Lá Nodlag Mór.

RÁITHCHÉ NA BLIADHNHA.

"Ráithche ó Nodlag go Féil Pádhraig,
Ráithche ó Fhéil Pádhraig go Féil tSan Seagháin,
Ráithche ó Fhéil tSan Seagháin go Féil Michíl,
Ráithche ó Fhéil Michíl go Nodlaig aríst."

"Níor tháinig aon lá sneachta le cuimhne dhubh mo chinn is
milltighe 'ná an lá indiu," arsa Máirtín Breathnach le Tadhg
Mháire, agus an beirt ag dul go dtí an chéad Aifreann an
mhaidin bheannuighthe seo is cionntsiocair le mo sgéal.

Fear meádhonaosta mar sin a bhí in Máirtín, agus staic do
mhaide droighin ina láimh aige, agus carbhata bán faoi na mhuin-
eál. Bhí sé cromshlinneánach; acht, má bhí féin, ag an aoirde
bhreagh a bhí ann in' óige, is beag fear - óg ná sean - a bhí chómh
hárd leis ins an áit. Ní hé nach raibh cliobairí breaghtha fear ar
aon bhaile leis; acht, mar deireadh sé féin: "Níl i bhfir na
huaire seo acht grabadáin le hais a gcuid aithreacha." Bhí leith-
ead leath-phláta do phlait ina chloigeann. Ní mar 'chuile dhuine
eile a bhearradh sé é fhéin. Bhíodh sé glanbhearrtha timcheall a
bhéil agus ar fhad a leicne, agus féasóg fhada faoi na smig. Ba
fear fadleicneach a bhí ann. Bhí sé tugtha suas dhó lena chuid
láidireacht nuair a bhí sé in' fhear óg. Is minic a chuala mé féin
seandaoine - comh-aoiseacha Mhairtín - dhá rádh nach bhfághadh sé

---

L. 562

crádh ar bith i gcéad mine buidhe a chaitheamh treasna ar dhruim
asail lena leathláimh, nuair a bhí sé in' fhear óg! Ba fear gaisge-
amhail go leor é nuair a bhíodh aon bhraoinín ólta aige, agus cá
bhfuil an té nach mbíonn?

Bhí sé chomh sanntach ag an saoghal i n-aois a cheithre fichid
is bhí sé an chéad lá ariamh ar buaileadh cúram tighe faoi n-a
mhullach.

Ní raibh Tadhg Mháire, baoghal ar bith air, chómh haosta le
Máirtín, agus cé nach raibh fhéin ba luthmhaire ar a chois an fear
é Máirtín ná eisean.

Tharéis éisteacht an Aifrinn don bheirt aca, shiubhladar leó go
dtí geata an tséipéil, agus maidir leis an seanchus agus an rí-
rá bhí aca, ní féidir cur síos ar. Is beag duine a bhí ag an
gcéad Aifreann acht iad fhéin. D'fhanadar taobh amuigh don
gheata ina suidhe ar an sgonnsa nó go raibh na daoine go
léir cruinnighthe i gcóir an dara Aifreann d'éisteacht. D'éist
siad-san an dara Aifreann chómh maith, cé go ndeir Pádraig
Bhríghin "nach le grádh dhon Aifreann sin a d'éisteadar é, acht le
náire dhul a-bhaile." Ní chreidfeadh na daoine go raibh an bheirt
chéadna ag aon Aifreann an lá sin mara bhfeicfidís ann iad,
mar b'annamh dhóbhtha ann roimhe sin ó thainic an aois orrab.

Nuair a bhí an tAifreann thart, socruigheadh an "buirdín
beag" taobh amuigh dhe dhoras an tséipéil, agus seo 'chuile dhuine
ag íoc. Níor íoc Máirtín ná Tadhg aon rud.

"Muise nach mór an náire dhíbh-se, beirt shaidhbhir mar sibh,
gan pighinn ruadh thabhairt don tsagart lá Nodlag beannuighthe,"
arsa Pádhruig Bhríghin.

