dtoil féin againn!” arsa Bruadar.  “An dóich leat,” ar</span>
<lb n="11136"/><span>seisean, “an bhfuil ag eirighe leis an rígh cúige sin?”</span></p>
<lb n="11137"/>
<lb n="11138"/><p><span>“Do réir mar airigheas an chaint,” arsa Amhlaoibh, “do</span>
<lb n="11139"/><span>bheartuigheas go raibh ag eirighe leis maith go leór.”</span></p>
<lb n="11140"/>
<lb n="11141"/><p><span>“Ó, is maith é sin!” arsa Bruadar.  “Imthigh, a laogh,”</span>
<lb n="11142"/><span>ar seisean, “agus cuir chúgham an draoi.”</span></p>
<lb n="11143"/>
<lb n="11144"/><p><span>Fear ab eadh Bruadar a dhein, i dtusach a bheatha, an rud</span>
<lb n="11145"/><span>céadna díreach a dhein Amhlaoibh nuair a bhí sé i n-Inis Cathaigh.</span>
<lb n="11146"/><span>Do ghlac sé an Creideamh, agus ansan do ghlac sé na h-Úird</span>
<lb n="11147"/><span>i dtreó gur deineadh deacon dé.  Dhá dheacon ab eadh é</span>
<lb n="11148"/><span>féin agus Amhlaoibh.  Ansan níor lean Bruadar de'n</span>
<lb n="11149"/><span>Chreideamh.  Do shéan sé é agus chaith sé uaidh é, díreach mar</span>
<lb n="11150"/><span>a dhein Amhlaoibh.  Nuair a chaith sé uaidh an Creideamh</span>
<lb n="11151"/><span>d' iompuigh sé ar dhiablaidheacht agus ar dhraoidheacht agus ar</span>
<lb n="11152"/><span>dheamhanaibh agus ar phiseógaibh, agus ar an uile shaghas</span>
<lb n="11153"/><span>deismireachta de'n tsórd san, i dtreó go ndeirtí go raibh</span>
<lb n="11154"/><span>ar a chumas a lán neithe iongantacha do dhéanamh le cómhacht</span>
<lb n="11155"/><span>deamhan.</span></p>
<lb n="11156"/>
<lb n="11157"/><p><span>Tháinig an draoi.  D'inis Bruadar dó conus mar a bhí</span>
<lb n="11158"/><span>cuid de shluagh Bhriain imthighthe amach ag creachadh Cúige</span>
<lb n="11159"/><span>Laighean, agus conus mar a bhí cuid des na ríghthibh ag</span>
<lb n="11160"/><span>iompáil i gcoinnibh Bhriain.</span>
<lb n="11161"/></p>
</div>
<pb n="308"/>
<div><lb n="11162"/><p><span>“Agus anois,” ar seisean leis an ndraoi, “cad í do</span>
<lb n="11163"/><span>chómhairle dhom?  Is mise, mar is eól duit, is fear cinn</span>
<lb n="11164"/><span>riain ar an mór-shluagh so.  Is agam atá lá an chatha do</span>
<lb n="11165"/><span>cheapadh.  Dá dtugainn an t-órdú' anois,” ar seisean,</span>
<lb n="11166"/><span>“bheimís ollamh chun an chatha do thusnú' go moch ar maidin</span>
<lb n="11167"/><span>Dé h-Aoine.  Cad deirir liom?”</span></p>
<lb n="11168"/>
<lb n="11169"/><p><span>Do stad an draoi ar feadh tamail.  Tar éis machtnaimh</span>
<lb n="11170"/><span>do labhair sé.</span></p>
<lb n="11171"/>
<lb n="11172"/><p><span>“Má troidtear an cath so Dé h-Aoine,” ar seisean,</span>
<lb n="11173"/><span>“tuitfidh Brian.  Má troidtear an cath aon lá eile tuitfidh</span>
<lb n="11174"/><span>sibh-se go léir.”</span></p>
<lb n="11175"/>
<lb n="11176"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin ráidhte aige d'iompuigh sé ar a</span>
<lb n="11177"/><span>sháil agus d'imthigh sé chun a chábáin féin.</span></p>
<lb n="11178"/>
<lb n="11179"/><p><span>Do stad an bheirt, Bruadar agus Amhlaoibh, ag feuchaint</span>
<lb n="11180"/><span>'n-a dhiaigh.  Nuair a bhí sé imthighthe as a radharc do labhair</span>
<lb n="11181"/><span>Bruadar.</span></p>
<lb n="11182"/>
<lb n="11183"/><p><span>“Tuigim é,” ar seisean.  “Má throidimíd Dé h-Aoine</span>
<lb n="11184"/><span>beidh Donchadh gan filleadh agus beidh an rígh cúige seo a</span>
<lb n="11185"/><span>deirir-se i n-earaid le Brian.  Má fantar níos sia gan an</span>
<lb n="11186"/><span>cath do throid beidh Maolmórdha imthighthe chun a chúige do</span>
<lb n="11187"/><span>chosaint, beidh Donchadh tagaithe thar n-ais agus na creacha</span>
<lb n="11188"/><span>aige.  Chífidh an righ cúige seo a deirir-se an dá nídh sin,</span>
<lb n="11189"/><span>Maolmórdha imthighthe agus Donchadh tagaithe agus na creacha</span>
<lb n="11190"/><span>aige, agus luighfidh sé isteach i n' inead féin sa chath.  Ansan</span>
<lb n="11191"/><span>beidh Brian ró láidir dúinn go léir.  Siné brígh na cainte</span>
<lb n="11192"/><span>sin adúbhairt an draoi.  Ní foláir an focal do chur amach</span>
<lb n="11193"/><span>anois ameasg na slógh so go léir go bhfuil an cath le tusnú'</span>
<lb n="11194"/><span>ar maidin Dé h-Aoine.”</span></p>
<lb n="11195"/>
<lb n="11196"/><p><span>Do cuireadh amach an focal.  Do h-innseadh, leis, do'n</span>
<lb n="11197"/><span>mhór-shluagh go léir, an focal adúbhairt draoi Bhruadair, dá</span>
<lb n="11198"/><span>dtroidtí an cath Dé h-Aoine go dtuitfeadh Brian, ach dá</span>
<lb n="11199"/><span>bhfágtí gan troid é níba shia 'ná go h-Aoine go dtuitfeadh</span>
<lb n="11200"/><span>na Lochlanaigh agus a lucht conganta go léir.  Do thuig an</span></p>
</div>
<pb n="309"/>
<div><lb n="11201"/><p><span>mhór-shluagh as san dá dtroidtí an cath Dé h-Aoine a bhí</span>
<lb n="11202"/><span>chúghainn go mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh.</span></p>
<lb n="11203"/>
<lb n="11204"/><p><span>D'á bhrígh sin, chómh luath agus fuaradar an focal</span>
<lb n="11205"/><span>thusnuighdar go léir ar iad féin d' ollamhughadh i gcóir an</span>
<lb n="11206"/><span>chatha.  Ní raibh puínn thar ocht n-uaire a's dachad acu an</span>
<lb n="11207"/><span>uair sin chun an ollmhucháin a dhéanamh.  Níor bheag leó an</span>
<lb n="11208"/><span>méid sin aimsire.  D'á luathacht a troidfí an cath dob' eadh</span>
<lb n="11209"/><span>b'fhearr é, dar leó.  Bhíodar deimhnightheach go mbuadhfaidís.</span>
<lb n="11210"/><span>Bhítheas tar éis a chur 'n-a luighe ortha go daingean ná raibh</span>
<lb n="11211"/><span>ag Brian de mhór-shluagh ach sloigisg a bhí níba thugtha go mór</span>
<lb n="11212"/><span>chun iompáil ar a chéile 'ná mar a bhíodar chun troda</span>
<lb n="11213"/><span>dhéanamh le namhaidh.  Go raibh cuid des na ríghthibh cúige</span>
<lb n="11214"/><span>agus ná rabhdar ach ag feitheamh leis an gcath do thusnughadh</span>
<lb n="11215"/><span>chun druim lámha thabhairt le Brian agus é féin agus Clann</span>
<lb n="11216"/><span>Chais do thréigean.  Go raibh cúis a ndóthin agá lán acu</span>
<lb n="11217"/><span>chuige sin, mar go raibh lámh Bhriain ana dhian ortha, agus</span>
<lb n="11218"/><span>d'á dhéine a bhí lámh Bhriain ortha gur thuigeadar go mbéadh</span>
<lb n="11219"/><span>lámh Mhurchadh níba sheacht ndéine ortha nuair a thiocfaidís</span>
<lb n="11220"/><span>fúithi.  Nuair a thusnóch' an cath gur bh' eadh do chífí an</span>
<lb n="11221"/><span>neamhghus a bhí i gcómhacht Bhriain, d'á mhéid leatha a bhí faoi</span>
<lb n="11222"/><span>agus d'á aoirde cáil a bhí air.  Ach pé breith a bhéadh aige ar</span>
<lb n="11223"/><span>bhuachtaint sa chath dá mbéadh an dá shluagh mar a chéile i</span>
<lb n="11224"/><span>dtaobh arm, ná raibh aon bhreith i n-aon chor aige ar</span>
<lb n="11225"/><span>bhuachtaint nuair a bhí an deich gcéad fear ins na h-éidíbh</span>
<lb n="11226"/><span>práis ag na Lochlanaigh.  Go siúbhlóch' an deich gcéad fear</span>
<lb n="11227"/><span>san rómpa tré mhór-shluagh Bhriain agus go ngeóbhdís de</span>
<lb n="11228"/><span>chosaibh ionta.  D'á luathacht, d'á bhrígh sin, a troidfí an cath</span>
<lb n="11229"/><span>dob' eadh b' fhearr é, dar leó, mar b' shin mar ba thúisge a</span>
<lb n="11230"/><span>dh' fhéadfaidís iad féin do leathadh isteach ar mhachairibh</span>
<lb n="11231"/><span>breaghtha míne na h-Éirean agus seilbh a ghlacadh ionta.  Bhí</span>
<lb n="11232"/><span>fonn agus flosg agus giodam agus meanamna agus mór-</span>
<lb n="11233"/><span>chroídhe, d'á bhrígh sin, ortha féin agus ar a mnáibh, agus</span>
<lb n="11234"/><span>fuadar an domhain fútha, nuair a rith an focal mór-thímpal</span></p>
</div>
<pb n="310"/>
<div><lb n="11235"/><p><span>eatartha go dtroidfí an cath ar maidin Dé h-Aoine a bhí</span>
<lb n="11236"/><span>chúghainn.  Níor chodail aoinne acu an chuid eile de'n oídhche</span>
<lb n="11237"/><span>sin, bhí a leithéid sin d' fhothram agus de ghleó ar siúbhal ó</span>
<lb n="11238"/><span>cheann ceann de'n longphort.</span></p>
<lb n="11239"/>
<lb n="11240"/><p><span>Níor bh'fhada go bhfuaradh amach i longphort Bhriain cad a</span>
<lb n="11241"/><span>bhí ar siúbhal, agus cad fé ndeár an gleó agus an fothram.</span>
<lb n="11242"/><span>Bhí Caoilte agus a ghiollaí turais anso agus ansúd, fé</span>
<lb n="11243"/><span>cheilt, ameasg na Lochlanach.  Thugadar leó ag triall ar</span>
<lb n="11244"/><span>mhór-shluagh Bhriain tuairisg cruinn ar an ollmhúchán.</span>
<lb n="11245"/><span>Thusnuigh na Gaedhil ar iad féin d' ollamhughadh láithreach.</span>
<lb n="11246"/><span>Bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal go tréan sa dá longphort i</span>
<lb n="11247"/><span>ndeire na h-oídhche sin agus i gcaitheamh an lae amáirigh, agus</span>
<lb n="11248"/><span>i gcaitheamh na cod' eile de'n aimsir as san go h-Aoine.</span></p>
<lb n="11249"/>
<lb n="11250"/><p><span>CAIBIDIOL XII.</span></p>
<lb n="11251"/>
<lb n="11252"/><p><span>DAOINE CIALLMHARA AG FEUCHAINT RÓMPA</span>
<lb n="11253"/><span>AMACH.</span></p>
<lb n="11254"/>
<lb n="11255"/><p><span>Dá mhéid a bhí deimhne ag Bruadar agus ag Amhlaoibh,</span>
<lb n="11256"/><span>agus ag an gcuid eile acu, ar bhuachtaint sa mhór-chath a bhí</span>
<lb n="11257"/><span>ag teacht, iseadh ba mhó a bhíodar ag feuchaint rómpa amach</span>
<lb n="11258"/><span>agus ag cuimhneamh ar na neithibh a dhéanfaidís tar éis an</span>
<lb n="11259"/><span>chatha.</span></p>
<lb n="11260"/>
<lb n="11261"/><p><span>Do labhair Amhlaoibh le Bruadar.</span></p>
<lb n="11262"/>
<lb n="11263"/><p><span>“A leithéid seo, a rígh,” ar seisean.  Is tusa a bheidh i</span>
<lb n="11264"/><span>n-Árdrígheacht na h-Éirean tar éis an catha so.”</span></p>
<lb n="11265"/>
<lb n="11266"/><p><span>“B'fhéidir é,” arsa Bruadar, “ach cá bh'fhios duit-se</span>
<lb n="11267"/><span>sin?”</span></p>
<lb n="11268"/>
<lb n="11269"/><p><span>“Táim deimhnightheach dé,” arsa Amhlaoibh.  “Do gheall</span></p>
</div>
<pb n="311"/>
<div><lb n="11270"/><p><span>Sitric duit go dtabharfadh sé mo mháthair duit.  Ní foláir</span>
<lb n="11271"/><span>dó an gheallamhaint sin do sheasamh.  Ansan, an t-é go</span>
<lb n="11272"/><span>mbeidh an Árdrígan aige beidh an Árdrígheacht aige.”</span></p>
<lb n="11273"/>
<lb n="11274"/><p><span>“Mheasas,” arsa Bruadar, “gur chun na h-Árdrígh-</span>
<lb n="11275"/><span>eachta thabhairt do Shitric a tusnuigheadh an obair seo ar</span>
<lb n="11276"/><span>dtúis.”</span></p>
<lb n="11277"/>
<lb n="11278"/><p><span>“Mheasas-sa, leis, é,” arsa Amhlaoibh, “ach measaim rud</span>
<lb n="11279"/><span>eile anois.  Chím atharughadh ar aigne mo mháthar ó thusnuigh</span>
<lb n="11280"/><span>na slóighte móra so ar chruinniú' fé n-a súil.  Ní déarfainn</span>
<lb n="11281"/><span>ná go bhfuil fhios agat féin, a rígh, gur duit a tabharfar an</span>
<lb n="11282"/><span>Árdrígheacht, agus nách indiu ná indé do thusnuighis ar a</span>
<lb n="11283"/><span>fhios a bheith agat.”</span></p>
<lb n="11284"/>
<lb n="11285"/><p><span>“Nár gealladh Árdrígan agus Árdrígheacht do'n Iarla?”</span>
<lb n="11286"/><span>arsa Bruadar.</span></p>
<lb n="11287"/>
<lb n="11288"/><p><span>“Ní ceist ag lorg eóluis í sin, a rígh,” arsa Amhlaoibh.</span>
<lb n="11289"/><span>“Tá freagra na ceiste sin agat féin cheana agus ní gádh</span>
<lb n="11290"/><span>dhómh-sa í fhreagairt duit.”</span></p>
<lb n="11291"/>
<lb n="11292"/><p><span>“Is fíor, a mhic ó,” arsa Bruadar, “ach cad 'tá uait?</span>
<lb n="11293"/><span>Tá fhios agam go dteastuighean uait nídh éigin a dh'iaraidh</span>
<lb n="11294"/><span>orm nuair a bhéad am' Árdrígh, agus gur maith leat an nídh</span>
<lb n="11295"/><span>sin do chur i n-áirighthe dhuit féin roim ré.”</span></p>
<lb n="11296"/>
<lb n="11297"/><p><span>“Siné díreach a theastuighean uaim, a rígh,” arsa Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="11298"/>
<lb n="11299"/><p><span>“Tá go maith.  Comáin leat.  Ach ba dhóich liom, ó 'tá</span>
<lb n="11300"/><span>fhios agat anois cé h-é thu, go dtuigfeá ad' aigne ná fuil</span>
<lb n="11301"/><span>aon ghádh leis an gcur i n-áirighthe roim ré.  Ach comáin</span>
<lb n="11302"/><span>leat;” arsa Bruadar.</span></p>
<lb n="11303"/>
<lb n="11304"/><p><span>“Nuair a bhíos-sa i n-Inis Cathaigh,” arsa Amhlaoibh,</span>
<lb n="11305"/><span>“chuireas aithne ann ar mhac do Thadhg Mhór ua Chealla.  Tá</span>
<lb n="11306"/><span>aithne agat ar Thadhg Mhór ua Chealla.”</span></p>
<lb n="11307"/>
<lb n="11308"/><p><span>“Tá.  An fear so adeirtear atá níos treise agus níos</span>
<lb n="11309"/><span>cródha 'ná Murchadh féin,” arsa Bruadar.</span></p>
<lb n="11310"/>
<lb n="11311"/><p><span>“Siné é,” arsa Amhlaoibh.  “Chuireas aithne ar a mhac.</span>
<lb n="11312"/><span>Buachail bocht símplidhe iseadh é.  Ach do chuadhmair ar</span></p>
</div>
<pb n="312"/>
<div><lb n="11313"/><p><span>chuaird óthuaidh go h-Uíbh Máine, go ríghtheighlach Thaidhg Mhóir.</span>
<lb n="11314"/><span>Chonac rígan óg ansan, inghean do Thadhg Mhór.  Niamh a</span>
<lb n="11315"/><span>tugtí uirthi.  Ní fheacaidh mo dhá shúil riamh roimis sin, ná</span>
<lb n="11316"/><span>ó shin, aon nídh i riocht duine chómh h-áluinn léi.  Mheasas</span>
<lb n="11317"/><span>gur bhain a h-áilneacht mo radharc díom.  Ach sa n-am</span>
<lb n="11318"/><span>gcéadna, ar an gcéad amharc, do buaileadh isteach am' aigne</span>
<lb n="11319"/><span>go raibh sí go h-olc.  Ní h-í a bhí go h-olc ach mise.  Tháinig</span>
<lb n="11320"/><span>sí go Ceann Cora 'n-a dhiaigh san chun bheith ag faire ar mo</span>
<lb n="11321"/><span>mháthair le h-eagla go dtabharfadh sí nimh do Bhrian.  Chuir mo</span>
<lb n="11322"/><span>mháthair aithne uirthi.  Bhíos ag caint le m' mháthair uair, i</span>
<lb n="11323"/><span>gcaitheamh na h-aimsire 'n-a raibh Brian ar a chuaird rígh.</span>
<lb n="11324"/><span>Dúbhairt sí liom go raibh dearmhad mór déanta agam i</span>
<lb n="11325"/><span>dtaobh Niamh.  Thuigeas gur bh' fhíor di é.  Do chaitheas a</span>
<lb n="11326"/><span>gheallamhaint di dá n-eirigheadh ár n-obair linn go bpósfainn</span>
<lb n="11327"/><span>Niamh.”</span></p>
<lb n="11328"/>
<lb n="11329"/><p><span>“An ndúbhairt sí leat,” arsa Bruadar, “go bpósfadh</span>
<lb n="11330"/><span>Niamh thu?”</span></p>
<lb n="11331"/>
<lb n="11332"/><p><span>“Táim féin deimhnightheach, ó'n gcéad amharc úd, go</span>
<lb n="11333"/><span>bpósfaidh.  Isé rud atá agam le h-iaraidh ort, nuair a bhéir-</span>
<lb n="11334"/><span>se i n-Árdrígheacht na h-Éirean, go dtabharfair ríghe Conacht</span>
<lb n="11335"/><span>dómh-sa agus do Niamh.”</span></p>
<lb n="11336"/>
<lb n="11337"/><p><span>“Ambasa, a mhic ó,” arsa Bruadar, “tabharfad agus</span>
<lb n="11338"/><span>fáilte.  Tabharfad ríghe Conacht duit pé 'cu thógfaidh sí thu</span>
<lb n="11339"/><span>nó ná tógfaidh.”</span></p>
<lb n="11340"/>
<lb n="11341"/><p><span>I n-áit eile, sa mhór-shluagh chéadna, bhí beirt eile agus iad</span>
<lb n="11342"/><span>ag feuchaint rómpa ar an gcuma gcéadna agus iad ag</span>
<lb n="11343"/><span>socarughadh neithe go h-áluinn, dar leó.  B'iad beirt iad</span>
<lb n="11344"/><span>san 'ná Maolmórdha agus Sitric.  Níor ró fhuiriste do</span>
<lb n="11345"/><span>Shitric neithe do shocarughadh i gcómhairle le Maolmórdha</span>
<lb n="11346"/><span>mar fear ró bhaoth, ró bhéalsgaoilte, ab eadh Maolmórdha,</span>
<lb n="11347"/><span>agus ní féadfaí aon eólus a thabhairt dó ach eólus nar mhiste</span>
<lb n="11348"/><span>a leigint amach.</span></p>
<lb n="11349"/>
<lb n="11350"/><p><span>“Is dócha, a rígh,” arsa Sitric le Maolmórdha, “ná fuil</span></p>
</div>
<pb n="313"/>
<div><lb n="11351"/><p><span>aon teip ná go mbuadhfaimíd sa chath so atá le troid Dé</span>
<lb n="11352"/><span>h-Aoine.”</span></p>
<lb n="11353"/>
<lb n="11354"/><p><span>“Ní'l, a mhic ó,” arsa Maolmórdha.  “Ní fhéadfadh a bheith.</span>
<lb n="11355"/><span>Chuirfeadh an deich gcéad fear so ins na h-éidíbh práis i</span>
<lb n="11356"/><span>n-áirighthe dhúinn é dá mba ná béadh aon nídh eile chun é chur</span>
<lb n="11357"/><span>i n-áirighthe dhúinn.  Ach tá a lán neithe chun é chur i n-áirighthe</span>
<lb n="11358"/><span>dhúinn.  Airighim-se go bhfuil socair ag M'lsheachlainn Mór</span>
<lb n="11359"/><span>ar tharang siar ó'n gcath chómh luath agus thusnóchaidh an cath.</span>
<lb n="11360"/><span>Ní h-aon iongnadh i n-aon chor go mbéadh socair aige ar a</span>
<lb n="11361"/><span>leithéid.”</span></p>
<lb n="11362"/>
<lb n="11363"/><p><span>“Agus cad 'n-a thaobh nár fhan sé thiar sa bhaile agus gan</span>
<lb n="11364"/><span>teacht i n-aon chor, fé mar a dh' fhan tuille acu?” arsa</span>
<lb n="11365"/><span>Sitric.</span></p>
<lb n="11366"/>
<lb n="11367"/><p><span>“D'fhanfadh, leis, ach go bhfuil socair aige ar níos mó</span>
<lb n="11368"/><span>díobhála dhéanamh do Bhrian 'ná mar a dhéanfadh sé dhó dá</span>
<lb n="11369"/><span>bhfanadh sé thiar sa bhaile,” arsa Maolmórdha.</span></p>
<lb n="11370"/>
<lb n="11371"/><p><span>“Agus cad é an díobháil eile atá beartuighthe aige a</span>
<lb n="11372"/><span>dhéanamh?” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="11373"/>
<lb n="11374"/><p><span>“Tá sé ag brath air go mbéarfaidh sé leis as an gcath</span>
<lb n="11375"/><span>beirt nó triúr eile des na ríghthibh atá dílis fós do Bhrian.</span>
<lb n="11376"/><span>Ní fhéadfadh rígh na nDéiseach aon ghrádh ró mhór a bheith aige</span>
<lb n="11377"/><span>do Bhrian; ná rígh Ua n-Eachac Múmhan; ná tuille acu,”</span>
<lb n="11378"/><span>arsa Maolmórdha.</span></p>
<lb n="11379"/>
<lb n="11380"/><p><span>“Agus cogar, a rígh,” arsa Sitric, “cad is dóich leat a</span>
<lb n="11381"/><span>dhéanfaidh mo mháthair tar éis an chatha?”</span></p>
<lb n="11382"/>
<lb n="11383"/><p><span>“Cad a dhéanfadh sí,” arsa Maolmórdha, “ach an rud atá</span>
