Corpas

<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<!DOCTYPE TEI [
<!ENTITY hellip "…">
]>
<TEI><teiHeader type="text">
	 <fileDesc>
	  <titleStmt><title type="main">Filí Déidheanacha Chúig' Uladh (ar leanamhaint)</title><author><name type="main">Énrí Ó Muirgheasa</name></author><respStmt>
		<resp>Electronic edition compiled by</resp>
		<name>Foclóir na Nua-Ghaeilge</name>
		</respStmt>
	  </titleStmt><editionStmt>
                     <edition>
                         <note type="N">CS1906_04_28_04</note>
                         <note type="L">04</note>
                         <note type="B">1906</note>
                         <note type="C">Prós</note>
                         <note><p>Description of how and why changes were made</p></note>
                     </edition>
            </editionStmt><publicationStmt>
		<publisher>Foclóir na Nua-Ghaeilge</publisher>
		<pubPlace>19 Dawson Street, Dublin 2</pubPlace>
		<pubPlace>http://www.ria.ie/research/focloir-na-Nua-Ghaeilge.aspx</pubPlace><date>2016</date><idno>CS1906_04_28_04</idno><distributor>Royal Irish Academy</distributor>
		<availability>
		<p>Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike (cc by-nc-sa)</p>
		</availability>
	  </publicationStmt>
	  <sourceDesc><biblStruct><analytic><author>Énrí Ó Muirgheasa</author><title>Filí Déidheanacha Chúig' Uladh (ar leanamhaint)</title></analytic><monogr>
					<title level="j">An Claidheamh Soluis</title><imprint><publisher>An Claidheamh Soluis</publisher><date>1906</date></imprint>
 </monogr> </biblStruct></sourceDesc></fileDesc>
	</teiHeader>
<text><body><div><p>
<lb n="1"/><span>Filí Déidheanacha Chúig' Uladh.</span></p>
<lb n="2"/>
<lb n="3"/><p><span>(ar leanamhaint)</span></p>
<lb n="4"/>
<lb n="5"/><p><span>Is é Peadar Ua Doirnín an dara</span>
<lb n="6"/><span>file mór a bhí san cheanntar so go</span>
<lb n="7"/><span>déidheannach.</span></p>
<lb n="8"/>
<lb n="9"/><p><span>Rugadh san mbliadhain 1682 é agus</span>
<lb n="10"/><span>fuair sé bás ins an mbliadhain 1769.</span></p>
<lb n="11"/>
<lb n="12"/><p><span>Bhí an file seo ar tí a bheith goidte</span>
<lb n="13"/><span>uainn ag na Muimhneachaibh.  Dubhairt</span>
<lb n="14"/><span>Seaghan Ua Dálaigh gurbh' as Cúige</span>
<lb n="15"/><span>Mumhan dó, agus cuireadh an sgéal</span>
<lb n="16"/><span>bréagach céadna i gcló go minic ó'n</span>
<lb n="17"/><span>tráth sin.  Cha leigim a leas a rádh</span>
<lb n="18"/><span>nach bhfuil ann acht úr-sgéal.  Is maith</span>
<lb n="19"/><span>agus is aoibhinn dúinn go bhfuil cunntas</span>
<lb n="20"/><span>breágh cruinn againn ar bheathaidh Uí</span>
<lb n="21"/><span>Dhoirnín.</span></p>
<lb n="22"/>
<lb n="23"/><p><span>Bhí ógánach stuamach darbh' ainm</span>
<lb n="24"/><span>Mata Ua Graeme, 'n-a chomhnaidhe i</span>
<lb n="25"/><span>Sráid Bhaile Mhic Buain agus spéis mhór</span>
<lb n="26"/><span>aige ins an Ghaedhilg.  Ins an</span>
<lb n="27"/><span>mbliadhain 1834 chruinnigh sé go</span>
<lb n="28"/><span>díochrach agus chuir sé le chéile i láimh-</span>
<lb n="29"/><span>sgríbhinn atá agam-sa indiu, na béal-</span>
<lb n="30"/><span>oidis uilig a bhí le fagháil ar Ua</span>
