CA H-AIT A LABHAIRTHEAR AN GHAEDHILIG IS FEARR?

Le T. O. Ruiseal.

So ceist nach bh-fuil uras le freagra, agus gidh nach
bh-fuil, is cosamhail go m-beidh iarachd chneasda d'a
freagra, taithneamheach le moran de léightheoiribh
“Irisleabhair na Gaedhilge.”

Leig dhuinn radh, air d-tus, creud cialluighmid leis na
foclaibh, “an Ghaedhilig is fearr.” Cialluighmid an
Ghaedhilig is dluithe in a labhairt leis an modh in a bh-
fuil si clobhuailte 'sna leabhraibh nuaidhe.

Gan dul nios sia, is eigean duinn admhail nach bh-fuil
an Ghaedhilig labhartha in aon ait in Eirinn na in
Albainn, go beacht mar clobhuailtear i, acht ta aite eigin
in a labhairthear i moran nios dluithe leis an leabhar
iona in aitibh eile. Ni'l aon chuige no condae in Eirinn,
na “sioruidheacht” in Albainn in nach ndeuntar lochta
airighthe in a labhairt, agus in nach g-cleachtar focail
eigin nach d-tuigthear in aitibh eile na tire. Is follus
do gach aon smuaineas air an g-cuis so, agus thuigeas aon
nidh timcheall na Gaedhilge, go bh-fuil an teanga ag dul
i m-blodhaibh go luath i m-beulaibh na n-daoineadh
neamhmhuinte le n-a labhairthear an chuid is mo dhi.
Ni labhaireann an geinealach lathaireach cho maith
as do labhair an geinealach chuaidh thort. Is anamh
le faghail in aon ait in Eirinn anois, daoine oga a dheunas
aon eidirdhealughadh 'sna casaibh, gidh coitchionn na
focail agus gidh daingnighthe a n-dioclaonadh. Cailltear
dioclaonta de na focalaibh, bo, bean, sioc, etc, leis
na daoinibh oga 'sna h-aitibh is iartharaighe i cuigibh
Chonnacht agus Mumhain, agus deireann an chuid is mo
dhiobh labhaireas Gaedhilig 'sna h-aitibh so, “Thugas
do'n bhean e,” “Tabhair feur do'n bho,” in ait do'n
mhnaoi, d'on bhuin; acht labhaireann na sean-daoine
na'r chleacht Beurla moran nios fearr, agus is anamh
deunann siad dearmud ins na casaibh, go h-airighthe
ins an g-cas geineamhunach, acht ta an dearmud mor
uim an g-cas tabharthach iolradh, coitchionn air feadh
Eireann uile. Nil aon ait in Eirinn ata in Albainn in a

sonann na bh de chriochaibh an thabharthaigh iolraidh,
acht go h-anamh. Ta cuid de na sean-daoinibh Chon-
nacht agus na measg ta daoine na'r leigh aon fhocal
Gaedhilge riamh, a shonas an co-cheangal bh i g-crich
briathar 'san d-tabharthach iolradh beagnach i g-comh-
nuidhe, agus do chualas fein iad ag radh, Tabhair deoch
do na capullaibh, ag sonadh an bh, go solleir; agus ba
iongnadh mor liom nuair do leigheas san Irisleabhar so
de mhi Abrain i litir o'n t-Saoi Pliomion san ait in a d-
tuguidh se dirighthe timcheall leighte na Gaedhilge ag
duilleoig 187, gur coir na focail daoinibh, bordaibh, leabhraibh,
do labhairt amhail do sgriobhfaidhe daoine, borda, leabhra
iad. Is olc an modh e so “chum na Gaedhilge do
chumdach.” Oir ma leanfamaoid gach truailleadh
chleachdann na daoine aineolacha air feadh na tire, is
gearr go m-beidh canamhuin Gaedhilge againn in aghaidh
gach contae in Eirinn. Muna sontar na litire bh 'sna
foclaibh sud anois, 'se de bhrigh nach saothruighthear an
teanga agus nach labhairthear i go coitchionn acht le
daoinibh neamhmhuinte innti.

