Seanchus Grinn na Tuaithe.

MÍCHEÁL Ó CONCHUBHAIR
do scríobh.

V. - LEIGHEAS CHONCHUBHAIR ÓIG.

Cá bhfuair Conchubhar Óg na heascainidhe agus na focail
bhorba go léir a bhíodh aige? Ba dheacair a rádh. Níor bh'ó n-a
mháthair ná ó n-a athair a chualaidh sé iad, pé scéal é. Bean chomh
deamhmhóideach agus chomh caoin-labhartha le máthair Chonchubhair ní
chasfaidhe ort i siubhal na seachtmhaine; agus maidir leis an
athair b'é eascaine ba mheasa a chualaidh éinne riamh uaidh 'ná
"Gan geir ort," mallacht a thug sé ar phílear a chuir an dlighe
air i dtaoibh a ghadhair. Dá chomhartha-san féin, níor géilleadh
dá ghuidhe ar an ócáid sin, mar do steall Gobnait Nic Eoin lán
scilléid de gheir leaghta ar mhullach cinn ar an bpílear céadna
an lá chuir sé a géadhna i bpóna. Bhí geir annsoin air, b'fhéidir,
agus oiread is nár shanntuigh sé leis, ar a shon go raibh sé chomh
caol le geitire.

Acht, a dhuine mo chroidhe istigh, bhí dóthain na paróisde go
léir - ó Bhinn na Naomh go Doirín - d'eascainidhibh ag Conchubhar.
Agus, chun a cheart féin a thabhairt dó, ní raibh greim ró-
dhaingean aige ortha. Bhí fonn air gaoth a thabhairt dóibh agus
iad a scaipeadh. Badh chuma cia bheadh láithreach, do sceinnfeadh
ceann aca uaidh le gach tríomhadh focal dá ndeireadh sé. Shleamh-
nuighdís uaidh ar chuma éigin i ganfhios dó. Acht i bpáirt iad a
theacht ó n-a chroidhe, ní thagaidís.

Ag dul i n-aois ag dul i n-olcas dó, mar is gnáth le héinne
thairrngeann droch-bhéas air féin. Thosnuigh sé sarar chuaidh sé
riamh ar scoil; agus, cé gur minic a thug an máighistir greadadh
dhó a bhéadh dian a dhóthain ar asal, ní raibh Conchubhar leighiste
agus é ag éirighe as an scoluidheacht. Thuig sé féin go maith,
agus níor bh'fhánach é dhá rádh, ná raibh aon smacht aige ar a
theangain. Deireadh sé go raibh sé lá ag déanamh a fhoistine
leis an sagart paróiste. Ní mór a bhi aige le n-a innsint, acht
amháin go raibh sé ró-thugtha do sna heascainidhibh. Bhí an sagart

dhá chómhairliughadh agus ag athchuinghidh air an nós gránda mí-
chríostamhail úd do chaitheamh uaidh.

"Is scannaileach an peaca é, a dhalta," ars' eisean, agus ná
bí-se ag déanamh seirbhíse an mhic mhallachtan let theangain
bhoirb níosa shia."

"Go mbeiridh an d-l leis mé, má dheinim," arsa Conchubhar
go dúthrachtach.

"Is maith an tosnughadh é sin, a bhuachaill," ars' an sagart
séimh.

Acht im briathar gur tháinig leigheas Chonchubhair i ndeireadh
na dála. Tháinig sí chuige de phreib, agus ní sagart ná
ministir ná máighistir scoile a sholáthruigh dó é. Níor bh'eadh,
mhaise, geallaim díbh. Níor cuireadh gobán ann, agus níor
baineadh barra na teangan dé; acht mar sin féin bhí Conchubhar
ó aois a chúig bliadhna fichead agus do thagadh crith cos agus
láimh air dá gcloisfeadh sé eascaine ó éinne. Seo mar thuit
amach gur chaith sé uaidh iad.

Bhí an paiste beag talmhan ba shaidhbhre san mBaile Dhubh i
seilbh athar Chonchubhair. Ba mhaith an díol air sain, go deimhin,
óir is é bhíodh amuigh moch déidheannach ag bailiughadh leasuighthe
trágha chum na feirmeach. Deireadh na comhursain gur aníos as
an dtráigh a thiocfadh an bás chum Éamuinn. B'shin é athair
Chonchubhair. 'Seadh, bhí comharthaidhe a shaothair le feicsint ar an
dtalamh. Raghadh féar go súilibh ar na buaibh lá Samhna i n-aon
pháirc ghlais dá raibh ina sheilbh. Agus bhíodh na barraidheacha eile
dá réir aige. Ní raibh sé aon bhliadhain riamh gan raidhse prát-
aidhe. Ní chuireadh sé aon tsaghas droich-shíl i n-ithir ná i mbán,
agus bhí a rian air. Thagadh daoine abhfad ó bhaile ag ceannach
prátaidhe síl uaidh.