<lb n="31"/><span>Doirnín fá'n tráth sin, agus b'fhurus</span>
<lb n="32"/><span>cunntas 'fhágháil air annsin.</span></p>
<lb n="33"/>
<lb n="34"/><p><span>Do réir an chunntais seo rugadh</span>
<lb n="35"/><span>Peadar i mbaile bheag dhá mhíle ó'n</span>
<lb n="36"/><span>tSráidbhaile i gCo. Lughbhaidh, agus ní i</span>
<lb n="37"/><span>gCúige Mumhan atá Co. Lughbhaidh.</span></p>
<lb n="38"/>
<lb n="39"/><p><span>Sgológ bheag bhí 'n-a athair.  Phós</span>
<lb n="40"/><span>sé inghean Albanaigh de Mhuinntir</span>
<lb n="41"/><span>Ghrifin.  Bhí fuil Gaedhil agus Gaill i</span>
<lb n="42"/><span>gcuisleannaibh Pheadair, acht má bhí</span>
<lb n="43"/><span>féin, is beag an gean nó an grádh a</span>
<lb n="44"/><span>bhí ariamh aige ar na Gallaibh.  Fuair</span>
<lb n="45"/><span>sé oideachas maith, agus adeirtear gur</span>
<lb n="46"/><span>chaith sé cúpla bliadhain san Mhumhain,</span>
<lb n="47"/><span>mar ba mhór an t-ainm a bhí ar sgol-</span>
<lb n="48"/><span>áiríbh na Mumhan ar fud na hÉireann</span>
<lb n="49"/><span>fá'n am sin.  B'fhéidir gurab amhlaidh</span>
<lb n="50"/><span>thárlaidh an sgéal fá é bheith 'n-a</span>
<lb n="51"/><span>Mhuimhneach.</span></p>
<lb n="52"/>
<lb n="53"/><p><span>Nuair a tháinic sé ar ais thosuigh sé</span>
<lb n="54"/><span>ag múineadh sgoile, agus lean sé do'n</span>
<lb n="55"/><span>obair seo beagnach ar feadh a shaoghail.</span></p>
<lb n="56"/>
<lb n="57"/><p><span>Acht do réir dlighe Sacsan an tráth</span>
<lb n="58"/><span>sin, ba coir é múineadh a thabhairt do</span>
<lb n="59"/><span>na Caitlicighibh, agus sin a' rud a bhí</span>
<lb n="60"/><span>Peadar a dhéanamh.</span></p>
<lb n="61"/>
<lb n="62"/><p><span>Bhí bitheamhnach 'n-a chomhnaidhe sa</span>
<lb n="63"/><span>bhFiodh i gCo. Árda Macha a dtug siad</span>
<lb n="64"/><span>air “Johnstonach na gCeann.”  Is</span>
<lb n="65"/><span>maith is cuimhin leis na daoinibh é go</span>
<lb n="66"/><span>dtí indiu, agus char stad siad ag</span>
<lb n="67"/><span>mallachtuighe air go fóill.</span></p>
<lb n="68"/>
<lb n="69"/><p><span>Is í an obair bhí aige ó Dhomhnach go</span>
<lb n="70"/><span>Domhnach ag tóraidheacht, ag gabháilt,</span>
<lb n="71"/><span>agus ag dith-cheannadh tóiridhe, rapairí, agus</span>
<lb n="72"/><span>duine eile ar bith de na Gaedhealaibh</span>
<lb n="73"/><span>ar mhaith leis.  Chuir sé an ruaig ar</span>
<lb n="74"/><span>Pheadar Ua Doirnín go minic, agus</span>
<lb n="75"/><span>b'éigin do Pheadar athrughadh ó áit go</span>
<lb n="76"/><span>hait, acht chongbhuigh sé i gcomhnaidhe</span>
<lb n="77"/><span>i bhfogus do'n tSráidbhaile.</span></p>
<lb n="78"/>
<lb n="79"/><p><span>Bhí dúil ag Peadar go minic dhul</span>
<lb n="80"/><span>chuige an Fhrainnc acht baintreabhach</span>
<lb n="81"/><span>bhocht a bhí 'n-a mháthair, agus cha rabh dóigh</span>
<lb n="82"/><span>aici acht ag fágháil cuidighthe ó Pheadar,</span>
<lb n="83"/><span>agus d'fhan Peadar aici go bhfuair sí</span>
<lb n="84"/><span>bás.  Annsin b'fhéidir go rabh sé comh</span>
<lb n="85"/><span>haosta sin nár bh'fhiú leis imtheacht as</span>
<lb n="86"/><span>Éirinn, acht ar dhóigh ar bith char imthigh</span>