"Níor mhinic leat sinn a leigean thart gan caidéis a
dhéanamh dhúinn," arsa siad-san, "d'íoc sinne é agus tú 'do
chodladh! agus ós rud é go bhfuil an méid sin ag baint chainte
asat an mhaidin bheannuighthe seo, an n-éistfe tú leis an méid tá
mé le rádh leat?" arsa Máirtín go maoidhteach. "D'íoc sinne
an sagart indiu agus 'chuile lá ó tháinic rath orainn rud nach
ndeárna muinntir -"

Nuair a bhí an méid sin curtha dhe ag Máirtín, ba mhait le
Tadhg a chuid fhéin don sgéal a innseacht, acht, ar dhul dhá
dheunamh dhó beireann Máirtín i ngreim guailne air, - "Seo,"
ar seisean "amach leat romham is na bí ag cur feirge ort fhéin

---

L. 563

leis an bhfear sin." Iompuigheann an bheirt aca ar a gcosa le
dhul a-bhaile, agus ba mhaith an mhaise do Phádhraig Bhríghin é,
níor thúisge a ndruim iompuighthe leis, 'ná buaileann sé meall
mór sneachta i gcúl an chinn ar Mháirtín. Thosuigh na daoine ar
fad ag gáiridhe, agus níor tháinic fearg ar bith ar Mháirtín nó
gur thosuigh a sheanchomrádaidhe Tadhg Mháire ag gáiridhe chomh
maith le cách. Le neart teann feirge iompuigheann sé ar na
daoine agus ar seisean:

"Bhí mise lá dho mo shaoghal, agus níl aon fhear agaibh a
gheobhadh ann fhéin slám sneachta chaitheamh liom, acht, b'áil liom
dhá rádh, bhí mé féin óg tamall, agus níl pioc ádhmhaillighe i
gceachtar agaibhse nach raibh ionam fhéin, agus tá fhios agam chomh
maith 's tá mé annso gurab é Pádhraig Bhríghin a chaith liom é,
acht, bíodh aige an bobhta seo."

"Téanam uait a-bhaile, a Mháirtín, agus go dtugadh Dia
ciall dhuit - seanóir dho do shórt ag cur feirge ort fhéin leis na
gearr-bhodaigh óga sin," arsa Micil Mór.

"Rachad, a Mhicil, acht níor tháinic sé abhaile leo a bheith ag
magadh fúm-sa."

Soir leo an bóthar a dtriúr, agus bhíodar chómh giodramach
sin, agus go gceapfadh duine ar bith go rabhadar ag brath ar an
áit a chur faoi n-a gcosaibh. Níor chuir aon nduine chuca ná
uatha, mar bhí cuma mhíllteach orrab.

"An mbeidh sibh ag an gcoirnéal tharéis bhur mbreicfasta?"
arsa Micil Mór ag léimeacht isteach dhó thar sgonnsa beag
i mbéal a dhorais.

"Beidh mise ann go háirithe," arsa Tadhg.

"Beidh agus mise, mar níor loic é as aon áit ariamh," arsa
Máirtín.

Chuaidh 'chaon duine 'na bhealach fhéin, acht dhearmad Máirtín a
ghealltamas, mar tharéis breicfasta dhó síneann sé siar ar
stóilín beag sa chlúid i leathtaobh an teallaigh, agus níor airigh
sé tada go raibh sé ina shámhchodladh.

"Is bocht an rud éirighe go moch," arsa Máire, a bhean, ag
cur peliúirín faoi n-a cheann, "níl rud ar bith is measa ghoill-
eann ar sheandaoine 'ná neamhchleachtadh."

Níor thúisge le Micil ag an gcoirnéal ná le Tadhg. Ní raibh
Máirtín ag teacht, cé gur fhanadar tamall maith leis.

"Clisfidh sé orainn go cinnte, agus sílim ó tá sé chómh
domhain sin sa lá gur ceart duit-se, a Thaidhg, bualadh suas
féachaint céard tá dhá choinneál?" arsa Micil.

"Dheamhan locht agam air sin, a Mhicil," arsa Tadhg, "acht má
tá sé tuirseach, agus nach bhfuil aon fhonn air corruighe amach ón
splainc indiu, cé'n chaoi a n-innseochaidh mé sin dhuit-se?"

"Buaileadh sinn le chéile suas go dtí é," ar siad-san.

Suas leo chomh fada leis an teach, agus ar shroicheamhaint
bhinne an tighe dhóbhtha sheasadar. Ba é doras ó dheas an tighe a
bhí fosgailte.

"Gabh thusa isteach i dtosach, a Mhicil," arsa Tadhg, "mar is
fada an lá nach raibh mise istigh ann, agus an uair dheireannach
bhí mé ann, ní go ró-mhaith tháinic mé féin agus Máire le chéile."

Ní raibh gádh é a rádh an dara bobhta le Micil, agus seo
timcheall coirnéal an tighe é agus isteach an doras leis agus
Tadhg 'na dhiaidh, cé go raibh sé cúthal.

"Dia annso," arsa Micil, "agus mó chuid dhen lá indiu
ort, a Mháire."

"An coimirce ceudna ort," arsa Máire.

