Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain</title><author><name type="main">Giollabhríghde Ó Catháin</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">CS1908_10_10_06</note>
                         <note type="L">06</note>
                         <note type="B">1908</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2016</date><idno>CS1908_10_10_06</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><biblStruct><analytic><author>Giollabhríghde Ó Catháin</author><title>An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain</title></analytic><monogr>
					<title level="j">An Claidheamh Soluis</title><imprint><publisher>An Claidheamh Soluis</publisher><date>1908</date></imprint>
 </monogr> </biblStruct></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>II.</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>(Beathaidheolas)</span></p>
<lb n="6"/>
<lb n="7"/><p><span>Tá staidéar ann ar a dtugtar Beathaidheolas no</span>
<lb n="8"/><span>“BIOLOGIA” sa Laidin.  Déantar sgrúdughadh</span>
<lb n="9"/><span>agus stuidéar i ndéanamh i gcéim agus i stair</span>
<lb n="10"/><span>gach shaghais ainmhidhe, ó'n gcuma is ísle go dtí an</span>
<lb n="11"/><span>chéim is aoirde.  Ins an chuma is ísle de'n</span>
<lb n="12"/><span>bheathaidh, gheibhimíd ainmhidhe bheag go dtugtar</span>
<lb n="13"/><span>an t-amoeba air (Gréigis amoibos — gan cruth).</span>
<lb n="14"/><span>Saghas ar bith de'n Ádhbhar (Matter) go bhfuil</span>
<lb n="15"/><span>beatha ann, mar atá feoil, craiceann agus eile —</span>
<lb n="16"/><span>éin-nídh dá bhfuil beo — tuigfear ar a shnásughadh</span>
<lb n="17"/><span>(.i. a briseadh suas, a idirdhealughadh agus a</span>
<lb n="18"/><span>mion-sgrúdughadh) gur as príomh-ádhbhar d'éan</span>
<lb n="19"/><span>chinéal amháin soláthruigheadh é.  Ainm Gréagach</span>
<lb n="20"/><span>atá air — PRÓTOPLASMA (an chéad-dhéanmhas).</span>
<lb n="21"/><span>Dearcuighidh blúir feola tríd an miondracán,</span>
<lb n="22"/><span>agus chífir gur cnuasach mór “cillíní” (laidin</span>
<lb n="23"/><span>“CELLA”) atá ann; agus 'sé atá i ngach</span>
<lb n="24"/><span>cillín aca ná mar a bheadh seomra beag de'n</span>
<lb n="25"/><span>phrótoplasma — acht, tuig go beacht, seomra</span>
<lb n="26"/><span>atá BEO.  Tá na mílte de na cillínibh seo le</span>
<lb n="27"/><span>fagháil i leithead leath-órlaigh do do láimh.</span></p>
<lb n="28"/>
<lb n="29"/><p><span>Maiseadh, níl ins an AMOEBA acht cillín</span>
<lb n="30"/><span>amháin leis féin — ainmhidhe “éin-chilleach” iseadh é.</span>
<lb n="31"/><span>Níl aon chruth air — bíonn atharrughadh ag teacht</span>
<lb n="32"/><span>ar a chruth, gach ré nóimeat.  Is ar éigin is</span>
<lb n="33"/><span>féidir a rádh gur rud beo é; acht is eadh.  Smúit</span>
<lb n="34"/><span>bheag de'n PHRÓTOPLASMA is eadh é, gan</span>
<lb n="35"/><span>cheann gan chruth gan déanamh.  Acht ar chuma</span>
<lb n="36"/><span>amháin tá déanamh de shaghas áirithe ann.  Bíonn an</span>
<lb n="37"/><span>prótoplasma níos tiugha i n-áiteannaibh 'ná mar</span>
<lb n="38"/><span>bhíonn i n-áiteannaibh eile.  Tá sé tiugh go leor</span>
<lb n="39"/><span>ar imeall an amoeba — balla an tseomra mar</span>
<lb n="40"/><span>adéarfá — agus fós ins an lár tá tiughacht eile le</span>
<lb n="41"/><span>fagháil.  Tá cumas gluaiseachta aige: bíonn</span>