<lb n="87"/><span>sé.  I ndeireadh a lae bhí sé ag</span>
<lb n="88"/><span>múineadh sgoile aige Fuirceáil i gCo.</span>
<lb n="89"/><span>Árda Macha.</span></p>
<lb n="90"/>
<lb n="91"/><p><span>Lá áirithe d'éirigh sé tuirseach agus</span>
<lb n="92"/><span>trom, agus chuaidh sé a chodladh.  Nuair</span>
<lb n="93"/><span>fuair siad an máighisitir 'n-a chodladh</span>
<lb n="94"/><span>thosuigh na buachaillí ag imirt, agus nuair</span>
<lb n="95"/><span>a bhí a sáith imeartha aca d'fhéach siad</span>
<lb n="96"/><span>an máighistir bocht a mhúsgailt, acht</span>
<lb n="97"/><span>fuair siad go rabh sé marbh.</span></p>
<lb n="98"/>
<lb n="99"/><p><span>Tá gleann doimhin imeasg na</span>
<lb n="100"/><span>sleibhtí i n-aice Fhuirceála i gCo.</span>
<lb n="101"/><span>Árda Macha agus abhainn bheag ag dul</span>
<lb n="102"/><span>fríd.  Ar bhruach na habhna tá sean-</span>
<lb n="103"/><span>roilig uaigneach a bhfuil An Urnaidhe</span>
<lb n="104"/><span>uirthi, agus sin an áit a bhfuil Peadar</span>
<lb n="105"/><span>'n-a chodladh.  Níl aithne aige duine</span>
<lb n="106"/><span>ar bith ar an uaigh, agus taobh amuigh de na</span>
<lb n="107"/><span>Gaedhilgeoiribh is suarach an uimhir</span>
<lb n="108"/><span>daoine a bhfuil aithne aca ar a ainm.</span>
<lb n="109"/><span>Tá agam amhrán déag is trí fichid a</span>
<lb n="110"/><span>chum sé, a bhfuil cúig céad is dá mhíle</span>
<lb n="111"/><span>líne ionnta.</span></p>
<lb n="112"/>
<lb n="113"/><p><span>Nuair fuair sé bás sgríobh Art Mac</span>
<lb n="114"/><span>Cubhthaigh a “Fheartlaoi.”  Chan fhuil</span>
<lb n="115"/><span>an oiread feasa agam ar Art is atá</span>
<lb n="116"/><span>agam ar Pheadar.  Rugadh é san</span>
<lb n="117"/><span>mbliadhain 1715, agus d'éag sé san</span>
<lb n="118"/><span>mbliadhain 1773.  Chaith sé an chuid is</span>
<lb n="119"/><span>mó de n-a shaoghal i gCo. Lughbhaidh, agus</span>
<lb n="120"/><span>deirthear ag Ua Cearnaigh go rabh sé</span>
<lb n="121"/><span>'n-a fhile ag cuid de mhuinntir Néill</span>
<lb n="122"/><span>i gCo. Lughbhaidh.  Chan cosamhail go</span>
<lb n="123"/><span>rabh Síol Néill ann an t-am sin ar</span>
<lb n="124"/><span>bh'fhéidir leobhtha file a chongbháil, agus níl</span>
<lb n="125"/><span>trácht ar bith ortha san fhilidheacht</span>
<lb n="126"/><span>d'fhág sé 'n-a dhiaidh.</span></p>
<lb n="127"/>
<lb n="128"/><p><span>Is cinnte gur chaith sé mór-chuid de</span>
<lb n="129"/><span>n-a shaoghal 'n-a ghárrdhadóir ag na</span>
<lb n="130"/><span>daoinibh móra.</span></p>
<lb n="131"/>
<lb n="132"/><p><span>Ba léar dó an t-am sin go rabh an</span>
<lb n="133"/><span>Ghaedhilg ag dul ar gcúl, agus chuir sé</span>
<lb n="134"/><span>dubhrón ar a chroidhe.  Deir sé:</span></p>
<lb n="135"/>
<lb n="136"/><p><span>“Tá mo chroidhe-se raobhtha 'n-a mhíle</span>
<lb n="137"/><span>céad chuid</span>
<lb n="138"/><span>Is gan balsam éigin níl fóir dom</span>
<lb n="139"/><span>phéin,</span>
<lb n="140"/><span>An Ghaedhilg uile a bheith dá tréig-</span>
<lb n="141"/><span>bheáil</span>
<lb n="142"/><span>Is caismirt Béarla i mbéal gach</span>
<lb n="143"/><span>aoin.”</span></p>
<lb n="144"/>