<lb n="11384"/><span>geallta aici ó thusach, tusa chur sa n-Árdrígheacht?”</span></p>
<lb n="11385"/>
<lb n="11386"/><p><span>“Mura dtiocfadh aon lucht droch chómhairle chúichi a</span>
<lb n="11387"/><span>chuirfeadh suas í chun a h-aigne d' atharughadh,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="11388"/>
<lb n="11389"/><p><span>“Cé h-é an droch chómhairleóir a dh' fhéadfadh í chur suas</span>
<lb n="11390"/><span>chun a h-aigne dh' atharú?” arsa Maolmórdha.</span></p>
<lb n="11391"/>
<lb n="11392"/><p><span>“Ní fheadar an domhan, a rígh,” arsa Sitric, “ach tá raint</span>
<lb n="11393"/><span>neithe agam 'á thabhairt fé ndeara le déanaighe agus ba ró</span></p>
</div>
<pb n="314"/>
<div><lb n="11394"/><p><span>mhaith liom do chómhairle-se dh' fhághail 'n-a dtaobh.  B'fhéidir</span>
<lb n="11395"/><span>go bhfuil an éagcóir agam.  Má tá 'sin mar is fearr é.</span>
<lb n="11396"/><span>Ach ní dhéanfaidh do chómhairle-se aon díobháil dom pé 'cu</span>
<lb n="11397"/><span>tá an éagcóir agam nó ná fuil.”</span></p>
<lb n="11398"/>
<lb n="11399"/><p><span>“Cad tá agat d'á thabhairt fé ndeara?” arsa Maol-</span>
<lb n="11400"/><span>mórdha.</span></p>
<lb n="11401"/>
<lb n="11402"/><p><span>“Tá so agam 'á thabhairt fé ndeara,” arsa Sitric.  “I</span>
<lb n="11403"/><span>dtusach na h-oibre seo is dómh-sa a thugadh sí an chuid ba</span>
<lb n="11404"/><span>mhó d'á h-aigne.  Am' chómhairle-se a chuireadh sí gach aon</span>
<lb n="11405"/><span>rud, go mór mór na neithe ba mhó a dheineadh buairt di.</span>
<lb n="11406"/><span>Ansan, fé mar a ghluais an aimsir, bhíodh an triúr againn i</span>
<lb n="11407"/><span>n-aonfheacht ins gach cómhairle, mise agus Amhlaoibh agus í</span>
<lb n="11408"/><span>féin.  Táim 'á thabhairt fé ndeara le déanaighe gur</span>
<lb n="11409"/><span>d' Amhlaoibh a thugan sí a h-aigne ar fad.  Nuair a chuir sí</span>
<lb n="11410"/><span>óthuaidh mé chun a dh'iaraidh ar Bhruadar teacht agus a neart</span>
<lb n="11411"/><span>slógh thabhairt leis, dubhairt sí liom a gheallamhaint dó, dá</span>
<lb n="11412"/><span>mba rud é ná cuirfeadh aon rud eile fhiachaint air teacht, a</span>
<lb n="11413"/><span>gheallamhaint dó go dtabharfainn í féin dó agus Árdrígheacht</span>
<lb n="11414"/><span>na h-Éirean, dá mbeirimís buadh.  Mheasas an uair sin ná</span>
<lb n="11415"/><span>raibh ins na geallamhnaibh ach neamhnídh.  Is eagal liom anois</span>
<lb n="11416"/><span>nách neamhnídh i n-aon chor iad.  Agus is eagal liom go</span>
<lb n="11417"/><span>bhfuil 'fhios ag Amhlaoibh nách neamhnídh iad.”</span></p>
<lb n="11418"/>
<lb n="11419"/><p><span>“Ó 'seadh!” arsa Maolmórdha, “agus go bhfuil Amhlaoibh</span>
<lb n="11420"/><span>ag cabhrughadh le Bruadar sa n-obair!”</span></p>
<lb n="11421"/>
<lb n="11422"/><p><span>“Bhuailis do mhéar air, a rígh,” arsa Sitric.</span></p>
<lb n="11423"/>
<lb n="11424"/><p><span>“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Maolmórdha.  “Is maith a</span>
<lb n="11425"/><span>dheinis an méid sin a dh'innsint dom.  Ná leig an nídh ort</span>
<lb n="11426"/><span>leó.  Nuair a bheidh an ruagairt curtha againn ar shlóightibh</span>
<lb n="11427"/><span>Bhriain iompó'míd araon, tusa agus mise, ar shluagh</span>
<lb n="11428"/><span>Bhruadair, agus dísgeó'míd iad.  Ansan ní bheidh aoinne</span>
<lb n="11429"/><span>chun teacht idir thusa agus an Árdrígheacht.”</span></p>
<lb n="11430"/>
<lb n="11431"/><p><span>Shocaruighdar an méid sin chun a dtoile go h-áluinn.</span>
<lb n="11432"/><span>Nuair a bhí an socarughadh déanta acu, ámhthach, bhí socarughadh</span>
<lb n="11433"/><span>nár bh'é i n' aigne féin ag gach duine acu.</span>
<lb n="11434"/></p>
</div>
<pb n="315"/>
<div><lb n="11435"/><p><span>“Is agam-sa féin a bheidh an Árdrígheacht i ndeire bára,</span>
<lb n="11436"/><span>agus ní h-agat-sa ná ag Bruadar!” arsa Maolmórdha, i</span>
<lb n="11437"/><span>n' aigne féin.</span></p>
<lb n="11438"/>
<lb n="11439"/><p><span>“Ní h-aon iontaoibh tu, a dhritháir mo mháthar,” arsa Sitric,</span>
<lb n="11440"/><span>i n' aigne féin.  “Ní'l agam,” ar seisean, “ach an úsáid is</span>
<lb n="11441"/><span>fearr a dh'fhéadfad, a dhéanamh díot, agus ansan — mé féin</span>
<lb n="11442"/><span>do sheachaint ort chómh maith agus d' fhéadfad é!”</span></p>
<lb n="11443"/>
<lb n="11444"/><p><span>Bhí beirt eile i n-áit eile, sa mhór-shluagh, agus bhí caint</span>
<lb n="11445"/><span>eatartha, leis.  B' iad beirt iad san 'ná Cnút agus Anrud,</span>
<lb n="11446"/><span>beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe.</span></p>
<lb n="11447"/>
<lb n="11448"/><p><span>“Ar airighis, a dhritháir,” arsa Cnút, “cé 'tá le bheith i</span>
<lb n="11449"/><span>n' Árdrígh ar Éirinn i ndiaigh an chatha so a troidfear Dé</span>
<lb n="11450"/><span>h-Aoine?”</span></p>
<lb n="11451"/>
<lb n="11452"/><p><span>“D' airigheas a lán ráflaí,” arsa Anrud, “ach ní fheadar</span>
<lb n="11453"/><span>an ceart puínn suime chur ionta.  D'airigheas ar dtúis gur</span>
<lb n="11454"/><span>do Bhruadar a tabharfaí an Árdrígheacht agus an Árdrígan.</span>
<lb n="11455"/><span>D'airigheas ansan gur do Shitric, rígh Lochlanach Átha Cliath,</span>
<lb n="11456"/><span>a tabharfaí an Árdrígheacht.  Ach tá muintir an Iarla</span>
<lb n="11457"/><span>deimhnightheach gur b'é an t-Iarla a bheidh i n'Árdrígh; gur</span>
<lb n="11458"/><span>gheall Sitric an Árdrígheacht agus an Árdrígan i n-aon-</span>
<lb n="11459"/><span>fheacht dó.”</span></p>
<lb n="11460"/>
<lb n="11461"/><p><span>“Tá an sgéal go léir cruinn agat,” arsa Cnút.  “Is</span>
<lb n="11462"/><span>léir, as na ráflaíbh sin ná fuiltear socair i gceart ar cé</span>
<lb n="11463"/><span>aige go mbeidh an Árdrígheacht.”</span></p>
<lb n="11464"/>
<lb n="11465"/><p><span>“Is fíor san, a dhritháir,” arsa Anrud, “ach cad é sin</span>
<lb n="11466"/><span>dúinne cé 'cu atáthar socair air nó ná fuiltear?”</span></p>
<lb n="11467"/>
<lb n="11468"/><p><span>“Is mórán neithe dhúinn é,” arsa Cnút.  “Ar thánamair-</span>
<lb n="11469"/><span>ne anso, sinn féin agus ár mór-shluagh, tar éis mórán</span>
<lb n="11470"/><span>costais do chur ar ár dtír féin, treasna faraigí fuara, chun</span>
<lb n="11471"/><span>ár n-anama dh' imirt i bhfriothghuin chatha, i gcoinnibh Bhriain</span>
<lb n="11472"/><span>agus Dál gCais, i dtreó go bhfaghadh Bruadar Árdrígheacht</span>
<lb n="11473"/><span>agus Árdrígan?”</span></p>
<lb n="11474"/>
<lb n="11475"/><p><span>“Ní mheasaim gur chuige sin a thánamair,” arsa Anrud.</span>
<lb n="11476"/></p>
</div>
<pb n="316"/>
<div><lb n="11477"/><p><span>“Ar thánamair i dtreó go bhfaghadh an t-Iarla iad?” arsa</span>
<lb n="11478"/><span>Cnút.</span></p>
<lb n="11479"/>
<lb n="11480"/><p><span>“Ní mheasaim gur thánamair,” arsa Anrud.</span></p>
<lb n="11481"/>
<lb n="11482"/><p><span>“Ar thánamair chun Árdrígh dhéanamh de Shitric?” arsa</span>
<lb n="11483"/><span>Cnút.</span></p>
<lb n="11484"/>
<lb n="11485"/><p><span>“Ní mheasaim é,” arsa Anrud.  “Ní cneasta an</span>
<lb n="11486"/><span>fheuchaint a thabharfadh ár n-athair orainn nuair a raighmís</span>
<lb n="11487"/><span>abhaile dá mba ná béadh de bhár ár gcuarda againn ach</span>
<lb n="11488"/><span>Árdrígh dhéanamh de Shitric,” ar seisean.  “Ach cad 'tá</span>
<lb n="11489"/><span>beartuighthe agat?”</span></p>
<lb n="11490"/>
<lb n="11491"/><p><span>“Neósfad-sa san duit,” arsa Cnút.  “Tá sé daingean</span>
<lb n="11492"/><span>am' aigne, chómh luath agus bheidh buaidhte againn ar mhór-</span>
<lb n="11493"/><span>shluagh Bhriain go n-eireóchaid na ríghthe seo go léir chun a</span>
<lb n="11494"/><span>chéile agus go mbeidh sé 'n-a chogadh dhearg eatartha.</span>
<lb n="11495"/><span>Leigimís dóibh a chéile do dhísgiughadh, agus ansan bíodh Éire</span>
<lb n="11496"/><span>againn féin!”</span></p>
<lb n="11497"/>
<lb n="11498"/><p><span>“Is maith an chómhairle í,” arsa Anrud.  “Nuair a bheidh</span>
<lb n="11499"/><span>Éire againn féin tiocfaidh m' athair anall agus déanfaimíd</span>
<lb n="11500"/><span>Árdrígh dhé.”</span></p>
<lb n="11501"/>
<lb n="11502"/><p><span>“Thar a bhfeacaís riamh!” arsa Cnút.</span></p>
<lb n="11503"/>
<lb n="11504"/><p><span>Níor chodail an bheirt sin puínn an oídhche sin ach ag</span>
<lb n="11505"/><span>socarughadh an sgéil sin, agus shocaruighdar é chun a dtoile</span>
<lb n="11506"/><span>go h-áluinn.</span></p>
<lb n="11507"/>
<lb n="11508"/><p><span>CAIBIDIOL XIII.</span></p>
<lb n="11509"/>
<lb n="11510"/><p><span>ROSG CATHA BHRIAIN.</span></p>
<lb n="11511"/>
<lb n="11512"/><p><span>Ar eirighe lae ar maidin Dé h-Aoine, ar maidin Aoine an</span>
<lb n="11513"/><span>Chéasta, bhí Béibionn agus Gormfhlaith thuas i mbara</span>
<lb n="11514"/><span>ríghtheighlaigh Shitric i n-Áth Cliath, agus iad ag feuchaint anonn</span></p>
</div>
<pb n="317"/>
<div><lb n="11515"/><p><span>treasna an chuain ar an línte fada cábán.  Chonacadar na</span>
<lb n="11516"/><span>slóighte go léir ag gluaiseacht amach agus 'ghá gcur féin i</span>
<lb n="11517"/><span>n-eagar.  Níor bh' fhada go bhfeacadar na h-íodhna fada 'ghá</span>
<lb n="11518"/><span>riaradh féin, fan na trágha, lasmuich des na cábánaibh.</span></p>
<lb n="11519"/>
<lb n="11520"/><p><span>Chonacadar lasmuich airís, abhfad amach, ar aghaidh na</span>
<lb n="11521"/><span>Lochlanach anonn, íodhna eile 'ghá gcur féin i n-eagar, agus</span>
<lb n="11522"/><span>do thuig an bheirt rígan go raibh na h-íodhna amuich chómh fada,</span>
<lb n="11523"/><span>chómh líonmhar, chómh láidir ar gach aon tsaghas cuma, le</span>
<lb n="11524"/><span>h-íodhnaibh na Lochlanach.</span></p>
<lb n="11525"/>
<lb n="11526"/><p><span>“Ní mheasaim go bhfuil puínn sa mbreis ag aon taobh acu</span>
<lb n="11527"/><span>ar a chéile i dtaobh nirt slógh,” arsa Béibionn.</span></p>
<lb n="11528"/>
<lb n="11529"/><p><span>“Ní líonmhaire a dheinean neart i gcómhnuíghe,” arsa</span>
<lb n="11530"/><span>Gormfhlaith, “ná ní h-é a bheirean buadh.”</span></p>
<lb n="11531"/>
<lb n="11532"/><p><span>“Is fíor,” arsa Béibionn.  “Dá bhfeicinn-se m' athair</span>
<lb n="11533"/><span>agus Murchadh agus Dál gCais i láthair catha agus a dtrí</span>
<lb n="11534"/><span>n-oiread nirt slógh 'n-a gcoinnibh ní bhéadh aon eagal orm</span>
<lb n="11535"/><span>ná go mbéadh an buadh acu.”</span></p>
<lb n="11536"/>
<lb n="11537"/><p><span>“Fan leat go fóil,” arsa Gormfhlaith, “go bhfeicir lucht</span>
<lb n="11538"/><span>na n-éidí práis úd thall ag tabhairt aghaidh ortha.  Ansan</span>
<lb n="11539"/><span>iseadh chífir cad a dhéanfaidh Murchadh agus Clann Chais.”</span></p>
<lb n="11540"/>
<lb n="11541"/><p><span>“Is fíor!” arsa Béibionn.</span></p>
<lb n="11542"/>
<lb n="11543"/><p><span>Bhí na h-íodhna catha, ó gach taobh, ag teacht fé dhéin a chéile.</span>
<lb n="11544"/><span>Bhí na Lochlanaigh ag gluaiseacht go h-ana réidh.  D'órduigh</span>
<lb n="11545"/><span>na ríghthe agus na taoiseacha dhóibh siúbhal go réidh i dtreó ná</span>
<lb n="11546"/><span>béadh saothar ortha nuair a thiocfaidís lámh le láimh agus ucht</span>
<lb n="11547"/><span>le h-ucht leis an namhaid.  Bhí íodhna na nGaedhal, leis, ag</span>
<lb n="11548"/><span>teacht go réidh agus go stuamdha.</span></p>
<lb n="11549"/>
<lb n="11550"/><p><span>Do h-órduigheadh dos na Gaedhlaibh stad.  Do stadadar.</span></p>
<lb n="11551"/>
<lb n="11552"/><p><span>Nuair a bhíodar 'n-a stad tháinig an t-Árdrígh amach os a</span>
<lb n="11553"/><span>gcómhair agus é ar muin capail agus beirt fhear ag ceann</span>
<lb n="11554"/><span>an chapail agus greim acu ar an sriain.  Bhí a chlaidheamh</span>
<lb n="11555"/><span>nocht anáirde ag an Árdrígh, 'n-a láimh dheis, an claidheamh</span>
<lb n="11556"/><span>a bhí tar éis rian a bhéil do chur ar Lochlanachaibh ins gach aon</span></p>
</div>
<pb n="318"/>
<div><lb n="11557"/><p><span>pháirt de'n Mhumhain agus ins gach aon pháirt d'Éirinn.</span>
<lb n="11558"/><span>D' aithin an tsluagh go léir an claidheamh san, agus nuair a</span>
<lb n="11559"/><span>chonacadar anáirde é thugadar trí gártha molta dó féin</span>
<lb n="11560"/><span>agus do'n Árdrígh.  Le linn na ngártha san a thabhairt dóibh</span>
<lb n="11561"/><span>d' árduigh gach fear a chlaidheamh féin.  Bhí an ghrian díreach</span>
<lb n="11562"/><span>ag éirighe.  Do thaithn solus na gréine ar na claidhmhtibh go</span>
<lb n="11563"/><span>léir agus iad anáirde, i dtreó gur mheas Béibionn agus</span>
<lb n="11564"/><span>Gormfhlaith go raibh slóighte Bhriain tré theine.</span></p>
<lb n="11565"/>
<lb n="11566"/><p><span>Do thóg Brian anáirde, 'n-a láimh chlé, an Chrois Chéasta</span>
<lb n="11567"/><span>agus íomhágh an tSlánuightheóra uirthi.  Ansan do cuireadh</span>
<lb n="11568"/><span>an capal ag siubhal go réidh, fan na n-íodhna, ar aghaidh na</span>
<lb n="11569"/><span>slógh amach, agus do labhair an t-Árdrígh mar seo:—</span></p>
<lb n="11570"/>
<lb n="11571"/><p><span>“A Chlanna Gaedhal, a ríogra Éirean, táimíd go léir le</span>
<lb n="11572"/><span>tamal maith 'ghár n-ollamhughadh féin i gcóir an lae seo.  Tá</span>
<lb n="11573"/><span>aon nídh amháin socair againn agus measaim gur fearr</span>
<lb n="11574"/><span>d' ollamhughadh é 'ná aon ollamhughadh eile atá déanta</span>
<lb n="11575"/><span>againn.  Tá socair ag gach fear againn gur b'é an lá indiu</span>
<lb n="11576"/><span>lá a bháis féin pé taobh ar a mbeidh buadh.  Má's ag ár</span>
<lb n="11577"/><span>namhaid a bheidh buadh ní bheidh a smacht orainne, mar ní bheimíd</span>
<lb n="11578"/><span>beó acu chuige.  Má's againne a bheidh buadh an lae seo bíodh</span>
<lb n="11579"/><span>a thoradh ag an muintir atá i n-ár ndiaigh sa bhaile.</span></p>
<lb n="11580"/>
<lb n="11581"/><p><span>“An t-é go bhfuil socair i n' aigne aige ar bhás d'fhághail</span>
<lb n="11582"/><span>sa chath so atá le troid againn ní baoghal go n-iompóchaidh</span>
<lb n="11583"/><span>sé ó'n gcath.  Dá mba ná béadh aon nídh eile chun buadh do</span>
<lb n="11584"/><span>chur i n-áirighthe dhúinn, cuirfidh san i n-airighthe dhúinn é.  Dá</span>
<lb n="11585"/><span>mbéadh fhios ag an namhaid go bhfuil ár n-aigne socair mar</span>
<lb n="11586"/><span>sin againne ní ró mhór an misneach a bhéadh anois ortha.</span>
<lb n="11587"/><span>Gheóbhaid siad amach ar ball é.”</span></p>
<lb n="11588"/>
<lb n="11589"/><p><span>Do labhair sé focal fé leith le gach rígh agus le gach cineil</span>
<lb n="11590"/><span>fé mar a tháinig sé ar a n-aghaidh amach, focal éigin a chuir</span>
<lb n="11591"/><span>a n-uaisleacht féin agus a gcródhacht i gcuimhne dhóibh, agus</span>
<lb n="11592"/><span>conus mar a bhí Dia agus daoine ag faire ar an gcuma 'n-a</span>
<lb n="11593"/><span>ndéanfaidís gníomh an lae a bhí rómpa.  Nuair a tháinig sé</span>
<lb n="11594"/><span>ar aghaidh Dál gCais, dúbhairt sé:—</span>
<lb n="11595"/></p>
</div>
<pb n="319"/>
<div><lb n="11596"/><p><span>“A Chlann Chais, a shliocht ríoga! A mhuintir na n-arm</span>
<lb n="11597"/><span>ngéar agus na gcruadh-lámh, nár staon agus nár stríoc do</span>
<lb n="11598"/><span>namhaid fós riamh, i gcath d'á thruime, i n-éigin d'á ghéire, i</span>
<lb n="11599"/><span>spéirlinn d'á dhéine, mo sheasamh indiu oraibh!”</span></p>
<lb n="11600"/>
<lb n="11601"/><p><span>Ansan d' árduigh sé a ghlór agus do sheinn a ghuth mar a</span>
<lb n="11602"/><span>sheinnfeadh fuaim adhairce, i dtreó gur h-airigheadh agus gur</span>
<lb n="11603"/><span>tuigeadh an uile fhocal uaidh ó cheann ceann de'n mhór-</span>
<lb n="11604"/><span>shluagh:—</span></p>
<lb n="11605"/>
<lb n="11606"/><p><span>“Feuch ansúd iad!” ar seisean, ag síneadh a chlaidhimh i</span>
<lb n="11607"/><span>dtreó na Lochlanach, “cruinnighthe cnuasta os bhúr gcómhair.</span>
<lb n="11608"/><span>Tá rian bhúr lámh go daingean cheana ortha.  Ní thugan san</span>
<lb n="11609"/><span>ciall dóibh.  Is minic le fiche bliain a chuireabhair-se anaithe</span>
<lb n="11610"/><span>agus teitheadh agus ár agus dearg-ruathar ortha, ar fuid</span>
<lb n="11611"/><span>réidhthe agus gleannta agus machairí Éirean.  Is mór d'á</span>
<lb n="11612"/><span>gcuid fola agus feóla atá ag cur geamhair agus féir ghlais</span>
<lb n="11613"/><span>agus fás i n-Éirinn indiu.  Go dtí so ba chuma iad nó</span>
<lb n="11614"/><span>cormhíola; d'á mhéid a marbhuightí dhíobh ní samhluightí easnamh</span>
<lb n="11615"/><span>ná laighead ortha.  Is fada sinn cráidhte acu, iad ag faire</span>
<lb n="11616"/><span>ar ár gcuantaibh agus ar ár mbailtibh puirt, ag preabadh</span>
<lb n="11617"/><span>chughainn isteach nuair ná bíodh coinne leó, ag braduíol agus</span>
<lb n="11618"/><span>ag sgiobadh agus ag cosgar.  Is minic a leigeadh as iad</span>
<lb n="11619"/><span>agus croch tuillte acu.  B'é a mbuidhchas teacht airís agus</span>
<lb n="11620"/><span>feall níba mheasa do dhéanamh.  An fada a cuirfear suas</span>
<lb n="11621"/><span>leis an obair sin?  Is dócha gur dóich leó go leigfear as</span>
<lb n="11622"/><span>indiu iad mar a leigeadh chómh minic cheana.  Bíodh san de</span>
<lb n="11623"/><span>dhearmhad ortha, a chlann ó!  Ná téidheadh fear innste sgéil</span>
<lb n="11624"/><span>abhaile dhíobh!  Níor cuireadh fios ortha.  Do thánadar uatha</span>
<lb n="11625"/><span>féin.  Is minic a dúbhradh leó go dtiocfaidís agus ná</span>
<lb n="11626"/><span>h-imtheóchaidís.  Deintear deimhin indiu dé dhóibh.  An</span>
<lb n="11627"/><span>amhlaidh a cheapadar ná raibh aoinne 'n-a chómhnuighe ar an</span>
<lb n="11628"/><span>oileán so?  Má deineadar dearmhad bíodh ortha féin anois.</span></p>
<lb n="11629"/>
<lb n="11630"/><p><span>“Tá aon mhaith amháin sa dearmhad atá déanta acu.  Do</span>
<lb n="11631"/><span>thánadar go léir.  Feuchaidh, a chlann ó, feuch an tsloigisg</span></p>
</div>
<pb n="320"/>