<lb n="42"/><span>sé ag seachrán tríd an uisge.  Caitheann sé</span>
<lb n="43"/><span>biadh; nuair a bhuailtear aon bhlúire eile de</span>
<lb n="44"/><span>“Adhbhar Orgánach” (i.e., beo) leis filleann an</span>
<lb n="45"/><span>t-amoeba a chorp glothaigh timcheall air, agus</span>
<lb n="46"/><span>slugann mar sin é.   Níl éan bhéal fá leith aige;</span>
<lb n="47"/><span>déanann an chuid dá chorp is giorra dó'n bhiadh an</span>
<lb n="48"/><span>gnó — osgailtear é agus slugann an biadh.  Is</span>
<lb n="49"/><span>féidir a rádh, fós, go mbíonn clann aige.</span>
<lb n="50"/><span>Uaireannta, chífeá dhá thiughacht — dhá lár —</span>
<lb n="51"/><span>laistigh ann agus i gceann tamaill sgoiltear</span>
<lb n="52"/><span>an cillín agus imthigheann an dara cillín ar</span>
<lb n="53"/><span>seachrán dó féin agus an chéad chillín ann i</span>
<lb n="54"/><span>gcomhnaidhe.  Agus rud is iongantaighe fós, níl</span>
<lb n="55"/><span>aon deallramh ann go bhfaghann an t-amoeba</span>
<lb n="56"/><span>bás riamh; má tá sé beo, fanann sé beo.  Ní</span>
<lb n="57"/><span>cóir dúinne bheith neamh-shásta toisg bás a bheith</span>
<lb n="58"/><span>i ndán do'n duine; is ag an gcéim is ísle amháin</span>
<lb n="59"/><span>atá beatha gan stad i gcríochaibh na haimsire</span>
<lb n="60"/><span>agus ní maoidhte air siúd.</span></p>
<lb n="61"/>
<lb n="62"/><p><span>I staidéar an Bheathaidheolais téidhtear suas</span>
<lb n="63"/><span>ó rang go rang, ó'n amoeba go dtí an t-ainmhidhe</span>
<lb n="64"/><span>daonnaidhe, agus tá saghas slabhradh ionnta,</span>
<lb n="65"/><span>agus iad ceangailte le chéile rang ar rang, gan</span>
<lb n="66"/><span>acht difridheacht bheag idir gach rang aca agus</span>
<lb n="67"/><span>gach a bhfuil de dhifridheacht sa ndomhan idir an</span>
<lb n="68"/><span>tús (an t-amoeba) agus an deireadh (an</span>
<lb n="69"/><span>daonnaidhe).  Agus i mbroinn a mháthar, slán</span>
<lb n="70"/><span>do'n urraim mar a ráidhtear, téidheann colann</span>
<lb n="71"/><span>an duine tré gach staid aca: tosuigheann as éan</span>
<lb n="72"/><span>chillín amháin agus déanann aithris ar stair</span>
<lb n="73"/><span>an chinidh ainmhidhigh ar fad, amhail mar adeir</span>
<lb n="74"/><span>an Eaglais linn tá Iodhbhairt Mhór Mhic Dé ar</span>
<lb n="75"/><span>a aith-dhéanamh i ngach Aifreann dá léightear.</span></p>
<lb n="76"/>
<lb n="77"/><p><span>Ní féidir déanamh ba simplidhe d'fhagháil ná</span>
<lb n="78"/><span>mar bhí ins an amoeba; acht ar dul i n-áirde</span>
<lb n="79"/><span>dúinn i gcéimeannaibh na hainmhidheachta, chífeá</span>
<lb n="80"/><span>níos mó “idirdhealuighthe” ins na colnaibh.</span>
<lb n="81"/><span>Is gairid go bhfuighfeá béal fá leith, agus áit</span>
<lb n="82"/><span>áirithe chun an biadh do dhíleaghadh — gléas an-</span>
<lb n="83"/><span>shimplidhe ar dtúis, acht ag dul* “i ngreann-</span>
<lb n="84"/><span>tanas,” má's féidir a rádh, ins na céimeannaibh,</span>
<lb n="85"/><span>'s aoirde.  I gcolainn an duine tá trí</span>
<lb n="86"/><span>cóimhgléis, (nó systems i mBéarla) de'n tsaghas</span>
<lb n="87"/><span>so.  Tá an Gléas Dileaghtha ann atá mar fiodán</span>
<lb n="88"/><span>fada amháin go dtugtar béal, sgórnach, goile,</span>
<lb n="89"/><span>inneacha ar chodaibh de, de réir na húsáide nó</span>
<lb n="90"/><span>an adhma atá ionnta; an Gléas Fola, idir croidhe</span>