'Si fagbhail labhartha na litre f 'san am le teacht agus
'san modh coingiollach de bhriatharaibh, an dearmud is
mo a deuntar in gach ait, ni amhain d' Eirinn acht d'
Albainn, in a labhairthear an Ghaedhilig fos. Nil aon
ait i Leath-Chuinn no in Albainn in a sontar an f i foc-
laibh mar molfaidh, no dearfainn. Do bheidheadh an
f i molfaidh sonta air feadh na coda is mo de Mhumhain,
sontar an f i Mumhain in gach focal mar molfaidh,
leighfinn, in nach bh-fuil cofhoghar cruaidh i bh-
freumh an fhocail, acht ni sontar an f i bh-foclaibh mar
dearfidh, iocfainn, &c. Taisbeantar anois gur dearmud
mor e gan an co-cheangal bh 'san g-cas tabharthach
iolradh do shonadh, oir sontar e in aitibh eigin, agus
ma's coir e dheunadh in aon ait, is coir e dheunadh in gach
aon ait. Is ionnan leis an litir f 'san am le teacht agus
'san modh coingiollach de bhriathairibh; n'il aon amhrus
gur choir i shonadh do gnath, agus cho luath a's eirighe-
ann an Ghaedhilig do bheith labhartha go coitchionn le
daoinibh minighthe agus foghlamtha sonfar bh agus f in
gach ait in a d-tarluigheann siad in ainm-fhoclaibh, agus
i m-briatharaibh.

'Si so an bharracht is mo ata ag Gaedhilig cuige
Mumhain os cionn Gaedhilge na g cuigeadh eile, eadhon,
go sontar an “f” air uairibh 'san am le teacht de bhriath-
araibh, nidh nach n-deuntar in ait air bith eile d'Eirinn
no d'Albainn; acht is eigin admhail go g-cleachtann
na Muimhnighe moran truailleadh nach g-cleachdtar ins
na cuigibh eile. I n-Deas Mumhain go h-airighthe, 'se sin
le radh, an cuige go leir eidir an t-Sionainn agus an
mhuir, cluintear earradacha nach g— cluinimid in aon ait
eile. Ni labhraim uim an son aisteach tugann na
Muimhnighe do nn agus ll i n-deire focal, acht uim neithe
bhaineas le graimear. Deireann siad begnach do gnath
“feicim tu,” “cluinim tu,” in ait feicim thu, cluinim
thu, agus in iomad ait a d-tarluigheann d i ndeire focal,
sonann siad an d mar g, agus labhairthear ainm an orain,
“Bean an fhir ruaidh,” mar do bheidheadh se
sgriobhtha Bean an fhir ruaig.

Deirthear go coitchionn gurab i g-cuige Connacht
labhairthear an Ghaedhilig is fearr, acht deunann na
Connachtaighe moran earrad nach ndeuntar in aitibh eile.
Sonann siad adh i ndeire focal mar oo i m-Beurla an uair
sontar an co-cheangal sin go ceart i g-cuige Mumhain.
Ni'l aon ait in Eirinn in a labhairthear Gaelic cho deas
agus in oirthior condae na Gaillimhe in aice Tuama,
agus dar liom gur ab ann ata an blas is taithneamhaighe in
Eirinn.

Ni h-ionnan na canamhna Gaedhilge labhairthear i g-
cuige Uladh. 'Si an teanga ceudna ata i g-condae Cabhan
agus i n-deisceart condae Dun-na-ngall agus i g-cuige
Connacht; acht ta Gaedhilig oirthir agus tuaisceirt Uladh
cosamhail le Gaedhilig Albann begnach in gach aon mhodh;
labhairthear i leis an m-blas ceudna, agus ta foirme
graimearacha an da chanumhuin begnach ionnan;
baineann an Ghaedhiiig labhairthear i g-condae na Midh
agus condae Lugh-mhaigh, le canumhuin tuaisceirt Uladh,
'se an nidh is so-fhacsionaighe d'a taoibh, usaide an diultadh
cha in ait ni, mar cha robh mi, cha n-faca me, air son “ni
rabh me,” “ni fhaca me,” mar labhairthear na raidhte
so air feadh aiteadh eile in Eirinn.

