Cnoc Maoilruanadha.

An té d'innis an sgéal so do'n sgríbh-
neóir, ní raibh amhras aige nárbh' fhior an
uile fhocal de, acht ceaduighim do'n
léaghthóir gan creideamhain do thabhairt acht
do'n mhéid de is áil leis. Tá Gleann
Domhain i dTír Chonaill tuairim agus deich
míle ó Leitir Cheanainn ar an taoibh thiar.

Ar an taoibh i bhfus de Ghleann Domhain
'seadh tá cnocán darab ainm Cnoc
Maoilruanadha, agus seo é an t-adhbhar fá'
dtugadh an t-ainm sin air.

'San tsean-aimsir bhí fear 'n-a chomh-
nuidhe i gcró bheag ar thaoibh an chnocáin,
Maolruanadha a ainm. Bhí sé i n-a fhear
chráibhtheach naomhtha, agus an oiread sin fuatha
aige ar dhíomhaoineas an tsaoghail go raibh
sé 'n-a dhíthreabhach ag comhnuidhe i n-a
aonar san chró sin gan aonduine 'n-a
chomharsanachd. Bhíodh sé i gcomhnuidhe ag
urnaighthe agus 'gá smachdughad féin. Ní óladh
acht uisge agus ní itheadh acht na caortha agus na
meacain do gheibheadh fá na sléibhtibh agus fá
na gleanntaibh. Bhí a chlú agus a cháil ag
imtheachd ar fud na tíre mar gheall ar an
mbeathaidh naomhtha dhúthrachdaigh do bhí ag á
caitheadh aige.

Cidh tra acht do ghabh formad mór an
t-aidhbheirseoir fá chráibhtheachd an fhir seo,

gur chuir sé iomad ain-spiorad le cathughadh
do chur ar an duine mhaith. Acht do b'é
méad a hurnaighthe agus a chráibhtheachda gur
sháruigh ar na hainspioradaibh sin buaidh do
bhreith air, gur fhill siad uile go léir ar
ais go hifreann agus an gháir leó fá dhaing-
neachd agus fá dhílseachd Mhaoilruanadha i
seirbhís Dé.

Do ghabh fearg mhór Sátan le n-a linn
sin, gur chuir sé deamhain eile ní ba
chumhachdaighe 'ná a chéile chum cathuighthe do
chur ar Mhaolruanadha. Ní tháinig le haon
deamhan aca druidim i ngar do chró an fhir
naomhtha, agus níorbh' fheirrde dhóibh an tráth
thigeadh seisean amach, mar bhíodh sé i
gcomhnuidhe ag gabháil a phaidreacha nó ag
síor-mhachdnamh ar neithibh diadha. Annsin
théidheadh gach ainspiorad diobh ar ais go
hifreann agus d'innseadh do'n diabhal nach raibh
aon ghar a' bheith ag dréim le Maolruanadha,
óir go raibh Dia féin agus a chuid aingeal 'gá
choimhéad agus ag tabhairt cabhra dhó.

Do chuir an tuairisg sin buile ar fad
ar Shátan, go ndearna sé chomhairle fá
dheireadh é féin do dhul ag brath ar Mhaol-
ruanadha do mhilleadh agus a tharraing as an
gcasán chóir. Mar sin de, tháinig sé
tráthnóna amháin le tuitim na hoidhche, agus
dealbh mhná óige air, agus d'iarr lóisdín ar
an deagh-dhuine. D'eitigh Maolruanadha an
bhréig-bhean go borb faoi sin agus do dhíbir ar
siubhal ó n-a dhoras í, siúd a's go raibh
truaighe aige dhi, mar bhí an oidhche fliuch
doineannta, agus conncas dó go raibh an
cailín gan teach gan dídean ó'n bhfear-
thainn agus ó'n bhfuachd. Is é rud do rinne
an bhean, dul thart i gcúl an tighe agus ceól
do ghabháil, agus b'é sin an ceól ba bhinne agus
ba thruaighmhéilighe d'á gcuala duine riamh.