Conchubhar ba ghnáthaighe i ndiaidh an chapaill. Tháinig lá
Sathairn i lár an Earraigh, agus do theastuigh ó Éamonn ualach
prátaidhe a bhreith leis ar an margadh. Do líonadh isteach i
málaíbh iad tráthnóna roimh ré, d'fhonn is nár ghábhadh do mhuinn-
tir an tighe éirighe ró-mhoch ar maidin chun a dhéanta.

Ní fheadar anois cia aca ar phósadh 'no ar thórramh a chaith
Conchubhar an oidhche roimh ré. Is deallrathaighe gur ar thórramh a
bhí sé, mar ní gnáthach le lucht tuaithe pósadh Dia hAoine. Pé
scéal é, bhí codladh ar Chonchubhar an uair shaothruigh sé a-bhaile

---

L. 388

agus an lá ag breacadh. Ó thárla go gcaithfeadh sé imtheacht
leis an ualach prátaidhe ar ball, dubhairt sé leis féin nár bh'fhiú
dhó luighe ar aon leabaidh. Chuaidh sé isteach san scioból, agus
shín sé siar ar a shuaimhneas ar chruaich tuighe a bhí san gcúinne.
Níor ró-fhada ann é go raibh sé ina chnap suain. Acht fágaimís
innsint an scéil faoi féin feasta:

"Ní raibh codladh leath-uaire déanta agam, dar liom, nó gur
cheapas gur ghlaéidh m'athair orm.

"Éirigh, a chodaltaibh," ars' eisean, "agus bí ag cur díot go
mear fé dhéin an mhargaidh. Béir déidheannach."

"D'éirigheas im shuidhe. Nílim deimhnighthe an ndubhart Paidear
nó Cré, acht chuimligheas bas uisce dhem aghaidh agus chaitheas
greamanna éigin bídh. Annsoin do ghléasas an capall: do chuir
m'athair is mé féin an t-ualach san gcairt, agus siúd chum
bóthair mé.

"Éinne a ghaibh Bóthar na Connrach riamh tá a fhios aige go
dian-mhaith go bhfuil sé an-árd. Bhí ualach trom ar an gcapall
agam. Cá hiongnadh mar sin é bheith mall leisceamhail ag cur
an chnuic de! Ní théigheadh sé cruinn díreach ar aghaidh i n-aon
chor, acht é ag imtheacht fiarsceóidh anonn is anall. Bhíos féin dá
spriocadh liom, cé go raibh sé ag déanamh a díchill. Níor sháruigh
sain mé. Bhí deithneas orm, agus dá bhrígh sin, ba righin liom
mar bhí sé ag gluaiseacht. Tháinig buile orm chuige. Ní fuláir
nó b'é an t-áidhbheirseóir féin a bhí ag séideadh fúm.

"Go mbeiridh an diabhal leis sibh araon mar chapall is mar
chairt i dteannta chéile!" arsa mise fé dheireadh, an uair bhí an
fhoidhne caithte agam.

"A thiarcais! níor thúisce na focail as mó bhéal 'ná ghluais
splannc lasrach a bhain radharc mo shúl díom beagnach. Bhain a
hobnacht preab asam, agus do léimeas ós cionn talmhan. Ba
sheacht measa 'ná sain a bhí agam an uair ghluais an tóirneach ar
a sálaibh. A leithéid de bhúirthigh is de thormán is bhí aici i measc
na gcnoc! Do stad an capall ar an mbóthar, agus thug iarr-
acht ar chasadh mórdtimcheall; acht do choisceas-sa é. Ní headh
go bhfeaca é, mar ná feaca; acht do mhothuigheas é. Go dearbhtha
bhíos gan léas radhairce agam agus gan focal cainnte ar feadh
tamaill.

"I gcionn scaithimh bhig aimsire, d'imthigh na scamaill a bhí ar

---

L. 389

mo shúilibh, agus, a Rí na Glóire! cad a bheadh ina sheasamh i
mbolglár an bhóthair i ngiorracht rámhainne dhom 'ná an amhailt
ba ghráineamhla dá bhfeaca súil daonna riamh. I gcló fir is eadh
bhí sé. Táim i ndeimhin, ámhthach, ná raibh riamh ar shliocht Ádhaimh
ollphiast chomh míthaithneamhach leis siúd. Ní fhéadfainn cur síos
i gceart air. Ní cuimhin liom go cruinn aon ruainne dhe acht
amháin an dá adharc a bhí i n-a seasamh ar chlár a éadain agus na
spréacha dearga a bhí ar lasadh i n-inead na súl. Dá gcuirtí an
leabhar orm, ní fhéadfainn a rádh an raibh na crúba agus an
t-earball air. Is dócha go rabhadar. Dá bhfaghainn saidhbhreas
na cruinne, ní thiocfadh liom focal a labhairt. Bhí súla na
hamhailte úd fé mar bheadh sceana géara dá sáthadh tríom.