<div><lb n="11632"/><p><span>sin.  Tá ‘an chráin 's a h-ál go léir’ ansan agaibh.  Tá a</span>
<lb n="11633"/><span>bhfuil beó de chlannaibh Lochlan ansan agaibh.  Táid siad</span>
<lb n="11634"/><span>bailighthe ansan agaibh ó Bhreatain agus ó Shasana, ó Albain</span>
<lb n="11635"/><span>agus adtuaidh ó-s na h-oileánaibh, anall ó Mhanain agus anoir</span>
<lb n="11636"/><span>ó chríochaibh Danmarg agus ó riasgaibh na h-Ioruaidhe.  Ní'l</span>
<lb n="11637"/><span>a thuille 'n-a ndiaigh sa bhaile gur fiú iad d'áireamh.  Múchaidh</span>
<lb n="11638"/><span>an satha san indiu, agus tá deire le réim Lochlan go bráth</span>
<lb n="11639"/><span>na breithe!”</span></p>
<lb n="11640"/>
<lb n="11641"/><p><span>Le n-a linn sin do chonacadar go léir M'lsheachlainn agus</span>
<lb n="11642"/><span>a dheich gcéad fear ag imtheacht as a n-inead.  Dúbhairt</span>
<lb n="11643"/><span>Brian:—</span></p>
<lb n="11644"/>
<lb n="11645"/><p><span>“Cím cuid agaibh ag amharc anonn treasna na páirce sin.</span>
<lb n="11646"/><span>Ní maith an radharc atá le feisgint ann.  Is mairg do</span>
<lb n="11647"/><span>Mh'lsheachlainn, díreach mar is mairg do Mhac Giolla</span>
<lb n="11648"/><span>Pádraig agus d'á Laighnibh, caismirt an lae indiu do</span>
<lb n="11649"/><span>sheachnadh.  Déanfar gníomh an lae indiu gan a gcabhair.</span>
<lb n="11650"/><span>Béarfar buadh an lae indiu os cómhair a súl agus gan iad</span>
<lb n="11651"/><span>páirteach ann.  Beidh san de mhasla agus de ghuith ar a gclú</span>
<lb n="11652"/><span>agus ar a gcáil an dá lá 's an fhaid a bheidh grian ar spéir</span>
<lb n="11653"/><span>agus daoine ar talamh.</span></p>
<lb n="11654"/>
<lb n="11655"/><p><span>“Tá cuid d'ár muintir féin amuich uainn.  Ná bac san.</span>
<lb n="11656"/><span>Tá oiread againn anso agus shocaróchaidh cúntas leis an</span>
<lb n="11657"/><span>sloigisg sin thall.  Is cúntas fada é.  Is mithid é</span>
<lb n="11658"/><span>shocarughadh.  Anois an t-am chun é shocarughadh.  Isiad ár</span>
<lb n="11659"/><span>namhaid iad.  Isiad namhaid ár gCreidimh iad.  Tá rian na</span>
<lb n="11660"/><span>teine ar eaglaisíbh agus ar mhainistríbh Éirean 'n-a ndiaigh.</span>
<lb n="11661"/><span>Beidh lámh Dé linn 'ghá dhíoghalt san indiu ortha.</span></p>
<lb n="11662"/>
<lb n="11663"/><p><span>“Cad é an lá é seo indiu againn?  Indiu an Aoine.  Is í</span>
<lb n="11664"/><span>Aoine an Chéasda féin í,” agus d'árduigh sé an Chrois</span>
<lb n="11665"/><span>Chéasda i radharc an tslóigh go léir.  “I gcuimhneamh an lae</span>
<lb n="11666"/><span>indiu,” ar seisean, “iseadh d'fhuiling ár Slánuightheóir Íosa</span>
<lb n="11667"/><span>Críost bás ar chrann na Croise chun an Chreidimh do chur ar</span>
<lb n="11668"/><span>bun.  Táimíd-ne anso indiu ag tabhairt aghaidh ar an mbás</span></p>
</div>
<pb n="321"/>
<div><lb n="11669"/><p><span>chun an Chreidimh do chosnamh.  An dóich leat ná go mbeidh</span>
<lb n="11670"/><span>lámh chómhachtach an tSlánuightheóra linn sa ghleó?  An dóich</span>
<lb n="11671"/><span>leat ná go mbeidh meanmna ó Dhia indiu i gcroídhe gach fir</span>
<lb n="11672"/><span>a thabharfaidh aghaidh ar an namhaid sin?  Beidh; agus má's</span>
<lb n="11673"/><span>anso atá fód ár mbáis beidh bás an tSlánuightheóra féin</span>
<lb n="11674"/><span>mar urúdhas againn air go raghaidh ár n-anam saor ó'n bhfód</span>
<lb n="11675"/><span>so go Flathas na ngrást.”</span></p>
<lb n="11676"/>
<lb n="11677"/><p><span>Ansan d'eirigh a ghlór níob' aoirde agus níba bhinne:—</span></p>
<lb n="11678"/>
<lb n="11679"/><p><span>“Gabhaidh chúcha, a chlann ó, i n-ainim Dé agus Mhuire.</span>
<lb n="11680"/><span>Tugaidh an faobhar dóibh.  Gabhaidh do chosaibh ionta!  Ní h-é</span>
<lb n="11681"/><span>an chéad uair agaibh é.  Ná téidheadh aon mhac máthar acu beó</span>
<lb n="11682"/><span>uaibh.  Ná cuiridh suim 'n-a gcótaibh iarainn.  Cótaí troma</span>
<lb n="11683"/><span>iseadh iad.  Tá aon mhaith amháin ionta; coimeádfaid siad</span>
<lb n="11684"/><span>na fir daoibh-se chun na gceann a bhaint díobh.  Do thánadar</span>
<lb n="11685"/><span>chun fanmhaint.  Fanaidis, i n-ainim Dé.  Tá slígh fé'n bhfód</span>
<lb n="11686"/><span>anso dhóibh.  Tugtar dóibh é go fial!”</span></p>
<lb n="11687"/>
<lb n="11688"/><p><span>Ansan do labhair sé le Dál gCais:—</span></p>
<lb n="11689"/>
<lb n="11690"/><p><span>“A chlann ó, a óga mo chroídhe, a chine uasal! Is maith</span>
<lb n="11691"/><span>is eól dómh-sa bhúr ngníomh.  Feiceam an gníomh san indiu</span>
<lb n="11692"/><span>uaibh, agus geallfad daoibh go mairfidh a thoradh agus a chlú</span>
<lb n="11693"/><span>an fhaid a bheidh uisge ag ruith agus féar ag fás i n-Éirinn!”</span></p>
<lb n="11694"/>
<lb n="11695"/><p><span>Um an dtaca 'n-a raibh an méid sin cainte déanta ag</span>
<lb n="11696"/><span>Brian bhí an namhaid ag teacht i gcómhngar.  Tháinig Tadhg</span>
<lb n="11697"/><span>Mór ua Cealla agus Murchadh agus tuille des na ríghthibh,</span>
<lb n="11698"/><span>agus cuireadar fhiachaibh ar Bhrian dul agus fanmhaint 'n-a</span>
<lb n="11699"/><span>chábán, mar go raibh sé ró aosta chun dul sa chath, agus dá</span>
<lb n="11700"/><span>dtuiteadh sé sa chath go gcuirfeadh san misneach ar an</span>
<lb n="11701"/><span>namhaid.  Dhein sé rud ortha, agus do cuireadh lucht cosanta</span>
<lb n="11702"/><span>tímpal ar an gcábán.</span>
<lb n="11703"/></p>
</div>
<pb n="322"/>
<div><lb n="11704"/><p><span>CAIBIDIOL XIV.</span></p>
<lb n="11705"/>
<lb n="11706"/><p><span>AN CATH.</span></p>
<lb n="11707"/>
<lb n="11708"/><p><span>Um an dtaca 'n-a raibh Brian socair 'n-a chábán agus an</span>
<lb n="11709"/><span>lucht cosanta 'n-a thímpal bhí an dá shluagh i ngioracht cúpla</span>
<lb n="11710"/><span>péirse dh'á chéile.  Do léim fear mór amach a' sluagh na</span>
<lb n="11711"/><span>Lochlanach agus do labhair sé.</span></p>
<lb n="11712"/>
<lb n="11713"/><p><span>“An bhfuil Dómhnall mac Éimhin anso?” ar seisean.</span></p>
<lb n="11714"/>
<lb n="11715"/><p><span>“Tá sé anso,” arsa Dómhnall ag teacht amach a' sluagh</span>
<lb n="11716"/><span>na nGaedhal.</span></p>
<lb n="11717"/>
<lb n="11718"/><p><span>Thug an bheirt aghaidh ar a chéile.  Do bhuail gach fear díobh</span>
<lb n="11719"/><span>aon bhuille amháin ar an bhfear eile agus do thuit an bheirt</span>
<lb n="11720"/><span>marbh ar an bhfód.</span></p>
<lb n="11721"/>
<lb n="11722"/><p><span>Ansan do séideadh na h-adharca ar gach taobh, do rith an</span>
<lb n="11723"/><span>dá shluagh chun a chéile agus do thusnuigh an t-éirleach.  Bhí</span>
<lb n="11724"/><span>solus na gréine ag neartughadh agus ní raibh an solus ins</span>
<lb n="11725"/><span>na súilibh ar aon tsluagh acu, mar bhí an ghrian ag taithneamh</span>
<lb n="11726"/><span>anoir díreach, ar láimh dheis na Lochlanach agus ar láimh chlé</span>
<lb n="11727"/><span>na nGaedhal.  I dtusach an chómhraic ní raibh puínn des na</span>
<lb n="11728"/><span>fearaibh ag tuitim ar aon taobh, mar bhí an chosaint chómh</span>
<lb n="11729"/><span>maith leis an mbualadh.  Aon áit sa tímpal 'n-a raibh</span>
<lb n="11730"/><span>cnucán ná árdán bhí mná agus daoine óga anáirde ar na</span>
<lb n="11731"/><span>h-árdánaibh ag faire ar an gcómhrac.  Níor mhar a chéile</span>
<lb n="11732"/><span>cómhrac an uair sin agus cómhrac anois.  Ní fhéadfadh aoinne</span>
<lb n="11733"/><span>dul i n-aon ghaor do chómhrac anois mar gheall ar an arm</span>
<lb n="11734"/><span>teine.  An uair sin d'fhéadfadh mná agus mion-daoine</span>
<lb n="11735"/><span>teacht achamair go maith do'n chómhrac.  Bhí mná na Lochlanach</span>
<lb n="11736"/><span>cruinnighthe ins gach sórd áite 'n-ar fhéadadar aon radharc</span>
<lb n="11737"/><span>a dh'fhághail ar an gcómhrac.  Do chonacadar na claidhmhte</span>
<lb n="11738"/><span>d'á gcasadh agus iad ag taithneamh sa ghréin.  Chonacadar</span></p>
</div>
<pb n="323"/>
<div><lb n="11739"/><p><span>gach buille d'á chosaint, le faobhar nó le sgiath, chómh tiugh</span>
<lb n="11740"/><span>agus do thagadh sé.  D' airighdar fuaim na mbuillí ar na</span>
<lb n="11741"/><span>sgiathibh ag sgreadach na bhfaobhar i gcoinnibh a chéile, agus</span>
<lb n="11742"/><span>guthana árda na dtaoiseach ag labhairt leis na fearaibh, agus</span>
<lb n="11743"/><span>dranntán na namhad chun a chéile le linn na mbuillí do</span>
<lb n="11744"/><span>bhualadh dhóibh, agus do mheasg na fuaimeana san ar a chéile</span>
<lb n="11745"/><span>ó dhachad míle namhad, i dtreó dá ndúnadh duine a shúile</span>
<lb n="11746"/><span>agus éisteacht leis na ngleic, gur dhóich leis gur choill mhór</span>
<lb n="11747"/><span>a bhí tré theine, agus an lasair ag búirthigh agus an t-adhmad</span>
<lb n="11748"/><span>ag cnagarnaigh le neart na teine.</span></p>
<lb n="11749"/>
<lb n="11750"/><p><span>Do lean an cómhrac ar an gcuma san ar feadh abhfad</span>
<lb n="11751"/><span>agus an ghrian ag druidim suas ar an spéir, agus is go</span>
<lb n="11752"/><span>h-ana mhall a bhí sí ag druidim suas.  Ansan do thusnuigh</span>
<lb n="11753"/><span>na fir ar thuitim.  Bhí saothar agus tuirse ag teacht ar chuid</span>
<lb n="11754"/><span>acu agus agus bhí an chosaint ag teip.</span></p>
<lb n="11755"/>
<lb n="11756"/><p><span>Maolmórdha agus a Laighneacha isiad a bhí aghaidh ar aghaidh</span>
<lb n="11757"/><span>le Dál gCais agus bhí sluagh mhór des na Lochlanaigh ag</span>
<lb n="11758"/><span>cabhrughadh leó.</span></p>
<lb n="11759"/>
<lb n="11760"/><p><span>Nuair a bhíodh tuirse ag teacht ar a namhaid iseadh ba ghnáth</span>
<lb n="11761"/><span>le Dál gCais breis nirt agus breis fuinnimh do theacht ionta.</span>
<lb n="11762"/><span>Bhí san ag teacht ionta an uair sin.  Bhí idir Laighneacha agus</span>
<lb n="11763"/><span>Lochlanaigh ag tuitim fé n-a mbuillibh, agus bhí an chuid nár</span>
<lb n="11764"/><span>thuit díobh ag dul i ndiaigh a gcúil, go ríghin.  Ba dheacair</span>
<lb n="11765"/><span>iad do chur i ndiaigh a gcúil.  Bhí greim maith acu ar an bhfód.</span></p>
<lb n="11766"/>
<lb n="11767"/><p><span>Ach bhí Clann Chais ábalta ar a ngreim a bhogadh ó'n bhfód.</span>
<lb n="11768"/><span>Bhí Murchadh ann agus a dhá chlaidheamh aige, mar ba ghnáth,</span>
<lb n="11769"/><span>agus nuair a thugadh sé aghaidh ar fhear do thuiteadh an fear</span>
<lb n="11770"/><span>san gan a thuille cáirde.  Bhí Dúlainn ann agus é chómh</span>
<lb n="11771"/><span>tapaidh, chómh marbhuightheach leis an león.  “Fear na mbuillí</span>
<lb n="11772"/><span>dtroma,” a thugadh na Lochlanaigh air.  Bhí mac Mhurchadh ann</span>
<lb n="11773"/><span>agus an dá chlaidheamh aige, mar a bhíodh agá athair.  Dar</span>
<lb n="11774"/><span>leis na Lochlanaigh bhí sé chómh h-olc le n' athair.  Ní</span>
<lb n="11775"/><span>h-aithneófaí ó chéile iad ach gan an fhéasóg a bheith ar an mac.</span>
<lb n="11776"/></p>
</div>
<pb n="324"/>
<div><lb n="11777"/><p><span>B'é focal deirineach a dúbhairt Niamh ar maidin le</span>
<lb n="11778"/><span>Dúlainn 'ná, “A Dhúlainn, ná tabhair do cheann leat ó'n</span>
<lb n="11779"/><span>gcath so má leigean tú buille i gceann Chonnla!”</span></p>
<lb n="11780"/>
<lb n="11781"/><p><span>Ní rabhdar abhfad sa cath nuair a chonaic Dúlainn nár ghádh</span>
<lb n="11782"/><span>d' aoinne cheann Chonnla do chosaint; go raibh a lámh dheas</span>
<lb n="11783"/><span>féin ábalta ar a cheann do chosaint go feilimionta.  Agus</span>
<lb n="11784"/><span>ar nós Clainne Chais go léir, is ag dul i bhfuinneamhlacht a</span>
<lb n="11785"/><span>bhí a chroídhe agus a ghéaga fé mar a bhí an cath ag dul i ndéine.</span>
<lb n="11786"/><span>Bhí an namhaid ag dul i ndiaigh a gcúil, agus iad ag tuitim,</span>
<lb n="11787"/><span>agus Dál gCais ag brúth ortha agus 'ghá leagadh; agus bhí an</span>
<lb n="11788"/><span>ghrian ag druidim suas ar an spéir, go mall.  Bhí an ghaoth</span>
<lb n="11789"/><span>anoir agus í go maith láidir, ionfhuar, anamamhail, agus ba</span>
<lb n="11790"/><span>mhór an tairbhthe an méid sin dos na fearaibh, ar gach taobh,</span>
<lb n="11791"/><span>mar bhí allus ag teacht ortha agus teas an chómhraic ag cur</span>
<lb n="11792"/><span>ortha, go mór mór ar an gcuid acu ná raibh taithighe ró mhaith</span>
<lb n="11793"/><span>acu ar an saghas san oibre.  Níor ghoill teas an chómhraic</span>
<lb n="11794"/><span>puínn ar Dhál gCais.  Do cruadhadh iad go maith leis an</span>
<lb n="11795"/><span>ngleacaidheacht a bhíodh ar siúbhal coitchianta i gCeann Cora.</span>
<lb n="11796"/><span>Nuair a bhíodar sa mhór-chath is amhlaidh a bhíodar ar nós an</span>
<lb n="11797"/><span>chapail ráis n-a mbíon an fholuigheacht ann.  Nuair ba dhóich</span>
<lb n="11798"/><span>le duine gur cheart tuirse bheith ag teacht air is amhlaidh a</span>
<lb n="11799"/><span>bhíon buile nirt agus misnigh agus fuinnimh ag teacht ann.</span></p>
<lb n="11800"/>
<lb n="11801"/><p><span>Bhí cuid des na Lochlanaigh a bhí ar an gcuma gcéadna,</span>
<lb n="11802"/><span>agus ba ró dheacair iad do chur i ndiaigh a gcúil.  Ach</span>
<lb n="11803"/><span>bhíodar ag druidim siar agus bhí Dál gCais ag brúth ortha go</span>
<lb n="11804"/><span>dian.  Bhí Maolmórdha ag déanamh a dhíchil chun iad do</span>
<lb n="11805"/><span>choimeád gan dul siar, ach ní fhéadadh sé é.  Thugadh sé aire</span>
<lb n="11806"/><span>mhaith, ámhthach, gan teacht aghaidh ar aghaidh le Murchadh ná le</span>
<lb n="11807"/><span>Dúlainn.  Mheasadh sé go bhfeiceadh sé dhá Mhurchadh ann, an</span>
<lb n="11808"/><span>Murchadh go raibh an fhéasóg air agus an Murchadh ná raibh,</span>
<lb n="11809"/><span>agus go raibh an Murchadh ná raibh an fhéasóg air chómh</span>
<lb n="11810"/><span>contabharthach de theangabhálaidhe leis an Murchadh go raibh.</span></p>
<lb n="11811"/>
<lb n="11812"/><p><span>An fhaid a bhí san mar sin sa cheann san de'n chath, bhí neithe</span></p>
</div>
<pb n="325"/>
<div><lb n="11813"/><p><span>ar a mhalairt de chuma sa cheann eile.  Bhí Lochlanaigh Átha</span>
<lb n="11814"/><span>Cliath agus an deich gcéad fear ó'n Ioruaidh go raibh na</span>
<lb n="11815"/><span>h-éidí práis ortha i gcoinnibh na Muímhneach eile (lasmuich de</span>
<lb n="11816"/><span>Dhál gCais), agus bhí lucht na n-éidí práis ag brúth na</span>
<lb n="11817"/><span>nGaedhal rómpa agus 'ghá marbhughadh go tiugh.  Ba mhó go</span>
<lb n="11818"/><span>mór an t-éirleach a bhí ag lucht na n-éidí práis 'á dhéanamh</span>
<lb n="11819"/><span>ar Ghaedhlaibh an chinn sin de'n chath 'ná mar a bhí ag Dál gCais</span>
<lb n="11820"/><span>'á dhéanamh ar Lochlanaigh an chinn eile.  Bhí Bruadar ar</span>
<lb n="11821"/><span>tusach ar lucht na n-éidí, agus bhí na Muímhnigh ag tuitim</span>
<lb n="11822"/><span>'n-a srathanaibh ins gach treó 'n-a dtugadh sé aghaidh.</span></p>
<lb n="11823"/>
<lb n="11824"/><p><span>Bhí Béibionn agus Gormfhlaith thuas ar bara ríghtheighlaigh</span>
<lb n="11825"/><span>Shitric agus iad ag feuchaint ar an éirleach a bhí ag lucht na</span>
<lb n="11826"/><span>n-éidí 'á dhéanamh ar na Muímhneachaibh.</span></p>
<lb n="11827"/>
<lb n="11828"/><p><span>“Is maith na buanaidhthe iad san, a Bhéibionn!” arsa</span>
<lb n="11829"/><span>Gormfhlaith.  “Táid siad ag leagadh an arbhair go tiugh.</span>
<lb n="11830"/><span>Beidh uathbhás oibre déanta acu i gcóir na h-oídhche.”</span></p>
<lb n="11831"/>
<lb n="11832"/><p><span>“Tá an lá óg fós, a Árdrígan,” arsa Béibionn.  “Is</span>
<lb n="11833"/><span>'mó cor a dh'fhéadfadh an saoghal a chur dé 'dir seo agus an</span>
<lb n="11834"/><span>oídhche.”</span></p>
<lb n="11835"/>
<lb n="11836"/><p><span>Chonaic Murchadh conus a bhí lucht na n-éidí ag marbhughadh</span>
<lb n="11837"/><span>na Muímhneach rómpa.  D'fheuch sé 'n-a thímpal.  Ní raibh</span>
<lb n="11838"/><span>Caoilte abhfad uaidh.</span></p>
<lb n="11839"/>
<lb n="11840"/><p><span>“Téanam, a Chaoilte,” ar seisean.  “Ní mór cosg do</span>
<lb n="11841"/><span>chur leó súd thiar.  Beir ar do thuaigh agus lean mé.</span>
<lb n="11842"/><span>Déin-se an rud céadna,” ar seisean le Dúlainn.  “Agus</span>
<lb n="11843"/><span>tusa, a mhic,” ar seisean le Connla.  “Seasuigheadh an chuid</span>
<lb n="11844"/><span>eile an fód anso.”</span></p>
<lb n="11845"/>
<lb n="11846"/><p><span>D'imthigh an ceathrar siar as an gcath agus siúd siar</span>
<lb n="11847"/><span>ódheas iad chun na h-áite 'n-a raibh lucht na n-éidí agus iad</span>
<lb n="11848"/><span>ag marbhughadh rómpa.</span></p>
<lb n="11849"/>
<lb n="11850"/><p><span>“An tuagh! An tuagh! An tuagh, a fheara!” arsa</span>
<lb n="11851"/><span>Murchadh.</span></p>
<lb n="11852"/>
<lb n="11853"/><p><span>Le n-a linn sin do léim sé chun Lochlanaigh mhóir a bhí ag</span></p>
</div>
<pb n="326"/>
<div><lb n="11854"/><p><span>déanamh éirligh agus ná téidheadh aon bhuille chlaidheamh i</span>
<lb n="11855"/><span>bhfeidhm air.  Dhein Murchadh dhá leath d'á cheann, idir phrás</span>
<lb n="11856"/><span>agus cloigean, le buille thuaigh.  Bhí na tuaghana go léir</span>
<lb n="11857"/><span>anáirde láithreach.  Ansan iseadh do chonacthas an obair.</span></p>
<lb n="11858"/>
<lb n="11859"/><p><span>“Tugtar sleagh dhom!” arsa Murchadh.</span></p>
<lb n="11860"/>
<lb n="11861"/><p><span>Do tugadh.  Thug sé sádh d'fhear mhór eile de lucht na</span>
<lb n="11862"/><span>n-éidí.  Do rith an tsleagh tríd an éide mar a ruithfeadh</span>
<lb n="11863"/><span>snáthad tré bhréid, agus do thuit an fear.  Ansan iseadh do</span>
<lb n="11864"/><span>fíoradh an focal adúbhairt Brian ar maidin.  “Ná cuiridh</span>
<lb n="11865"/><span>suim 'n-a gcótaíbh iarainn,” ar seisean.  “Cótaí troma</span>
<lb n="11866"/><span>iseadh iad.”  Chuimhnigh gach aoinne ar an bhfocal.  Do</span>
<lb n="11867"/><span>sheasaimh na Muímhnigh an fód.  D'oibrighdar an tuagh agus</span>
<lb n="11868"/><span>an tsleagh.  Níor bh'fada go raibh lucht na n-éidí ag tuitim</span>