Bheannuigh Tadhg agus é ar an tearsaigh; agus sin a ndearna
sé, acht siubhal isteach agus suidhe ar stóilín beag i n-aice na
teineadh ag cosa Mháirtín. Bhí Máirtín ag srannadh.

"Is bocht an rud an mhochéirghe," arsa Tadhg, agus ní túisge
bhí an chainnt as a bhéal 'ná dúisigheann Máirtín.

"Ní tú an chéad duine ariamh a bhfuair an codladh an ceann
is fearr air," arsa Micil, "agus tháinic sé i mo chroidhe go
sínfeá tharéis do bhéile."

"Fuair an codladh an ceann is fearr orm indiu go cinnte,
agus ní le a raibh de thuirse orm, acht chuaidh cainnt Phádhraig
Bhríghin thríom."

Dheart Máirtín a phíopa, mar ba mhór é an dhúil san tobac,
agus maidir le glaigéad de phíopa 's bhí aige, ní raibh a leithéid
ag aon fhear ar aon bhaile leis, agus ba é an Lá Nodlag seo an
tríomhadh Lá Nodlag Mór ag an píopa céadna ina stríos aige.
Ba ó cholceathar dhó i Meiricá fuair sé é, agus bí sé chomh
práinneach ann 's nach dtabhairfeadh sé gal do aonduine as.
Bhíodh an dúidín san bhfuinneóigín bhig aige le haghaidh lucht
cuarta agus len' aghaidh féin 'chuile lá eile; acht, mar deireadh
sé féin, "caithfear onóir a thabhairt don lá tá ann."

"Seo! bain tarraint as seo nuair tá tú chomh cunach sin i
n-easbadh gal," ar seisean le Tadhg a' síneadh an dúidín chuige
amach as an bhfuinneóig, "agus go deimhin is go dearbhtha dhuit,
is fada an lá go mbheidh an méid tobac tá caithte agad orm
ón gcéad lá thosuigh tú ghá chaitheamh (agus m'anam gur fadó é
sin) cúitighthe agat liom."

"Ó! muise, ná bain asam é sul mar tá sé caithte 'chor ar bith
agam. Nach fíor dham é, a Mháire," arsa Tadhg, ag brúghadh
cloigeann an dúid thrí splanc mhóna. Sin an chéad uair a labhair
sé féin agus Máire le chéile ó tháinic sé isteach.

"Eadraibh bíodh, is giorra sibh fhéin dhá chéile 'ná mise," arsa
Máire, dhá thabhairt le teasbáint do Mháirtín go raibh beagán
feirge fós aici leis.

Níor thaithnigh sin le Micil 'chor ar bith, agus cé gur breágh an
sgartghaíl gháire chuir sé as ag éisteacht leó, 'na dhiaidh sin is
eile, b'fhearr leis bheith ag imirt cártaí. Caochann sé an tsúil
ar Mháire, agus mo chreach níor b'uirri-se an mhoill, mar is
goirid go raibh an "stól mór fada" i bhfiadhnaise na beirte i
gceartlár an teallaigh.

"Ara, muise, nar laga Dia do lámh, agus i gcionn bhliadhna
go ndéana tú é," arsa Micil, ag tarraint a stóil féin anall
ón mballa i n-aice clár na himeartha. Ní raibh gádh fiafruighthe
cá raibh na cártaí, mar ón gcéad lá ar aithnigh Micil an cíonán
thar an gcuileata, bbíodh paca cartaí i bpóca a ascaille aige Dia
Luain chómh maith le Dia Domhnaigh. Nuair a chuir sé na cártaí
ar an stól, seo sean Mháirtín dhá dheasughadh féin.

"Tá dúil agad deatach a bhaint as airgead Mheiricá, a
Mháirtín," arsa Tadhg.

"Má bhainim fhéin," arsa Máirtín, "is beag dho do chuid-sa
é."

Ní facthas Máirtín ariamh chómh crosta is bhí sé an mhaidin sin,
cé gur beag ar leig sé aige é, acht mar sin fhéin bhí sgéan
'na shúilibh.

"Nach mairg gan cearrbhach eile againn," arsa Micil,
"agus d'imreochadh sinn dólaímh" (.i. beirt is beirt i n-aghaidh
a chéile).

Ní túisge bhí an focal as a bhéal ná cé buailfeadh isteach acht
Seumas Mhíchil, mar, acht an oiread le Micil bhí sé chomh tugtha
d'imirt chártaí le fear bán ar bith.

"Bail Dé oraibh," arsa Seumas, "agus, dar fiadh, is breágh
an áit a bheith faoi chaolach an tighe seo lá sneachta is comhuidhe,
mo chuid dhon lá indiu ort, a Mháire."