<lb n="91"/><span>agus féiteanna, a ghabhann tré gach áit de'n</span>
<lb n="92"/><span>corp mar a bhéadh tré mhúsgán; agus an Gléas</span>
<lb n="93"/><span>Téadraigh idir inchinn agus téideog (Laidin,</span>
<lb n="94"/><span>NERVUS) an bhaint chorpardha idir cholann an</span>
<lb n="95"/><span>duine agus a bheatha mar daonnaidhe.  Baineann</span>
<lb n="96"/><span>cuimhne, gníomh, toil, grádh agus eile leis an</span>
<lb n="97"/><span>gléas so go dtiubhrfaimíd an Téadrach air.</span></p>
<lb n="98"/>
<lb n="99"/><p><span>Go dtí gach áit agus go gach órlach de'n chorp</span>
<lb n="100"/><span>daonnaidhe téidheann téideóga ó'n inchinn nó</span>
<lb n="101"/><span>ó cnáimh an droma, díreach mar shamhlughadh na</span>
<lb n="102"/><span>mbóithre iarainn ar léarsgáil nó mapa d'Éirinn,</span>
<lb n="103"/><span>nó mar an Gléasgutha i gcathair mhóir</span>
<lb n="104"/><span>éigin.  Tagann “bileanna” móra áirithe</span>
<lb n="105"/><span>as gach aon chuid de'n inchinn, agus ó gach alt</span>
<lb n="106"/><span>de'n drom-chnáimh; dealuighthear amach i</span>
<lb n="107"/><span>gcraobhachaibh iad siúd, agus dealuighthear na</span>
<lb n="108"/><span>craobhacha arís mar an gcéadna, ar chuma go</span>
<lb n="109"/><span>bhfuil gach orgán de'n colainn, gach iosgán† de'n</span>
<lb n="110"/><span>fheoil agus gach ball de'n chroiceann fá réir na</span>
<lb n="111"/><span>dtéideog so.</span></p>
<lb n="112"/>
<lb n="113"/><p><span>Caidé gnó na dtéideog, máiseadh?</span></p>
<lb n="114"/>
<lb n="115"/><p><span>Áit ar bith id' chorp go mothuigheann tú éinnidh, is</span>
<lb n="116"/><span>comhartha sin go bhfuil baint ag téideoig éigin</span>
<lb n="117"/><span>leis.  Mara mbeadh, ní bhéadh aon mhothuigheacht</span>
<lb n="118"/><span>ann chor ar bith.  Aon bhall nó cuid de'n chorp</span>
<lb n="119"/><span>go bhfuil sé ar do chumas é bhorradh nó chorrughadh</span>
<lb n="120"/><span>ar do thoil féin, téideog eile atá 'ghá réir;</span>
<lb n="121"/><span>muna mbeadh, ní bhéadh borradh ins an mball sin.</span>
<lb n="122"/><span>Tá cuid de na téideogaibh ag iomchur sgéala ó</span>
<lb n="123"/><span>imeall nó ó fhoireannaibh na colna go dtí an</span>
<lb n="124"/><span>inchinn; cuid eile ag iomchur aitheannta nó</span>
<lb n="125"/><span>órduighthe ó'n inchinn amach (nó b'fhéidir thíos</span>
<lb n="126"/><span>ar fuaid téide an droma) go dtí na hiosgáin,</span>
<lb n="127"/><span>á gcorrughadh do réir do thola.</span></p>
<lb n="128"/>
<lb n="129"/><p><span>Mar sin de, tá dhá shaghas téideog ann, téideoga</span>
<lb n="130"/><span>an Chorruighthe agus téideoga na Céadfaidheachta.</span></p>
<lb n="131"/>
<lb n="132"/><p><span>Má tá pairilís ar dhuine i n-a lúidín, abair, is</span>
<lb n="133"/><span>comhartha sin go bhfuil an téideog Corruighthe nó</span>
<lb n="134"/><span>gluais-téideog atá mar chómhnaisg idir an inchinn</span>
<lb n="135"/><span>agus iosgáin an lúidín, gointe no loithte; má tá</span>
<lb n="136"/><span>duine dall agus rosg a shúile slán, 'sé lot</span>
<lb n="137"/><span>téideoige na súile is cionntach leis an daille.</span></p>
<lb n="138"/>
<lb n="139"/><p><span>Tá dhá roinn ins an nGléas Téadraigh — an</span>
<lb n="140"/><span>Gléas Chómh-Mhothuightheach (Laid. SYMPATHETI-</span>
<lb n="141"/><span>CUS) agus an Gléas Inchinne-go-Droimlach</span>