<lb n="11869"/><span>go tiugh.  Níor chuadar i ndiaigh a gcúil mar ní ró mhaith a</span>
<lb n="11870"/><span>d’fhéadfaidís é.  Bhí tuirse agus allus ortha, agus bhí an</span>
<lb n="11871"/><span>éide ró throm.  Níor dheineadar ach seasamh agus iad féin a</span>
<lb n="11872"/><span>chosaint chómh maith agus dob' fhéidir leó é.  Níor ró mhaith</span>
<lb n="11873"/><span>a dh'fhéadadar iad féin a chosaint, mar bhí an bhuile agus an</span>
<lb n="11874"/><span>fhearg ar na Muímhneachaibh nuair a fuaradar go raibh ar a</span>
<lb n="11875"/><span>gcumas na h-éidí uathbhásacha san do ghearadh le tuaigh nó do</span>
<lb n="11876"/><span>shádh le sleagh chómh saoráideach.  Níor thuit puínn eile des</span>
<lb n="11877"/><span>na Muímhneachaibh an uair sin, agus do chosain lucht na n-éidí</span>
<lb n="11878"/><span>iad féin maith go leór.  Do coireadh iad, ámhthach, agus fé</span>
<lb n="11879"/><span>mar a coirtí iad ní fhéadaidís aon chosaint a dhéanamh ortha</span>
<lb n="11880"/><span>féin, agus ansan do marbhuightí iad.</span></p>
<lb n="11881"/>
<lb n="11882"/><p><span>Do lean an cómhrac, gan stad gan staonadh, ó cheann</span>
<lb n="11883"/><span>ceann de pháirc an chatha.  Na h-Éireanaigh lán cheapaithe, fé</span>
<lb n="11884"/><span>mar a bhí socair go daingean acu abhfad roim ré, ar bhás a</span>
<lb n="11885"/><span>dh'fhághail sa chath san, pé taobh ar a mbéadh buadh an chatha.</span>
<lb n="11886"/><span>Iongnadh agus alltacht ar na Lochlanaigh go léir, idir ríghthe</span>
<lb n="11887"/><span>agus daoine, a rádh go raibh a leithéid de sheasamh ag na</span>
<lb n="11888"/><span>Gaedhil 'a dhéanamh.  “Má seasuightear i n-ár gcoinnibh puínn</span>
<lb n="11889"/><span>eile aimsire ar an gcuma so buadhfar orainn!” a deiridís</span></p>
</div>
<pb n="327"/>
<div><lb n="11890"/><p><span>le n-a chéile, agus iongnadh a gcroídhe ortha.  Ghéaruighdar</span>
<lb n="11891"/><span>sa chómhrac, mar 'dh eadh go sguabfaidís na Gaedhil rómpa.</span>
<lb n="11892"/><span>Do chaitheadar iad féin i gcoinnibh na nGaedhal díreach mar</span>
<lb n="11893"/><span>a chaithean an fharaige í féin i gcoinnibh na caraige lá gaoithe.</span>
<lb n="11894"/><span>Ní raibh aon mhaith dhóibh ann.  Do sheasaimh Clanna Gaedhal</span>
<lb n="11895"/><span>'n-a gcoinnibh díreach mar a sheasuighean an charaig i gcoinnibh</span>
<lb n="11896"/><span>uisge na faraige.</span></p>
<lb n="11897"/>
<lb n="11898"/><p><span>Thug na Lochlanaigh nídh eile fé ndeara.  Thugadar fé</span>
<lb n="11899"/><span>ndeara ná raibh blúire eagla roimis an mbás ag na</span>
<lb n="11900"/><span>h-Éireanaigh, ná aon dothal acu roimis an mbás.  I ndiaigh ar</span>
<lb n="11901"/><span>ndiaigh do chuaidh 'n-a luighe ar aigne na Lochlanach ná raibh aon</span>
<lb n="11902"/><span>tsúil go n-iompóchadh na h-Éireanaigh ó'n gcath.  Go</span>
<lb n="11903"/><span>seasóchaidís an fód an fhaid a bheidís beó, agus gur le</span>
<lb n="11904"/><span>h-áthas a ghlacfaidís bás.</span></p>
<lb n="11905"/>
<lb n="11906"/><p><span>Níor bh'fhéidir leis na Lochlanaigh an nídh sin do thuisgint.</span>
<lb n="11907"/><span>Do thuigfidís é, b'fhéidir, dá mbéadh 'fhios acu cad é an</span>
<lb n="11908"/><span>socarughadh aigne a bhí déanta ag na Gaedhlaibh abhfad sar a</span>
<lb n="11909"/><span>dtáinig lá an chatha san; do thuigfidis é dá mbéadh 'fhios</span>
<lb n="11910"/><span>acu go raibh Naomh Ídhbirt an Aifrinn d'á dhéanamh chun Dé,</span>
<lb n="11911"/><span>ó thainig an chéad leus de sholus an lae an mhaidion san,</span>
<lb n="11912"/><span>ins gach eaglais agus ins gach mainistir i n-Éirinn.  Do</span>
<lb n="11913"/><span>thuigfidís é dá dtuigidís conus mar a bhí sagairt agus</span>
<lb n="11914"/><span>manaigh agus mná riaghalta ar fuid na h-Éirean, i gcaitheamh</span>
<lb n="11915"/><span>na maidine sin agus i gcaitheamh na h-oídhche roim ré, ag</span>
<lb n="11916"/><span>briseadh a gcroídhe 'ghá iaraidh ar Dhia na glóire, tré ímpídhe</span>
<lb n="11917"/><span>na Maighdine Muire, agus tré ímpídhe Phádraig agus Bhríghde</span>
<lb n="11918"/><span>agus Cholum Cille, gan buadh an chatha san do leigint leis</span>
<lb n="11919"/><span>na Lochlanaigh.  Do thuigfidís é dá mbéadh 'fhios acu conus</span>
<lb n="11920"/><span>mar a bhí an t-Árdrígh aosta, an fear a thaisbeáin an Chrois</span>
<lb n="11921"/><span>Chéasda do'n tsluagh an mhaidion san, an fear a bhí ceapaithe</span>
<lb n="11922"/><span>ag Dia an uair sin chun cómhacht na Lochlanach do bhriseadh</span>
<lb n="11923"/><span>agus do chlaoidh i n-Éirinn, conus mar bhí sé ar a dhá ghlúin,</span>
<lb n="11924"/><span>istigh 'n-a chábán, 'ghá iaraidh go cruaidh ar an Slánuightheóir</span></p>
</div>
<pb n="328"/>
<div><lb n="11925"/><p><span>Gléigeal gan an buadh do leigint le namhaid an Chreidimh.</span>
<lb n="11926"/><span>Ní raibh aon phioc d' fhios an méid sin go léir ag na</span>
<lb n="11927"/><span>Lochlanaigh, agus d'á bhrígh sin níor thuigeadar cad fé ndeara</span>
<lb n="11928"/><span>dos na Gaedhlaibh a leithéid de sheasamh a dhéanamh sa chath</span>
<lb n="11929"/><span>agus bás do ghlacadh le n-a leithéid d' áthas.</span></p>
<lb n="11930"/>
<lb n="11931"/><p><span>Do lean an cómhrac gan sos gan staonadh gan lagughadh,</span>
<lb n="11932"/><span>agus bhí an ghrian ag druidim, go ríghin, chun a h-áite ar an</span>
<lb n="11933"/><span>spéir i meadhan lae.  Bhí an bualadh agus an t-éirleach</span>
<lb n="11934"/><span>chómh-dhian, ba dhóich le duine, ó cheann ceann de'n machaire.</span>
<lb n="11935"/><span>Bhí na mná agus na mion-daoine ar na h-árdánaibh ag faire.</span>
<lb n="11936"/><span>Bhí buairt agus eagla ag tusnughadh ar theacht ar na mnáibh a</span>
<lb n="11937"/><span>tháinig ar na loingeas.  Ní raibh aon choinne acu go leanfadh</span>
<lb n="11938"/><span>an cath chómh fada, ná go seasóch' na Gaedhil an fód chómh</span>
<lb n="11939"/><span>daingean.  Bhí a lán d'á bhfearaibh féin, agus d'á macaibh,</span>
<lb n="11940"/><span>sínte marbh ar an bpáirc.  Bhí ag dul 'n-a luighe ar a n-aigne</span>
<lb n="11941"/><span>gur bhaoghal ná raibh seilbh i dtalamh na h-Éirean le fághail</span>
<lb n="11942"/><span>acu chómh saoráideach agus do mheasadar.  Ach do ghluais an</span>
<lb n="11943"/><span>cómhrac agus shamhluighdar gur ag dul i ngéire agus i ndéine</span>
<lb n="11944"/><span>agus i dtruime a bhí an chaismirt, agus gan aon chlódh</span>
<lb n="11945"/><span>lagachair ná aon deabhramh géille ar shlóightibh na nGaedhal.</span>
<lb n="11946"/><span>Dá ndúnadh bean acu a súile an uair sin agus éisteacht leis</span>
<lb n="11947"/><span>an ngleó, d' aireóchadh sí an choill mhór tré theine agus an</span>
<lb n="11948"/><span>lasair ag búirthigh agus an t-adhmad ag cnagarnaigh, agus</span>
<lb n="11949"/><span>d' aireóchadh sí mar a bhéadh dachad míle fear agus dachad</span>
<lb n="11950"/><span>míle tuagh acu agus iad ag gearadh na gcrann agus 'ghá</span>
<lb n="11951"/><span>leagadh!</span></p>
<lb n="11952"/>
<lb n="11953"/><p><span>Bhí na crainn ag tuitim, na crainn bheaga ar dtúis agus</span>
<lb n="11954"/><span>ansan na crainn mhóra, agus ní raibh aon taobh ag déanamh</span>
<lb n="11955"/><span>aon ghéille do'n taobh eile, nó má géilltí beagán ar taobh</span>
<lb n="11956"/><span>anois agus airís, do buaidhtí an beagán san thar n-ais gan</span>
<lb n="11957"/><span>puínn ríghnis; agus bhí an ghrian ag druidim siar.  Bhí ceó</span>
<lb n="11958"/><span>éigin odhar ag eirighe ó'n machaire, agus bhí an ghaoth ag</span>
<lb n="11959"/><span>séideadh an cheóidh sin os cionn na bhfear a bhí ag troid,</span></p>
</div>
<pb n="329"/>
<div><lb n="11960"/><p><span>agus isteach fé 'n dtír.  Ceó fola ab eadh an ceó san.</span>
<lb n="11961"/><span>D' eirigh, leis, as an machaire, fuar-bhalaith grána trom,</span>
<lb n="11962"/><span>balaith na fola.  Bhí an balaith chómh láidir, chómh trom san</span>
<lb n="11963"/><span>go mb'éigin do chuid des na mnáibh a bhí ar na h-árdánaibh</span>
<lb n="11964"/><span>imtheacht.  Nuair a chuaidh an balaith sin fútha d'iompuigh a</span>
<lb n="11965"/><span>ngoile, bhí an balaith chómh trom san.  Ach níor chuir faobhar</span>
<lb n="11966"/><span>ná fuil, ceó ná balaith, fhiachaint ar lucht an chómhraic</span>
<lb n="11967"/><span>staonadh ó'n gcath ar aon taobh.  Chomáineadar leó ag</span>
<lb n="11968"/><span>bualadh agus ag leagadh agus ag tuitim, an duagh agus an</span>
<lb n="11969"/><span>saothar agus an cruadhtan 'ghá dtnáthadh agus an tart 'ghá</span>
<lb n="11970"/><span>losgadh, agus an ghrian ag druidim siar, go ríghin.</span></p>
<lb n="11971"/>
<lb n="11972"/><p><span>Tá tobar breagh fíor-uisge sa mhachaire ar a raibh an</span>
<lb n="11973"/><span>cómhrac ar siúbhal.  Deirtear go dtéidheadh na taoisigh</span>
<lb n="11974"/><span>Ghaedhlacha chun an tobair sin, ó am go h-am, chun a lámh a</span>
<lb n="11975"/><span>dh' fhuaradh sa n-uisge agus chun díghe dh'ól, agus ansan go</span>
<lb n="11976"/><span>bhfillidís chun an chómhraic agus a lán neart acu.  Thug na</span>
<lb n="11977"/><span>Lochlanaigh fé ndeara an nídh sin.  Bhí buidhean chosanta ag</span>
<lb n="11978"/><span>na Gaedhlaibh ar an dtobar.  Tháinig buidhean Lochlanach chun</span>
<lb n="11979"/><span>an tobair a bhaint díobh.  Do throid an dá bhuidhean go</span>
<lb n="11980"/><span>fíochmhar.  Do loiteadh an tobar.  Nuair a tháinig taoiseach</span>
<lb n="11981"/><span>Gaedhlach chuige ar ball bhí sé lán d'fhuil agus de chré, agus</span>
<lb n="11982"/><span>na cuirp 'n-a gcruachaibh air.</span></p>
<lb n="11983"/>
<lb n="11984"/><p><span>Ní fheadar féin conus fhéad na fir Ghaedhlacha imtheacht ó'n</span>
<lb n="11985"/><span>gcath chun díghe dh' ól as an dtobar mura b' amhlaidh a</span>
<lb n="11986"/><span>dheinidís uanuigheacht ar a chéile.  Pé rud a dheinidís do</span>
<lb n="11987"/><span>lean an t-éirleach gan sos gan staonadh, agus bhí an ghrian</span>
<lb n="11988"/><span>ag druidim siar, go mall.</span></p>
<lb n="11989"/>
<lb n="11990"/><p><span>Isé Sígurd, Iarla Ínsí h-Orc, agus a shluagh, a bhí i ngleic</span>
<lb n="11991"/><span>leis na Conachtachaibh.  I dteannta na gConachtach a bhí</span>
<lb n="11992"/><span>ceapaithe do Mh'lsheachlainn Mhór seasamh.  Nuair a dh'imthigh</span>
<lb n="11993"/><span>M'lsheachlainn agus a dheich gcéad as an gcath d'fhág sé</span>
<lb n="11994"/><span>easnamh mór agus leath-lámh mór ar na Conachtachaibh.  Ach do</span>
<lb n="11995"/><span>sheasaimh na Conachtaigh an cómhrac, gan dul órlach i ndiaigh a</span></p>
</div>
<pb n="330"/>
<div><lb n="11996"/><p><span>gcúil, i gcaitheamh an lae go léir.  Thug an dá shluagh fé</span>
<lb n="11997"/><span>ndeara na gníomhartha uathbhásacha a dhein Tadhg Mór ua</span>
<lb n="11998"/><span>Cealla i gcaitheamh an lae.  Thug a lán des na fearaibh</span>
<lb n="11999"/><span>láidire a bhí ar na Lochlanaigh aghaidh air, i gcaitheamh an lae,</span>
<lb n="12000"/><span>ach do thuit gach fear díobh le n-a láimh.  Fé deire do thug</span>
<lb n="12001"/><span>Bruadar féin aghaidh air.  Bhí éide ana chruaidh ar Bhruadar.</span>
<lb n="12002"/><span>Bhí a shleagh i láimh Thaidhg Mhóir.  Thug sé sádh de'n tsleagh</span>
<lb n="12003"/><span>do Bhruadar.  Níor chuaidh an tsleagh tríd an éide ach do</span>
<lb n="12004"/><span>caitheadh Bruadar siar ar fleasg a dhroma, bhí a leithéid sin</span>
<lb n="12005"/><span>de neart leis an sádh a tugadh dó.  D'eirigh sé agus thug sé</span>
<lb n="12006"/><span>foghadh eile fé Thadhg.  Do leagadh airís é ar an gcuma</span>
<lb n="12007"/><span>gcéadna.  Thug sé an trímhadh foghadh.  Do baineadh an</span>
<lb n="12008"/><span>trímhadh leagad as.  D'eirigh sé agus do rith sé isteach i</span>
<lb n="12009"/><span>gcoill a bhí i n-aice na h-áite.  Le n-a linn sin tháinig Sígurd</span>
<lb n="12010"/><span>i ngar do Thadhg, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar a shleagh</span>
<lb n="12011"/><span>do bheartughadh airís do bhuail Sígurd sa cheann é le tuaigh.</span>
<lb n="12012"/><span>Do thuit Tadhg marbh.  Is ar éigin a bhí sé ar lár nuair a bhí</span>
<lb n="12013"/><span>Sígurd ar lár, chómh marbh leis, agus a cheann agus a chabhail,</span>
<lb n="12014"/><span>síos go caol a dhroma, sgoilte glan le buille thuaigh ó</span>
<lb n="12015"/><span>Mhurchadh.  Chonaic an dá shluagh an buille sin.  Do bhrúigh</span>
<lb n="12016"/><span>sluagh Shíguird isteach chun báis a rígh do dhíoghailt.  Bhí</span>
<lb n="12017"/><span>Dúlainn agus Caoilte agus Connla i n-aice Mhurchadh.  Do</span>
<lb n="12018"/><span>dhruid na Conachtaigh amach 'n-a dteannta.  Bhí sluagh</span>
<lb n="12019"/><span>Shíguird ag tuitim láithreach chómh tiugh agus do féadtí na</span>
<lb n="12020"/><span>buillí do tharang ortha.  Chonaic beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe</span>
<lb n="12021"/><span>an t-éirleach san.  Do ritheadar araon fé dhéin na h-áite.</span>
<lb n="12022"/><span>Le n-a linn sin tháinig Tadhg Óg ua Cealla chun na h-áite</span>
<lb n="12023"/><span>'n-a raibh a athair sínte.  Bhí bean ar a glúinibh ag ceann</span>
<lb n="12024"/><span>an athar agus a cheann idir a dhá láimh aici.</span></p>
<lb n="12025"/>
<lb n="12026"/><p><span>Bhí Murchadh ag ruith fé dhéin na beirte a bhí ag teacht 'n-a</span>
<lb n="12027"/><span>choinnibh.  Bhí na Conachtaigh ag déanamh an éirligh ar mhuintir</span>
<lb n="12028"/><span>Shíguird.  Caroll Cnút an chéad duine de'n bheirt a tháinig</span>
<lb n="12029"/><span>i gcoinnibh Mhurchadh.  Do thuit Caroll láithreach fé thuaigh</span></p>
</div>
<pb n="331"/>
<div><lb n="12030"/><p><span>Mhurchadh.  Pé rud a bhí imthighthe ar láimh dheis Mhurchadh chaith</span>
<lb n="12031"/><span>sé uaidh an tuagh.  Tháinig Anrud chuige agus é ar buile</span>
<lb n="12032"/><span>mar gheall ar mharbhughadh a dhritháir.  Do chosain Murchadh é</span>
<lb n="12033"/><span>féin air leis an gclaidheamh a bhí n-a láimh chlé aige.  Thug sé</span>
<lb n="12034"/><span>únfairt éigin dó i dtreó gur leag sé é.  Ansan do chuir</span>
<lb n="12035"/><span>sé an claidheamh i gcoinnibh a uchta féin agus a bhara ar ucht</span>
<lb n="12036"/><span>Anruid agus do luigh sé le n'ucht ar an gclaidheamh agus</span>
<lb n="12037"/><span>chuir tré éide agus tré chliabh Anruid é.  Nuair a chrom</span>
<lb n="12038"/><span>Murchadh chuige sin do thug Anrud snap ar an sgiain a bhí i</span>
<lb n="12039"/><span>gcrios Mhurchadh.  Do tharaing sé an sgian as a truail agus</span>
<lb n="12040"/><span>sháidh sé suas i n-ucht Mhurchadh í, agus do thuit Murchadh</span>
<lb n="12041"/><span>anuas air.</span></p>
<lb n="12042"/>
<lb n="12043"/><p><span>An fhaid a bhí an méid sin ar siúbhal bhí Tadhg Óg ua Cealla</span>
<lb n="12044"/><span>ag déanamh an éirligh, i dteannta na gConachtach, ar shluagh</span>
<lb n="12045"/><span>Shíguird, agus díoghailt bháis a athar ortha.  Bhí a athair sínte</span>
<lb n="12046"/><span>lastiar dé agus an bhean ar a glúinibh agá cheann.  Cé</span>
<lb n="12047"/><span>'léimfeadh chuige amach a' lár an namhad ach Amhlaoibh agus a</span>
<lb n="12048"/><span>thuagh 'n-a láimh aige.</span></p>
<lb n="12049"/>
<lb n="12050"/><p><span>“Tabharfad a cheart féin do'n fhaobhar anois, a Thaidhg!”</span>
<lb n="12051"/><span>arsa Amhlaoibh, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar an iongnadh</span>
<lb n="12052"/><span>a tháinig air do chur dé ná ar aon chosaint a dhéanamh air</span>
<lb n="12053"/><span>féin, do bhuail Amhlaoibh sa cheann é leis an dtuaigh.  Do</span>
<lb n="12054"/><span>thuit Tadhg.  Chómh luath agus do thuit Tadhg cé chífeadh</span>
<lb n="12055"/><span>Amhlaoibh 'n-a seasamh ar a aghaidh amach ach Niamh!</span></p>
<lb n="12056"/>
<lb n="12057"/><p><span>D'fheuch an bheirt ar a chéile.  Níor bh' ionan an fheuchaint</span>
<lb n="12058"/><span>sin agus an chéad fheuchaint úd a thug an bheirt chéadna ar a</span>
<lb n="12059"/><span>chéile.  Pé rud a chonaic Amhlaoibh sa chéad fheuchaint chonaic</span>
<lb n="12060"/><span>sé sa tarna feuchaint rud éigin uathbhásach, rud éigin a bhain</span>
<lb n="12061"/><span>a mheabhair dé glan.  Do thuit an t-arm as a láimh.  Do</span>
<lb n="12062"/><span>leath a bhéal agus a dhá shúil.  D'iompuigh sé ar a sháil agus</span>
<lb n="12063"/><span>do rith sé as an áit.  Do rith sé i n-am agus ní raibh ann ach</span>
<lb n="12064"/><span>san.  Bhí Connla díreach ag teacht agus a thuagh 'n-a láimh</span>
<lb n="12065"/><span>aige, tuagh a bhí chómh dian ar na Lochlanaigh an lá san le tuaigh</span></p>
</div>
<pb n="332"/>
<div><lb n="12066"/><p><span>Mhurchadh féin.  Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla 'n-a</span>
<lb n="12067"/><span>dhiaigh.</span></p>
<lb n="12068"/>
<lb n="12069"/><p><span>Bhí Amhlaoibh chómh cosmhail sin le Bruadar gur measadh</span>
<lb n="12070"/><span>go minic i gcaitheamh an lae gur bh'é Bruadar Amhlaoibh agus</span>
<lb n="12071"/><span>gur bh'é Amhlaoibh Bruadar.  Do deineadh an dearmhad</span>
<lb n="12072"/><span>céadna go minic i gcaitheamh an lae i dtaobh Mhurchadh agus</span>
<lb n="12073"/><span>Chonnla, go mór mór nuair druideadh amach sa lá agus nuair</span>
<lb n="12074"/><span>a bhí na fir go léir clúdaidhthe le fuil agus le salachar i</span>
<lb n="12075"/><span>dtreó nár bh'fhéidir a dh'fheisgint cé 'cu a bhí féasóg ar dhuine</span>
<lb n="12076"/><span>nó ná raibh.</span></p>
<lb n="12077"/>
<lb n="12078"/><p><span>Nuair a chonaic an dá shluagh an bheirt ag ruith do buaileadh</span>
<lb n="12079"/><span>isteach láithrach i n-aigne gach aoinne gur bh'é Bruadar a</span>
<lb n="12080"/><span>bhí ag teitheadh agus gur bh'é Murchadh a bhí ar a thóir.  Nuair</span>
<lb n="12081"/><span>a chonaic na Lochlanaigh, dar leó, Bruadar ag teitheadh agus</span>
<lb n="12082"/><span>Murchadh ar a thóir d'iompuighdar go léir agus do theitheadar.</span>