Mar ba thruagh le Maolruanadha i
gcéadóir an cailín bochd, d'éisd sé an
uair sin le n-a ceól, agus chuir spéis agus an-
dúil ann, acht níor leig isteach i n-a chró í.
Ar uair an mheadhóin oidhche, d'imthigh an
diabhal ar ais go hifreann, agus bhí baramhail
ghéar aige go raibh an báire leis agus go
raibh an fear cráibhtheach gabhtha aige.
Fuair Maolruanadha suaimhneas an chuid
eile de'n oidhche sin acht i n-a áit dó bheith
ag gabháil a chuid urnaighthe mar ba ghnáth,
chaith sé deireadh na hoidhche, beag nach go
breacadh an lae, ag smuaineadh ar
sgéimh an chailín agus ar bhinne a ceoil.

An oidche 'n-a dhiaidh sin tháinig an diabhal
le tuitim na hoidhce 'san chosamhlachd
chéadna, gur iarr lóisdín arís ar Mhaol-
ruanadha. Do dhiúltuigh Maolruanadha sin
dó, siúd a's nár mhaith leis a dhéanamh.
Acht chuimhnigh sé ar an mhóid do rinne sé
gan bean ná cailín do leigean isteach 'n-a
chró choidhche. Chuaidh an bhréig-bhean thart
i gcúl an tighe agus do bhí ag seinnm ceoil ba
chosmhail le céol sídhe go huair a dó dhéag,
an uair b'éigean di imtheachd léi arís
go hifreann. Bhí an fear istigh ag
éisdeachd leis ag seinnm agus an-dúil aige
innti, agus an uair do stad sí tháinig cumha agus
buadhairt aignidh air. Níor chodail néal
an oidhche sin agus ní dubhairt focal urnaighthe
acht a oiread, acht ag géar-mhachdnamh ar an
óg-mhnaoi agus a chroidhe dh'á mhearughadh le
sgéimh a crotha agus le binne a glóir.

Ar maidin lá ar n-a bhárach d'éirigh
Maolruanadha d'á leabaidh, agus is dóiche gur
cogar aingil do chuala sé, óir chuimhnigh sé
nár chóir dhó oiread áirde do thabhairt ar
chailín agus a chuid urnaighthe do dhearmadadh.
Lúb sé a ghlúna agus thoisigh ag urnaighe go
dian dúthrachdach agus rinne rún daingean
nach smuainfeadh a thuilleadh ar an gcailín
agus nach n-éisdfeadh le n-a ceol. Acht 'n-a
dhiaidh sin níor éirigh leis buaidh glan do
bhreith ar a smuaintibh fá dtaobh de'n óg-
mhnaoi, agus bhí mar sin eidir dhá chomhairle go
dtáinig an tráthnóna.

Nuair do bhí an oidhche dorcha go maith,
tháinig an t-aidhbheirseóir arís i gcruth an
chailín, agus í ní ba dheise agus ní ba sgiamhaighe

'ná bhí sí cheana féin, agus d'iarr lóisdín
oidhche ar an bhfear. Chuimhnigh seisean ar a
mhóid agus ar an rún do rinne sé ar maidin
an lae sin, agus d'eitigh sé í, agus bagair uirri
gan teachd arís d'á bhuaidhreadh agus thiomáin
ar siubhal le garbh-fhoclaibh géara agus le
gnúis dhorrdha dhoiceallaigh í, mar a's go
mbeidheadh fearg mhór air. D'imthigh sé
isteach i n-a chró agus d'fhan an cailín amuigh i
ngar do'n chró agus í ag gul agus ag caoineadh
agus ag sileadh na ndeór.

Nuair do chonnaic Maolruanadha an
cailín ag gul agus ag caoineadh go truaigh-
mhéileach, do ghlac sé truaighe go mór dhi,
agus tháinig grádh dhó dhi agus dúil innti, agus níor
réidhtigh sé a chroidhe ó na hainmhiantaibh
sin, ó nach ndearna sé a urnaighthe an lá
sin le croidhe chomh glan agus ba ghnáth leis, agus
d'éisd sé léi go toileamhail fonnmhar.
Níorbh' fhada go dtáinig sé amach i
n-aindeoin a mhóide agus a dheagh-rúin, go dtug
sé cuireadh do'n bhréag-mhnaoi fá theachd
isteach 'n-a chró. Ba ghearr a mhoill di sin
ag dul isteach.