<lb n="145"/><p><span>Aon amhrán amháin a chum sé, a bhfuil</span>
<lb n="146"/><span>“Úir Chille Chreagain” air, is é an</span>
<lb n="147"/><span>t-amhrán is mó clú agus ainm ag na</span>
<lb n="148"/><span>Gaedhilgeoiríbh i nÓirghiallaibh go dtí</span>
<lb n="149"/><span>an lá indiu é, agus chonnaic mé iad go</span>
<lb n="150"/><span>minic ag caoineadh nuair a bheadh siad</span>
<lb n="151"/><span>ag éisteacht le “hÚir Chille Chreag-</span>
<lb n="152"/><span>ain” dá ghabháilt.</span></p>
<lb n="153"/>
<lb n="154"/><p><span>Má bhí Peadar Ua Doirnín bocht bhí</span>
<lb n="155"/><span>Art Mhac Cubhthaigh níos boichte.</span></p>
<lb n="156"/>
<lb n="157"/><p><span>Deirthear go bhfuair sé bás i n-each-</span>
<lb n="158"/><span>lainn.</span></p>
<lb n="159"/>
<lb n="160"/><p><span>Chualaidh mé amhrán i mBéarla agus bhí</span>
<lb n="161"/><span>an dá líne seo ann: —</span></p>
<lb n="162"/>
<lb n="163"/><p><span>“With mingled grief and pride</span>
<lb n="164"/><span>I look on the white stables where</span>
<lb n="165"/><span>Art Mac Cooey died.”</span></p>
<lb n="166"/>
<lb n="167"/><p><span>Tá níos mó 'ná míle líne agam a</span>
<lb n="168"/><span>sgríobh sé.</span></p>
<lb n="169"/>
<lb n="170"/><p><span>Cha dteanaim trácht ar na filíbh</span>
<lb n="171"/><span>eile bhí i nÓirghiallaibh taobh amuigh</span>
<lb n="172"/><span>de'n triúr so.  Acht bhí breis agus deich-</span>
<lb n="173"/><span>neabhar is fiche aca ann, agus is iomdha</span>
<lb n="174"/><span>amhrán is dán deas snasta blasta a</span>
<lb n="175"/><span>chum siad, agus ná habradh Pádraig Ua</span>
<lb n="176"/><span>Dálaigh, Peadar mac Fhionnlaoich nó</span>
<lb n="177"/><span>duine ar bith eile go bhfuil ár sáith</span>
<lb n="178"/><span>filidheachta againn go mbéidh na</span>
<lb n="179"/><span>hamhráin seo againn.</span></p>
<lb n="180"/>
<lb n="181"/><p><span>B'fhéidir nach bhfuil siad chomh réidh</span>
<lb n="182"/><span>is comh binn le fhilidheacht na Mumhan.</span>
<lb n="183"/><span>D'fhéadfaidhe sin, acht rud amháin atá</span>
<lb n="184"/><span>ionnta, táid níos tíoramhla agus níos</span>
<lb n="185"/><span>tír-ghrádhmhala 'ná aon fhilidheacht as áit</span>
<lb n="186"/><span>ar bith eile i nÉirinn.</span></p>
<lb n="187"/>
<lb n="188"/><p><span>Filí Óirghiall, cha rabh siad corrtha</span>
<lb n="189"/><span>ariamh ag trácht is ag cumadh dán is</span>
<lb n="190"/><span>amhrán ar Shíol Néill; is bhíodh siad ag</span>
<lb n="191"/><span>síor-chaoineadh fá Éirinn bhoicht is fá'n</span>
<lb n="192"/><span>leathtrom a bhí uirthi.</span></p>
<lb n="193"/>
<lb n="194"/><p><span>“Och,” arsa ceann aca, agus a chroidhe</span>
<lb n="195"/><span>ag briseadh 'n-a chliabh,</span></p>
<lb n="196"/>
<lb n="197"/><p><span>“Och, a Dhia ghléigil, an bhfuighe</span>
<lb n="198"/><span>Éire bhocht cabhair go bráth?”</span></p>
<lb n="199"/>
<lb n="200"/><p><span>Ba mhór an chaill do'n chineál Gaedheal</span>
<lb n="201"/><span>atá againn indiu gan na hamhráin seo</span>
<lb n="202"/><span>a bheith aca.</span></p>
<lb n="203"/>
<lb n="204"/><p><span>Agus mar atáid indiu táid ag dul</span>
<lb n="205"/><span>thart, cuid aca, mar bheadh rudaí ar</span>