<lb n="12083"/><span>D' eirigh an liú fhiaigh ó-s na Gaedhlaibh mór-thímpal i dtreó</span>
<lb n="12084"/><span>gur chrith an machaire fé chosaibh na bhfear.  Nuair airigh an</span>
<lb n="12085"/><span>deich gcéad a bhí ag M'lsheachlainn an liú uathbhásach san níor</span>
<lb n="12086"/><span>fhéadadar fanmhaint socair a thuille.  Bhí páirc threabhtha</span>
<lb n="12087"/><span>idir iad agus an cath.  Siúd amach iad, treasna na páirce</span>
<lb n="12088"/><span>agus siúd ar thóir na Lochlanach iad.  Dheineadar obair</span>
<lb n="12089"/><span>mhaith, d'á dhéanaighe a thánadar.  Mura mbéadh iad ní curfaí</span>
<lb n="12090"/><span>ar na Lochlanaigh an t-ár uathbhásach a cuireadh ortha.  Bhí na</span>
<lb n="12091"/><span>fir a bhí sa chómhrac fan lae ró bhuailte amach le tuirse, an</span>
<lb n="12092"/><span>méid díobh ná raibh cneadhacha go tiugh ortha agus mórán fola</span>
<lb n="12093"/><span>caillte acu.</span></p>
<lb n="12094"/>
<lb n="12095"/><p><span>Do ghluais an teitheadh agus an tóir agus an marbhughadh.</span>
<lb n="12096"/><span>Thug na mná aghaidh ar na bádaibh chun dul ar bórd na</span>
<lb n="12097"/><span>loingeas.  Chuaidh an iomad acu isteach ins gach bád.  Chómh</span>
<lb n="12098"/><span>luath agus dhruid na báid amach do chuadar fé uisge agus</span>
<lb n="12099"/><span>do báthadh na daoine a bhí ortha.  Thug formhór na bhfear a</span>
<lb n="12100"/><span>bhí ag teitheadh aghaidh ar ríghtheighlach Shitric i n-Áth Cliath.  Bhí</span>
<lb n="12101"/><span>an Tulcain ar an slígh rómpa, agus bhí sí ana dhoimhinn, mar</span></p>
</div>
<pb n="333"/>
<div><lb n="12102"/><p><span>bhí an taoide lán um an dtaca san.  Do báthadh na céadta</span>
<lb n="12103"/><span>dhíobh sa n-abhainn sin.</span></p>
<lb n="12104"/>
<lb n="12105"/><p><span>Bhí Gormfhlaith agus Béibionn thuas ar bhara an ríghtheighlaigh.</span>
<lb n="12106"/><span>Chonacadar an teitheadh agus an tóir.</span></p>
<lb n="12107"/>
<lb n="12108"/><p><span>“Measaim,” arsa Béibionn, “gur fearr na buanaidhthe</span>
<lb n="12109"/><span>atá ag obair anois 'ná iad súd a bhí ag obair i dtusach an</span>
<lb n="12110"/><span>lae.”</span></p>
<lb n="12111"/>
<lb n="12112"/><p><span>Níor dhein Gormfhlaith ach buille dhorn a thabhairt sa bhéal</span>
<lb n="12113"/><span>di, agus cúpla fiacal a bhaint aisti.</span></p>
<lb n="12114"/>
<lb n="12115"/><p><span>CAIBIDIOL XV.</span></p>
<lb n="12116"/>
<lb n="12117"/><p><span>AN T-ÁR-MHÁGH.</span></p>
<lb n="12118"/>
<lb n="12119"/><p><span>Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla 'n-a dhiaigh, agus</span>
<lb n="12120"/><span>ansan do rith an méid a bhí gan marbhughadh de mhuintir</span>
<lb n="12121"/><span>Shíguird.  Do ghluais ar a dtóir an méid a bhí ábalta ar</span>
<lb n="12122"/><span>ruith des na Conachtachaibh.  Do ghluais Caoilte sa tóir i</span>
<lb n="12123"/><span>n-aonfheacht leó.  Níor chuaidh Caoilte abhfad.  Bhí fhios aige</span>
<lb n="12124"/><span>go raibh Niamh sa n-áit 'n-a raibh a h-athair sínte marbh.  Do</span>
<lb n="12125"/><span>chas sé thar n-ais le h-eagla go gcasfaí buidhean Lochlanach</span>
<lb n="12126"/><span>sa treó agus go mb’ fhéidir go mbéadh Niamh gan chosaint.</span></p>
<lb n="12127"/>
<lb n="12128"/><p><span>Nuair a tháinig sé is amhlaidh a fuair sé a lán de mhuintir</span>
<lb n="12129"/><span>Uíbh Máine ann roimis, agus de mhuintir Mhaoilruanaidh na</span>
<lb n="12130"/><span>Paidre.  Bhíodar ró chréachtnaidhthe chun leanmhaint ar an</span>
<lb n="12131"/><span>dtóir, ach bhíodar ábalta ar Niamh a chosaint go maith.  Bhí</span>
<lb n="12132"/><span>sise ar a glúinibh ag ceann cuirp a h-athar.  Bhí sagart ann,</span>
<lb n="12133"/><span>leis, agus manach.  Ag tabhairt aire do Thadhg Óg ua Chealla</span>
<lb n="12134"/><span>iseadh bhí an sagart.  Ní raibh Tadhg Óg marbh, bíodh go raibh</span></p>
</div>
<pb n="334"/>
<div><lb n="12135"/><p><span>sé gortuighthe go maith.  Níor thug Amhlaoibh “a cheart féin</span>
<lb n="12136"/><span>do'n fhaobhar.”  Bhí clogad maith láidir ar cheann Thaidhg.</span>
<lb n="12137"/><span>Do chuir an tuagh stangadh doimhinn sa chlogad agus do</span>
<lb n="12138"/><span>gortuigheadh an ceann, ach níor gearadh an clogad ná an</span>
<lb n="12139"/><span>ceann.  Bhí Lonán ann agus níor bh'fhada go raibh Tadhg</span>
<lb n="12140"/><span>tagaithe chuige féin fé láimh Lonáin.</span></p>
<lb n="12141"/>
<lb n="12142"/><p><span>Bhí ceann Thaidhg Mhóir, ámhthach, 'n-a dhá leat, ach níor choruigh</span>
<lb n="12143"/><span>Niamh uaidh.</span></p>
<lb n="12144"/>
<lb n="12145"/><p><span>Bhí Conn ann agus é tar éis teacht ó'n áit 'n-a raibh a</span>
<lb n="12146"/><span>athair féin, Maolruanaidh na Paidre, sínte marbh.  Do mhair</span>
<lb n="12147"/><span>Maolruanaidh tamal maith tar éis a ghunta, agus bhí sagart</span>
<lb n="12148"/><span>i n' aice ó fuair sé an ghuin go dtí go bhfuair sé bás.</span></p>
<lb n="12149"/>
<lb n="12150"/><p><span>Nuair a chonaic Niamh Caoilte agus Conn do labhair sí leó.</span></p>
<lb n="12151"/>
<lb n="12152"/><p><span>“Cá bhfuil Connla?” ar sise.</span></p>
<lb n="12153"/>
<lb n="12154"/><p><span>“D' imthigh sé ar thóir na Lochlanach, a rígan,” arsa</span>
<lb n="12155"/><span>Caoilte.</span></p>
<lb n="12156"/>
<lb n="12157"/><p><span>“Is truagh san!” ar sise.  “Má imthíghean aon nídh air tá</span>
<lb n="12158"/><span>Éire creachta glan.”</span></p>
<lb n="12159"/>
<lb n="12160"/><p><span>Bhí tuille des na Conachtaigh ag teacht ó'n dtóir.  Chuir sí</span>
<lb n="12161"/><span>tuairisg Chonnla ortha.  Ní fheacaidh aoinne Connla ach do</span>
<lb n="12162"/><span>chonaic gach aoinne Murchadh agus é ar thóir Bhruadair agus</span>
<lb n="12163"/><span>Bruadar ag teitheadh uaidh.</span></p>
<lb n="12164"/>
<lb n="12165"/><p><span>“Ní fhéadfadh Murchadh bheith ar thóir Bhruadair,” arsa</span>
<lb n="12166"/><span>duine a tháinig, “mar tá Murchadh ansúd thall sínte agus</span>
<lb n="12167"/><span>beirt shagart i n' fhochair.  Do thuit Murchadh díreach nuair a</span>
<lb n="12168"/><span>bhí an teitheadh agus an tóir ag tusnú'.”</span></p>
<lb n="12169"/>
<lb n="12170"/><p><span>“An é radharc mo shúl a mheasfá a bhaint díom!” arsa'n</span>
<lb n="12171"/><span>chéad duine.  “Ná feacaidh mo dhá shúil Bruadar ag teitheadh</span>
<lb n="12172"/><span>agus Murchadh ar a thóir!”</span></p>
<lb n="12173"/>
<lb n="12174"/><p><span>“Ní fheacaís Bruadar ag teitheadh,” arsa Niamh, “mar do</span>
<lb n="12175"/><span>leag m' athair é trí h-uaire as a chéile, agus ansan do rith</span>
<lb n="12176"/><span>sé isteach sa choill bheag san thuas.”</span></p>
<lb n="12177"/>
<lb n="12178"/><p><span>Le n-a linn sin d'fhéachadar suas agus cad a chífidís ach</span></p>
</div>
<pb n="335"/>
<div><lb n="12179"/><p><span>Bruadar féin ag ruith 'n-a dtreó ó'n áit 'n-a raibh pubal</span>
<lb n="12180"/><span>an Árdrígh, agus é ag liúirigh:—</span></p>
<lb n="12181"/>
<lb n="12182"/><p><span>“Sgaoiltear an focal ó bhéal go béal!” ar seisean,</span>
<lb n="12183"/><span>“gur mhairbh Bruadar Brian!”</span></p>
<lb n="12184"/>
<lb n="12185"/><p><span>Siúd chuige an bhuidhean chosanta do fágadh ar phubal</span>
<lb n="12186"/><span>Bhriain.  Do ritheadar ar thóir na Lochlanach agus d'fhágadar</span>
<lb n="12187"/><span>an pubal gan chosnamh.  Tháinig Bruadar amach as an gcoill,</span>
<lb n="12188"/><span>mar a raibh sé i bhfolach.  Fuair sé an t-Árdrígh gan chosnamh,</span>
<lb n="12189"/><span>agus chuaidh sé isteach agus mhairbh sé an t-Árdrígh.  Do rug</span>
<lb n="12190"/><span>an bhuidhean chosanta ar Bhruadar agus chuireadar chun báis</span>
<lb n="12191"/><span>é.  Ba shuarach an leigheas é sin ar an ndíobháil a bhí déanta.</span>
<lb n="12192"/><span>Dá dtugaidís aire do'n ghnó a cuireadh 'n-a chúram ortha tá</span>
<lb n="12193"/><span>gach aon deabhramh go mbéadh a mhalairt de sgéal againn go</span>
<lb n="12194"/><span>léir, riamh ó shin agus indiu, seachas mar atá.</span></p>
<lb n="12195"/>
<lb n="12196"/><p><span>Deir cuid de'n tseanachus gur chosain Brian é féin go</span>
<lb n="12197"/><span>cródha.  Ní fheadar cé 'cu a dhein nó nár dhein, agus is cuma</span>
<lb n="12198"/><span>liom.  B'fhearr liom go mór a bheith ar chumas an tseanachuis</span>
<lb n="12199"/><span>a rádh gur chosain na fir é n-ar cuireadh mar chúram ortha é</span>
<lb n="12200"/><span>chosaint.  Is truagh gan a n-ainimneacha againn!  Chuireadar</span>
<lb n="12201"/><span>pionós ar Bhruadar.  Ba mhór go léir an leigheas é sin</span>
<lb n="12202"/><span>ar an bhfaillígh a dheineadar féin; nár bh' eadh!</span></p>
<lb n="12203"/>
<lb n="12204"/><p><span>Ag teacht thar n-ais ó thóir na Lochlanach a bhíodar nuair a</span>
<lb n="12205"/><span>bhuail Bruadar umpa agus an gníomh déanta aige.</span>
<lb n="12206"/><span>Dheineadar go h-aindeis a ngnó!</span></p>
<lb n="12207"/>
<lb n="12208"/><p><span>Nuair a fuair Niamh go raibh Brian marbh d' eirigh sí 'n-a</span>
<lb n="12209"/><span>seasamh:—</span></p>
<lb n="12210"/>
<lb n="12211"/><p><span>“Téanam!” ar sise le Caoilte agus le Conn.  “Caith-</span>
<lb n="12212"/><span>fimíd Connla dh'fhághail.  Tá Brian marbh, agus is dócha go</span>
<lb n="12213"/><span>bhfuil Murchadh marbh.  Tá Árdrígh againn fós, ámhthach, má</span>
<lb n="12214"/><span>tá Connla beó.”</span></p>
<lb n="12215"/>
<lb n="12216"/><p><span>Siúd chun siúbhal iad.  Do leanadar an treó do lean na</span>
<lb n="12217"/><span>Conachtaigh sa tóir.  Bhí cuid des na Conachtaigh ag teacht</span>
<lb n="12218"/><span>thar n-ais.  D'iompuighdar i n-aonfheacht leis an dtriúr</span></p>
</div>
<pb n="336"/>
<div><lb n="12219"/><p><span>nuair a fuaradar cad a bhí uatha.  Dheineadar gach aon</span>
<lb n="12220"/><span>tsaghas cuardaigh agus chuireadar gach aon tsaghas tuairisge,</span>
<lb n="12221"/><span>ach ní bhfuaradar aon bhlúire eóluis.  D'inis fiche duine dhóibh</span>
<lb n="12222"/><span>go bhfeacathas Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thóir,</span>
<lb n="12223"/><span>ach ní fheacaidh aoinne Connla.</span></p>
<lb n="12224"/>
<lb n="12225"/><p><span>Bhí an oídhche ag tuitim.  Bhí an machaire go léir lán de</span>
<lb n="12226"/><span>chorpaibh, agus bhí a lán des na Lochlanaigh a leagadh sa tóir</span>
<lb n="12227"/><span>agus ná rabhdar marbh ar fad, agus go raibh fonn ortha sleagh</span>
<lb n="12228"/><span>nó tuagh nó sgian do chaitheamh le h-aon Éireanach a</span>
<lb n="12229"/><span>chífidís.  Do tuigeadh go raibh sé ró chontabharthach leigint do</span>
<lb n="12230"/><span>Niamh dul níba shia sa chuardach.  Do socaruigheadh ar dhul</span>
<lb n="12231"/><span>thar n-ais.  Go mb’fhéidir go raibh Connla tagaithe ann um</span>
<lb n="12232"/><span>an dtaca san.  Mura raibh go bhféadfadh na fir teacht airís</span>
<lb n="12233"/><span>ag cuardach agus Niamh a dh'fhágáilt ar a suaimhneas, i n-áit</span>
<lb n="12234"/><span>a bhéadh gan bhaoghal.</span></p>
<lb n="12235"/>
<lb n="12236"/><p><span>Thánadar thar n-ais.  Ní raibh an tuairisg ar Chonnla.  Bhí</span>
<lb n="12237"/><span>an oídhche dhubh ann um an dtaca san, agus chun na h-oídhche</span>
<lb n="12238"/><span>dhéanamh níba dhuibhe do leath ceó isteach ó'n bhfaraige i dtreó</span>
<lb n="12239"/><span>ná feicfeadh duine a lámh dá síneadh sé í.</span></p>
<lb n="12240"/>
<lb n="12241"/><p><span>Ní raibh aon rud le déanamh ach dul fé dhéin an longphuirt</span>
<lb n="12242"/><span>i gCill Mhaighneann.  Dhein muintir Thaidhg Mhóir agus muintir</span>
<lb n="12243"/><span>Mhaoilruanaidh dhá chróchar agus do rugadar leó an dá chorp</span>
<lb n="12244"/><span>chun an longphuirt.  Bhí na sagairt agus na manaigh ann,</span>
<lb n="12245"/><span>agus bhíodar ag cantainn úrnuighthe na marbh ar an slígh.</span>
<lb n="12246"/><span>Nuair a thánadar go Cill Mhaighneann fuaradar go raibh a</span>
<lb n="12247"/><span>lán sochraidí beaga eile tagaithe ann rómpa, agus ag teacht</span>
<lb n="12248"/><span>ann 'n-a ndiaigh, agus an obair chéadna ar siúbhal acu.  Bhí</span>
<lb n="12249"/><span>na sagairt agus na manaig go léir ann, ó Shórd Cholum</span>
<lb n="12250"/><span>Cille, agus an uile shaghas córacha tabhartha leó acu, mar atá,</span>
<lb n="12251"/><span>líon geal chun cneádhthach do dhúnadh agus fuil do chosg, agus</span>
<lb n="12252"/><span>deocha chun nirt, agus banndaí línéadaigh, agus cliathacha chun</span>
<lb n="12253"/><span>cnámh do chur, agus mar sin.  Bhí flúirse des na neithibh sin</span>
<lb n="12254"/><span>tabhartha leó ó'n mbaile ag na mnáibh a tháinig, ach níor mhiste</span>
<lb n="12255"/><span>an tuille.</span>
<lb n="12256"/></p>
</div>
<pb n="337"/>
<div><lb n="12257"/><p><span>Bhí na buidheana beaga ag teacht i gcaitheamh na h-oídhche</span>
<lb n="12258"/><span>agus a nduine marbh féin ag gach buidhin díobh.  Tháinig cuid</span>
<lb n="12259"/><span>de theighlach Mhurchadh agus Murchadh ar chróchar acu, ach ní</span>
<lb n="12260"/><span>raibh sé marbh.  Mhair sé go dtí amáireach a bhí chúghainn.  Bhí</span>
<lb n="12261"/><span>na sagairt i n' aice sa n-áit 'n-ar thuit sé, anuas ar mhac</span>
<lb n="12262"/><span>rígh na h-Ioruaidhe.  D'fhan sagart i n' fhochair go dtí gur</span>
<lb n="12263"/><span>tharaing sé an anál.</span></p>
<lb n="12264"/>
<lb n="12265"/><p><span>Ní raibh aon bhuidhean a tháinig mar sin i gcaitheamh na</span>
<lb n="12266"/><span>h-oídhche ná raibh Niamh a' faire ortha feuchaint cathin a chífeadh</span>
<lb n="12267"/><span>sí buidhean ag teacht agus Connla acu, nó feuchaint cathin a</span>
<lb n="12268"/><span>chífeadh sí Connla féin ag teacht ar bhuidhin acu agus duine</span>
<lb n="12269"/><span>aige 'á thabhairt leis.  Níor tháinig sé mar seo ná mar siúd.</span></p>
<lb n="12270"/>
<lb n="12271"/><p><span>Tháinig solus an lae.  Do ghlan an ceó.</span></p>
<lb n="12272"/>
<lb n="12273"/><p><span>“Téanam,” arsa Niamh le Caoilte agus le Conn, “go</span>
<lb n="12274"/><span>gcuardaighmíd an machaire feuchaint a' bhfaighmís Connla beó</span>
<lb n="12275"/><span>nó marbh.”</span></p>
<lb n="12276"/>
<lb n="12277"/><p><span>Ghluaiseadar amach.  Thánadar ar áit an chatha.  Ba ghrána</span>
<lb n="12278"/><span>an radharc an uair sin é mar mhachaire.  Bhí an talamh go</span>
<lb n="12279"/><span>léir, ó Bhinn Éadair go h-Áth Cliath agus ó chiúmhais na trágha</span>
<lb n="12280"/><span>abhfad amach sa tír, clúdaighthe le corpaibh daoine.  Bhí, anso</span>
<lb n="12281"/><span>agus ansúd ar fuaid an mhachaire, rudaí beó ag gluaiseacht</span>
<lb n="12282"/><span>ameasg na gcorp.  Daoine ab eadh cuid des na rudaíbh beó</span>
<lb n="12283"/><span>san, daoine a bhí ag lorg corp a gcarad féin.  Bitheamhnaigh</span>
<lb n="12284"/><span>ab eadh cuid des na rudaíbh beó; bitheamhnaigh a bhí ag guid</span>
<lb n="12285"/><span>an tsaidhbhris agus na n-órnáidí a bhí ar chorpaibh na Lochlanach</span>
<lb n="12286"/><span>uasal agus na n-Éireanach uasal.  Gaidhir ab eadh cuid des</span>
<lb n="12287"/><span>na rudaíbh beó, leis; gaidhir ghrána mhóra, chontabharthacha, a</span>
<lb n="12288"/><span>tháinig isteach ó'n dtír nuair a rug an ghaoth balaith na fola</span>
<lb n="12289"/><span>amach ag triall ortha.</span></p>
<lb n="12290"/>
<lb n="12291"/><p><span>Shiúbhluigh Niamh agus a cualacht an machaire, soir agus siar</span>
<lb n="12292"/><span>agus anonn agus anall, ach ní bhfuaradar aon radharc ar</span>
<lb n="12293"/><span>aon chorp go raibh aon cosamhlacht aige le Connla.  Do chíodh</span>
<lb n="12294"/><span>Niamh uaithe, go minic, corp a bhíodh, dar léi, cosmhail le</span></p>
</div>
<pb n="338"/>
<div><lb n="12295"/><p><span>Connla.  Ansan nuair a thagaidís i n' aice chíodh sí nár bh' é</span>
<lb n="12296"/><span>é, agus bhíodh áthas uirthi.</span></p>
<lb n="12297"/>
<lb n="12298"/><p><span>Bhí an mhaidion ag gluaiseacht agus an ghrian ag druidim</span>
<lb n="12299"/><span>suas ar an spéir, agus fir ag teacht go tiugh, as gach aon</span>
<lb n="12300"/><span>treó baill, le h-órdúghadh na sagart, agus ráinní agus</span>
<lb n="12301"/><span>sluaiste acu, chun na gcorp do chur fé thalamh.  Do leath na</span>
<lb n="12302"/><span>fir sin iad féin ins gach aon bhall ar fuaid an mhachaire agus</span>
<lb n="12303"/><span>do chrom gach aon triúr nó ceathrar acu ar thrínse dh' osgailt.</span>
<lb n="12304"/><span>Ba gheár go raibh oiread san acu ann go mb'éigean dos na</span>
<lb n="12305"/><span>gaidhir agus dos na bitheamhnaigh glanadh as an áit.  Má bhí</span>
<lb n="12306"/><span>saidhbhreas le fághail ar chorpaibh na marbh do thuig na fir a</span>
<lb n="12307"/><span>bhí ag déanamh na h-oibre gur bh' iad féin dob fhearr ceart</span>
<lb n="12308"/><span>chun an tsaidhbhris sin.  Bhí an obair ar siúbhal ins gach aon</span>
<lb n="12309"/><span>pháirt de'n mhachaire, agus ins na h-áiteanaibh 'n-a raibh na</span>
<lb n="12310"/><span>cuirp 'n-a gcruachaibh anáirde ar a chéile b' éigean trínsí</span>
<lb n="12311"/><span>móra leathana doimhne dhéanamh, agus na cuirp a chur 'n-a</span>
<lb n="12312"/><span>gcruachaibh fé thalamh, díreach mar a bhíodar 'n-a gcruachaibh</span>
<lb n="12313"/><span>os cionn tailimh.  Bhí na taoide lán airís agus bhí cuirp na</span>
<lb n="12314"/><span>mban agus na leanbh aici 'á chaitheamh isteach ar an dtráigh.</span>
<lb n="12315"/><span>Fé mar a dhruid an taoide amach bhí sí ag fágaint na gcorp</span>
<lb n="12316"/><span>ar an dtráigh 'n-a diaigh.  B'éigean trínsí móra leathana</span>
<lb n="12317"/><span>doimhne dhéanamh dóibh sin, leis, agus iad do chur 'n-a</span>
<lb n="12318"/><span>gcruachaibh fé thalamh.  Nuair a bhí na trínsí sin lán des na</span>
<lb n="12319"/><span>corpaibh agus an chré curtha suas ortha is amhlaidh a bhí árdán</span>
<lb n="12320"/><span>mór árd sa n-áit 'n-ar deineadh gach trínse.  Táid na</span>
<lb n="12321"/><span>h-árdáin sin le feisgint sa n-áit fós, nó cuid acu.</span></p>
<lb n="12322"/>