<lb n="142"/><span>(Laid. CEREBRO-SPINALIS).  Riar agus</span>
<lb n="143"/><span>riaghlughadh na beathadh fásmhaile no colnaidhe</span>
<lb n="144"/><span>(vita vegetativa) atá ag an céad gléas, agus</span>
<lb n="145"/><span>'sé atá ins an dara roinn 'ná gléas oibre na</span>
<lb n="146"/><span>beathadh meanmnaighe (vita mentalis).  Ins an</span>
<lb n="147"/><span>nGleas Inchinne-go-Droimlach tá dhá roinn arís.</span></p>
<lb n="148"/>
<lb n="149"/><p><span>(a.) An toirt láir (axis cerebro-spinalis) .i. an</span>
<lb n="150"/><span>inchinn agus téad an dromlaigh ag dul uaithi</span>
<lb n="151"/><span>ar fuaid chnámha an droma síos; agus</span></p>
<lb n="152"/>
<lb n="153"/><p><span>(b.) Na bileanna agus na craobhacha ag dul</span>
<lb n="154"/><span>uatha, agus mion-chraobhacha eile uatha soin,</span>
<lb n="155"/><span>ar fuaid na colna ar fad.  Ó théad an dromlaigh</span>
<lb n="156"/><span>borrann dhá phéire téideoga idir gach dhá alt</span>
<lb n="157"/><span>de'n drom-chnáimh; péire as éadan “colamhna</span>
<lb n="158"/><span>an dromlaigh” péire eile as a cúl.  Téideoga</span>
<lb n="159"/><span>an Chorruighthe, gluais-théideoga nó téideoga</span>
<lb n="160"/><span>meádhon-tseachnacha (“NERVI MOTORII, nó</span>
<lb n="161"/><span>CENTRIFUGALIS) a tugtar ar na téideogaibh</span>
<lb n="162"/><span>úd as éadan na colamhna; téideoga na céad-</span>
<lb n="163"/><span>faidheachta, téideoga mothalacha nó meadhon-</span>
<lb n="164"/><span>aimseacha (CENSORII nó CENTRIPETALES)</span>
<lb n="165"/><span>a tugtar ortha soin atá ag dul as cúl na</span>
<lb n="166"/><span>colamhna.  Bíonn na mion-chraobhacha ó bhilleanaibh</span>
<lb n="167"/><span>móra na dtéideog ar a gcraobhughadh agus ar a</span>
<lb n="168"/><span>roinnt agus a n-athroinnt i snáthaibh míne ar</span>
<lb n="169"/><span>fuaid na craicne ar chuma gur ar éigin is féidir</span>
<lb n="170"/><span>ionad ar bith ar an gcraiceann a phriocadh le</span>
<lb n="171"/><span>snáthaid gan téideog éigin mothálach a bheith</span>
<lb n="172"/><span>buaidheartha ar mhodh go mothuighthear “pian.”</span></p>
<lb n="173"/>
<lb n="174"/><p><span>Is léir mar sin de, go bhfuil an chuid is mó</span>
<lb n="175"/><span>de'n chorp daonnaidhe, agus an craiceann go</span>
<lb n="176"/><span>mór-mhór ar a chomhnaisg leis an inchinn tré</span>
<lb n="177"/><span>cholamhain an dromlaigh.  'Siad an dá chuid de'n</span>
<lb n="178"/><span>inchinn is mó is fiú aire, an cerebellum (.i. an</span>
<lb n="179"/><span>inchinn bheag, nó an chuid thiar di).  'Sé gnó</span>
<lb n="180"/><span>an chuid deiridh seo, an cerebellum, cothrom</span>
<lb n="181"/><span>seasta agus gluaiseachta a choimeád do'n chorp.</span>
<lb n="182"/><span>Má imrigheann nimh ar bith, mar alcothol nó</span>
<lb n="183"/><span>strichnín, cuir i gcás ar an gcerebellum, agus</span>
<lb n="184"/><span>gan an cerebrum do lot (ar dtúis) béidh</span>
<lb n="185"/><span>againidheacht agus conaighneas (Laid. ratiocinatio)</span>
<lb n="186"/><span>ins an duine, acht ní bhéidh sé n-ann gluaiseacht</span>
<lb n="187"/><span>nó seasamh i gceart.  Agus a chonntráil sin</span>
<lb n="188"/><span>díreach, nuair a loithtear agus sgriostar an</span>
<lb n="189"/><span>inchinn mhór (an cerebrum) i gcirc cuir i gcás,</span>
<lb n="190"/><span>féadann an chearc siubhal agus rith cé nach bhfuil</span>