Is annsin do ghabh truaighe Rí na nGrás
fá'n bhfear so do dhaoradh gan tráth a
leasuighthe do thabhairt dó, ó bhí sé riamh go
fíor-chráibhtheach duthrachdach carthanach soine-
annta deagh-oibreach nó go dtáinig an
cathughadh mór sin air. Ar an adhbhar sin,
chuir Dia aingeal chuige le teachdaireachd,
d'á iarraidh air aithrighe do dhéanamh.
Tháinig an t-aingeal go tigh Mhaoil-
ruanadha agus do chuaidh isteach. Annsin do
phreab an diabhal 'n-a sheasamh, thug sgread
uathbhásach, agus atharruigh a dhath, a dhealbh,
agus a chuma. Tháinig a chruth diabhlaidhe agus a
ghnúis deamhnach féin air. D'iompuigh ó'n
aingeal mar neach do bheidheadh d'á dhalladh
le solus mór agus lonnrachd, agus d'éirigh amach
as an gcró.

Níor mhór nár sgar a chiall le Maol-
ruanadha leis an sgannradh tháinig air.
Ar dteachd chuige féin arís dó, d'fhoillsigh
an t-aingeal do caidé méad an pheacaidh
d'ár ghéill sé, agus mar chuir Dia eisean chuige
d'á iarraidh air aithrighe do dhéanamh. Achd
níor chreid Maolruanadha focal uaidh. Do
bhí a fhios aige gurbh' é an diabhal do bhí 'na
chuideachda i gcruth mhná óige. Chuimhnigh
sé ar an bpeacadh d'ár aontuigh sé, gur
mheas sé bheith chomh ciontach sin nárbh'
fhéidir leis maitheamhnas d'fhagháil ann
ó Dhia go bráth. Shíl sé gur ag á
mhealladh do bhí an t-aingeal ag tráchd
ar aithrighe agus ar mhaitheamhnas. Do ghlac
an t-aingeal foidhide leis agus labhair go
ceannsa. D'innis dó fá ghrádh agus fá char-
thanachd Dé, agus mar nach ndiúltóchadh sé
maitheamhnas choidhche do'n fhíor-aithrigheach,
dá throime a chuid peacadh. Níor éisd
Maolruanadha leis, acht an gháir bháidhte
as a béal i gcomhnuidhe go raibh sé caillte,
agus é ag síor-mhallachdain ar Dhia, ar an
diabhal, agus air féin. Níor stad an
t-aingeal acht ag athchuingidh agus ag impidhe
air fá iompódh ar Dhia agus aithrighe do
dhéanamh, achd ní raibh aon ghar ann. Bhí
Maolruanadha chomh dúr agus chomh dorrdha agus
bhí sé roimhe, agus é ag gabháil do na mion-
naibh móra agus do'n dia-mhasladh i gcomhnuidhe.

Fhad agus bhí an t-aingeal ag labhairt, do
bhí cosamhlachd choinnle ar lasadh aige i n-a
láimh. Fá dheireadh thiar, nuair do bhí an
choinneal dóighte acht fá thuairim orlaigh
amháin, tháinig gruaim ar ghnúis an aingil
agus sheas sé amach ó Mhaiolruanadha agus bhagair
air, agus d'innis dó go raibh a thréimhse ghrása
beag nach caithte. “Agus,” ar sé, “muna
ndéanaidh tú aithrighe sul bheidheas an
t-orlach so de'n choinnil dóighte, ní thiubh-
raidh Dia a thuilleadh cáirde dhuit, agus
damnóchthar go síorraidhe thú.”