"Fé dheireadh do labhair sé:

"A gharsúin," ar seisean, i nguth bhog chneasta, "gheobhair
toradh do ghuidhe ar an ócáid seo. Tá aon neomaitín i ngach ló,
agus, má ráinigheann le duine í aimsiughadh, beidh pé nídh iarr-
faidh sé le n-a linn le fagháil aige. Bhí an t-ádh sain ort-sa an
iarracht so. Mise an té sin a fuair cuire uait do chapall is do
chairt a bhreith chun siubhail. Béarfad liom iad, agus fáilte;
acht caithfidh mé tusa, leis, a bhreith liom - mar ní'l aon ghiolla
oireamhnach don gcapall sain im ríoghacht-sa."

"Dá mbeadh sé i gcumas agam fíoghair na croise do bhaint
díom féin, bhí a fhios agam go mbeadh mo shábhail ann. Ní raibh,
fóiríor! Mhothuigheas mo chroidhe ag preabarnaigh im chliabh. Bhí
m'éisteacht ar fheabhas; acht, ar an dtaoibh amuigh de sin, ní raibh
anam ná luadhail ionnam.

"'Seadh," arsa fear na n-adharc, "tá gnóithidhe eile ag feith-
eamh liom-sa san mbaile, agus is mithid dúinn a bheith ag im-
theacht."

"D'árduigh sé a chos agus do bhuail speach ar an dtalamh.
Do scar an talamh ó chéile, agus do deineadh aidhbhéis mhór
leathan ós mo chomhair amach. Do thuit an capall agus an truc-
aill, agus mé féin ina ndiaidh, síos síos. Bhí mo mheabhair agus
mo chéadfaidh díreach ag teicheadh uaim, an doircheacht 'om
mhúchadh, agus mé ag leaghadh leis an dteas, an uair do buaileadh
sinn i gcoinnibh rud éigin na mílte slighe síos fén dtalamh. Do
beireadh ar chúl orm-sa, agus le n-a linn sin do chuireas scread
uathbhásach asam.

"Éirigh, a Chonchubhair," ars' an guth im chluais.

"Chuimligheas bas dem shúilibh, agus d'fhéachas im thimcheall.
Is amhlaidh a bhí mo dheirbhshiúr Cáit agus greim aici ar chéis orm,
agus í dhom chrothadh ar a dícheall a d'iarraidh mé mhúscailt.

"Airiú, a bhuachaill," ars' ise, "ní fuláir nó bhí tromluighe
ort. Leigis scread asat ó chianaibh a dhúiseóghadh na mairbh.
Téaman ort anois - tá do bhreicfeast ullamh. Bhí iongnadh an
domhain ar m'athair cár fhanais ná feacaidh sé thú ó éirigh sé."

"A cháirde, ní raibh ann acht taidhreamh. Cuireadh scannradh
anama orm. Aon uair ó shoin a ghaibhim Bóthar na Connrach bím
ar baillchrith an uair thagann cuimhne an taidhrimh sin chugham. Ní
gheobhainn an bóthar céadna, im' aonar, d'éis tuitim oidhche ar
chíos na Blárnan.

"Tháinig aon mhaith amháin as dom. Riamh ó shoin níor chualaidh
éinne eascaine óm bhéal, agus ní chloisfidh, le congnamh Dé, "go
sínfear i gcomhrainn fé chlár mé"."

An bhean a gheóbhainn-se le pósadh
Ní thaithneann sí linn,
'S an óigbhean badh mheóin liom
Ní ghlacfadh sí sinn.

Cluinim thar lear ar shagart shéimh gaoil dam,
Pilib an phaca sagart fhéir luimpre;
Ar Mhuire nach ait 's a ghlacadh i ngné dhíoghaltuis
Gur chuireas-sa slat i gcneas a phréimh-líne.

A dhuine uasail do ghluaiseas 'do shodar on Spáinn,
Ag fuascailt gach cruadhcheist mar Sholamh mac Dáith,
Aithris uait an uair seo go follus ar chlár -
Cá huair a fuair buachaill Mhic Dhonnchadha bás?

An Freagra:
Fuaras ó uaislibh cuideachta ar chlár
Ag fuascailt gach cruadhcheist mar Sholamh mac Dáith;
'Sé uair a fuair buachaill Mhic Dhonnchadha bás
An tráth d'fhuaruigh a chluasa, a chosa, 's a lámha.

An rud do-gheibhtar go bog imthigheann sé go holc.