Dala Albann, ta nios mo dithfire eidir na canamhnaibh
Gaedhilge labhairthear innti'na ta eidir iad so labhairthear
air feadh Eireann. 'Se an nidh is iongantaighe
timcheall Gaedhilge na h-Albann gurab iad na daoine
aineolacha is fearr a labhaireas i. Ta adhbhar de so
follus go leor, 'se air son na cama agus na claonadh do
cuireadh air an Gaedhilig nuadh na h-Albann leis na
daoinibh, ag nach raibh acht aon smuaine amhain in a
timcheall, 'se sin i do dheunadh eugsamhail o Ghaedhilig
na h-Eireann. Labhaireann na h-Albanaighe nach
leighidh Gaedhilig, maith go leor, acht leanann na daoine
leigheas a d-teanga mar chlobuailtear i anois, gach
truailleadh do cuireadh innti go deigheanach, an uair
labhaireann na daoine nach leighidh, mar do labhair a
sionsior. So riaghail a fuighfear ceart go coitchionn.
'Si baramhuil le h-Eireannuighibh go labhaireann na h-
Albanuighe Gaedhilig a leabhar-san, acht is dermad mor
e sin. Ta moran deagh Ghaedhilig 'ga labhairt in Albainn
fos, agus ta na h-Albannaighe os cionn na n-Eireannach in
iomad neitheadh bhaineas le labhairt a d-teangan. Do
chongbhaigh siad moran focal do chaill sinne fad o,
airigheann siad fos an t-eidirdhealughadh min eidir le
agus re an uair do chail sinne re da chead bhliadhain o
shoin. Tugann siad a son ceart do'n litir u in duine, uisge
&c. nuair- nach sontar linne air aon chor i; deunann sinne
iomarcadh usaide de'n am lathaireach gnathach de
bhriathairibh, agus ta an t-am lathaireach simplidhe
begnach leir-chaillte linn, seachann na h-Albanaighe na
h-earradacha so, agus da sonfaidis an litir f 'san am le
teacht agus 'san modh coingiollach de bhriathairibh,
dearfainn gur labhaireadh i d-tuaisceart agus in iorthar is
sia arnach d'Albainn, an Ghaedhilig is fearr 'san domhan.

Acht fillimis go h-Eirinn agus labhairimis aris uim
canamhnaibh na Gaedhilge labhairthear innti. Measann
na daoine nach bh-fuil acht leath-mhuinte in a d-teang-
ain dhilis, go bh-fuil Gaedhilig tuaisceirt agus deisceirt
na h-Eireann, eagsamhuil go leir. Is earraid mhor i so.
'Nuair nach d-tuigidh duine teanga go maith, ni thuigeann
aon bhlas na aon fhoirm labhartha acht iad so do chuala
se san ait in ar togadh e. Ta na dithfire eidir Gaedhilig
tuaiaceirt agus deisceirt na h-Eireann cosamhuil leis na
dithfreachaibh ata i m-Beurla na n-aiteadh so, ni'l siad
nios troime, agus is fior nach mairidh aon Eireannach
nach d-tuigeann Eeireannach eile 'nuair labhairid Beurla,
is cuma ca h-ait in Eireann as a d-tiocfadaois. Da d-
tuigfidis Gaedhilig cho maith agus tuigid Beurla, ni
bheidheadh aon deacracht ag Muimhnighibh agus Ultaibh
a thuigsin a cheile 'nuair labhairfidis Guedhilig.

'Si mo bharamhuil fein go bh-fuil Gaedhilig condae
Chlair 'na Gaedhilig is fearr a labhairthear in aon ait
d'Eirinn no d'Albain. Is “tir eidirmheadhanach” no
“neutral ground” condae Clair, ni cleachtar acht an
bheagan de lochdaibh labhartha Connachta no Mumhain
innti; acht ma mheasann aon Chlairineach go bh-fuil
Gaedhilig a chondac diongmhalta go leir, deunaidh se
dearmud mor. Ni'l aon cheann againn, is cuma ca h-ait
as a d-tangamar, ag nach bh-fuil moran le foghluim fos
timcheall na Gaedhilge.

"Sirim dom hilluag mo saethir,
A lenmain alt cen dichill,
Cin neimnitnecht nacrad
Ocus atrab ind richith."