<lb n="12323"/><p><span>Chonaic Niamh, agus an mhuintir a bhí le n-a cois sa chuardach,</span>
<lb n="12324"/><span>a lán daoine cruinnighthe tímpal na h-áite na dtéidhean an</span>
<lb n="12325"/><span>Tulcainn isteach sa bhfaraige.  Thánadar chun na h-áite.  Bhí</span>
<lb n="12326"/><span>an Tulcainn lán de chorpaibh na Lochlanach i dtreó go</span>
<lb n="12327"/><span>rabhdar ag coimeád uisge na h-abhan siar ó'n dtaoide do</span>
<lb n="12328"/><span>leanmhaint.  Bhí na fir ag tógaint na gcorp as an abhainn</span>
<lb n="12329"/><span>agus 'ghá síneadh ar an bport i n-aice 'chéile.  Nuair a</span></p>
</div>
<pb n="339"/>
<div><lb n="12330"/><p><span>tháinig Niamh chonaic sí dhá chorp sínte ar an bport i n-aice</span>
<lb n="12331"/><span>'chéile.  D'aithin sí láithreach iad.  Amhlaoibh agus Connla</span>
<lb n="12332"/><span>isiad a bhí ann.  D' aithin gach aoinne Connla.  Mheas cuid</span>
<lb n="12333"/><span>de'n lucht oibre gur bh' é Bruadar an fear eile.  D'inn-</span>
<lb n="12334"/><span>seadar do Niamh, agus do'n mhuintir a bhí le n-a cois, gur</span>
<lb n="12335"/><span>bh' amhlaidh a fuaradh an bheirt agus cruach mhór de chorpaibh</span>
<lb n="12336"/><span>Lochlanach anuas ortha, agus dhá láimh Chonnla daingean i</span>
<lb n="12337"/><span>bhfolt Amhlaoibh, agus a chorp anuas ar chorp Amhlaoibh.</span></p>
<lb n="12338"/>
<lb n="12339"/><p><span>D'fheuch Niamh ar an mbeirt agus iad sínte i n-aice 'chéile,</span>
<lb n="12340"/><span>go breagh socair.  Bhí dhá shúil Amhlaoibh ar dian-leathadh,</span>
<lb n="12341"/><span>agus bhí 'n-a sheasamh ionta, agus 'n-a ghnúis ar fad, an sgeón</span>
<lb n="12342"/><span>millteach a chonaic sí ionta díreach nuair a thuit an tuagh as</span>
<lb n="12343"/><span>a láimh agus do theith sé.  Bhí gnúis Chonnla chómh sámh, chómh</span>
<lb n="12344"/><span>socair, chómh suaimhneasach agus dá mba 'n-a chodla bhéadh sé.</span>
<lb n="12345"/><span>Chómh luath agus do chonaic sí iad do bhánuigh a h-aghaidh i</span>
<lb n="12346"/><span>dtreó go dtáinig Caoilte agus Conn 'n-a h-aice, duine acu</span>
<lb n="12347"/><span>ar gach taobh di.  Mheasadar go raibh sí i riocht tuitim.  Ní</span>
<lb n="12348"/><span>raibh.  Do gháir sí nuair a chonaic sí an t-eagal ortha.</span>
<lb n="12349"/><span>Tháinig sí ar a glúinibh i n-aice Chonnla agus chrom sí ar</span>
<lb n="12350"/><span>phaidir a rádh le n' anam.  Tháinig an bheirt eile ar a nglúinibh</span>
<lb n="12351"/><span>agus dúbhradar an phaidir i n-aonfheacht léi.</span></p>
<lb n="12352"/>
<lb n="12353"/><p><span>“Go maithidh Dia do pheacaí dhuit, a Amhlaoibh!” ar sise,</span>
<lb n="12354"/><span>“agus dúinn go léir.”</span></p>
<lb n="12355"/>
<lb n="12356"/><p><span>D'eirighdar.  Dheineadar cróchar agus chuireadar corp</span>
<lb n="12357"/><span>Chonnla air, agus do rugadar leó é chun an longphuirt.</span></p>
<lb n="12358"/>
<lb n="12359"/><p><span>“Dob' uathbhásach an cath é!” arsa Conn agus iad ag</span>
<lb n="12360"/><span>teacht, “agus is fada a bheidh cuimhne i n-Éirinn air.”</span></p>
<lb n="12361"/>
<lb n="12362"/><p><span>“Is fada,” arsa Caoilte, “agus an bhfuil fhios agat cad</span>
<lb n="12363"/><span>a chuirfidh iongnadh ar an saoghal go deó?”</span></p>
<lb n="12364"/>
<lb n="12365"/><p><span>“Cad a chuirfidh?” arsa Conn.</span></p>
<lb n="12366"/>
<lb n="12367"/><p><span>“An deich gcéad úd go raibh na h-éidí mitil ortha tá an</span>
<lb n="12368"/><span>uile dhuine acu marbh!” arsa Caoilte.</span></p>
<lb n="12369"/>
<lb n="12370"/><p><span>“An uile dhuine acu!” arsa Conn.</span></p>
<lb n="12371"/>
<lb n="12372"/><p><span>“An uile dhuine riamh acu”, arsa Caoilte.</span>
<lb n="12373"/></p>
</div>
<pb n="340"/>
<div><lb n="12374"/><p><span>CAIBIDIOL XVI.</span></p>
<lb n="12375"/>
<lb n="12376"/><p><span>I nDIAIGH AN CHATHA.</span></p>
<lb n="12377"/>
<lb n="12378"/><p><span>Nuair a tháinig Niamh agus an mhuintir a bhí le n-a cois go</span>
<lb n="12379"/><span>dtí an longphort, agus corp Chonnla acu, bhí Donchadh, mac</span>
<lb n="12380"/><span>Bhriain, tagaithe thar n-ais ó Chúige Laighean agus mórán</span>
<lb n="12381"/><span>creach aige.  Bhí iongnadh ar Dhonchadh nuair a fuair sé go</span>
<lb n="12382"/><span>rabhthas tar éis an mhóir-chatha do throid.  Bhí iongnadh, leis,</span>
<lb n="12383"/><span>air féin agus ar gach fear des na fearaibh a bhí i n-aonfheacht</span>
<lb n="12384"/><span>leis, mar gheall ar dhéine an chatha agus ar mhéid an áir ar</span>
<lb n="12385"/><span>gach taobh.  D'fhiafraigh sé conus a thárla gur deineadh a</span>
<lb n="12386"/><span>leithéid de dhísgiughadh ar Dhál gCais agus ar na Conachtaigh</span>
<lb n="12387"/><span>agus ar na Muímhneachaibh, agus M'lsheachlainn Mór agus a</span>
<lb n="12388"/><span>shluagh bheag do dhul as chómh maith.</span></p>
<lb n="12389"/>
<lb n="12390"/><p><span>Do h-innseadh dó conus mar a tharaing M'lsheachlainn agus</span>
<lb n="12391"/><span>a dheich gcéad siar ó'n gcath i dtusach an lae agus conus</span>
<lb n="12392"/><span>mar a chuireadar an pháirc threabhtha idir iad agus an cath.</span>
<lb n="12393"/><span>Ach do h-innseadh dó conus mar a dheineadar rud maith um</span>
<lb n="12394"/><span>thráthnóna, gur ghluaiseadar ar thóir na Lochlanach, agus mura</span>
<lb n="12395"/><span>mbéadh iad go mb' fhéidir ná brisfí an cath ar na Lochlanaigh</span>
<lb n="12396"/><span>chómh h-iomlán agus a deineadh.  Pé'r domhan é ná curfaí</span>
<lb n="12397"/><span>ar na Lochlanaigh an t-ár a cuireadh ortha mura mbéadh</span>
<lb n="12398"/><span>M'lsheachlainn agus a dheich gcéad.</span></p>
<lb n="12399"/>
<lb n="12400"/><p><span>“Ar ghluais sé ar thóir na Lochlanach,” arsa Donchadh,</span>
<lb n="12401"/><span>“sar a' raibh fhios aige go raibh m' athair marbh?”</span></p>
<lb n="12402"/>
<lb n="12403"/><p><span>Níor fhéad aoinne an cheist sin do fhreagairt dó.</span></p>
<lb n="12404"/>
<lb n="12405"/><p><span>Bhí sé i n-aigne gach aoinne, ámhthach, lasmuich de'n méid a</span>
<lb n="12406"/><span>bhí beó de Dhál gCais, gur bh' é M'lsheachlainn Mór a bhéadh</span>
<lb n="12407"/><span>i n' Árdrígh ar Éirinn i ndiaigh Bhriain.</span></p>
<lb n="12408"/>
<lb n="12409"/><p><span>D' oibrigh M'lsheachlainn agus Donchadh, agus na h-uaisle</span>
<lb n="12410"/><span>eile, a' láimh a chéile, go dtí go raibh gach aon rud déanta</span></p>
</div>
<pb n="341"/>
<div><lb n="12411"/><p><span>chun na marbh a dh' adhlacadh mar ba chóir, agus go dtí go</span>
<lb n="12412"/><span>raibh corp Bhriain tabhartha suas do'n chléir le breith óthuaidh</span>
<lb n="12413"/><span>go h-Árdmhacha.</span></p>
<lb n="12414"/>
<lb n="12415"/><p><span>Nuair a bhí corp Bhriain tabhartha do'n chléir do labhair</span>
<lb n="12416"/><span>Caoilte.</span></p>
<lb n="12417"/>
<lb n="12418"/><p><span>“Bhí Murchadh le h-ais Bhriain,” ar seisean, “ins gach cath</span>
<lb n="12419"/><span>d'ár throid sé riamh ó chath Bhealaigh Leachta go cath Ghleanna</span>
<lb n="12420"/><span>Mháma.  Is le láimh Mhurchadh do thuit laochra agus uaisle</span>
<lb n="12421"/><span>Lochlan agus Laighean i gcath an lae indé.  Ní ceart Murchadh</span>
<lb n="12422"/><span>agus Brian do dheighilt ó chéile anois!”</span></p>
<lb n="12423"/>
<lb n="12424"/><p><span>Do tugadh corp Mhurchadh do'n chléir le breith óthuaidh go</span>
<lb n="12425"/><span>h-Árdmhacha i n-aonfheacht le corp Bhriain.</span></p>
<lb n="12426"/>
<lb n="12427"/><p><span>Ansan do labhair Niamh.</span></p>
<lb n="12428"/>
<lb n="12429"/><p><span>“Tá sé chómh ceart,” ar sise, “gan a mhac do choimeád ó</span>
<lb n="12430"/><span>Mhurchadh agus atá sé gan a mhac do choimeád ó Bhrian.”</span></p>
<lb n="12431"/>
<lb n="12432"/><p><span>Níor gádh dhi a thuille cainte dhéanamh.  Do tugadh Connla</span>
<lb n="12433"/><span>do'n chléir agus do rugadh óthuaidh é go h-Árdmhacha, i</span>
<lb n="12434"/><span>n-aonfheacht le Murchadh agus le Brian, agus do h-adhlacadh</span>
<lb n="12435"/><span>thuaidh an triúr.</span></p>
<lb n="12436"/>
<lb n="12437"/><p><span>Ansan do chruinnigh Donchadh an méid a bhí beó de Chlainn</span>
<lb n="12438"/><span>Chais, agus thug sé féin agus iad féin aghaidh siar ódheas fé</span>
<lb n="12439"/><span>dhéin Chinn Cora.</span></p>
<lb n="12440"/>
<lb n="12441"/><p><span>Aoinne gur maith leis a fhios a bheith aige conus a dh'eirigh</span>
<lb n="12442"/><span>leó ar an slígh, ní'l aige ach leabhar an tseanachais do</span>
<lb n="12443"/><span>sholáthar agus do léigheadh.  Chífidh sé raint neithe ná cuirfidh</span>
<lb n="12444"/><span>puínn áthais air sa tseanachas san.  Chífidh sé gníomh grána</span>
<lb n="12445"/><span>ó Mhac Giolla Pádraig úd n-ar thrácht Brian ar a ainim</span>
<lb n="12446"/><span>nuair a bhí sé ag labhairt leis an sluagh maidion lae an chatha.</span>
<lb n="12447"/><span>Chuir sé i n-aice 'chéile Mac Giolla Pádraig agus M'lsheach-</span>
<lb n="12448"/><span>lainn Mór.  Isé cúis gur chuir sé i n-aice 'chéile iad mar</span>
<lb n="12449"/><span>bhí an gníomh céadna déanta acu araon.  Do dhiúltuigh Mac</span>
<lb n="12450"/><span>Giolla Pádraig do'n chath nuair a chuaidh giollaí turais</span>
<lb n="12451"/><span>Bhriain ag triall air 'ghá rádh leis teacht.  Do sheachain</span></p>
</div>
<pb n="342"/>
<div><lb n="12452"/><p><span>M'lsheachlainn an cath os cómhair súl fear Eirean go léir,</span>
<lb n="12453"/><span>maidion lae an chatha.  Chuir Brian an bheirt i n-aice 'chéile</span>
<lb n="12454"/><span>'n-a chaint 'ghá thaisbeáint go raibh gníomh Mh'lsheachlainn ar</span>
<lb n="12455"/><span>aon dul le gníomh Mhac Giolla Pádraig chómh fada agus a</span>
<lb n="12456"/><span>chuaidh náire agus aithis agus spriúnlaitheacht.</span></p>
<lb n="12457"/>
<lb n="12458"/><p><span>Nuair a fuair Mac Giolla Pádraig go raibh Clann Chais</span>
<lb n="12459"/><span>lag d'eirigh sé chúcha agus cheap sé smacht a chur ortha.  Níor</span>
<lb n="12460"/><span>eirigh leis, ámhthach, mar a chífir sa tseanachus má leighean tú é.</span></p>
<lb n="12461"/>
<lb n="12462"/><p><span>Ní le Clainn Chais ná le Mac Giolla Pádraig a bhainean</span>
<lb n="12463"/><span>an sgéal so, ámhthach, ach le Niamh, agus le Caoilte, agus le</span>
<lb n="12464"/><span>Conn.  Bhí Tadhg Mór ua Cealla marbh, agus bhí Niamh gan</span>
<lb n="12465"/><span>a h-athair.  Bhí uirthi déanamh gan a h-athair fé dheire.  Ba</span>
<lb n="12466"/><span>chruaidh an cás é.  Ach ní raibh leigheas air.  Bhí Maolruanaidh</span>
<lb n="12467"/><span>na Paidre marbh, leis.  D'fhág san Conn gan athair chómh</span>
<lb n="12468"/><span>maith le Niamh.  Agus bhí athair Caoilte marbh.  D'fhág san</span>
<lb n="12469"/><span>Caoilte agus Lonán gan athair.</span></p>
<lb n="12470"/>
<lb n="12471"/><p><span>Níor bh' fholáir do Chaoilte agus do Lonán dul agus</span>
<lb n="12472"/><span>buidhean a n-athar, an méid a bhí beó acu, do chruinniughadh</span>
<lb n="12473"/><span>agus do chur i dtreó chun dul ódheas abhaile.  Níor bh'fholáir</span>
<lb n="12474"/><span>do Chonn dul agus an rud céadna dhéanamh do bhuidhin Ua</span>
<lb n="12475"/><span>bhFiachrach Áidhne, do'n mhéid a bhí beó dhíobh, agus níor mhór</span>
<lb n="12476"/><span>é.  Bhí a neart agus a mhisneach ag casadh ar Thadhg Óg ua</span>
<lb n="12477"/><span>Chealla i dtreó go raibh sé ábalta, maith go leór, é féin</span>
<lb n="12478"/><span>agus Niamh, ar mhuintir Uíbh Máine do ghleusadh agus do</span>
<lb n="12479"/><span>chur i dtreó chun dul abhaile.</span></p>
<lb n="12480"/>
<lb n="12481"/><p><span>Ach níor mhaith le Conn ná le Caoilte sgaramhaint le Niamh</span>
<lb n="12482"/><span>go dtí go bhfeicfidís thiar sa bhaile i ríghtheighlach a h-athair í.</span></p>
<lb n="12483"/>
<lb n="12484"/><p><span>“Socaruighmís an sgéal ar an gcuma so,” arsa Tadhg Óg</span>
<lb n="12485"/><span>ua Cealla.  “Deinimís aon bhuidhean amháin des na trí</span>
<lb n="12486"/><span>buidhnibh agus gabhmís aon bhóthar amháin go dtí go mbeidhmíd</span>
<lb n="12487"/><span>i gCeann Cora.”</span></p>
<lb n="12488"/>
<lb n="12489"/><p><span>“Déanfaidh san an gnó go h-áluinn,” arsa Caoilte,</span>
<lb n="12490"/><span>“agus ní chuirfidh sé aistear ar aon bhuidhin againn, mar tá</span></p>
</div>
<pb n="343"/>
<div><lb n="12491"/><p><span>aghaidh na mbóithre is fearr agus is díríghe, ar Cheann Cora,</span>
<lb n="12492"/><span>ó'n áit seo; agus ansan, is ó Cheann Cora atá na bóithre</span>
<lb n="12493"/><span>is fearr agus is díríghe ag gach buidhin dínn chun dul abhaile.”</span></p>
<lb n="12494"/>
<lb n="12495"/><p><span>Bhí aithne ag Caoilte ar na bóithribh.  Do socaruigheadh an</span>
<lb n="12496"/><span>sgéal ar an gcuma san.  Do tugadh na trí buidheana chun a</span>
<lb n="12497"/><span>chéile.  Níor ghluaiseadar chun bóthair ró thapaidh.  Ghlacadar</span>
<lb n="12498"/><span>a suaimhneas go dtí go mbéadh na fir ghunta a bhí ortha láidir</span>
<lb n="12499"/><span>a ndóthin chun gluaiste.  Ba mhór an mhaith dos na trí</span>
<lb n="12500"/><span>buidhnibh iad do thabhairt chun a chéile ar an gcuma san agus</span>
<lb n="12501"/><span>aon bhuidhean amháin a dhéanamh díobh.  Bhí cuidheachtanas a</span>
<lb n="12502"/><span>chéile acu, agus congnamh a chéile nuair ba ghádh é.  Bhí na</span>
<lb n="12503"/><span>Conachtaigh beirthe go mór leis an socarughadh mar bhí an</span>
<lb n="12504"/><span>dochtúir acu.  Dá n-imthigheadh na Muímhnigh leó féin ní bhéadh</span>
<lb n="12505"/><span>Lonán ag na Conachtaigh.  Chaithfeadh sé imtheacht le n-a</span>
<lb n="12506"/><span>mhuintir féin.  Nuair a bhí na trí buidheana i dteannta</span>
<lb n="12507"/><span>chéile bhí Lonán acu go léir.  Ba mhaith an bhail ortha san.</span>
<lb n="12508"/><span>Bhí a lán acu, idir Chonachtaigh agus Muímhnigh, gunta go</span>
<lb n="12509"/><span>dian, agus gheóbhdís bás i n-aimhdheóin gach aon rud mura</span>
<lb n="12510"/><span>mbéadh Lonán a bheith ag feuchaint chúcha agus an t-eólus thar</span>
<lb n="12511"/><span>na beartaibh a bheith aige ar a ghnó.  Fuair cuid acu bás i</span>
<lb n="12512"/><span>n-aimhdheóin a dhíchil.</span></p>
<lb n="12513"/>
<lb n="12514"/><p><span>Bhí eólus maith ag Niamh, leis, agus tuisgint mhaith, agus</span>
<lb n="12515"/><span>bhíodh sí coitchianta ameasg na n-othar, ag tabhairt aire dhóibh,</span>
<lb n="12516"/><span>agus ag cur misnigh ortha, agus ag frithálamh ortha, agus</span>
<lb n="12517"/><span>mheasaidís ná bíodh aoinne ba thúisge thuigeadh cad a bhíodh</span>
<lb n="12518"/><span>i n-easnamh ortha 'ná mar a thuigeadh Niamh é.  An t-áthas</span>
<lb n="12519"/><span>croídhe a thagadh ortha nuair a thagadh sí ag frithálamh ortha</span>
<lb n="12520"/><span>shamhluighdís go gcuireadh sé feabhas sláinte ortha.  Bhí aithne</span>
<lb n="12521"/><span>aici ar gach duine fé leith de mhuintir Uíbh Máine agus Uíbh</span>
<lb n="12522"/><span>Fiachrach, agus níor bh'fhada go raibh aithne aici, leis, ar gach</span>
<lb n="12523"/><span>duine fé leith des na Muímhneachaibh.</span></p>
<lb n="12524"/>
<lb n="12525"/><p><span>Bhí Lochlanaigh ann.  De mhuintir Ospaic ab eadh cuid acu.</span>
<lb n="12526"/><span>Do marbhuigheadh Ospac féin sa chath.  Dritháir do Bhruadar</span></p>
</div>
<pb n="344"/>
<div><lb n="12527"/><p><span>ab eadh é.  Tar éis an chatha chuaidh cuid d'á mhuintir i</span>
<lb n="12528"/><span>mbuidhin Dhonchadh, mhic Bhriain, agus tháinig cuid acu i</span>
<lb n="12529"/><span>mbuidhin Thaidhg Óig uí Chealla.  Bhíodh Caoilte mar fhear</span>
<lb n="12530"/><span>teangan idir iad agus na Gaedhil.  Bhí cuid acu gunta go</span>
<lb n="12531"/><span>dian, agus do tugadh aireachas dóibh chómh maith díreach agus</span>
<lb n="12532"/><span>a tugadh dos na Gaedhlaibh féin.</span></p>
<lb n="12533"/>
<lb n="12534"/><p><span>Cáirde ab eadh muintir Ospaic, ach bhí cuid de mhuintir a</span>
<lb n="12535"/><span>dhrithár ann, leis, agus do tugadh an t-aireachas céadna</span>
<lb n="12536"/><span>dhóibh, bíodh gur bh'é an dritháir sin a dhein an gníomh ba mheasa</span>
<lb n="12537"/><span>ar na Gaedhlaibh d'ár deineadh sa chath, .i. marbughadh Bhriain.</span></p>
<lb n="12538"/>
<lb n="12539"/><p><span>Bhí aon fhear amháin ann agus níor féadadh a dhéanamh amach</span>
<lb n="12540"/><span>ar feadh abhfad cé 'r bh'é ná cár bh' as é.  Bhí sé ar</span>
<lb n="12541"/><span>éadtromacht.  Bhain éirleach an lae sin a mheabhair shaoghalta</span>
<lb n="12542"/><span>dhé.  Bhí focal éigin aige d'á rádh coitchianta, ach níor thuig</span>
<lb n="12543"/><span>aoinne é go dtí gur tháinig Caoilte chuige.  Fuair Caoilte</span>
<lb n="12544"/><span>amach uaidh gur adtuaidh ar fad ó Inis Tuile a tháinig sé.</span>
<lb n="12545"/><span>Isé focal a bhíodh 'n-a bhéal aige, agus nár tuigeadh, 'ná:</span>
<lb n="12546"/><span>“A Pheadair Naomhtha tabhair saor ó'n lá so mé agus raghaidh</span>
<lb n="12547"/><span>mé trí h-uaire go dtí an Róimh ag triall ort am' mhaidirín!”</span></p>
<lb n="12548"/>
<lb n="12549"/><p><span>Do tugadh saor ó'n gcath é.  Tháinig a mheabhair dó i ndiaigh</span>
<lb n="12550"/><span>chéile nuair a fuair sé an caradas agus an t-aireachas.</span>
<lb n="12551"/><span>Ansan ní shásóch' aon rud é ach go gcaithfeadh Niamh an</span>
<lb n="12552"/><span>Creideamh a mhúineadh dhó.  B'éigean do Chaoilte bheith sa</span>
<lb n="12553"/><span>mhúineadh, leis, go dtí go raibh an fear bocht ábalta ar an</span>
<lb n="12554"/><span>nGaeluinn a thuisgint.</span></p>
<lb n="12555"/>
<lb n="12556"/><p><span>Do ghlac na Lochlanaigh eile a bhí ann an Creideamh, leis,</span>
<lb n="12557"/><span>chómh luath agus do féadadh é mhúineadh dhóibh.  Is amhlaidh a</span>
<lb n="12558"/><span>deiridís, an Creideamh a bhí ag Niamh go raibh sé maith a</span>
<lb n="12559"/><span>dhóthin d' aoinne sa domhan; ná féadfadh sé gan bheith 'n-a</span>
<lb n="12560"/><span>Chreideamh fhóghanta agus é bheith ag Niamh.  Ansan, nuair a</span>