<lb n="206"/><span>seoid gan sealbhadóir ar bith.  Agus</span>
<lb n="207"/><span>tá daoine ag glacadh leobhtha indiu</span>
<lb n="208"/><span>gan chead gan cheart.  Chonnaic sinn</span>
<lb n="209"/><span>go dtearn na Muimhnigh iarraidh ar</span>
<lb n="210"/><span>file a bhaint dúinn.  Chan fhuil muinn-</span>
<lb n="211"/><span>tir Chonnacht níos fearr.  Go háirithe tá</span>
<lb n="212"/><span>gearán mór agam ar an Chraoibhín;</span>
<lb n="213"/><span>tá sé ag cur isteach filidheachta Chúig'</span>
<lb n="214"/><span>Uladh i mámaibh 'n-a leabhraibh.  Is cuma</span>
<lb n="215"/><span>dhúinn go n-aidigheann (admhuigeann)</span>
<lb n="216"/><span>sé corr-uair go bhfuair sé an giota</span>
<lb n="217"/><span>so nó an giota úd as láimhsgríbhinn</span>
<lb n="218"/><span>Ultaigh, — chan ceart dó iad a chur</span>
<lb n="219"/><span>isteach ar chor ar bith faoi thiodal</span>
<lb n="220"/><span>“Amhráin Ghrádha Chúige Chonnacht” nó</span>
<lb n="221"/><span>“Amhráin Dhiadha Chúige Chonnacht.”</span></p>
<lb n="222"/>
<lb n="223"/><p><span>Acht le cuidiughadh Dé éireochamuid</span>
<lb n="224"/><span>i gCúig' Uladh go fóill, agus cha leigeann</span>
<lb n="225"/><span>sinn do aon ar bith ár bhfilidheacht</span>
<lb n="226"/><span>luachmhar a bhaint dúinn.</span></p>
<lb n="227"/>
<lb n="228"/><p><span>Atámuid anois 'n-ár gcodladh, acht</span>
<lb n="229"/><span>béidh lá eile ann.</span></p>
<lb n="230"/>
<lb n="231"/><p><span>Na lochta céadna atá ar fhilidheacht</span>
<lb n="232"/><span>na Mumhan tá siad ar fhilidheacht</span>
<lb n="233"/><span>Chúige Uladh.  Tá barraidheacht “Ais-</span>
<lb n="234"/><span>lingí,” “Marbhnaoithe,” agus “Caointe”</span>
<lb n="235"/><span>innti, agus táid na filí i gcomhnaidhe</span>
<lb n="236"/><span>'gcomhnaidhe ag tabhairt isteach déithe</span>
<lb n="237"/><span>bréige na Gréige.  Agus níl an</span>
<lb n="238"/><span>oiread smuainte árd-intinneacha ina</span>
<lb n="239"/><span>an fhilidheacht seo is atá i bhfilidheacht</span>
<lb n="240"/><span>tíortha eile.</span></p>
<lb n="241"/>
<lb n="242"/><p><span>Acht mar sin féin, is iomdha rud</span>
<lb n="243"/><span>deas fíor-Ghaedhealach atá innti, agus is</span>
<lb n="244"/><span>iongantach an domhan é go bhfuil sí</span>
<lb n="245"/><span>comh maith, comh deas agus comh huasal agus</span>
<lb n="246"/><span>an droch-shlighe a bhí ag na daoinibh</span>
<lb n="247"/><span>bochta a chum í.  Rud eile, cha dtioc-</span>
<lb n="248"/><span>fadh linn stair agus saoghal na nGaedheal</span>
<lb n="249"/><span>le trí chéad bliadhain anuas a thuig-</span>
<lb n="250"/><span>bheál go cruinn is go ceart gan an</span>
<lb n="251"/><span>fhilidheacht seo a léigheadh.  Ar na</span>
<lb n="252"/><span>hádhbharaibh seo is é mo bharamhail nach</span>
<lb n="253"/><span>bhfuil ár sáith filidheachta againn go</span>
<lb n="254"/><span>fóill.</span></p>
<lb n="255"/>
<lb n="256"/><p><span>Énrí Ó Muirgheasa.</span></p></div></body></text></TEI>
Historical Irish Corpus
1600 - 1926

Filí Déidheanacha Chúig' Uladh (ar leanamhaint)

Search Texts

Historical Irish Corpus1600 - 1926

Filí Déidheanacha Chúig' Uladh (ar leanamhaint)

Search Texts

Historical Irish Corpus
1600 - 1926