<lb n="191"/><span>tuigsint ná céadfaidheacht ná aon tsaghas ar bith</span>
<lb n="192"/><span>cóimhfheasa innti.  Tá an inchinn mhór ar a chóimh-</span>
<lb n="193"/><span>dhéanamh as dhéanmhús bhog áirithe, liath agus bán</span>
<lb n="194"/><span>tré chéile.  **Téid-chillíní is eadh an déanmhús liath</span>
<lb n="195"/><span>so, agus na ††téad-tsnatha ag rith uatha is eadh</span>
<lb n="196"/><span>an déanmhús bán.  Do réir deallraimh agus do</span>
<lb n="197"/><span>réir méid ár n-eolais go dtí an taca so, is ag</span>
<lb n="198"/><span>na téid-chillíníbh seo atá an bhaint is mó le</span>
<lb n="199"/><span>‡cóimhfheas agus cuimhne.  Tá clais mór fada amháin</span>
<lb n="200"/><span>ar rith ar bharr na hinchinne ó éadan go cúl</span>
<lb n="201"/><span>ag á roinnt 'n-a dhá leith.  Baineann riar agus</span>
<lb n="202"/><span>riaghlughadh na thaoibhe dheise de'n chorp leis an</span>
<lb n="203"/><span>leath chlé de'n cerebrum; agus bainisteoreacht</span>
<lb n="204"/><span>na taoibhe chlé de'n chorp leis an leath deas de'n</span>
<lb n="205"/><span>inchinn mhóir.  Nuair fheicthear do dhuine go bhfuil</span>
<lb n="206"/><span>pairilís air 'n-a láimh dheis, is féididr leat bheith</span>
<lb n="207"/><span>cinnte faoi an méid seo: tá an téideog gointe</span>
<lb n="208"/><span>a théidheann ó'n láimh sin go dtí an inchinn ar</span>
<lb n="209"/><span>bhealach an dromlaigh; nó, mara bhfuil, tá</span>
<lb n="210"/><span>éislinn no machail éigin ins an leath CHLÉ de'n</span>
<lb n="211"/><span>inchinn.  Tá clár na hinchinne daonnaidhe</span>
<lb n="212"/><span>clasuighthe nó fuirsighthe go mór — tá a lán</span>
<lb n="213"/><span>coimhfhilltíní uirthi (CONVOLUTIONES), níos</span>
<lb n="214"/><span>mó ar fad 'ná atá le fagháil ar inchinn aon</span>
<lb n="215"/><span>ainmhidhe eile; agus tá baint éigin ag iomadh</span>
<lb n="216"/><span>na gcóimhfhilltíní seo le treise agus feabhas</span>
<lb n="217"/><span>na hinchinne daonnaidhe.  Tá mór-chuid féith-</span>
<lb n="218"/><span>eáiníní fola ag rith i ngach slighe tríd an inchinn</span>
<lb n="219"/><span>agus deirtear, cé nach bhfuil ins an inchinn féin</span>
<lb n="220"/><span>acht an cearthachadadh (dachadamhad?) 1/40 cuid</span>
<lb n="221"/><span>de'n chorp go léir bíonn an cúigmheadh</span>
<lb n="222"/><span>cuid de'n fhuil uile ag dul di (tríthi?).</span></p>
<lb n="223"/>
<lb n="224"/><p><span>Ba cheart a luadhadh annso nach bhfuil na</span>
<lb n="225"/><span>téideoga uile ag teacht as cnáimh an dromlaigh.</span>
<lb n="226"/><span>Tá naoi mbeirt de théideogaibh ag dul ó bhonn-</span>
<lb n="227"/><span>lár na hinchinne go dtí áirdeanna áirithe sa</span>
<lb n="228"/><span>cheann — go dtí an tsrón, na súile, an teanga,</span>
<lb n="229"/><span>na gialla, na cluasa agus eile.</span></p>
<lb n="230"/>
<lb n="231"/><p><span>GIOLLABHRÍGHDE Ó CATHÁIN.</span></p>
<lb n="232"/>
<lb n="233"/><p><span>(tuilleadh)</span></p>
<lb n="234"/>
<lb n="235"/><p><span>* Greanntanas (elaboration)</span>
<lb n="236"/><span>† Iosgán: Laidin “musculus.”</span>
<lb n="237"/><span>** Téid-chillíní — nerve cells</span>
<lb n="238"/><span>†† Téad-tsnátha — nerve fibres</span>
<lb n="239"/><span>‡ Coimhfheas — consciousness</span></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

An Gaedheal 'n-a Fheallsamhain

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