<lb n="12561"/><span>múintí dhóibh é, do thuigidís a mhaitheas agus a thairbhthe ann</span>
<lb n="12562"/><span>féin.</span></p>
<lb n="12563"/>
<lb n="12564"/><p><span>Fé dheire thiar thall bhí na daoine gunta, an méid ná fuair</span></p>
</div>
<pb n="345"/>
<div><lb n="12565"/><p><span>bás díobh, ag dul i bhfeabhas.  Bhí an aimsir, leis, ag dul i</span>
<lb n="12566"/><span>bhfeabhas agus na laethanta ag dul i bhfaid, agus bhí an focal</span>
<lb n="12567"/><span>i mbéal gach aoinne gur mhithid bheith ag cuimhneamh ar an</span>
<lb n="12568"/><span>mbaile.  Do gabhadh na capail agus do cuireadh na h-ualaí</span>
<lb n="12569"/><span>ortha.  Do cuireadh na daoine leicthe ar charaíbh agus leapacha</span>
<lb n="12570"/><span>fútha.  Bhí oiread san capal agus caraí acu nár ghádh</span>
<lb n="12571"/><span>d'aoinne bheith 'n-a chuis.  Bhí mórán lóin acu, agus mórán</span>
<lb n="12572"/><span>earaí, agus mórán stuic.  Bhí ba agus caoire a ndóthin acu,</span>
<lb n="12573"/><span>loiligheacha chun bainne, agus ba seasga chun mairtfheóla.</span>
<lb n="12574"/><span>Chuireadar gach aon rud i dtreó chun gluaiste agus</span>
<lb n="12575"/><span>ghluaiseadar an bóthar siar ódheas fé dhéin Chinn Cora.</span></p>
<lb n="12576"/>
<lb n="12577"/><p><span>Sar ar fhágadar an chómharsanacht chuaidh Niamh go Sórd</span>
<lb n="12578"/><span>chun go bhfeicfeadh sí uaigh Dhúlainn agus uaghna na n-uasal</span>
<lb n="12579"/><span>eile a bhí curtha ann.  Chuaidh Tadhg Óg agus Caoilte agus</span>
<lb n="12580"/><span>Conn agus Lonán i n-aonfheacht léi.  Ghoileadar a ndóthin ar</span>
<lb n="12581"/><span>uaigh Dhúlainn agus ar na h-uaghnaibh eile.  Bhí uaigh Thaidhg</span>
<lb n="12582"/><span>Mhóir agus uaigh Mhaoilruanaidh i n-aice 'chéile.  D'fhan Niamh</span>
<lb n="12583"/><span>abhfad os cionn uagha a h-athar.  Ba mhaith léi, dá mb' é toil</span>
<lb n="12584"/><span>an Tighearna é, uaigh eile bheith le h-ais na h-uagha san agus</span>
<lb n="12585"/><span>í féin a bheith sínte ann, agus a h-anam a bheith i bhfochair</span>
<lb n="12586"/><span>anama a h-athar.  Ach do thuig sí nár bh'é toil Dé é, agus</span>
<lb n="12587"/><span>go raibh gnó eile curtha 'n-a chúram ag Dia uirthi, agus d'fhág</span>
<lb n="12588"/><span>sí an áit.</span></p>
<lb n="12589"/>
<lb n="12590"/><p><span>Chomáin na trí buidheana leó, agus iad i n-aon bhuidhin</span>
<lb n="12591"/><span>amháin, an bóthar siar ódheas, go breagh réidh socair.  Ní</span>
<lb n="12592"/><span>fhéadfaidís gluaiseacht ró mhear, dá mba ná béadh aon nídh</span>
<lb n="12593"/><span>chun ríghnis a chur ortha ach na slóighte daoine a bhíodh ag teacht</span>
<lb n="12594"/><span>rómpa ar an slígh ag fáiltiughadh rómpa agus 'ghá moladh</span>
<lb n="12595"/><span>agus ag cur gach aon tsaghas beannacht ortha.  Bhí tuairisg</span>
<lb n="12596"/><span>an chatha tar éis leathadh ar fuid na h-Éirean um an dtaca</span>
<lb n="12597"/><span>san, agus bhí ualach tógtha de chroídhe na ndaoine.  Bhí na</span>
<lb n="12598"/><span>daoine ag imtheacht as a meabhair le neart áthais agus le</span>
<lb n="12599"/><span>neart buidhchais ar Dhia agus ar na fearaibh do throid an cath</span></p>
</div>
<pb n="346"/>
<div><lb n="12600"/><p><span>agus do bhuaidh an cath.  Bhí fhios acu go maith cad a bhí n-a</span>
<lb n="12601"/><span>gcóir go léir dá mba ag na Lochlanaigh a bhéadh an buadh sa</span>
<lb n="12602"/><span>chath san.  Bhí fhios acu, leis, ag an uile dhuine acu, gur ag</span>
<lb n="12603"/><span>na Lochlanaigh a bhéadh an buadh mura mbéadh a thréine do</span>
<lb n="12604"/><span>throid na Gaedhil.  Agus bhí fhios acu ná raibh fir sa chath ba</span>
<lb n="12605"/><span>thréine do throid 'ná na trí buidheana san a bhí an uair sin</span>
<lb n="12606"/><span>ag gluaiseacht an bóthar san siar ódheas, i n-aon bhuidhin</span>
<lb n="12607"/><span>amháin.  D'á bhrígh sin is amhlaidh a bhídís 'n-a gcéadtaibh agus</span>
<lb n="12608"/><span>iad ar a nglúinibh, ar dhá thaobh an bhóthair, agus iad ag liúrigh</span>
<lb n="12609"/><span>agus ag gol agus ag gáirí, ag breith a mbuidhchais le Dia</span>
<lb n="12610"/><span>mar gheall ar an bhfuasgailt a tugadh ar Éirinn, agus 'ghá</span>
<lb n="12611"/><span>iaraidh ar Dhia na glóire a bheannacht do chur go deó, sa</span>
<lb n="12612"/><span>tsaoghal so agus ar an saoghal eile, ar na fearaibh a dhein</span>
<lb n="12613"/><span>an troid uathbhásach agus do bhuaidh an cath uathbhásach.</span></p>
<lb n="12614"/>
<lb n="12615"/><p><span>Thar gach aoinne eile d'á raibh ann bhíodh na daoine a</span>
<lb n="12616"/><span>d'iaraidh radharc fhághail ar Niamh.  Bhí a h-ainim i mbéalaibh</span>
<lb n="12617"/><span>daoine ins gach aon bhall.  Bhí sé i n-aigne na ndaoine, pé</span>
<lb n="12618"/><span>cuma 'n-ar cuireadh isteach 'n-a n-aigne é, gur mhó a</span>
<lb n="12619"/><span>congnamh chun slóighte Bhriain do ghleusadh agus do dhlúthughadh</span>
<lb n="12620"/><span>le n-a chéile, agus chun na h-árd-aigne a bhí acu do dhúiseacht</span>
<lb n="12621"/><span>ionta i gcóir an chatha, 'ná congnamh aon duine eile lasmuich</span>
<lb n="12622"/><span>de Bhrian féin.  D'á bhrígh sin, pé duine eile a chídís ní bhídís</span>
<lb n="12623"/><span>sásta go dtí go bhfeicidís Niamh.  Bhíodh na fir agus na mná</span>
<lb n="12624"/><span>ar na h-árdánaibh agus ar na clathachaibh agus iad ag iniúchadh</span>
<lb n="12625"/><span>agus ag cuardach le n-a súilibh go dtí go bhfeicidís Niamh.</span>
<lb n="12626"/><span>Ansan bhídís ag árdughadh na leanbh suas 'n-a lámhaibh i</span>
<lb n="12627"/><span>dtreó go bhfeicfidís Niamh.</span></p>
<lb n="12628"/>
<lb n="12629"/><p><span>Níor ghádh do'n chualacht aon eagla bheith ortha go mbéadh</span>
<lb n="12630"/><span>aon rud i n-easnamh ortha ar an slígh.  Bhí an t-im agus an</span>
<lb n="12631"/><span>bainne agus na h-uibhe, agus an uile shaghas toradh talmhan,</span>
<lb n="12632"/><span>ag teacht chúcha isteach ó gach taobh de'n bhóthar.  Ní raibh aon</span>
<lb n="12633"/><span>ghádh acu leis.  Bhí breis agus a ndóthin de gach aon tsaghas</span>
<lb n="12634"/><span>bídh acu féin.  Thugadar san le tuisgint dos na daoine.</span></p>
</div>
<pb n="347"/>
<div><lb n="12635"/><p><span>Ní raibh aon mhaith ann.  Tháinig an bia.  Dúbhairt Niamh é</span>
<lb n="12636"/><span>chur i gcoimeád agus go bhféadfaí é thabhairt do dhaoine</span>
<lb n="12637"/><span>bochta ar ball.</span></p>
<lb n="12638"/>
<lb n="12639"/><p><span>CAIBIDIOL XVII.</span></p>
<lb n="12640"/>
<lb n="12641"/><p><span>“NA MÍLTE OLOGÓN”.</span></p>
<lb n="12642"/>
<lb n="12643"/><p><span>Nuair a tháinig Niamh agus a cualacht go Ceann Cora bhí</span>
<lb n="12644"/><span>dubhadh na gcnuc agus na gcoillte de'n uile shaghas daoine</span>
<lb n="12645"/><span>cruinnighthe roímpi ann.  Do h-airigheadh i n-Uíbh Máine go</span>
<lb n="12646"/><span>raibh na trí buidheana, i n-aon bhuidhin amháin, ag dul i</span>
<lb n="12647"/><span>n-aonfheacht go Ceann Cora, agus do ghluais an uile dhuine</span>
<lb n="12648"/><span>sa dúthaigh sin n-a raibh ann siúbhal i n-aon chor, soir ódheas</span>
<lb n="12649"/><span>go Ceann Cora.  Do h-airigheadh an sgéal céadna i n-Uíbh</span>
<lb n="12650"/><span>Fhiachrach Áidhne agus do deineadh an ghluaiseacht chéadna.</span>
<lb n="12651"/><span>Tháinig, i n-aonfheacht leis an dá chine sin, gach aon treabhchas</span>
<lb n="12652"/><span>go raibh cuid d'á ndaoine sa chath, feuchaint an mór acu a</span>
<lb n="12653"/><span>bhí ag teacht abhaile slán, nó beó féin.</span></p>
<lb n="12654"/>
<lb n="12655"/><p><span>An rud a h-airigheadh thiar i n-Uíbh Máine agus i n-Uíbh</span>
<lb n="12656"/><span>Fhiachrach Áidhne do h-airigheadh é theas i gCiarraighe Luachra</span>
<lb n="12657"/><span>agus ins na tíorthaibh mór-thímpal, agus do ghluais na daoine</span>
<lb n="12658"/><span>as na tíorthaibh sin, díreach mar a ghluais na daoine as na</span>
<lb n="12659"/><span>tiorthaibh thuaidh, fé dhéin Chinn Cora.</span></p>
<lb n="12660"/>
<lb n="12661"/><p><span>Nuair a tháinig na trí buidheana do cuireadh trí gártha</span>
<lb n="12662"/><span>móra fáilte rómpa.  Do tógadh na gártha airís agus airís</span>
<lb n="12663"/><span>eile, bhí a leithéid sin d' áthas ar na daoine a bhí ag feitheamh</span>
<lb n="12664"/><span>nuair a chonacadar tagaithe an mhuintir a bhí uatha.  Bhí áthas</span>
<lb n="12665"/><span>an domhain ar an muintir andeas nuair a chonacadar</span>
<lb n="12666"/><span>Caoilte agus Lonán.  Bhí áthas ba mhó 'ná an t-áthas san</span></p>
</div>
<pb n="348"/>
<div><lb n="12667"/><p><span>féin ar mhuintir Uíbh Máine nuair a chonacadar Niamh agus a</span>
<lb n="12668"/><span>dritháir, agus bhí áthas chómh mór leis an áthas san ar mhuintir</span>
<lb n="12669"/><span>Uíbh Fhiachrach Áidhne nuair a chonacadar Conn.  Ní h-ar a</span>
<lb n="12670"/><span>mhuintir féin amháin a bhí áthas mór i dtaobh Chuinn do teacht</span>
<lb n="12671"/><span>slán, ach ar an uile dhuine d'á raibh tagaithe sa n-áit.</span>
<lb n="12672"/><span>Ógánach deagh-chroídheach, uasal, fóghanta, diadha, ab eadh é,</span>
<lb n="12673"/><span>mar ba dhual athar dó bheith, agus bhí cion ag gach aoinne,</span>
<lb n="12674"/><span>thuaidh agus theas, air.</span></p>
<lb n="12675"/>
<lb n="12676"/><p><span>Tar éis na bhfáiltí do tháinig an fiafraighe.  Fuair muintir</span>
<lb n="12677"/><span>Uíbh Máine amach gur fágadh Tadhg Mór agus formhór na</span>
<lb n="12678"/><span>bhfear a bhí le n-a chois sínte thíos i gCluain Tairbh.  Fuair</span>
<lb n="12679"/><span>muintir Uíbh Fhiachrach amach gur bh'é an sgéal céadna acu</span>
<lb n="12680"/><span>féin é.  Fuair muintir Chiarraighe amach gur fágadh a rígh</span>
<lb n="12681"/><span>féin agus na fir a bhí aige sa n-áit chéadna.  Ar ball do</span>
<lb n="12682"/><span>fuair gach aoinne amach gur fágadh duine leis féin thíos, nó</span>
<lb n="12683"/><span>b'fhéidir beirt, nó b'fhéidir triúr.  Ansan iseadh dh' eirigh na</span>
<lb n="12684"/><span>gártha, agus níor ghártha áthais iad ach gártha goil.  Ansan</span>
<lb n="12685"/><span>iseadh dh' eirigh “na mílte ologón”!  Na mná do thusnuigh</span>
<lb n="12686"/><span>é.  Bhíodar ag sileadh ar dtúis ar feadh tamail.  Ansan do</span>
<lb n="12687"/><span>chas bean ologón.  Ansan do ghluais an t-éirleach lógóir-</span>
<lb n="12688"/><span>eachta ó n-a raibh de mhnáibh sa n-áit.  Ní raibh bean ann gan</span>
<lb n="12689"/><span>a fear nó a mac nó b' fhéidir an bheirt i n-aonfheacht i</span>
<lb n="12690"/><span>n-easnamh uirthi.</span></p>
<lb n="12691"/>
<lb n="12692"/><p><span>Ansan dúbhairt duine éigin, “Ó! cá bhfuil Brian!”</span></p>
<lb n="12693"/>
<lb n="12694"/><p><span>Dúbhairt duine eile, “Cá bhfuil Murchadh!  Agus cá bhfuil</span>
<lb n="12695"/><span>Dúlainn!  Agus cá bhfuil Connla!”</span></p>
<lb n="12696"/>
<lb n="12697"/><p><span>Ansan do chas na fir “na mílte ologón,” agus</span>
<lb n="12698"/><span>bhuaileadar a mbasa.  Fir láidire chruadha.  Fir go raibh</span>
<lb n="12699"/><span>taithighe acu ar bás agus ar chogadh agus ar ár, agus gur ró</span>
<lb n="12700"/><span>dheacair osna bhaint ó'n gcroídhe acu ná deór a bhaint ó n-a</span>
<lb n="12701"/><span>súilibh.</span></p>
<lb n="12702"/>
<lb n="12703"/><p><span>Is 'mó duine a dh'fhéadfadh éisteacht le gol agus le</span>
<lb n="12704"/><span>h-ologón ó mhnáibh agus ná bainfí aon choruighe as a chuid</span></p>
</div>
<pb n="349"/>
<div><lb n="12705"/><p><span>fola.  Ach nuair a bhainean buairt uathbhásach fásgadh a'</span>
<lb n="12706"/><span>croídhe fir i dtreó go gcaithean sé an t-ologón do</span>
<lb n="12707"/><span>sgaoileadh amach 'n-a lán neart nó go bpléasgfadh a chroídhe</span>
<lb n="12708"/><span>istigh 'n-a chliabh, is deacair d' aoinne éisteacht le gol an</span>
<lb n="12709"/><span>fhir sin gan tocht agus fásgadh do teacht ar a chroídhe féin</span>
<lb n="12710"/><span>ná sgarfaidh a chuimhne leis an chuid eile d'á shaoghal.</span></p>
<lb n="12711"/>
<lb n="12712"/><p><span>Nuair a ghluais an gol bhí Niamh ag sileadh.  Níor airigh</span>
<lb n="12713"/><span>aoinne a guth an fhaid ná raibh ag gol ach na mná.  Ach nuair</span>
<lb n="12714"/><span>eirigh gol na bhfear, agus nuair airigh sí ainim Bhriain agus</span>
<lb n="12715"/><span>ainim Mhurchadh agus ainim Chonnla agus ainim a h-athair, do</span>
<lb n="12716"/><span>ghluais an t-ologón uaithi chómh h-árd agus do ghluais sé ó</span>
<lb n="12717"/><span>aoinne eile d'á raibh ann.</span></p>
<lb n="12718"/>
<lb n="12719"/><p><span>Bhí Colla ann, agus cuid des na sagairt agus des na</span>
<lb n="12720"/><span>manaigh, aníos ó Inis Cathaigh.  Do sgaoil sé leis an ngol</span>
<lb n="12721"/><span>ar feadh tamail.  Ansan tháinig sé anáirde ar árdán agus</span>
<lb n="12722"/><span>chrom sé ar chaint.  Do stad an gol i n-aice na h-áite 'n-a</span>
<lb n="12723"/><span>raibh sé ag caint.  I ndiaigh ar ndiaigh do stad an gol ins</span>
<lb n="12724"/><span>gach aon bhall, agus bhí na daoine go léir ag éisteacht leis.</span>
<lb n="12725"/><span>Seo mar a labhair sé:—</span></p>
<lb n="12726"/>
<lb n="12727"/><p><span>“A dhaoine,” ar seisean, “ní h-aon iongnadh dhúinn go</span>
<lb n="12728"/><span>léir buairt ár ndóthin a bheith orainn.”  (Bhí a dhá shúil féin</span>
<lb n="12729"/><span>fliuch go maith).  “Tá cúis ghuil againn má bhí sé ag aon</span>
<lb n="12730"/><span>daoine riamh.  Ach seo rud nách ceart dhúinn a dhearmhad i</span>
<lb n="12731"/><span>lár ár mbuartha.  Tá ádhbar áthais againn indiu má bhí ádhbhar</span>
<lb n="12732"/><span>áthais ag aon daoine riamh.  Do buaileadh, thíos i gCluain</span>
<lb n="12733"/><span>Tairbh, an lá fé dheire, cath nár buaileadh a leithéid i n-Éirinn</span>
<lb n="12734"/><span>ní fios cad é an fhaid ó shin.  Do buaileadh an cath san idir</span>
<lb n="12735"/><span>Ghaedhlaibh Éirean agus Lochlanaigh an domhain.  Dá bhfaghadh</span>
<lb n="12736"/><span>na Lochlanaigh an lámh uachtair sa chath san is ag na Lochlanaigh</span>
<lb n="12737"/><span>a bhéadh an t-oileán so na h-Éirean indiu.  Ní fágfaí oiread</span>
<lb n="12738"/><span>agus fód de thalamh na h-Éirean againn!  Thug na</span>
<lb n="12739"/><span>Lochlanaigh leó a mná agus a gclann, bhíodar chómh ceapaithe</span>
<lb n="12740"/><span>sin ar thalamh na h-Éirean do ghlacadh chúcha féin agus ar</span></p>
</div>
<pb n="350"/>
<div><lb n="12741"/><p><span>shliocht Gaedhal do dhísgiughadh, do chur chun báis, do ghlanadh</span>
<lb n="12742"/><span>as an oileán gur oiread agus duine acu dh'fhágáilt beó ann.</span>
<lb n="12743"/><span>Thug Dia dhúinn, (moladh agus glóire agus buidhchas leis!)</span>
<lb n="12744"/><span>gur bhuaidh Brian agus a mhór-shluagh ortha.  Do thuit Brian</span>
<lb n="12745"/><span>agus a lán d'á mhór-shluagh sa chath.  Dá dtugadh Dia, mar</span>
<lb n="12746"/><span>geall ar ár bpeacaíbh-ne, an buadh dos na Lochlanaigh, do</span>
<lb n="12747"/><span>thuitfeadh Brian agus a mhór-shluagh go léir, agus ansan do</span>
<lb n="12748"/><span>thuitfimís-ne go léir, ins gach aon pháirt d' Éirinn.  Dá</span>
<lb n="12749"/><span>mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh ní fhágfaidís Brian ná</span>
<lb n="12750"/><span>aoinne d'á mhór-shluagh beó, agus bhéidís ag gluaiseacht anois</span>
<lb n="12751"/><span>ar fuid na h-Éirean ag marbhú' na bhfear aosda agus na</span>
<lb n="12752"/><span>mban agus na leanbh agus ní bhéadh Brian ná aoinne d'á</span>
<lb n="12753"/><span>mhór-shluagh ann chun iad do chosaint.</span></p>
<lb n="12754"/>
<lb n="12755"/><p><span>“Má fheuchaim am' thímpal anois anso agus má fhéadaim</span>
<lb n="12756"/><span>a dh'fhághail amach cé h-í an bhean is mó atá creachta leis an</span>
<lb n="12757"/><span>gcath so, deirim léi, agus is fíor dhom é, gur mó go mór</span>
<lb n="12758"/><span>an t-ádhbhar áthais atá tabhartha ag an gcath dhí 'ná an t-ádhbhar</span>
<lb n="12759"/><span>buartha atá tabhartha aige di.  Is mó atá sí buaidhte leis an</span>
<lb n="12760"/><span>gcath 'ná mar atá sí caillte leis.  Pé méid d'á muintir</span>
<lb n="12761"/><span>atá tuitithe sa chath, bhéidís tuitithe ann d'á ngabhadh an cath</span>
<lb n="12762"/><span>'n-ár gcoinnibh, agus bhéadh sí féin agus an chuid eile acu</span>
<lb n="12763"/><span>marbh um an dtaca so ag an sluagh Lochlanach a bhéadh leathta</span>
<lb n="12764"/><span>anois ar fuid na h-Éirean agus iad ar buile ag déanamh</span>
<lb n="12765"/><span>díoltais orainn mar gheall ar dhéine an chatha.</span></p>
<lb n="12766"/>
<lb n="12767"/><p><span>“Cuirimís uainn an gol, d'á bhrígh sin, agus an bhuairt,</span>
<lb n="12768"/><span>agus i n-inead bheith ag gol agus ag déanamh buartha,</span>
<lb n="12769"/><span>tugaimís ár mbuidhchas ó chroídhe do Dhia na glóire mar</span>
<lb n="12770"/><span>gheall ar an gcuma 'n-ar thug sé saor sinn ó n-a leithéid</span>
<lb n="12771"/><span>de chontabhairt.  Nuair a dh'eireóchaidh an bhuairt i n-ár</span>
<lb n="12772"/><span>gcroídhe cuirimís chúghainn féin an cheist seo.  Conus a bhéadh</span>
<lb n="12773"/><span>an sgéal againn anois dá mb' ag na Lochlanaigh a bhéadh an</span>
<lb n="12774"/><span>buadh?</span></p>
<lb n="12775"/>
<lb n="12776"/><p><span>“Tá fhios agaibh-se chómh maith agus atá fhios agam-sa conus</span></p>
</div>
<pb n="351"/>
<div><lb n="12777"/><p><span>mar a bhí socair go daingean i n' aigne ag an uile dhuine</span>
<lb n="12778"/><span>des na fearaibh a dh'fhág an baile chun dul sa chath so, ar gan</span>
<lb n="12779"/><span>teacht beó ó'n gcath pé taobh ar a mbéadh buadh.  Tá sé</span>
<lb n="12780"/><span>buailte isteach am' aigne mura mbéadh an socarú' san a</span>
<lb n="12781"/><span>bheith déanta roim ré acu, ná déanfaidís an troid chómh</span>
<lb n="12782"/><span>dian agus dheineadar é.  An beagán acu do tháinig ó'n</span>
<lb n="12783"/><span>gcath, bhí a n-aigne socair ar gan teacht chómh daingean agus</span>