Annsin tháinig tosd ar Mhaolruanadha ar
feadh tamaill, mar bheidheadh sé ar tí
comhairle an aingil do dhéanamh. Ar an
mball do smuain sé ar an bpeacadh do
rinne sé, gur ghabh an t-éadóchas arís é,

agus is é freagra thug sé ar an aingeal,
“Mar dhóigh mé an choinneal, dóighfidh
mé an t-orlach.” Annsin do labhair an
t-aingeal leis de ghuth árd-mhilltineach, dhá
fhuagra air go raibh sé malluighthe dá
ríribh ó Dhia, “agus” ar sé “gheobha tú bás
annso i mbárach le tart.” D'fhreagair
Maolruanadha go mí-urramach é, agus dubh-
airt, “A aingil bhréagaigh, tá a fhios
agam anois gur dom' mhealladh atá tú.
Ní féidir go bhfuighinn bás le tart 'san
áit seo, agus a oiread uisge thart timcheall
orm. Tá tobar fíor-uisge annsin amuigh
nár thiormuigh riamh, agus tá srothán le hais
binne an tighe do thionntóchadh roth mhór-
mhuilinn, dá theo é an lá samhraidh; agus súd
thíos Loch Beithe, ar a shnámhfadh cabhlach
long. Is mór an amaideachd duit a rádh
go dtiocfadh le duine ar bith bás d'fhagháil
le tart 'san áit seo.” Acht d'imthigh an
t-aingeal uaidh gan freagra.

Chuaidh Maolruanadha 'n-a luighe 'n-a
dhiaidh sin, acht má chuaidh, níor chodail néal
tré ro-bhuadhairt aignidh. Ar maidin lá
ar n-a bhárach ar ndúiseachd dó go moch,
tháinig an tart air ba ghéire d'ár mhothuigh
duine riamh. Do léim sé as a leabaidh agus
chuaidh chum an ftópa fá choinne uisge,
achd ní raibh deor ann. Amach leis feasda
chum na tiobrad, acht ní bhfuair braon
annsin acht an oiread. Thionntuigh sé ar
a chois chum an tsrotháin do bhí le hais an
tighe, achd bhí sé seo tirim go gainimh roimhe.
Bhí na bruacha agus na mion-chlocha fá lár
geal-tirim mar bheidheadh siad gan deor
uisge d'fheicsint le bliadhain. Chuimhnigh
Maolruanadha annsin ar tharringireachd
an aingil agus baineadh geit as. D'éirigh
crith-eagla air agus bhí an tart ag fás air
gach móimeint. D'imthigh de lán-rith chum
Locha Bheithe, achd ar dteachd dó go bruach
an locha, leig se aon bhéic aisdeach amháin
as agus thuit 'na-mhalcán ar an talamh. Bhí
Loch Bheithe tirim roimhe mar an gcéadna.

Súd mar fuair buachaill na mbó ar n-a
bhárach é 'n-a luighe ar bhruach an locha, a
shúile ag imtheachd as a cheann, a theanga
sínte amach as a chraos, agus cnap cubhair ghil
um a bhéal. Dob' í an chuma uathbhásach do
bhí air nach leigfeadh an eagla do na
daoinibh dul 'n-a chomhair le n-a chur, agus
fágadh annsin a chorp go rug bran-éin agus
madraidhe allta leó é.

Súd mar thárla do Mhaolruanadha de
bharr a pheacaidh agus a aindiúide agus a
éadóchais, agus sin é an fáth nach ceart do
dhuine ar bith teacht tars an sean-rádh úd .i.
“mar dhóigh mé an choinneal, dóighfidh mé
an t-orlach,” agus súd é thall Cnoc Mhaoil-
ruanadha mar fhiadhnaise ar an sgéal so.

Peadar MagFionnlaoigh.

NOTES.

Maolruanadha (maol, votary, follower: ruanadha
genitive of ruanaidh, a hero) final adha pronounced ee.
Hence O Maoilruanadha, Mulroney, Moroney. Note
that maol in such names is a separate word, genitive
maoil.

Meacan, any large edible taproot, such as parsnip, etc.
Siúd a's = although, also common in Munster.

Fa daoibh de, the usual Donegal phrase for "about,
concerning" = i dtaoibh.

Milltineach = uathbhásach, terrible.

Stópa, a "stoap" of wooden pail.

Malcán = ualach, cnap, a lifeless lump.