"Seo, ná bac liom-sa," deir Máire, "acht suidh annsin agus
déan obair, agus má tá aon ráth ort cuid d'airgead Mheiricá
bhaint de fhéin."

"Nach mór is feicear dhíbh thrí n-a chéile an sprus beag sin.
M'anam, muise, go mb'fhéidir go bhfuigheadh sibh bhur ndóthain le
déanamh is é bhaint dhíom. Leag annsin í, a Thaidhg. Imreócha
mé fhéin agus Tadhg aon leath-ghallún amháin le aon bheirt."
"Támuidne sásta," ars' an bheirt eile.

Rug Máirtín ar na cártaí agus shuaith sé iad. Cuir sé
amach cé leis déanamh agus thuit an chéad déanamh air fhéin.
Shuaith sé aríst iad, agus thug sé aon bhreathnughadh amháin amach ó
n-a mhallaí ar a pháirtidhe chómh mór le rádh is go bhfuigheadh
an bheirt eile bualadh "Micil na Sróine" nuair a d'imir sé
capall is bó a bhí aige is buadhadh air iad. Dheasuigh sé a hata
ar a cheann, agus nuair a bhí falach ar na cuideanna aige, agus
é le linn an mhádh-chinn iompughadh - stop sé.

"Cé mhéad cluithchí a chuirfeas sinn air?" ar seisean.

"Trí cinn," arsa siad-san.

Ní raibh ann níos mó (a thuilleadh). D'iompuigh sé agus
céard a bheadh aige acht an "bainbhín" (.i. an t-aon a hart).

"Díol astab go beó," arsa Micil leis.

"Thug sé a dhíol a-bhaile leis," ar seisean.

"Má thug fhéin," arsa Séamus Micil, "is beag an mhaith dhuit
an bobhta seo é mar tá sé chárta agam-sa."

"Níl an mearbhall a chuir Pádhraig Bhríghin ort ar maidin im-
thighthe fós díot," arsa Tadhg.

Níor dubhairt Máirtín seadh ná ní sheadh, acht, chuir sé a dhá
lámh faoi n'ascaill agus bhí 'chaon breathnughadh aige ar Sheumas
Mhíchil. Bhí sé san aimhreas ar Sheumas gur amhlaidh phioc sé
cárta don stól nuair a fuair sé an deis, mar ní cáil mhaith bhí
ar an bhfear céadna ag imirt chártaí. Bhí sé ceilteach agus
maidir le séitéiracht, bhí sé ar an séitéir ba mhó san áit.

Pé sgéal é bhíodar ag imirt ar feadh tamaill deas, agus gan
smid aca an fhaid 's bhíodh cártaí i n-imirt, mar aon nduine
labhairfheadh bhí a lámh i bpaca. Bhuaidh Seumas agus Micil an

---

L. 567

chéad chluithche. Fuair Sean Mháirtín agus Tadhg an dara cluithche
agus an tríomhadh cluithche i ndiaidh a chéile, acht, ba caint a chuir
as do Sheumas Mhichíl é, an fhaid is bhíodh cartaí i n-imirt, mar
ní túisge bíodh an focal as a bhéal ná deireadh Máirtín - "síos
léithe annsin, nó dheamhan cárta imreóchas mé indu." Do
ghrádh an réidhtigh cuirfheadh Seumas síos a lámh, cé gur dheacair
leis é go minic, mar bhíodh cártaí maithe aige. As an iomrasgáil
bhuaidh Micil an ceathramhadh cluithche. Bhí siad cothrom annsin
(.i. dhá chluithche an taobh). Thuit an chéad déanamh dhe chluiche na
fola ar Mháirtín, agus mar bharr ar an míádh chaill sé a dheunamh
aríst. Rinne Micil na cártaí agus d'iompuigh sé haon truich,
agus i n-éinfheacht leis sin bain sé cúig fichead as imirt (bhí cúig
is dá fhichead sa chluiche). Rinne Tadhg iad mar sé bhí ag teacht
i ndiaidh Mhicil, agus chailleann seisean a dheunamh comh maith.

"Beir oraib sin," arsa Micil le Seumas, "agus ná leig ón
méir é; Agus níor leig, mar d'iompuigh sé haon spéireat,
agus rinne ceithre áis eile as a láimh féin. Bhí an leath-ghallún
ar shean Mháirtín.

Fritheadh leath-ghallún dhe "shúgh an ghráinne-eorna," agus
d'óladar é. Is gearr go raibh sean Mháirtín briotach, agus ní
le n-a raibh ólta aige é, acht ghoill sé air. Thug an braoinín
caint dhó freisin.