<lb n="12784"/><span>bhí ag an muintir a thuit sa chath.  Ach do tháinig as an socarú'</span>
<lb n="12785"/><span>go raibh an troid chómh dian san gur briseadh an cath ar na</span>
<lb n="12786"/><span>Lochlanaigh sar ar thuit a thuille d'ár ndaoine.  Áthas, d'á</span>
<lb n="12787"/><span>bhrígh sin, is ceart dúinn a bheith orainn indiu agus ní buairt.</span></p>
<lb n="12788"/>
<lb n="12789"/><p><span>“Tá ádhbhar eile áthais againn, a dhaoine.  Na fir a thuit</span>
<lb n="12790"/><span>sa chath so is ar son Creidimh Chríost do thuiteadar.  Tá fhios</span>
<lb n="12791"/><span>againn go léir, an t-é a dh' fhuilingean bás ar son an</span>
<lb n="12792"/><span>Chreidimh go dtugtar aoibhneas na bhFlathas dó láithreach.  Ní</span>
<lb n="12793"/><span>ceart dúinn bheith ag déanamh buartha nuair a thuigimíd i</span>
<lb n="12794"/><span>n-ár n-aigne go bhfuil aoibhneas na bhFlathas anois, le</span>
<lb n="12795"/><span>congnamh Dé, ag an muintir a baineadh dínn sa chath so.”</span></p>
<lb n="12796"/>
<lb n="12797"/><p><span>Dhein sé a lán cainte leó ar an gcuma san, níos fearr</span>
<lb n="12798"/><span>go mór 'ná mar a thagan liom-sa an chaint a chur síos anso.</span>
<lb n="12799"/><span>Chuir sé a n-aigne chun suaimhnis.  Thuigeadar gur cheart</span>
<lb n="12800"/><span>bheith sásta le toil Dé.</span></p>
<lb n="12801"/>
<lb n="12802"/><p><span>Le n-a linn sin cé chífidís ag teacht chúcha, an bóthar anoir,</span>
<lb n="12803"/><span>ach Donchadh, mac Bhriain, agus an méid a bhí beó de'n bhuidhin</span>
<lb n="12804"/><span>a tháinig leis ó'n longphort i gCill Mhaighneann.  Bhí cuid</span>
<lb n="12805"/><span>mhaith acu ar chrócharaibh, mar ní rabhdar ábalta ar siúbhal,</span>
<lb n="12806"/><span>agus bhí an chuid eile 'ghá n-iompar.</span></p>
<lb n="12807"/>
<lb n="12808"/><p><span>Chuir Colla an cogar tímpal ameasg na ndaoine a bhí ann</span>
<lb n="12809"/><span>'ghá rádh leó gan a thuille guil a dhéanamh.  Níor bheag san.</span>
<lb n="12810"/><span>I n-inead aon ghuil a dhéanamh is amhlaidh a cuireadh suas go</span>
<lb n="12811"/><span>bríoghmhar gáir mholta agus fáilte.</span></p>
<lb n="12812"/>
<lb n="12813"/><p><span>D'inis na fir a tháinig conus mar a chuir Mac Giolla</span>
<lb n="12814"/><span>Pádraig an ríghneas ortha ar an slígh, agus conus mar a</span></p>
</div>
<pb n="352"/>
<div><lb n="12815"/><p><span>mheas sé cath do chur ortha.  Bhí fearg mhór ar gach aoinne</span>
<lb n="12816"/><span>mar gheall air sin.  Do feuchadh chun na bhfear ngunta agus</span>
<lb n="12817"/><span>do cuireadh gach aon chóir ortha.</span></p>
<lb n="12818"/>
<lb n="12819"/><p><span>Ní raibh Donchadh agus a chualacht abhfad tagaithe nuair a</span>
<lb n="12820"/><span>labhair Colla airís.</span></p>
<lb n="12821"/>
<lb n="12822"/><p><span>“A ríghthe agus a uaisle agus a dhaoine,” ar seisean,</span>
<lb n="12823"/><span>“do thuit Brian i gcath Chluain Tairbh.  Do thuit Murchadh sa</span>
<lb n="12824"/><span>chath, leis.  Tá Árdrígh againn i n-inead an Árdrígh do thuit.</span>
<lb n="12825"/><span>Isé Donchadh mac Briain Árdrígh Éirean anois!”</span></p>
<lb n="12826"/>
<lb n="12827"/><p><span>Ansan iseadh do cuireadh suas an liú mhólta i gceart.</span>
<lb n="12828"/><span>Do tógadh an liú airís agus airís eile.</span></p>
<lb n="12829"/>
<lb n="12830"/><p><span>Ansan do tháinig a raibh de dhaoine ann chun na h-áite</span>
<lb n="12831"/><span>'n-a raibh Bile Mór Mágha Adhair agus do h-óirdneadh</span>
<lb n="12832"/><span>Donchadh mac Briain i n' Árdrígh ar Éirinn.  Dhein Colla</span>
<lb n="12833"/><span>an obair i láthair na ndaoine, agus bhí áthas agus móráil</span>
<lb n="12834"/><span>ar gach aoinne.</span></p>
<lb n="12835"/>
<lb n="12836"/><p><span>Níor ghlac fir Éirean, 'n-a dhiaigh san, ámhthach, Donchadh i</span>
<lb n="12837"/><span>n' Árdrígh ar Éirinn, ach do glacadh é 'n-a rígh ar an</span>
<lb n="12838"/><span>Múmhain.</span></p>
<lb n="12839"/>
<lb n="12840"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin déanta bhí gach aoinne sásta.  Do</span>
<lb n="12841"/><span>sgar na daoine agus d'imthigh gach treabhchas abaile chun a</span>
<lb n="12842"/><span>ndútha féin.  Chuaidh Caoilte agus Lonán abhaile go dúthaigh</span>
<lb n="12843"/><span>a n-athar.  Chuaidh Conn óthuaidh go h-Uíbh Fhiachrach Áidhne.</span>
<lb n="12844"/><span>Chuaidh Niamh agus Tadhg Óg ua Cealla óthuaidh go h-Uíbh</span>
<lb n="12845"/><span>Máine.  Bhí Conn agus iad féin i n-aonfheacht, ámhthach, an</span>
<lb n="12846"/><span>tslígh go léir nách mór.</span>
<lb n="12847"/></p>
</div>
<pb n="353"/>
<div><lb n="12848"/><p><span>CAIBIDIOL XVIII.</span></p>
<lb n="12849"/>
<lb n="12850"/><p><span>AN GATH GRÉINE CÉADNA.</span></p>
<lb n="12851"/>
<lb n="12852"/><p><span>Do ghluais an dá bhuidhin, muintir Uíbh Máine agus</span>
<lb n="12853"/><span>muintir Uíbh Fhiachrach Áidhne, siar óthuaidh i dtreó a dhá</span>
<lb n="12854"/><span>ndúthaigh féin.  Bhí i n-aonfheacht leis an méid acu a tháinig</span>
<lb n="12855"/><span>ó Chill Mhaighneann an méid a tháinig 'n-a gcoinnibh go Ceann</span>
<lb n="12856"/><span>Cora, i gcás ná raibh aon uaigneas ortha.  Nuair a thánadar</span>
<lb n="12857"/><span>i gcomhngar do'n bhaile do sgaradar ó chéile.  Ba bheag ná</span>
<lb n="12858"/><span>gur eirigh an gol agus “na mílte ologón” airís nuair a</span>
<lb n="12859"/><span>shroiseadar an t-aos óg agus na seandaoine nár fhéad dul</span>
<lb n="12860"/><span>go Ceann Cora.  Ach do cuireadh cosg leis an mbuairt.</span>
<lb n="12861"/><span>Do h-innseadh cad 'dúbhairt Colla nuair a bhí sé ag caint</span>
<lb n="12862"/><span>leis an bpobal mór thíos ag Ceann Cora.  Do cuireadh na</span>
<lb n="12863"/><span>seandaoine chun suaimhnis.</span></p>
<lb n="12864"/>
<lb n="12865"/><p><span>Chómh luath agus bhí a dtuirse curtha dhíobh ag an muintir</span>
<lb n="12866"/><span>a tháinig abhaile ó'n gcath, thusnuighdar ar bhualadh um a chéile</span>
<lb n="12867"/><span>agus ar bheith ag caint agus ag cuimhneamh ar cad a déanfaí</span>
<lb n="12868"/><span>feasda.  Bhí an saoghal ana chiúin, ana shuaimhneasach acu,</span>
<lb n="12869"/><span>agus an aimsir ag dul i mbreaghthacht.  An phráing agus an</span>
<lb n="12870"/><span>bhruid agus an fásgadh aigne a bhí ar na daoine i gcaitheamh</span>
<lb n="12871"/><span>na h-aimsire an fhaid a bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal i gcóir</span>
<lb n="12872"/><span>an chogaidh, agus an fhaid a bhí na slóighte ag imtheacht ó bhaile</span>
<lb n="12873"/><span>agus ag cruinniughadh chun an chatha, agus an fhaid do lean</span>
<lb n="12874"/><span>an sgannradh i dtaobh conus a gheóbhadh an cath, bhíodar go</span>
<lb n="12875"/><span>léir imthighthe.  Bhí gach aon rud ciúin, suaimhneasach, socair.</span></p>
<lb n="12876"/>
<lb n="12877"/><p><span>Do h-óirdneadh Conn 'n-a rígh ar Uíbh Fhiachrach Áidhne,</span>
<lb n="12878"/><span>agus do h-óirdneadh Tadhg Óg ua Cealla 'n-a rígh ar Uíbh</span>
<lb n="12879"/><span>Máine.  Bhí raint gnótha le déanamh acu araon ar feadh</span>
<lb n="12880"/><span>tamail ag socarughadh neithe idir chlainn na bhfear a fágadh</span>
<lb n="12881"/><span>i gCluain Tairbh.  Do deineadh a lán cleamhnaisí sa</span></p>
</div>
<pb n="354"/>
<div><lb n="12882"/><p><span>tsocarughadh.  Dhein Niamh dhá chleamhnas, cleamhnas do Thadhg</span>
<lb n="12883"/><span>Óg le drifiúr do Chonn, agus cleamhnas do Chonn le drifiúr</span>
<lb n="12884"/><span>di féin.</span></p>
<lb n="12885"/>
<lb n="12886"/><p><span>Nuair a bhí an méid sin déanta thug Niamh agus a dritháir</span>
<lb n="12887"/><span>cuaird ódheas go h-Inis Cathaigh.  Bhí áthas mór ar Cholla</span>
<lb n="12888"/><span>nuair a chonaic sé iad.  Cé bhéadh ann rómpa, ar chuaird, ach</span>
<lb n="12889"/><span>Caoilte!  Ba bheag ná gur baineadh radharc a shúl airís de</span>
<lb n="12890"/><span>Chaoilte nuair a chonaic sé iad, díreach mar a baineadh an</span>
<lb n="12891"/><span>chéad lá úd a chonaic sé Niamh.  Bhí sé 'n-a rígh an uair sin</span>
<lb n="12892"/><span>ar Chiarraighe Luachra i n-inead a athar.  D'innseadar dó</span>
<lb n="12893"/><span>conus a bhí gach aon rud socair lastuaidh i n-Uíbh Máine</span>
<lb n="12894"/><span>agus i n-Uíbh Fhiachrach Áidhne, agus d'inis seisean dóibh gach</span>
<lb n="12895"/><span>aon nídh a bhí aige le h-innsint i dtaobh a dhútha féin.</span></p>
<lb n="12896"/>
<lb n="12897"/><p><span>“Ba mhaith liom an chailís úd a dh' fheisgint, a Athair,</span>
<lb n="12898"/><span>má 'sé do thoil é.  Ní fheaca riamh fós í,” arsa Niamh.</span></p>
<lb n="12899"/>
<lb n="12900"/><p><span>Do rug sé isteach sa n-érdam iad agus thaisbeáin sé an</span>
<lb n="12901"/><span>chailís dóibh.</span></p>
<lb n="12902"/>
<lb n="12903"/><p><span>Ba bhreagh an radharc le feisgint í.  D' fhéadfadh duine</span>
<lb n="12904"/><span>fanmhaint ar feadh leath an lae ag feuchaint uirthi agus ní</span>
<lb n="12905"/><span>bhéadh a shúile ná a aigne cortha dhi.  D'á fhaid a bhéadh sé ag</span>
<lb n="12906"/><span>feuchaint uirthi is amhlaidh ba mhaith leis tamal eile thabhairt</span>
<lb n="12907"/><span>ag feuchaint uirthi.  Choimeádfadh saidhbhreas an óir greim</span>
<lb n="12908"/><span>ar a shúilibh.  Choimeádfadh uaisleacht agus ealadhntacht a</span>
<lb n="12909"/><span>h-órnáide greim ar a shúilibh, agus é 'ghá fhiafraighe dhé féin</span>
<lb n="12910"/><span>conus a dh' fhéad lámh duine riamh a leithéid d'obair a</span>
<lb n="12911"/><span>dhéanamh.  Choimeádfadh an crios, na clocha loghmhara, greim</span>
<lb n="12912"/><span>ar a shúilibh, agus iad ag taithneamh agus ag spréacharnaigh,</span>
<lb n="12913"/><span>agus eisean 'ghá fhiafraighe dhé féin cá bhfuaradar an solus!</span>
<lb n="12914"/><span>D'á n-éaghmuis sin go léir bhí sa riocht 'n-a raibh an chailís</span>
<lb n="12915"/><span>sin cúmtha rud éigin a choimeádadh greim ar shúilibh an t-é</span>
<lb n="12916"/><span>a chíodh í, agus do chuireadh áthas isteach i n' aigne tré n-a</span>
<lb n="12917"/><span>shúilibh.</span></p>
<lb n="12918"/>
<lb n="12919"/><p><span>D'fheuch Niamh uirthi, go dlúth agus go daingean, ach níor</span></p>
</div>
<pb n="355"/>
<div><lb n="12920"/><p><span>labhair sí aon fhocal amach as a béal.  D'fheuch an bheirt eile</span>
<lb n="12921"/><span>uirthi go dlúth agus go daingean, leis, agus níor stadadar</span>
<lb n="12922"/><span>ach 'ghá moladh.</span></p>
<lb n="12923"/>
<lb n="12924"/><p><span>“Ba mhaith liom labhairt leat-sa, a Athair,” arsa Niamh le</span>
<lb n="12925"/><span>Colla.</span></p>
<lb n="12926"/>
<lb n="12927"/><p><span>D'imthighdar i leith taoibh.</span></p>
<lb n="12928"/>
<lb n="12929"/><p><span>“A leithéid seo, a Athair,” ar sise.  “Tá m' aigne socair</span>
<lb n="12930"/><span>agam le mórán aimsire ar mé féin a thabhairt suas do'n</span>
<lb n="12931"/><span>tSlánuightheóir i dtigh ban riaghalta.  Ba mhaith liom do</span>
<lb n="12932"/><span>chómhairle dh'fhághail, a Athair, i dtaobh an teighlaigh ban</span>
<lb n="12933"/><span>riaghalta ionar ceart dom dul, do réir do bhreitheamh-</span>
<lb n="12934"/><span>antais.”</span></p>
<lb n="12935"/>
<lb n="12936"/><p><span>“Ar mhiste dhom a dh'fhiafraighe, a 'nghean ó,” ar seisean,</span>
<lb n="12937"/><span>“cad é an fhaid aimsire ó shocaruighis an nídh san at' aigne</span>
<lb n="12938"/><span>ar dtúis?”</span></p>
<lb n="12939"/>
<lb n="12940"/><p><span>“Bhí sé am' aigne, a Athair, ar feadh abhfad,” ar sise,</span>
<lb n="12941"/><span>“sar ar dhainginigh sé ann.  Ní dóich liom go bhféadfainn</span>
<lb n="12942"/><span>a dh'innsint duit cruinn, a Athair, cad é an fhaid atá sé</span>
<lb n="12943"/><span>daingean, ach tá sé daingean le tamal maith.”</span></p>
<lb n="12944"/>
<lb n="12945"/><p><span>Do stad sé ar feadh tamail.</span></p>
<lb n="12946"/>
<lb n="12947"/><p><span>“An dóich leat, a 'nghean ó,” ar seisean, “an bhféadfá</span>
<lb n="12948"/><span>a dh'innsint dom cad a chuir an nídh sin isteach at' aigne ar</span>
<lb n="12949"/><span>dtúis?”</span></p>
<lb n="12950"/>
<lb n="12951"/><p><span>“Féadfad,” ar sise.  “Nuair a thusnuigh an t-ollmhuchán</span>
<lb n="12952"/><span>i gcóir an chogaidh mhóir seo atá curtha dhínn againn thugas</span>
<lb n="12953"/><span>fé ndeara conus mar a bhí na fir go léir 'ghá cheapadh agus</span>
<lb n="12954"/><span>‘ghá shocarú’ 'n-a n-aigne go ndéanfaidís ídhbirt anama ar</span>
<lb n="12955"/><span>son na h-Éirean agus ar son an Chreidimh.  Ní raibh aoinne</span>
<lb n="12956"/><span>ba ghéire 'ghá gcur go léir suas chun na h-ídhbirte sin a</span>
<lb n="12957"/><span>dhéanamh 'ná mise.  Ansan do thuigeas am' aigne, nuair ná</span>
<lb n="12958"/><span>raibh ar mo chumas an ídhbirt a dhéanamh ar an gcuma 'n-a</span>
<lb n="12959"/><span>rabhdar-san 'ghá déanamh, gur bh' é ba lúgha ba ghann dom í</span>
<lb n="12960"/><span>dhéanamh ar an gcuma 'n-a raibh ar mo chumas í dhéanamh.</span></p>
</div>
<pb n="356"/>
<div><lb n="12961"/><p><span>Dheineas ar an gcuma san í.  Ghabhas orm féin i láthair Dé</span>
<lb n="12962"/><span>ceangal gan céile eile do ghlacadh choídhche ach an Slánuigh-</span>
<lb n="12963"/><span>theóir, moladh go deó leis!  Siné mo chuid-se de 'n ídhbirt,</span>
<lb n="12964"/><span>a Athair.  Tá an ceangal san orm.  Ní fhéadfainn imtheacht</span>
<lb n="12965"/><span>ó m' athair an fhaid a bhí sé beó.  Ní'l aon rud anois chun</span>
<lb n="12966"/><span>mé chosg ar dhul isteach i dteighlach ban riaghalta agus an</span>
<lb n="12967"/><span>ídhbirt do chur i ngníomh.”</span></p>
<lb n="12968"/>
<lb n="12969"/><p><span>“I dtreó ná béadh aon bhaoghal go ndéanfaí aon dearmhad,</span>
<lb n="12970"/><span>a 'nghean ó,” arsa Colla, “ba mhaith liom aon cheist amháin</span>
<lb n="12971"/><span>eile do chur.”</span></p>
<lb n="12972"/>
<lb n="12973"/><p><span>“Cuir aon cheist is maith leat chúgham, a Athair,” arsa</span>
<lb n="12974"/><span>Niamh, “agus neósfad an fhírinne dhuit.”</span></p>
<lb n="12975"/>
<lb n="12976"/><p><span>“Nuair a dheinis an ídhbirt sin; nuair a thugais tu féin</span>
<lb n="12977"/><span>suas mar sin do'n tSlánuightheóir, an dóich leat a' raibh aon</span>
<lb n="12978"/><span>éileamh ag aoinne eile ort?”</span></p>
<lb n="12979"/>
<lb n="12980"/><p><span>“Ní raibh, a Athair,” ar sise, “aon éileamh ag aoinne eile,</span>
<lb n="12981"/><span>ná ní'l anois.”  Do stad sí. — “Ach is dócha,” ar sise,</span>
<lb n="12982"/><span>“gur ceart dom an méid seo a dh'innsint duit.  Is cuimhin</span>
<lb n="12983"/><span>leat an t-ógánach Lochlanach úd a tháinig anso fadó, nuair a</span>
<lb n="12984"/><span>bhí mo dhritháir Tadhg anso?”</span></p>
<lb n="12985"/>
<lb n="12986"/><p><span>“Is cuimhin liom é go maith,” arsa Colla.</span></p>
<lb n="12987"/>
<lb n="12988"/><p><span>“Chuaidh sé suas go h-Uíbh Máine i n-aonfheacht le Tadhg.</span>
<lb n="12989"/><span>An chéad uair a chonac é tháinig ana chion agam air.  Tháinig</span>
<lb n="12990"/><span>grádh agam dó.  Siní an fhírinne.  Thuigeas am' aigne go</span>
<lb n="12991"/><span>dtáinig an grádh céadna aige-sean dómh-sa.  Níor labhramair.</span>
<lb n="12992"/><span>Ach do tuigeadh an sgéal eadrainn. — Nuair a tháinig an</span>
<lb n="12993"/><span>sgéal go raibh sé ag glacadh an Chreidimh bhí áthas mór orm.</span>
<lb n="12994"/><span>Ansan, nuair a tháinig an sgéal go raibh sé chun bheith 'n-a</span>
<lb n="12995"/><span>shagart, níor bh'fhéidir liom an sgéal a thuisgint i n-aon chor.</span>
<lb n="12996"/><span>B'é deire mo mhachtnaimh ar an ngnó gur thuigeas am' aigne</span>
<lb n="12997"/><span>go raibh ceangailte orm é chur as mo chroidhe ar fad.  Do</span>
<lb n="12998"/><span>dheineas san. — Ní raibh aon bhaint i n-aon chor, a Athair, ag</span>
<lb n="12999"/><span>an méid sin sgéil leis an gceangal so adeirim leat do</span>
<lb n="13000"/><span>ghlacas orm féin i dtaobh an tSlánuightheóra.”</span>
<lb n="13001"/></p>
</div>
<pb n="357"/>
<div><lb n="13002"/><p><span>“Tá go maith, a 'nghean ó,” arsa Colla.  “Déanfad-sa</span>
<lb n="13003"/><span>an nídh seo atá agat d'á iaraidh orm.  Ní mór dhom, ámhthach,</span>
<lb n="13004"/><span>beagán aimsire chuige.  Cuirfead sgéala chúghat óthuaidh chómh</span>
<lb n="13005"/><span>luath agus bheidh an áit ceapaithe agam agus gach aon rud</span>
<lb n="13006"/><span>socair agam.”</span></p>
<lb n="13007"/>
<lb n="13008"/><p><span>Do sgaradar.  Bhí Tadhg agus Caoilte imthighthe ar fuid</span>
<lb n="13009"/><span>na mainistreach; Tadhg ag taisbeáint na mainistreach do</span>
<lb n="13010"/><span>Chaoilte, agus Caoilte ag cur aithne ar na manachaibh, go mór</span>
<lb n="13011"/><span>mór ar an muintir go raibh sean-aithne ag Tadhg ortha.</span></p>
<lb n="13012"/>
<lb n="13013"/><p><span>Seachtmhain díreach i ndiaigh an lae sin tháinig Colla féin</span>
<lb n="13014"/><span>go h-Uíbh Máine.  D'imthigh Tadhg agus Niamh agus é féin</span>
<lb n="13015"/><span>soir go Cill Dara, go teighlach Bhríghde.  Bhí áthas nár</span>
<lb n="13016"/><span>bh'fhéidir a dh'innsint ar Chómharba Bhríghde agus ar an uile</span>
<lb n="13017"/><span>dhuine des na mnáibh riaghalta nuair a fuaradar go raibh</span>
<lb n="13018"/><span>Niamh le fanmhaint acu.  D'fhan sí acu, agus má ba ghath</span>
<lb n="13019"/><span>gréine í fadó, ag teacht i gcuideachtain, i dteighlach a h-athar,</span>
<lb n="13020"/><span>b'í an gath gréine céadna í ag gluaiseacht ameasg na</span>
<lb n="13021"/><span>maighdean naomhtha, i dteighlach Bhríghde, go dtí gur lean sí</span>
<lb n="13022"/><span>a h-athair.</span></p>
<lb n="13023"/>
<lb n="13024"/><p><span>CRÍOCH.</span></p>
<lb n="13025"/>
<lb n="13026"/><p/></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Niamh

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Niamh

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