"Cheap Pádhraig Bhríghin mise a chur faoi n-a chosaibh indiu,
acht beireadh sé greim gearr ar fhéin," air seisean.

"Réidhteach anois, a Mháirtín, fan agat fhéin, ní raibh sé acht
ag fonomhóid," arsa Micil Mór.

Do ghrádh deire a chur le cainnt Mháirtín, beireann Séamus
Mhicil ar dhá láimh air, agus seo ag gabháil fhuinn é.

"Croidhe dhuit, agus ná raibh tú tinn, agus i gcionn bliadhna
go raibh sinn i dteannta a chéile," arsa sean Mháirtín. "Nach
fíor dham é, a Thaidhg?"

"Ó! go deimhin, is fíor, acht ná bí ag gleó," arsa Tadhg,
mar ba fear céillidhe, greannmhar a bhí ann.

Bhí lá an-chuideachtamhail aca, agus níor thaise leis an oidhche
é, mar nuair a fuair Micil Mór Séamus Mhíchil agus Tadhg
Mháire bogtha rinne sé cleamhnas (agus ba mhaith uaidh) idir an
bheirt aca. Sgorach d'fhear óg láidir bhí i Séamus, agus bhí sé i
ndiaidh inghean Taidhg, agus bhí fhios sin ag Micil Mór go maith.
Ní raibh ó Thadhg fhéin acht an lide fhághail.

---

L. 568

"Bhíodh sí agat is mo bheannacht," arsa Tadhg, "agus caith-
fimíd an chuid eile dhon oidhche chaitheamh in mo theach-sa. Tiocfaidh
tusa linn, a Mháirtín."

Chuaidh 'chaon nduine dho na cuairteóirí a-bhaile age n-a
shuipéar féin, agus ní facas fear ariamh bhí chomh bródamhail le
Tadhg ag innseacht an sgéil dhá inghin. Bhí sise sásta agus bhí an
mháthair sásta freisin. Ní gádh a rádh nach ndearnadar dearmad
ar a dhul go tigh Thaidhg tar éis suipéir, agus bhí Máirtín ar an
gcéad duine. Bhí fáilte, agus flaitheamhlacht agus carthanas
roimh Sheumas Mhíchil is a dhream. Níor caitheadh ó shoin oidhche
níos chuideachtamhla ná mar a bhí i dtigh Thaidhg an oidhche úd.

Bhí sé tugtha suas do shean Mháirtín len' fheabhas ag gabháil
fhuinn, agus ní dheachaidh forus ná comhnuidhe air, acht, ag amhrán-
aidheacht agus ag caint, sgaithtí ag deunamh gaisge, ag cur
síos ar a óige fhéin, nó go raibh an ghrian go hárd ar an aer lá 'r
n-a mhárach.

Fuair mise mo chuid fhéin do bhainis inghine Thaidhg Máire
agus Mhicil Sheumais.

BINN TIGHE.

TAGRA
1 = Leath-pláta do phlait = cuid dhá cloigeann gan aon ghruaig. 2 = bhí dúil
mór i n-a chuid oibre aige. 3 = ceist a chuir orainn. 4 = go feargach. 5 = nuair
bhí sé ag dul dhá dheunamh. 6 = ba mhaith mar rinne sí é. 7 = níl aon duine agaibh
a mbeudh sé do mhisneach ann. 8 = cia an mhaith dham ag caint. 9 = saghas grinn
tharnuigheans troid go minic. 10 = leigfidh mé leis an bobhta seo. 11 = buachaillí
óga. 12 = níor bhain sí leo. 13 = comh deirneach. 14 = píopa mór millteach.
15 = chomh dúlmhar. 16 = íoctha agat liom. 17 = dar ndóigh. 18 = ós comhair. 19 = ar
innis. 20 = imirtheóir. 21 = léir. 22 = thrí chéile. 23 = .i. go raibh an droch-chárta
aige le díol astab. 24 = ceilfeadh sé na cártaí. 25 = seitéaracht i n-éadan a
chéile - caitheamh ar a chéile. 26 = bhí a lámh curtha síos. 27 = taréis gach aon
rud. 28 = an cluiche deirneach. 29 = iompuigh rí nú haon .i cúig. 30 = ceithre
chúig. 31 = poitín. 32 = cainteach, agus nach féidir tuigsint acht go dona.
33 = tada. 34 = beagán ar meisge. 35 = seans. 36 = stopadh. 37 = amannta
(anois 's aríst).

A shrotháin tsléibhe, go gléigeal guagach
Chun an gleanna 'ot luascadh féin,
Tríd an luachair seinnir sodhán;
Uch! gan mise im shrothán sléibhe!